Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI guNabhadra viracita AtmAnuzAsana [prabhAcandrAcAryakRta saMskRtaTIkAsahita ] 299999999 saMpAdaka DaoN0 A0 ne0 upAdhye . DaoN0 hIrAlAla jaina DaoN0 bAlacandra siddhAntazAstrI yasa data pa bhArata bAraSada DOCOM ConcGOP bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sanmArga divAkara AcArya vimalasAgara jI mahArAja kI 89vIM janma jayantI ke upalakSa meM guNabhadraviracitam AtmAnuzAsanam [prabhAcandrAcAryakRta saMskRtaTIkAsahitam ] anuvAdaka DaoN0 A0 ne0 upAdhye DaoN0 hIrAlAla jaina paM0 bAlacandra siddhAntazAstrI bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad puSpa saMkhyA - 61 AzIrvAda nirdezikA saMyojana grantha praNetA sampAdaka sarvAdhikAra surakSita saMskaraNa : mUlya mudraka AcAryazrI bharatasAgara jI mahArAja gaNinI AryikA syAdvAdamatI mAtAjI bra0 prabhA pATanI B.Sc.,L.L.B. : AtmAnuzAsana : AcArya guNabhadra : DaoN0 A0 ne0 upAdhye DaoN0 hIrAlAla jaina paM0 bAlacandra siddhAntazAstrI : bhA0 a0 vi0 pari0 : tRtIya vIra nirvANa saM0 2530 san 2004 pustaka prApti sthAna : (1) AcArya zrI bharatasAgara jI mahArAja saMgha (2) digambara jaina mahAsabhA kAryAlaya, aizabAga, lakhanaU (3) bIsapaMthI koThI zrI sammedazikharajI (4) anekAnta siddhAMta samiti lohAriyA, jilA - bA~savAr3A (rAjasthAna) 40) rupaye varddhamAna mudraNAlaya javAharanagara kaoNlonI vArANasI - 10
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ (samarpaNa) parama pUjya sanmArga divAkara AcArya zrI 108 vimalasAgara jI mahArAja ke paDa ziSya maryAdA-ziSyottama jJAna-divAkara prazAntamUrti vANIbhUSaNa bhuvanabhAskara samatAmUrti gurudeva parama pUjya AcAryazrI 108 bharatasAgara jI mahArAja ke kara kamaloM meM sAdara samarpita
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI vimalasAgarajI mahArAja
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryazrI bharatasAgarajI mahArAja
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNinI AryikA zrI syAdvAdamatI mAtAjI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ nava devatA stavana dohA . parameSThI pA~coM namUM, jinavANI uralAya / jina mAraga ko dhArakara, caitya caityAlaya dhyAya / / (tarja - aho jagat guru deva suniyo ........) arihanta prabhu kA nAma, hai jaga meM sukhadAI / ghAti catu kSayakAra, kevala jyoti pAI / / vItarAga sarvajJa, hita upadezI kahAye / Rddhi-siddhi saba pAya, jo nita bhakti sudhyAve / / 1 / / siddha prabhu guNakhAna, siddhi ke ho pradAtA / karma ATha saba kATa, * karate mukti vAsA / / zuddha buddha avikAra, ziva sukhakArI nAthA / Rddhi-siddhi saba pAya, jo nita nAve mAthA / / 2 / / AcAraja guNakAra, paJcAcAra ko paale| zikSA dIkSA pradhAna, bhavijana ke dukha TAle / / anugraha nigraha kAja, mukti mAraga calate / Rddhi siddhi saba pAya, jo AcAraja bhajate / / 3 / / jJAna dhyAna lavalIna, jinavANI rasa pIte / adhyayana zikSA pradAna, saMgha meM jo nita karate / / ratnatraya guNadhAma, upadezAmRta dete / Rddhi siddhi saba pAya, jo nita uvajjhAya bhajate / / 4 / / (1)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana jJAna cAritra, mukatI- mArga kahAye / tinaprati sAdhana rUpa, sAdhu digambara bhAye / / viSayAzA ko tyAga, nija Atama cita pAge / Rddhi-siddhi saba pAya, jo nita sAdhu dhyAve / / 5 / / tattva dravya gaNa sAra, vItarAga mukha niksii| gaNadhara ne guNadhAra, jinamAlA ika gUMthI / / 'syAdvAda' cinha sAra, vastu anekAnta gAI / Rddhi-siddhi saba pAya, jo jinavANI dhyAI / / 6 / / samyak zraddhA sAra, deva zAstra guru bhAI / samyak tattva vicAra, samyak jJAna kahAI / / samyaka hoya AcAra, samyak cArita gaaii| Rddhi siddhi saba pAya, jo jina mAraga dhAI / / 7 / / vItarAga jinabimba, mUrata * ho sukhdaaii| darpaNa sama nijabimba, dikhatA jisameM bhAI / / karma kalaMka nazAya, jo nita darzana pAte / Rddhi siddhi saba pAya, jo nita caitya ko dhyAte / / 8 / / vItarAga jinabimba, kRtrimAkRtrima jitane / zobhata haiM jisa deza, haiM caityAlaya utane / una sabakI jo sAra, bhaktI mahimA gAve / Rddhi siddhi saba pAya, jo caityAlaya dhyAve / / 9 / / . dohA nava devatA ko nita bhaje, karma kalaMka nazAya / bhava sAgara se pAra ho, ziva sukha meM rama jAya / / noTa-pratidina prAta: pATha karane se jIvana sukha, zAnti aura samRddhi ko prApta hotA hai / (2)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ TiyAnukramaNikA prastAvanA prAcIna pratiyoMkA paricaya granthakA svarUpa va granthakAra granthakA racanAkAla saMskRta TIkAkA svarUpa . TIkAkAra prabhAcandrakA paricaya anya TIkAyeM viSayaparicaya AtmAnuzAsanameM vizeSa udAharaNa AtmAnuzAsanapara pUrvavartI bhAratIya sAhityakA prabhAva ( 1 ) kundakunda sAhityakA prabhAva ( 2 ) AtmAnuzAsana aura bhagavatI ArAdhanA ( 3 ) AtmAnuzAsana aura samantabhadrasAhitya ( 4 ) AtmAnuzAsana aura pUjyapAdasAhitya ( 5 ) AtmAnuzAsana para zve. AgamoMkA prabhAva (6) AtmAnuzAsana aura subhASita-trizatI (7 ) AtmAnuzAsana aura Ayurveda AtmAnuzAsanameM kAvyaguNa 2. mUla granthakI viSaya sUcI 3. mUla grantha, saMskRta TIkA aura hindI anuvAda pariziSTa 1. TIkAntargata granthAntaroMke avataraNa 2. TIkAkArake samakSa vidyamAna granthagata pAThabheda 13-100 13-14 14-17 17-19 19-22 23-31 31-33 34-68 69-72 72-96 73-76 76-78 78-82 82-86 86-88 88-92 92-96 96-100 101-112 1-246 247-257 247 248
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA prAcIna pratiyoMkA paricaya AtmAnuzAsanakA prastuta saMskaraNa nimna pratiyoMke AdhArase kiyA gayA hai- "1 ja - yaha prati zrI AdinAtha di. jaina zetavAla maMdira zolApurakI hai / isa pratikI lambAI 11 // iMca aura cauDAI 5 / / iMca hai, patrasaMkhyA 1-62 hai / pratyeka patrapara eka ora 11 paMktiyAM aura pratipaMkti meM lagabhaga 37-39 akSara haiM / granthakA prArambha / / 60 / / oM namaH siddhebhyaH / / " isa maMgalavAkyako likhakara kiyA gayA hai | granthake antameM " / / iti zrI paMDitaprabhAcandraviracitAtmAnuzAsana TIkA samAptA // " isa antima puSpikAvAkyako likhakara lekhakane nimna prazasti likhI hai " / / saMvat 1834 kA varSe kArtigamAse kRSNapakSe 9 navamI sanivAre liSAvitaM paMDitajI zrI arA ( NaM ) darAma jI paThArtha ( paThanArthaM ) siSya paMDita jI zrI zrI rI ( khaba ) caMda jI / diSataM mhAtmA gobiMdarAmeNa ||shlok / yAdRzaM pustakaM dRSTvA tAdRzaM liSataM mayA / yadi suddhamasuddhaM vA mama dozo na dIyate || 1 || liSApyataM jayapuramadhye | zrI / " isa lekhaka prazastike anusAra usakA lekhanakAla kArtika kRSNa 9 zanivAra saMvat 1834 haiM / prati suvAcya va sundara likhI gaI hai / isameM kahIM kahIM para nIce, Upara yA hAMziyepara arthabodhaka TippaNa bhI diye gaye haiM / isameM prAya: 'rga' ke liye 'gre', 'kSya' ke liye 'Sya' aura 'ccha' ke liye 'cha' likhA gayA hai / 1 1 sa- yaha prati bhANDArekara orieNTala risarca iMsTiTayUTa pUnAkI hai / patrako lambAI-cauDAI 12x6 iMca hai / patrasaMkhyA 1-52 hai / isameM pratyeka patrakI eka ora 13 paMktiyAM aura pratyeka paMktimeM lagabhaga 35-40 akSara haiM / lipi sAdhAraNa hai / kahIM kahIM para kATA bhI gayA hai| aura hAMziyepara likhA gayA hai| isameM 'o' ke sthAna meM 'u' tathA 'ccha' aura 'ttha' ke liye samAna rUpase 'ttha' likhA gayA hai / ekArakI mAtrA ) ke liye pIche khar3I lakIra (T) kA bhI upayoga kiyA gayA hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 AtmAnuzAsanam pUrva pratike samAna isameM bhI kahIM kahIMpara arthabodhaka TippaNa diye gaye haiN| jaisA ki antima puSpikAse jJAta hotA hai, isakA lekhanakAla kArtika zuklA 11 saMvat 1791 hai- " iti zrIpaNDitaprabhAcandraviravitAtmAnuzAsanaTIkA samAptA / zubhamastu / zrIH / saMvat 1791 varSe kAtI sudI 11 ekAdazyAM ravau idaM grantha saMpUrNa jAtam / zrI savAIjayapuramadhye / shriiH|| pa-yaha prati bhI bhANDArakara orieNTala risarca iMsTITayUTa pUnA kI hai| parantu isake prArambhake sau patra nahIM mile| patra 101-124 prApta haiN| isaliye isake pAThabhedoMkA saMketa (pa) prastuta saMskaraNameM pa. 114 ke pUrvameM nahIM kiyA jA sakA hai / lipi sundara aura suvAcya hai / isake antima puSpikAvAkya isa prakAra haiM- "zrI nAbheyo jino bhUyAt bhUyase zreyase sa vaH / jagajjJAnajale yasya dadhAti kamalAkRtim / / 1 // ityA zIrvAda / iti paNDitaprabhAcandraviracitAtmAnuzAsanaTIkA samAptA / zubha bhavatu / mitI tI kArtika mAse zubhe zuklapakSe pUrNAvAsyAM tithau guruvAre saMvat 1946 kA dasakata lAdUrAmakA / zubhaM" mu (ni)-ukta tIna hastalikhita pratiyoMke atirikta bambaI nirNayasAgara presase "sanAtana jaina granthamAlA" ke nAmase jo prathama gucchaka prakAzita (I. san 1905) huA hai usameM prastuta granthakA mUla mAtra samAviSTa hai| mu (ja)-sthAnIya vidvAn zrI paM. baMzIdharajI zAstrIko hindI TIkAke sAtha isa granthakA eka saMskaraNa jaina grantharatnAkara bambaIse bhI prakAzita (san 1916) huA thaa| grantha kA svarUpa aura granthakAra .. prastuta grantha AtmahitaiSI jIvoMke liye AtmAke yathArtha svarUpakI zikSA deneke vicArase racA gayA hai| isIliye granthakArake dvArA isakA 'AtmAnuzAsana' yaha sArthaka nAma nirdiSTa kiyA gayA hai| isakI samasta zlokasaMkhyA 269 hai aura unameM ina 15 chandoMkA upayoga kiyA gayA hai (dekhie pariziSTa pu.,257)--
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA zloka chaMdakA lakSa ga] krama chandanAma chandanAma [ lakSaNa saMkhyA saMkhyA vR. ra. 3-624 r anuSThubha 102 zrutabodha pRthvI (zloka) 9 sragdharA zArdUlavi 57 vRttaratnAkara 10 / mandAkrAntA krIDita 3-196 | 11 | vaMzastha vasaMtatilakA 26 va.ra.3-96 | 12 | upeMdravajrA AryA 21 zrutabodha / 13 / vaitAlIya 5 zikhariNI 15 va ra.3-123, 14 rathoddhatA hariNI 14 / , 3-126/ 15 / gIti | mAlinI - 9 , 3-110 wwwnwin , 3-127 3-59 3-42 2-12 mx Tur, 2-8 isa granthake racayitA zrI guNabhadrAcArya haiN| inhoMne apane janmase kisa nagarako vibhUSita kiyA, mAtA -pitA unake kauna the, tathA ve gRhavAsameM kabataka rahe; ityAdi bAtoMko jAnaneke liye kucha bhI sulabha sAmagrI nahIM hai| itanA nizcita hai ki ve apane samayake apUrva evaM bahuzruta vidvAn the| jaisA ki unhoMne uttarapurANakI prazastimeM svayaM sUcita kiyA hai, ve zrI jinasenAcArya aura zrI dazaratha guruke ziSya the1 / inhoMne apanI pratibhAke balapara apane guruke apUrNa kAryakA pUrA kiyA- zrI jinasenAcArya ke adhUre mahApurANako sampUrNa kiyA / ve guruke atizaya bhakta the| unakI isa gurubhaktikA pramANa usa samaya milatA hai jaba ve apane gurudeva zrI jinasena svAmIkA svargavAsa ho jAnepara unakI racanAse zeSa rahe AdipurANake racanAkAryako apane hAthoM lete haiN| ve kahate haiM- isa zeSa mahApurANa (AdipurANa aura uttarapurANa) kI racanAmeM yadi mere vacana zrotAjanoMko susvAdu (Anandajanaka) pratIta hoM to yaha guruoMkA hI prabhAva samajhanA cAhiye / kAraNa yaha ki Amra Adi phaloMmeM jo susvAdutA dekhI jAtI hai 1. pratyakSIkRtalakSyalakSaNavidhivizvopavidyAM gataH siddhAntAndhyavasAnayAnajanitaprAgalbhyavRddhIddhadhIH / nAnAnUnayapramANanipuNo'gaNyairguNairbhUSitaH ziSyaH shriigunnbhdrsuurirnyoraasiijgdvishrutH|| u.pu. prazasti 14
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 AtmAnuzAsanam usake kAraNa bhUta ukta phaloMke utpAdaka ve vRkSa hI hote haiM 1 / isake atirikta, mere ye vacana jisa hRdayase nikalanevAle haiM usa hRdayameM to guru oMkA vAsa nirantara hai, ata: ve unako vahAM saMskArase saMyukta- rasa, bhAva va alaMkArAdise vibhUSita- kareMge hii| isIliye majhe yahAM kucha bhI parizrama nahIM karanA paDegA2 / Age ve kahate haiM ki isa purA NarUpa samudrakA pAra atizaya dUravartI hai tathA vaha gaharA bhI adhika hai, isakA bhaya mujhe kucha bhI nahIM hai| kAraNa yaha ki jo zreSTha guru sarvatra durlabha haiM ve isa purANarUpa samudra ke pAra karanemeM mere Age cala rahe haiM3 / jaba jinasenakA anusaraNa karanevAle bhavya jIva prAcIna mArgako- ratnatrayasvarUpa mokSamArgako-pAkara saMsArarUpa samudra ke pAra pahuMcanA cAhate haiM taba isa purANako to bAta hI kyA hai- una jinasena gurukA anusaraNa karake maiM isa purANako niHsandeha pUrA karUMgA4 / isa kathanase unhoMne jisa prakAra apanI utkRSTa gurubhaktiko sUcita kiyA hai usI prakAra unhoMne apanI zAlInatA (nirabhimAnatA) ko bhI pragaTa kara diyA hai / aise utkRSTa mahAkAvyoMkI racanAmeM asAdhAraNa pratibhA aura utkRSTa vidvattA hI kAma karatI hai| isa bAtako ve marmajJa vidvAn hI samajha sakate haiM, na ki itara sAdhAraNa jana / isa satyako ve svayaM hI isa prakArase sUcita karate haiM- kavike kAvyaviSayaka parizramako kavi hI samajha sakatA hai| ThIka hai- jisa prakAra vandhyA strI kabhI putraprasUtikI pIDAko nahIM samajha sakatI hai usI prakAra akavi kavike kAvyaracanAviSayaka parizramako bhI nahIM samajha sakate haiM5 / 1. garUNAmeva mAhAtmyaM yadyapi svAdu mdvcH| ___ tarUNAM hi prabhAveNa yatphalaM svAdu jAyate // A. pu. 43-17. 2. niryAnti hRdayAdvAco hRdi me guravaH sthitaaH| te tatra saMskariSyante tana me'tra parizramaH // A. pu. 43-18. 3. sudurapAra-gambhIramiti nAtra bhayaM mama / / purogA guravaH santi praSThAH sarvatra durlabhAH // A. pu. 43-38. 4. purANaM mArgamAsAdya jinasenAnugA dhruvam / ___ bhavAbdheH pAramicchanti purANasya kimucyate // A. pu. 43-0. 5. kavireva kavervetti kAmaM kAvyaparizramam / vandhyA stanandhayotpattivedanAmiva nAkaviH // A. pu. 43-24.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 17 gurubhakta honeke sAtha ve prakhara tapasvI bhI the / unhoMne uttarapurANakI prazastimeM svayaM likhA hai - isane (guNabhadrane) puNya lakSmIkI subhagatAke abhimAnako jIta liyA hai,aisA socakara hI mAno muktirUpa lakSmIne usake pAsa atizaya nipuNa dUtIke samAna taparUpa lakSmIko bheja diyA thaa| usane bhI Akara uttama guNarUpa dhanake dhAraka usakA Azraya baDe premase svIkAra kiyA hai1 / prastuta graMtha (AtmAnuzAsana149-169) meM unhoMne jo samAlocanAtmaka dRSTise sAdhadharmakA vivecana kiyA hai usase bhI unake mahAn tapasvI honekA anumAna hotA hai| uttarapurANakI hI prazasti (40, meM unake ziSya lokasenane jo unake liye 'jitamadanavilAsaH' vizeSaNa diyA hai usase aisA pratIta hotA hai ki ve akhaNDa bAlabrahmacArI the| granthakA racanAkAla prastuta granthake racayitA ve guNabhadrAcArya kaba hue, isakA vicAra karaneke liye hama prathamataH unake guru zrI jinasenAcArya ke samayakA vicAra kreNge| jinasenAcAyaMne apane guru zrI vIrasenake dvArA prArambha kI gaI tathA isa bIca unakA svargavAsa ho jAnese adhUrI raha gaI kasAyapAhuDakI jayadhavalA TIkAko zake saMvat 759 meM pUrNa kiyA, yaha nizcita hai2 / usa samaya amoghavarSakA rAjya thA / isake bAdameM hI sambhavataH unhoMne 1. puNyazriyo'yamajayatsubhagatvadaryamityAkalayya prishuddhmtistpshriiH| muktizriyA paTutamA prahitevadUtI protyA mahAguNadhanaM samazizriyadyam // u. pu. prazasti 15. 2. iti zrIvIrasenIyA TokA suutraarthdrshnii| vATagrAmapure zrImadgurjarAryAnupAlite // 6 // phAlgune mAsi pUrvANhe dazamyAM zuklapakSake / pravardhamAnapUjorunandIzvaramahotsave // 7 // amoghvrssraajendrraajypraajygunnodyaa| niSThitA pracayaM yAyAdAkalpAntamanalpikA // 8 // ekAntaSaSTisamadhikasaptazatAbdeSu zakanarendrasya / samatIteSu samAptA jayaghavalA prAmRtavyAkhyA // 11 // ja.dha. prazasti mA.pra. 2
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 AtmAnuzAsanam mahApurANakI racanA prArambha kI hai| vaha mahApurANa AdipurANa aura uttarapurANa ina do bhAgomeM vibhakta hai / AdipurAgameM saiMtAlosa parva haiM / inameM jinasenAcAryake dvArA42parva hI race jA sake haiM / tatpazcAt unakA svargavAsa ho gayA / taba unakI isa adhUrI racanAko inhIM guNabhadrAcAryane pUrA kiyA hai / una 42 parvomeM lagabhaga 10hajAra zloka hoNge| unakI racanAmeM 5-6 varSakA samaya laga sakatA hai / isa prakAra jinasenAcAryakA astitva lagabhaga zaka saM 759+6 - 765 taka pAyA jAtA hai| jaisA ki harivaMzapurANake kartA zrI jinasenane apane harivaMzapurANake prArambhama ullekha kiyA hai 11pArvAbhyudayakI racanA ve-guNa bhadrake guru jinasenAcAryajayadhavalAke pUrva meM hI kara cuke the| kAraNa isakA yaha hai ki ukta pArvAdhudayakA ullekha karanevAle usa harivaMzapurANako za. saM. 705 meM purA kiyA gayA hai| aba isa pAzrvAbhyudayakI racanAke samaya yadi jinasena svAmIkI avasthA bIsa varSake bhI lagabhaga rahI ho to unakA janma za.saM. 685 ke lagabhaga honA cAhiye / isa prakAra zrI jinasenAcArya za. saM. 685-765 taka karIba 80 varSako avasthA taka vidyamAna rahate haiM2 / jinasenAcAryakA svargavAsa ho jAnepara unake usa adhUre AdipurANa (43-47) ko tathA samasta uttarapurANako zrI guNabhadrAcAryane pUrA kiyA hai3 / isameM unhoMne lagabhaga 9620 (A. pu. 1620+u. pu. 8000) zlokoMkI racanA kI hai| isa kAryako unhoMne kaba pUrA kiyA, isakA 1. yA'mitAbhyudaye pArzvajinendraguNasaMstutiH / svAmino jinasenasya kotiH saMkIrtayatyasau / ha. pu. 1-40. 2. yaha anumAna sva. paM. nAthUrAmajI premIne kiyA hai ( jaina sAhitya aura itihAsa pR.139-41)| lagabhaga aisA hI anumAna kasAyapAhuDa bhAga1ke sampAdakoMne bhI usakI prastAvanA (pR.75-77) meM kiyA hai / 3. jinasenabhagavatoktaM mithyAkavivarSadalanamatilalitam / siddhAntopanibandhanakA bharnA vineyAnAm / / ativistarabhIrutvAdavaziSTaM saMgrahItamamaladhiyA / guNabhadrasUriNedaM prahoNakAlAnurodhena // u. pu. prazasti 19-20.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nirdeza uttarapurANakI prazastimeM nahIM kiyA gayA hai / phira bhI yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki unhoMne usakI racanA jinasenAcAryake svargastha hote hI prArambha kara dI hogii| isameM unakA5-7 varSakA samaya laga sakatA hai / isa prakAra guNabhadrAcAryakA samaya za. saM. ke anusAra 8 vIM zatAbdIkA uttarArva nizcita hotA hai| unhoMne apane astitvase isa mahImaNDalako ThIka kabase kabataka maNDita kiyA, isake yathArtha nizcaya karanekA koI bhI sAdhana upalabdha nahIM hai / paraMtu hAM,uttarapurANakI aMtima prazastise-jo usakA aMza guNabhadrake ziSya lokasenake dvArA racA gayA hai-itanA avazya nizcita hotA hai ki za.saM.820 meM aneka bhavyoM dvArA mahotsavapUrvaka usa mahApurANakI pUjA sampanna kI gaI thii| isase itanA to nizcita hai ki za. saM. 820 ke pUrvameM ukta mahApurANa pUrNa ho cukA thA / sambhava hai lokasenake tatvAvadhAnameM sampanna huA ukta mahApurANakA vaha pUjAmahotsava guNabhadrAcAryake svargavAsake pazcAta kiyA gayA ho| unakI kRtisvarUpa granthoMmeM uparyukta uttarapurANa aura prakRta AtmAnuzAsake atirikta jinadattacaritra bhI upalabdha hai| inake atirikta unake dvArA racA gayA anya koI grantha dRSTigocara nahIM hotA hai / saMskRta TIkAkA svarUpa prastuta granthake sAtha jo saMskRta TIkA prakAzita kI jA rahI hai vaha prabhAcandrAcAryake dvArA racI gaI hai / yaha saMkSita TIkA granthake mUla bhAgakA hI anusaraNa karatI hai / usameM prAyaH kahIM kucha vizeSa nahIM likhA gayA hai-zabdArtha mAtra kiyA gayA hai / itanA hI nahIM,balki kahIM 1. zakampakAlAbhyantaraviMzatyadhikASTazatamitAbvAnte / maMgalamahArthakAriNi piGagalanAmani samastajanasukhadam / / zrIpaJcamyAM budhArdrAyuji divasaje mantrivAre budhAMza pUrvAyAM siMhalagne dhanuSi dharaNije saihikeye tulAyAm / sUrye zukre kulIre gavi ca suragurau niSThitaM bhavyavarSeH prAptejyaM sarvasAraM jagati vijayate puNyametatpurANam // ____u. pu. prazasti 35-36.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam kahIM to mUla grantha Azayako bhI spaSTa nahIM kiyA gayA hai / yathA -- zloka 12-14 meM samyagdarzanake dasa bhedoMke svarUpakA nirdeza kiyA gayA hai / unake svarUpakA TIkAmeM vizeSa spaSTIkaraNa honA cAhiye thA, jo nahIM kiyA gayA hai / isase Ageke 15veM zloka ( zamabodha... ) kI TIkAmeM bhI bahuta kucha likhA jA sakatA thA, parantu usake bhAvako bhI spaSTa nahIM kiyA gayA hai / zloka 25 meM yA to TIkAkAra ke sAmane kucha pAThabheda rahA hai, yA lipikAroMkI asAvadhAnIse TIkAgata pada kucha idharake udhara hue haiN| isase TIkAkArakA abhiprAya spaSTa nahIM hotA hai / , zloka 32 bhartRharike nItizatakameM isI rUpameM pAyA jAtA hai| vahAM mAtra ( yatra ) ke sthAnameM yasya aura ' vAraNa: 'ke sthAnameM ' rAvaNaH ' pAThabheda hai | vahAM 'rAvaNaH kA artha TIkAkArane 'pradhAnahattI' kiyA hai / AtmAnuzAsana meM isa zlokakI TIkA karate hue prabhAcaMdrAcAryane 'saMgare paraiH bhagnaH' kA artha 'rAvaNAdi zatruoM dvArA yuddha meM parAjita kiyA gayA' aisA kiyA hai jo saMgata pratIta nahIM hotA hai / yahAM indrase abhiprAya yathArtha deveMdrakA hI rahA hai1, na ki iMdra nAmadhArI vidyAdhara manuSyavizeSakA / anyathA, 'anugrahaH khalu hare:' isa vizeSatAkI koI saMgati nahIM baiThatI / kAraNa ki ukta indra nAmaka rAjAne yadyapi devoM AdikI bhI vaisI hI 20 1. vijitAstridazA daityairindrAdyAH zaraNaM yayuH / pitAmahaM mahAbhAgaM hutAzanapurogamAH // vi. pu. 1, 9, 34. AsId dhundhuriti khyAtaH kazyapasyaurasaH sutaH / danugarbhasamudbhUto mahAbalaparAkramaH // sa samArAdhya varadaM brahmANaM tapasAsuraH / avadhyatvaM suraiH sarvaiH prArthayat sa tu nArada / tadvaraM tasya ca prAdAt tapasA paGkajodbhavaH / parituSTaH sa ca balI nirjagAma tripiSTapam // caturthasya kalerAdau jitvA devAn savAsavAn / dhundhuH zakratvamakarod hiraNyakazipau sati / / tasmin kAle sa balavAn hiraNyakazipustataH / cacAra mandaragirau daityaM dhundhuM samAzritaH / tato'surA yathAkAmaM viharanti tripiSTape / brahmaloke ca tridazAH saMsthitA duHkhasaMyutAH / vAmane 75 adhyAyaH (zadvakalpadrumagata - vAmana-zadvataH )
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA kalpanA kara rakkhI thI (padmacaritra 7, 23-32), phira bhI usake Upara kisI viSNuke anugrahakA kahIM koI prakaraNa dekhane meM nahIM AtA / isa prakAra ukta zlokakI pUrI paristhitIko dekhate hue vahAM yathArtha indrakA hI abhiprAya rahA hai, aisA nizcita pratIta hotA hai aura tabhI daivakI pUrI pradhAnatA evaM puruSArthakI nirarthakatA bhI siddha hotI hai / isa zlokakA prabhAva padmanandipaJcaviMzatike nimna zloka (3-33) para bhI rahA dikhatA hai-- gIrvANA aNimAdisvasthamanasaH zaktA kimatrocyate dhvastAste'pi paraM pareNa sa parastebhyaH kiyAn rAkSasaH / rAmAkhyena ca mAnuSeNa nihataH prollaGghya so'pyambudhiM rAmo'pyantakagocaraH samabhavat ko'nyo balIyAn vidheH // yahAM to spaSTatayA padmacaritrake ukta kathAnakako AdhAra banAkara yaha kahA gayA hai ki jo deva aNimA-mahimA Adi RddhiyoMse sampanna va atizaya zaktizAlI the ve bhI jisa parake dvArA-dUsareke dvArA- naSTa kiye gaye haiM vaha para rAvaNa rAkSasa thA jo una devoMse kucha vizeSa balavAn nahIM thaa| phira vaha bhI eka rAma nAmaka manuSyake dvArA samudrako lAMghakara mArA gayA hai, tathA antameM usa rAmako bhI yamakA grAsa bananA hI paDA hai / ThIka hai- devase balavAn anya koI nahIM hai / usa indra nAmaka vidyAdharane apane sainikoM AdikI 'deva saMjJA rakha rakkhI thii| yahAM unake liye samAnArthaka gIrvANa zabdakA prayoga kiyA gayA hai tathA unheM aNimA-mahimA Adise svastha manavAle kahA gayA hai, jisakI ki vidyAdhara honese sambhAvanA bhI kI jA sakatI hai| zloka 149 meM 'arthArtha' kA artha 'arthanimittam ' tathA 'tapaHstheSu madhye ' kA artha 'tapasviSu madhye' to kiyA gayA hai; kintu 'natAnAmAcAryA na hi natiratAH sAdhucaritAH' jaise kliSTa vAkyake viSayameM kucha bhI spaSTa nahIM kiyA gayA, jisakA ki spaSTIkaraNa Avazyaka thaa|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 AtmAnuzAsanam isI prakAra 39, 87, 108, 134 aura 135 Adi kitane hI aise zloka haiM jinakA bhAva spaSTa nahIM huA hai / kahIM kahIM arthako spaSTa karaneke liye mUlakI apekSA bhI kliSTa zabdakA upayoga kiyA gayA hai / jaise -- zloka 132 meM daNDolakarUpa: ' (pagadaNDI ) / " , zloka 239 meM zubha-azubha, puNya-pApa aura sukha-duHkha ina chahakA nirdeza karake unameM prathama tIna (zubha, puNya aura sukha) ko hitakAraka va anuSTheya batalAyA gayA hai tathA zeSa tInako ahitakAraka - ananuSTheya ( parityAjya ) - batalAyA gayA hai / yahAM TIkAkArane ' zeSa - trayamathAhitam ' isa caturtha caraNakA koI artha nahIM kiyA / AgekA zloka ( 240 ) isI se sambaMdha rakhatA hai / usameM tatrApyAdyaM parityAjyaM' kahakara ' tatra api se una ahitakAraka zeSa tIna ( azubha, pApa aura duHkha) ko grahaNa karake unameM bhI prathama (azubha) ko hI parityAjya batalAyA hai, kyoMki usakA parityAga kara dene para zeSa donoM (pApa va dukha ) svayameva nahIM raheMge / isake pazcAt ( uttarArdha meM ) pUrva zloka meM jisa zubhako anuSTheya ( AcaraNIya) batalAyA thA use bhI zuddhopayogake AzrayapUrvaka choDa denekI preraNA karake antameM utkRSTha pada (mokSa) kI prAptikI sUcanA kI gaI hai / yaha vastusthiti hai / parantu usakA artha spaSTa karate hue TIkAkArane 'tatra api' se una ( parityAjya) zeSa tInako na lekara una anuSTheya zubhAdi tInako hI liyA hai aura unameM se Adyako - zubhako - parityAjya batalAyA hai / parantu isa prakArase 'zubhaM ca zuddhe tyaktvA' isa tRtIya caraNakI sArthakatA nahIM rahatI hai - vaha nirarthaka ho jAtA hai, kyoMki, usa avasthA meM usake tyAgakI preraNA to prathama caraNa ( tatrApyAdyaM parityAjyaM ) meM hI kI jA cukI hai / ataeva yaha tRtIya caraNa punarukta ho jAtA hai / isa kAraNa TIkAkArakA yaha artha aura isI arthako lakSyameM rakhakara likhI gaI usakI utthAnikA ( zubhAditraye'pi tyAgakramaM darzayannAha ) bhI saMgata nahIM pratIta hotI / merI samajha se usakI utthAnikA isa prakAra honA cAhiye - athAhite zeSatraye tyAgakramaM darzayannAha / '
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 23 TIkAkAra prabhAcandrakA paricaya jesA ki zraddheya paM. jugalakizorajI mukhtArane saTIka ratnakaraNDazrAvakAcArakI prastAvanAmeM (pR. 57-66) likhA hai, prabhAcandra nAmake aneka AcArya ho gaye haiN| unameM se yaha AtmAnuzAsanakI TIkA kisa prabhAcandrake dvArA likhI gaI hai, yaha vicAraNIya hai| merI samajhase jinake dvArA ratnakaraNDazrAvakAcArako TokA likhI gaI hai unhIM prabhAcandrake dvArA AtmAnuzAsanako bhI yaha TIkA likhI gaI hai| samAdhizataka ke Upara bhI jo saMskRta TIkA pramAcandrakI pAyI jAtI hai vaha bhI inhIM prabhAcandra ke dvArA likhI gaI hai| kAraNa yaha ki ina tInoM hI TIkAoMkI racanApaddhati samAna hai, unameM sarvatra khaNDAnvayapUrvaka hI zlokoMkI vyAkhyA kI gaI hai / isake atirikta una sabhI meM prAyaH mUla padoMke hI spaSTIkaraNakA prayatna kiyA gayA hai, usase adhika kucha nahIM likhA gayA hai| sAtha hI unake maMgalAtmaka prayama padya, prastAvanAvAkya aura antima padya to bahuta adhika samAnatA rakhate haiN| yathA-- siddhaM jinendramamalapratimaprabodhaM nirvANamAryamamalaM vibudhendravandham / saMsArasAgarasa uttaraNaprapotaM vakSye samAdhizatakaM praNipatya vIram / samAdhizataka samantabhadraM nikhilAtmabodhanaM jinaM praNamyAkhilakarmazodhanam / nibandhanaM snakaraNDake paraM karomi bhavyapratibodhanAkaram / / ratnakaraNDa vIraM praNamya bhavavArinidhiprapotamuyotitAkhilapadArthamanalpapuNyam / nirvANamArgamanavadyaguNaprabandhamAtmAnuzAsanapadaM pravaraM pravakSye / / AtmAnuzAsana ina tInoM hI maMgalapadyoMmeM samAna rUpase iSTa deva (vIra jinendra, jina aura vIra jinendra) ko namaskAra karake vivakSita grantha (samAdhizataka, ratnakaraNDaka aura AtmAnuzAsana) kI vyAkhyA karanekI pratijJA kI maI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam hai| samAdhizataka aura AtmAnuzAsanaviSayaka maMgalapadyoMkA to chanda (vasantatilakA) bhI samAna hai / tInoMke prastAvanAvAkya nimna prakAra hai-- zrIpUjyapAdasvAmI mumukSUNAM mokSopAyaM mokSasvarUpaM copadarzayitukAmo nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSa namaskurvANo yenAtmetyAha-- (samAdhizataka) zrIsamantabhadrasvAmI ratnAnAM rakSaNopAyabhUtaratnakaraNDaprakhyaM samyagdarzanAdiratnAnAM pAlanopAyabhUtaM ratnakaraNDakAkhyaM zAstraM kartukAmo nirvighnata: zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSaniSTadevatAvizeSaM namaskurvannAha (ratnakaraNDa) bRhaddharmabhrAturlokasenasya 1 viSayavyAmugdhabuddhe : saMbodhanavyAjena sarvasattvopakArakaM sanmArgamupadarzayitukAmo guNabhadradevo nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSaniSTadevatAvizeSaM namaskurvANo lakSmItyAdyAha (AtmAnuzAsana) ina tInoM hI prastAvanAvAkyoMmeM samAnarUpase apane apane granthako racanAke icchuka tInoM hI AcAryoM (pUjyapAda, samantabhadra aura guNabhadra) kA nAmanirdeza karake unheM nirvighnatApUrvaka zAstrasamApti AdikI abhi 1. yahAM lokasenako guNabhadrakA baDA dharmabhrAtA nirdiSTa kiyA gayA hai| parantu vaha prAmANika pratIta nahIM hotA / kAraNa isakA yaha hai ki uttarapurANako antima prazastimeM-- jahAMse use svayaM lokasena prArambha karate haiM-yaha spaSTa batalAyA gayA hai ki lokasena una guNabhadrAcAryake mukhya ziSya the, bahat dharmabhrAtA nhiiN| sAtha hI vahAM jo unake liye 'avikalavRttaH' aura 'munIzaH' vizeSaNa diye gaye haiM usase unakI buddhi viSayoMmeM vyAmugdha thI, vaha bhI saMdehAspada hI dikhatA hai / prazastikA vaha zloka nimna prakAra hai viditasakalazAstro lokaseno munIzaH kaviravikalavRttastasya ziSyeSu mukhyaH / ___ satatamiha purANe prArthya sAhAyyamucca- guruvinayamanaiSInmAnyatAM svasya sadbhiH // 28 //
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 25 lAvAse iSTa devake namaskAra meM udyata batalAyA gayA hai / isake atirikta ' nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSanniSTadevatAvizeSaM namaskurvANo (namaskurvan ) 'itanA vAkyAMza to tInoM meM hI zadvazaH samAna hai| ukta tInoM TIkAoMke antameM jo padya pAye jAte haiM ve isa prakAra haiM yenAtmA bahirantaruttamabhidA tredhA vivRtyodito mokSo'nantacatuSTayAmalavapuH saddhyAnataH kIrtitaH / jIyAt so'tra jinaH samastaviSayaH zrIpUjyapAdo'malo bhavyAnandakaraH samAdhizataka zrImatprabhenduH prabhuH / samAdhi. yenAjJAnatamo vinAzya nikhilaM bhavyAtmacetogataM samyagjJAnamahAMzubhiH prakaTitaH saggAramArgo'khilaH / sa zrIratnakaraNDakAmalaraviH saMsRtsaricchoSako jIyAdeSa samantabhadramunipaH zrImAn prabhendurjinaH // ratnakaraNDa mokSopAyamanatyapuNya mamalajJAnodayaM nirmalaM bhavyArthaM paramaM prabhendukRtinA vyaktaiH prasannaH padaiH / vyAkhyAnaM[taM] varamAtmazAsanamidaM vyAmohavicchedataH sUktArtheSu kRtAdarairaharaharacetasyalaM cintyatAm // AtmAnuzAsana " ina tInoM padyoMmeM TIkAkAra zrI prabhAcandra prabhendu' pada apanA nAmanirdeza kiyA hai / tInoMkA hI chanda zArdUlavikrIDita hai / TIkAkArakA samaya isa prakAra ukta tInoM TIkAoMke isa svAbhAvika sAdRzyako dekhate hue ve tInoM TIkAyeM eka hI vyaktike dvArA racI gaI haiM, isameM sandehake liye koI sthAna nahIM rahatA / aba, unake racayitA kauna-se prabhAcandra haiM aura ve kaba hue haiM, isakA nirNaya karane ke liye jaba hama una TIkAoMkA antaHparIkSaNa karate haiM to hameM vahAM somadeva sUri dvArA viracita yazastilakake aneka padya dekhaneko milate haiM / jaise
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam AtmAnuzAsana zloka 9 kI TIkAmeM 'sarvadoSarahitaH' kA spaSTI karaNa karate hue vahAM TIkAmeM nimna zloka uddhRta kiye gaye haiM-- vismayo jananaM nidrA viSAdo'STAdaza dhravAH / trijagatsarvabhUtAnAM doSAH sAdhAraNA ime / / etairdoSaivinirmuktaH so'yamApto niraJjanaH / ye zloka yazastilakacampU (uttarArdha)pR. 274 para pAye jAte haiN| isI prakAra sloka 10 ko TokAmeM ' mUDhatrayaM madAvASTau' Adi, zloka 265 kI TIkAmeM 'dizaM na kAMcid vidizaM na kAMcita2 Adi tathA zloka 266 kI TIkAmeM ' akartA nirguNaH zaddhaH ' Adi jo zloka uddhRta kiye gaye haiM ve bhI usa yazastilaka (uttara khaNDa) meM kramazaH 324, 270 aura 252 para pAye jAte haiN| isI prakAra ratnakaraNDazrAvakAcArameM bhI zloka 4-23 ko TIkAmeM jo 'zraddhA tuSTirbhakti-' Adi zloka uddhRta kiyA gayA hai vaha yazaritalaka (u. khaNDa) meM pR. 404 para pAyA jAtA hai / somadeva sUrike dvArA viracita yaha yazastilaka zaka saMvat 881 meM banakara samApta huA hai4| isase itanA to nizcita ho 1. isake pUrva meM jo yahAM 'kSudhA tRSA bhayaM doSoM' Adi zloka uddhRta hai vaha yazastilakameM 'kSut-pipAsA bhayaM dveSazcintanaM' Adike rUpameM kucha bhinna upalabdha hetA hai| 2. ye zloka sauMdarananda kAvya (16,28-29) meM isa rUpameM pAye jAte haiM. dIpo yathA nirvRtimabhyupeto naivAni gacchati nAntarikSam / dizaM na kAMcidvidizaM na kAMcit snehakSayAt kevalameti zAntim // enaM kRtI nirvRtimabhyupeto naivAni gacchati nAntarikSam / dizaM na kAMcidvidizaM na kAMvita snehakSayAta kevalameti zAntim / / 3. vahAM 'satya' ke sthAnameM 'zaktiH ' aura ' yasyate' ke sthAnameM 'yatrate ' mAtra pAThabheda pAyA jAtA hai| 4. zakanRpakAlAtItasaMvatsarazateSvaSTasvevAzItyadhikeSu (aGkataH 881 siddhArthasaMvatsarAntargatacaitramAsa-madanatrayodazyAM... ... ... di nirmApitamidaM kAvyamiti / yazastilaka (u. khaNDa) pR. 419.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 prastAvanA jAtA hai ukta tInoM graMthoMke TIkAkAra zrI prabhAcandra za. saM. 881 ( 881 + 135 = vi. saM. 1016 ) ke bAda kisI samaya meM hue haiM / unhoMne ratnakaraNDa zrAvakAcAra zloka 4 - 18 kI TIkAmeM nimna do zloka uddhRta kiye haiM adhruvAzaraNe caiva bhava ekatvameva ca / anyatvamazucitvaM ca tathaivAsravasaMvarau // nirjarA ca tathA loko bodhidurlabhadharmatA / dvAdazaitA anuprekSA bhASitA jinapaMguvaiH // ye donoM zloka padmanandipaJcaviMzati (6, 43-44) ke haiM / isake racayitA zrI muni padmanandi paM. AzAdharajIke pUrvameM ho gaye haiM / kAraNa yaha ki paM.azAdharajI ne apane anagAradharmAmRta meM 'Acelakyauddezika Adi zloka ( 9-80 ) kI svopajJa TIkAmeM 'ata eva zrIpadmanandipA - dairapi sacelatAdUSaNaM diGmAtramidamadhijage' likhakara padmanandi- paJcaviMzatikA ' mlAne kSAlanataH kutaH Adi zloka ( 1 - 41) uddhRta kiyA hai 1 / yaha TIkA unhoMne vi. saM. 1300 meM samApta kIM hai 2 / isase yaha niHsandeha kahA jA sakatA hai ki zrI padmanandi muni paM. AzAdharajI ke pUrvavartI vidvAn haiN| zraddheya paM. jugalakizorajI mukhtArane muni padmanandIko jina zubhacandrAcAryakA ziSya batalAyA hai unakA dehAvasAna zaka 1. isake atirikta vinA nAmollekhake to unhone padmanandipaJcavizatike kitane hI zlokoMko isa anagAradharmAmRtakI svopajJa TIkAmeM uddhRta kiyA hai / yathA-8-21kI TIkAmeM 'yajjAnanna pi' Adi ( pa. 10-1), 8- 23ko TIkAmeM 'mukta ityapi Adi (pa. 10-18), 'yadyadeva' Adi ( pa. 10-16) tathA 'antavaGagabahiGagayogataH' Adi ( pa. 10-44), 9-93 kI TIkA meM 'yAvanme sthitabhojane' Adi ( pa. 1-43 ) aura9 - 97kI TIkAmeM ' kA kiyA api saMgraho' Adi ( pa. 1 - 42 ) ityAdi / isI prakAra iSTopadeza zloka 35 kI TIkAmeM ' vatre patatyapi ' Adi ( pa. 1- 63 ) zlokako udhRta kiyA hai / 2. nalakacchapure zrImannamicaityAlaye'sidhat / vikramAbdazateSvevA trayodazasu kArtike // a. dha. prazasti 31.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 AtmAnuzAsanam saM. 1045 (vi. saM. 1180) meM huA hai1 / isase zrI padmanandI muni 12vIM zatAdvIke uttarArdhavartI vidvAn pratIta hote haiN| aba cUMki prabhAcaMdrane ratnakaraMDakI TIkAma ukta muni padmanaMdIke uparyukta do zlokoMko uddhRta kiyA hai, ata eva ve padmanaMdIke bhI uttarakAlIna vidvAn siddha hote hai / isa uttarakAlakI avadhikA vicAra karate hue hameM uparyukta paM. AzAdharajIkI anagAradharmAmatako TAkAmeM hI ina prabhAcandrakA spaSTatayA nAmanirdeza upalabdha hotA hai / yathA yathAhustatra bhagavantaH zrImatprabhedupAdA ratnakaraNDakaTIkAyAM caturAvartatritaya ityAdisUtre dviniSadya ityasya vyAkhyAne -devavandanAM kurvatA hi prArambhe samAptau copavizya praNAmaH kartavya iti2| isa ullekhase aisA pratIta hotA hai ki samAdhizataka, ratnakaraNDazrAvakAcAra aura AtmAnuzAsana ina tInoM granthoMke Upara TIkA likhanevAle ve prabhAcandra paM. AzAdharajIke samasamayavartI rahe haiN| kAraNa ki hama yaha Upara likha hI cuke haiM ki ukta anagAra dharmAmRtako TIkA vi. saM. 1300 meM banakara samApta huI hai| jainasiddhAnta bhAskarakI caturtha kiraNameM prakAzita zabhacandrakI gurvAvalIke AdhArase jaisA ki mukhtAra sA. ne likhA hai, ye prabhAcandra una zubhakIrtike paTTaziSya the jo vanavAsI AmnAyake the tathA ve (prabhAcandra)vikramakI 13vIM aura14vIM zatAbIke vidvAn the3 / isa gurvAvalIke . eka padyase 4 jJAta hotA hai ki pUjyapAdake zAstra (samAdhizataka) ko 1. dekhiye saTIka ratnakaraNDakI prastAvanA pR. 75 2. dekhiye anagAradharmAmRtakI TIkA zloka 8-93 tathA ratnakaraNDa zrAvakAcAra TIkA zloka 5-18.. 3. ra. zrA. kI prastAvanA pR. 63-65, 4. paTTe zrIratnakIrteranupamatapasaH pUjyapAdIyazAstravyAkhyAvikhyAtakotirguNagaNanidhipaH satkriyAcArucaJcuH / zrImAnAnandadhAmA pratibudhanutamA mAnasaMdAyivAdo jIyAdAcandratAraM narapatividitaH zrIprabhAcandradevaH //
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 29 vyAkhyA karanese - usake Upara TIkA racanese- ina prabhAcandrakI kIrtikA vistAra huA thaa| una zubhakItike eka dUsare bhI dharmabhUSaNa nAmake ziSya the| uparyukta jaina siddhAntabhAskarakI caturtha kiraNameM prakAzita nandisaMghakI paTTAvalIke AcAryoMkI nAmAvalImeM prabhAcandrake paTTArohaNakA kAla vi. saM. 1310 diyA gayA hai / isake pazcAt unake honekI sambhAvanA nahIM hai, kyoMki, kAraMjAke balAtkAragaNa maMdirameM jo zAstra-bhaNDAra hai usameM uparyukta prabhAcandrake dvArA viracita ratnakaraNDazrAvakAcArakI TIkAkI eka prati vi. saM. 1415 kI maujUda hai2 / kitane hI vidvAn yaha samajhate haiM ki ratnakaraNDazrAvakAcArake Upara TIkA likhanevAle prabhAcandra ve hI prabhAcandra haiM ki jinhoMne prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra jaise TIkAgranthoMko racA hai / isake liye ve yaha hetu dete haiM ki unhoMne ukta granthake 'kSutpipAsA' Adi zlokakI TIkAmeM kevalIke kavalAharakA khaNDana karate hue prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandrameM ukta viSayakI vizeSa prarUpaNA karanekA nimna prakArase nirdeza kiyA hai tadalamatiprasaMgena prameyakamalamArtaNDe nyAyakumudacandre ca prapaJcataH prarUpaNAt / parantu isa vAkyake dvArA vahAM kevala yaha bhAva dikhalAyA gayA hai ki isa viSayakA vizeSa vivaraNa ukta donoM granthoMmeM kiyA gayA hai, ataH vizeSa jijJAsuoMko use vahAM dekhanA cAhiye / ukta vAkya meM aisA koI pada ('mayA' yA 'asmAbhiH' Adi) nahIM hai jisase ki yaha nizcaya kiyA jA sake ki vaha prarUpaNA vahAM inhIM prabhAcandrane kI hai| isake atirikta AtmAnuzAsanameM kucha zloka (171-74, 265-66) aise Aye haiM ki jinake Upara TIkA karate hue tarkaNAko zailIse bahuta kucha likhA jA sakatA thaa| parantu vahAM vizeSa kucha bhI 1. ra. pA. kI prastAvanA pR. 63-65. 2. ra. pA. ko prastAvanA pR. 67.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 AtmAnuzAsanam ' nahIM likhA gayA hai / itanA hI nahIM, balki kisI kisI zlokakA to pUrA artha bhI spaSTa nahIM huA hai ( dekhiye zloka 171) / prabhAcandra jaise ucca koTike tArkika vidvAnse yaha sambhAvanA nahIM kI jAtI ki unake sAmane tadeva tadatadrUpaM, ekamekakSaNe siddhaM dhrauvyotpattivyayAtmakam na sthAsnu na kSaNavinAzi na bodhamAtraM nAbhAvamapratihata pratibhAsarodhAt, guNI guNamayastasya nAzastannAza iSyate' jaise vizeSa varNanIya viSayake rahate hue bhI ve usake Upara vizeSa kucha bhI na likheN| ina viSayoMkI prarUpaNA unhoMne prameyakamalamArtaNDa aura nyAyakumudacandra granthoM meM prakaraNa ke anusAra vistArase kI hai / " AtmAnuzAsana zloka 265 kI TIkAme yaha zloka uddhRta kiyA gayA hai -- dizaM na kAMcidvidizaM na kAMcinnaivAvaniM gacchati nAntarikSam / dIpo yathA nirvRtimabhyupetaH snehakSayAt kevalameti zAntim // yahI zloka prameyakamalamArtaNDa ( 6 - 74 ) meM isa rUpameM uddhRta kiyA gayA hai - dIpo yathA nirvRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAMcidvidizaM na kAMcit snehakSayAt kevalameti zAntim // yaha zloka saundananda kAvya meM isI svarUpameM pAyA jAtA hai| isake sAtha hI prameyakamalamArtaNDa meM ' jIvastathA nirvRtimabhyupeto' Adi dUsarA zloka bhI uddhRta kiyA gayA hai jo isa zloka sambandha rakhatA hai / eka hI lekhaka kisI anya granthakArake vAkyako eka sthAnapara eka rUpameM aura dUsare sthAnameM anya svarUpase uddhRta kare, yaha sambhava nahIM hai| jahAM taka maiM samajhatA hUM, ye donoM zloka yazastilaka (u. khaNDa pR. 270 ) meM ' dizaM na kAMcidvidizaM na kAMcit' Adike rUpameM uddhRta kiye gaye haiM / vahAMse hI sambhavataH AtmAnuzAsanake TIkAkAra una prabhAcandrane ukta zlokako AtmAnuzAsanakI TIkAmeM uddhRta kiyA hai / isase ina donoM prabhAcandroM meM bhinnatA siddha hotI hai /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isake atirikta prameyakamalamArtaNDa AdikI racanAzailI aura ina TIkAoMkI racanAzailIko jaba hama tulanAtmaka dRSTise dekhate haiM to hameM una donoMmeM spaSTa bheda bhI dikhAI detA hai| isase hama to isI niSkarSapara pahuMcate haiM ki samAdhizataka, ratnakaraNDazrAvakAcAra aura AtmAnuzAsana ina tInoM granthoMpara TIkA likhanevAle prabhAcandra una prameyakamalamArtaNDa Adike racayitA prabhAcandrase bhinna haiM, tathA unakA racanAkAla vikramako 13 vIM zatIkA antima bhAga anumAna kiyA jAtA hai| anya TokAyeM isa saMskRta TIkAke atirikta prastuta granyake Upara anya nimna TIkAyeM bhI upalabdha haiM 1. gommaTasAra Adi aneka granthoMke Upara DhUMDhArI hindI bhASAmeM vidvattApUrNa TIkA likhanevAle tathA mokSamArgaprakAzakake mUla lekhaka suprasiddha paM. ToDaramalajIke dvArA eka vistRta hindI TIkA AtmAnuzAsanapara bhI likhI gaI hai jo prakAzita bhI ho cukI hai / isa TokAmeM prathamataH unhoMne mUla zlokake arthako spaSTa karanekA prayatna kiyA hai aura tatpazcAt pratyeka zlokake Upara bhAvArtha likhakara usake abhiprAyako spaSTa kiyA hai / mUla granthameM jahAM anya vaidika Adi granthoMke udAharaNa diye gaye haiM vahAM unhoMne unake sambandhameM yA to kucha likhA hI nahIM hai yA kucha kAlpanika hI likhA hai / yathA - 'netA yatra bRhaspatiH' Adi zloka (32) kI TIkAmeM 'anugrahaH khalu hareH' kA artha viSNukA anugraha' na karake yaha artha kiyA hai- ara hari jo Izvara tAkA anugraha shaay| sAtha hI bhAvArthameM yaha likha diyA hai-- tahAM vaiSNava mata apekSA udAharaNa kahyA, devatAnikA i.dra balavAn hai so to bhI daityanikari saMgrAmavirSe hAryA / athavA yAhIkA jainamata apekSA artha kIjiye to indranAmA vidyAdhara bhayA, vAne maMtrI AdikakA bRhaspati Adi nAma dharyA hai so bahuta puruSArthakari saMyukta bhayA, so bhI rAvaNakari haaryaa|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam 'cittasthamapyanavabudhya hareNa jADaYAt ' Adi zloka ( 216 ) kA artha isa prakAra likhA hai- deSau kAma tau cittaviSai hutA, bAhya Na hutA, ara kAhU krodhakari kAma jAni kou bAhya padArtha bhasma kiyA, so kAma na muvA / kAmake yogate sarAga avasthAkUM prApta bhayA / kAmakI karI ghora vedanA shii| isa artha meM unhoMne ' hareNa' kA artha sIdhA mahAdeva na karake 'kAhUne' ke rUpameM kiyA hai tathA bhAvArtha meM bhI isI zabda kA upayoga kiyA hai / 32 " yazo mArIcIyaM' Adi zloka ( 220 ) ke arthameM unhoMne 'sa kRSNaH kRSNo'bhUt kapaTabaTuveSeNa nitarAm' isa tRtIya caraNakA artha sarvathA choDa diyA hai / bhAvArtha meM bhI unhoMne kevala itanA hI likhA hai- mAyAcAra mahAdurAcAra hai / mArIca maMtrI laghutAko prApta bhayA, rAjA yudhiSThira sariSA 'azvatthAmA hataH' yA vacana kahivekari lajyAkau prApta bhaye / yahAM itanA smaraNa rakhanA cAhiye ki paM. ToDaramalajI apanI paddhati ke anusAra yathAsambhava pratyeka zlokake bhAvako pUrNatayA spaSTa karate haiM / parantu yahAM vaha spaSTa nahIM kiyA gayA hai| isakA kAraNa unakI ina kathAnakoMse asahamatike atirikta anya koI nahIM pratIta hotA / mArIcakI kathAkA vaha prasaMga zrI raviSeNAcAryaviracita padmapurANase sarvathA bhinna hai / aise kucha sthaloMko choDakara anya sarvatra yaha TIkA granthake bhAvako hRdayaMgama karane meM paryApta sahAyatA karatI hai / 2. dUsarI TIkA zolApurakeM prasiddha vidvAn sva. paM. baMzIdharajI zAstrIke dvArA likhI gaI hai| yaha TIkA prAyaH bhAvapradhAna va ku cha vistRta bhI hai / parantu usase mUla granthakA zAbdika artha zIghratA se avagata nahIM hotA / yaha TIkA jaina grantharatnAkara bambaIse prakAzita ( pharvarI 1916 ) ho cukIM hai / likhate samaya isa TIkAkI pustaka na rahanese usake sambandha meM vizeSa nahIM likhA jA sakA hai / 3. uparyukta do hindI TIkAoM ke atirikta prastuta granthapara eka marAThI TIkA bhI upalabdha hai / yaha TIkA sthAnIya jaina saMskRti saMrakSaka saMgha - jisake dvArA yaha grantha prakAzita ho rahA hai- saMsthApaka sva. bra.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 33 jIvarAja gautamacanda jI dozIke dvArA paM. ToDaramala jI kI TIkAke AdhArase likhI gaI hai aura vaha prakAzita (vIra ni. saM. 2435) bhI ho cukI hai| paM. ToDaramala jI kI TIkAke samAna isa TIkAmeM bhI zloka 32 ke 'anugrahaH khalu hareH' kA artha 'va jyAsa hari mhaNaje paramezvarAcA anugraha mhaNaje sahAya' kiyA gayA hai tathA bhAvArthameM yaha sUcita kara diyA hai" yA ThikANI vaiSNava matAcyA apekSene dRSTAMta mAMgitalA Ahe kI sarva devAMmadhe indra hA balavAna Ahe. tyAMcyA yuddhAMta daityAMnI parAbhava kelA. tevhAM devApuDhe koNAcA ilAja nAhIM / AtAM yAca zlokAcA AmacyA AmnAyApramANe artha kelA tara indra he nAMva vidyAdharAlAhi Ahe. tyA vidyAdharAne ApalyA maMtryAce nAMva bRhaspati vagaire Thevale hote va to atizaya parAkramI hotA. parantu rAvaNAne tyAcA parAjaya kelA." yaha paM. ToDaramala jI ke bhAvArthakA hI prAyaH anuvAda hai| zloka 216 kI TIkAmeM yahAM 'hareNa' kA artha 'zaMkarAne ' hI kiyA hai / parantu nIce TippaNameM yaha sUcanA avazya kara dI hai- yA ThikANI guNabhadra svAmIMnI vaiSNavamatAcA dRSTAMta gheUna krodha akalyANakArI Ahe ase siddha kele Ahe. mhaNUna koNI zaMkA gheNyAce kAraNa nAhI. kAraNa kavIMcA abhiprAya Apale prayojana siddha karaNyAkaDe asalyAmuLe asA dRSTAMta dilA Ahe. yAMta phakta krodhAne kazI hAni hote evaDhyAvaraca dRSTi ThevAvI. zloka 220 kI TIkAmeM yahAM bhI paM. ToDaramala jI kI TIkAke samAna 'sa kRSNaH kRSNo'bhUt kapaTabaTuveSeNa nitarAm ' kA artha choDa diyA gayA va bhAvArtha bhI lagabhaga vaisA hI likhA gayA hai| . isa prakAra yaha TIkA paM. ToDaramala jI kI TIkAkA prAyaH marAThI anuvAda mAtra hai| A. pra.3
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya- paricaya abhISTa prayojana Sitara saba hI prANI cUMki duHkhase Darate hai aura sukhakI abhilASA karate haiM, isIliye isa AtmAnuzAsana granthake dvArA unheM ukta prayojanako siddha karaneke liye AtmasvarUpakI zikSA dI gaI hai (zloka 2 ) / isameM AcArya guNabhadrane sarvaprathama yaha nirdeza kara diyA hai ki yahAM jo upadeza diyA jAvegA vaha yadyapi sunane ke samaya kaTu laga sakatA hai, parantu vaha pariNAmameM kaDuvI auSadhike samAna hitakara hI hogA / isaliye sukhAbhilASI bhavya jIvoMko usase bhayabhIta nahIM honA cAhiye (3) / yaha hai bhI ThIka, kyoMki, ' hitaM manohari ca durlabhaM vaca: ' isa prasiddha nItike anusAra jo hitopadeza hote haiM unake vacana prAyaH zrotA janoMko manohara nahIM pratIta hote haiM / aura isake viparIta jinake vacanoMmeM madhuratA . dikhatI hai ve prAyaH hitopadezaka nahIM hote haiM / ataeva grantha ke prArambhameM usake kartA dvArA zrotA janoMko ukta prakArase sAvadhAna kara denA ucita hI hai / Age ve udAharaNa dvArA yaha spaSTa kara dete haiM, jisa prakAra jalase rikta hokara garjanA karanevAle bAdala bahuta, kintu ukta jalase paripUrNa hokara varSA karanevAle ve bahuta hI thoDe dekhe jAte haiM; usI prakAra nirarthaka yA kuTilatApUrvaka bakavAda karanevAle cApalUsa manuSya to bahuta saMkhyA meM upalabdha hote haiM, kintu jagatkA kalyANa karanevAle yathArtha vaktA bahuta hI alpa mAtrAmeM upalabdha hote haiM (4) / Age calakara vaktA aura zrotA ina donoM ke hI kucha Avazyaka guNoM kA ullekha karate hue yaha batalAyA hai ki jaba yaha bhalI bhA~ti prasiddha hai ki pApase prANIko dukha aura dharmase sukha prApta hotA hai taba sukhAbhilASI manuSyakA yaha kartavya hai ki vaha usa dukhadAyaka pApako choDakara sukhaprada dharmakA hI AcaraNa kare ( 8 ) / svAmI samantabhadrAcAryane dharmakA yahI svarUpa batalAyA hai ki jo jJAnAvaraNAdi karmoMko nirmUla karatA huA prANiyoMko janma-maraNAdirUpa saMsArake mahAn dukhase chuDAkara
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA unheM nirAkula evaM nirbAdha zAzvatika sukhako prApta karA detA hai vahI vAstavameM dharma kahA jAtA hai1| kAraNa yaha ki vastusvabhAvakA nAma dharma hai / so yahAM anya vastuoMkI vivakSA na hokara eka mAtra mAtmA apekSita hai / ataeva usake svabhAvabhUta jo samyagdarzana,samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa ratnatraya hai use dharma samajhanA cAhiye / yahI mokSakA mArga hai| isake viparIta jo mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra haiM ne adharma honese mokSake mArga na hokara saMsArake hI kAraNa hote haiM / sukha-dukhaviveka aba yahAM hameM yaha vicAra karanA cAhiye ki vAstavika sukha kyA hai aura vAstavika dukha kyA hai / sAtAvedanIya karmake udayase prANIko kucha kAlake liye jo sukhakA anubhavana hotA hai vaha yathArthameM sukha nahIM hai, kiMtu sukhakA AbhAsa hai / kAraNa yaha hai ki indriyaviSayoMse jo prANIko sukha prApta hotA hai vaha bijalIke prakAzake samAna vinazvara hokara uttarottara usa viSayatRSNAko hI baDhAtA hai jo ki eka mahAnyAdhisvarUpa hai / yaha viSayatRSNA prANIko niraMtara saMtapta karatI hai / isaliye vaha usa santApako dUra karaneke liye una una abhISTa viSayoMkI prAptimeM lagakara ghora parizrama karatA hai va svayaM dukhI hotA hai| zrI kundakuMdAcArya bhI isa indriyajanya viSayasukhako dukha hI batalAte haiM / ve kahate haiM ki indriyoMse jo sukha upalabdha hotA hai vaha para dravyoMkI apekSA rakhaneke kAraNa parAdhIna, bhUkha-pyAsa bAdikI aneka bAdhAoMse sahita, pratipakSabhUta asAtAvedanIya Adike udayase saMyukta honese vinazvara, bhogakAMkSA Adike durdhyAnase pApakA bandhaka, 1. dezayAmi samIcInaM dharma karmanibahaNam / saMsAraduHkhataH sattvAn yo dharatyuttame sukhe ||r. zrA. 2. 2. sadRSTi-jJAna-vRttAni dharma dharmezvarA viduH / yadIyapratyanIkAni bhavanti bhvpddhtiH|| ra. zrA. 33, zatahRdonmeSacalaM hi saukhyaM tRSNAmayApyAyanamAtrahetuH / vRSNAbhivRddhizca tapatyajalaM taapstdaayaasytotyvaadiiH||sv.sto.3,3.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 mAtmAnuzAsanam tathA atRptikA kAraNa athavA hAni-vRddhise sahita honeke kAraNa viSama hai 1 / svAmI samantabhadra bhI niSkAMkSita aMgake lakSaNameM kahate haiM ki vaha viSayajanya sukha prathama to karmAdhIna hai-jaba sAtAvedanIya Adi puNya karmokA udaya hogA taba hI vaha upalabdha ho sakatA hai, na ki anythaa| dUsare karmAdhIna hokara bhI vaha sthira raha sakatA ho, so bhI nahIM hai-- vaha niyamase naSTa honevAlA hai| tIsare,usakI utpatti duHkhoMse antarita haibIca bIcameM aneka dukha bhI avazya prApta honevAle haiN| kAraNa ki sukha aura dukhakA yaha krama cakrake samAna niraMtara cAlU rahatA hai| kahA bhI hai . sukhasyAnantaraM duHkhaM duHkhasyAnantaraM sukham / dvayametaddhi jantUnAmalaMghyaM dina-rAtrivat // arthAt jisa prakAra dinake bAda rAta aura phira rAtake bAda dinakA prAdurbhAva niyamase huA karatA hai usI prakAra sukhake bAda dukha aura phira dukhake bAda sukha bhI niyamase utpanna hotA hI rahatA hai / isa prakRtike niyamakA kabhI ullaMghana nahIM hotA hai| isake atirikta vaha saMsArakI paraMparAke baDhAnevAle pApabandhakA bhI kAraNa hai / ata eva aise vinazvara sukhameM nityatvake durabhinivezako choDakara usakI abhilASA na karanA, yaha samyagdarzanakA niSkAMkSita aMga mAnA gayA hai| ___ bhagavAn kuMthunAtha jineMdra tIrthaMkara to the hI,sAtha hI ve cakravartI bhI the| unake pAsa viSaya-bhogoMkI kamI nahIM thii| phira bhI unhoMne janma, jarA evaM maraNake duHkhase chuTakArA pAneke liye-nirAkula evaM nirbAdha svAdhIna sukha (mokSasukha)kI prAptikI icchAse-usa aparimita vibhUtiko choDakara daigambarI dIkSA hI svIkAra kI thii| unakI stutimeM svAmI samantabhadrAcArya kahate haiM ki viSayatRSNArUpa agnikI jvAlAyeM prANIko 1. saparaM bAdhAsahi vicchiNNaM baMdhakAraNaM visamaM / jaM iMviehi laddhaM taM sokkhaM dukkhameva tadhA // pra. sA. 1, 76. 2. karmaparavaze sAnte duHkhairantaritodaye / pApabIje sukhe'nAsthAzradA'nAkAMkSaNA smRtA // ra. zrA. 12.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nirantara jalA rahI haiM / unakI zAnti abhISTa indriyaviSayoMko vibhUtise sambhava nahIM hai, usase to ve uttarottara vRddhiko hI prApta honevAlI haiM; kyoMki, aisI sthiti hai- jaise jaise ve viSayabhoga prApta hote jAte haiM vaise hI vaise prANIko tadviSayaka icchA bhI, ghIkI AhatiyoMse agnike samAna, uttarottara baDhatI hI jAtI hai / ukta indriyaviSaya kucha samayake liye kevala zarIrake saMtApako hI dUra kara sakate haiM- ve una taSNAjvAlAoMko kabhI zAnta nahIM kara sakate haiN| isI kAraNa he jitendriya kunthujinendra ! Apa usa viSayajanita sukhase vimukha hue haiM- Apane usa svAdhIna sukhako prApta karane ke liye cakravatike vibhUtiko bhI tuccha tRNake samAna choDa diyA hai 1 / ukta sukha-dukhakA viveka na honese prANImAtrake cAhanepara bhI vaha sukha sabako nahIM prApta ho paataa| isake liye yaha batalAyA hai ki jisa samIcIna sukhako saba hI zIghratAse prApta karanA cAhate haiM vaha saba karmoMkA-dravyakarma, bhAvakarma aura nokarmakA-kSaya ho jAnepara upalabdha hotA hai| aura vaha saba karmoM kA kSaya jisa samyakacAritrake Upara nirbhara hai vaha samyagjJAnakA avinAbhAvI hai| yaha samyagjJAna rAgAdi samasta doSoMse rahita hue Aptake dvArA prarUpita paramAgamake sunanese prApta hotA hai| ataeva paramparAse usa sukhakA mUla kAraNa jo Apta hai usakA hI yuktipUrvaka vicAra karake Azraya lenA cAhiye- usakA hI ArAdhana karanA cAhiye (9)2 / samyagdarzana samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura tapake bhedaseM ArAdhanA 1.taSNAciSaH parivahanti na zAntirAsAmiSTendriyArthavibhavaH parivaddhireva / sthityaiva kAyaparitApaharaM nimittamityAtmavAn viSayasaukhyaparAGmukho'bhUt sva. sto. 17, 2. 2. isI AzayakA eka purAtana padya zrI AcArya vidyAnandane zlokavAtikake prArambhameM bhI uddhRta kiyA haiamimataphalasiddharabhyupAyaH subodhaH prabhavati sa ca zAstrAttasya cotpattirAptAt iti bhavati sa pUjyastatprasAdAtprabuddharna hi kRtamupakAraM sAdhavo vismrnti|| zlo. vA. pR. 2.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam cAra prakArakI hai / prakRta grantha meM prakArAntarase ina cAroM ArAdhanAoMkA vivecana kiyA gayA hai| unameM prathama ArAdhanArUpa samyagdarzanakA vivecana karate hae use acala-prAsAda (mokSa-mahala) ke Upara caDhanevAle bhavya jIvoMke liye prathama pAyarI (sIDhI) ke samAna batalAyA gayA hai| sAta tattva athavA nau padArthoke zraddhAnakA nAma samyagdarzana hai| vaha nisargaja aura adhimagaja athavA sarAga aura vItarAgake bhedase do prakArakA aupazamikAdike bhedase tIna prakArakA tathA AjJAsamyaktva Adike bhedase dasa prakArakA bhI mAnA gayA hai / jabataka yaha samyagdarzana pragaTa nahIM hotA hai tabataka mati, zruta aura avadhi ye tIna jJAna samyakpaneko prApta nahIM hote- ve mithyArUpa hI rahate haiN| kintu jaise hI prANoke vaha samyagdarzana prAdurbhUta hotA hai vaise hI ukta tInoM jJAna samyagrUpatAko prApta kara lete haiM / vaha mUDhatA Adi paccIsa doSoMse rahita tathA saMvega Adi1 guNoMse vRddhiMgata honA cAhiye (10) / isa samyagdarzanakA svarUpa granthAMtaroMmeM vibhinna prakArase pAyA jAtA hai| yathA-zrI kundakundAcAryane darzanaprAbhUtameM chaha dravya, nau padArtha, pAMca astikAya aura sAta tattvoMke zraddhAnako samyagdarzana batalAyA hai / Age isI granthameM unhoMne jinendraprarUpita jIvAdi tattvoMke zraddhAnako vyavahAra samyagdarzana aura AtmA (Atmanizcaya) ko nizcaya samyagdarzana kahA hai3 / ve hI mokSaprAbhRtameM kahate haiM ki hiMsAse rahita dharma, aThAraha doSoMse rahita deva, nirgrantha guru aura pravacana (Agama) ke viSaya meM jo zraddhA utpanna hotI hai vaha samyagdarzana hai4 / 1. saMveo Niveo NidaNa garahA ya uvasamo bhttii| vacchallaM agukaMpA aThTha guNA huMti sammate // vasu. zrA. 49. 2. chaddanva Nava payatyA paMcatthI satta tacca NiddiTThA / saddahai tANa rUvaM so saddiTThI mugeyavyo / da. prA. 19. 3. jIvAdIsadahaNaM sammattaM jiNavarehi paNNataM / / __ vavahArA Nicchayado appANaM havai sammattaM // da. prA. 20. 4. hiMsArahie dhamme aTThArahadosavajjie deve / NiggaMthe pavvayaNe saddahaNaM hoI sammattaM // mo. prA. 90.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 39 tattvArtha sUtra ke kartA bhagavAn umAsvAmIne tattvArthazraddhAnako samyagdarzana batalAyA hai| svAmI samantabhadra paramArtha Apta, Agama aura tapasvI ke tIna mUDhatA va ATha madoMse rahita tathA ATha aMgoMse sahita zraddhAnako samyagdarzana kahA hai1| isI prakAra amRtacandrAcAryane bhI jIvAjIvAdi tattvArthoM ke viparIta abhiprAyase rahita zraddhAnako samyagdarzana kahakara use AtmAkA svarUpa batalAyA hai2 | paMcAdhyAyIkAra kahate haiM ki isa prakAra jo tattvakA jJAtA hokara svakIya AtmAko dekhatA hai vaha samyagdRSTi hai aura vaha viSayajanya sukha tathA jJAnake viSayameM rAga-dveSako choDa detA hai3 / isa prakAra samyagdarzana ke uparyukta lakSaNoM meM bhedake dikhanepara bhI abhiprAya sabakA eka hI hai / ina lakSaNoMmeM jo Apta, Agama aura guru athavA jIvAdi tattvoM ke zraddhAnako samyagdarzana batalAyA gayA hai use samayagdarzana na samajhakara usakA kAraNa samajhanA caahiye| paMcAdhyAyIkAra kahate haiM ki zraddhA, ruci aura pratIti Adi ye samyagdRSTi ke bAhya lakSaNa haiM, kintu ve svayaM samyaktva nahIM haiM; kyoMki ve saba jJAnakI paryAyeM haiN| yahAM taka ki ve to svAnubhUtiko bhI usa samyaktvakA bAhya hI lakSaNa mAnate haiM, kyoMki, vaha svAnuti bhI to jJAnakI paryAya honese jJAna ke hI antargata hai4 / hAM, yaha avazya hai ki yadi ukta zraddhA Adi svAnubhUti se saMyukta haiM taba to ve guNa ho sakate haiM; anyathA guNa na hokara 1. zraddhAnaM paramArthAnAmAptAgamatapobhUtAm / trimUDhApoDhamaSTAGgaM samyagdarzanamasmayam / / ra. zrA. 4. 2. jIvAjIvAdInAM tattvArthAnAM sadaiva kartavyam / zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktamAtmarUpaM tat / / puru. 22. 3. ityevaM jJAtatattvo'sau samyagdRSTinijAtmadRk / vaiSayike sukhe jJAne rAga-dveSau parityajet // paMcAdhyAyI 2-371. 4. zraddhAnAdiguNA bAhyaM lakSma samyagdRgAtmanaH / na samyaktvaM tadeveti santi jJAnasya paryayAH // api svAtmAnubhUtistu jJAnaM jJAnasya paryayAt / arthAt jJAnaM na samyaktvamasti cet bAhyalakSaNam // paMcAdhyAyI 2, 386-87.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 . AtmAnuzAsanam ve guNAbhAsa hI raheMge / abhiprAya yaha huA ki ve saba zraddhA Adi guNa svAnubhUtike saMyukta honepara samyaktvarUpa aura usake vinA mithyA zraddhA Adike samAna ve samyaktva na hokara tadAbhAsa hI hote haiM 1 / svAnubhUtike vinA jo zrutamAtrake Alambanase zraddhA hotI hai vaha tattvArthase sambaddha honepara bhI yathArtha zraddhA nahIM hai, kyoMki, vahAM tattvArthakI upalabdhi nahIM hai| isakA bhI kAraNa yaha hai ki vaha labdhi pAgala puruSakI labdhike samAna sat aura asat padArthoM meM vizeSatAse rahita hotI hai| ataeva vaha padArthaka abhAvameM honevAlI arthopalabdhike hI samAna vastutaH upalabdhi nahIM hai| isIliye zraddhAko jo samyaktvakA lakSaNa nirdiSTa kiyA jAtA hai use paMkaja (kIcaDase utpanna kamala) Adike samAna yaugika rUDhike vaza samajhanA cAhiye / isa kAraNa svAnubhUtise saMyukta zraddhAko jo samyaktva kahA gayA hai vaha ucita hI hai2 / yaha samyagdarzana, saMjJI, paMcendriya va paryApta jIvoMmeM kisI bhI jIvake ho sakatA hai- usake liye kula evaM jAti AdikA koI bandhana nahIM hai| yahI kAraNa hai jo svAmI samantabhadrAcAryane samyagdarzanase sahita cANDAlako bhI ArAdhanIya batalAyA hai3 / samyaktvakI mahimA vilakSaNa 1. svAnubhUtisanAthAzcet santi zraddhAdayo guNAH / svAnubhUtivinAbhAsA nArthAcchuddhAdayo guNAH // tatsyAcchaddhAdaya sarve samyaktvaM svAnubhUtimat / / na samyaktvaM tadAbhAsA mithyAzraddhAdivat svataH // . paMcAdhyAyI 2, 415-16 2. vinA svAtmAnubhUti tu yA zraddhA zrutamAtrataH / tattvArthAnugatApyarthAcchraddhA nAnupalabdhitaH // labdhiH syAdavizeSAdvA sadasatorunmattavata / nopalabdhirihArthAt sA taccheSAnupalabdhivat // tato'sti yaugikI rUDhiH zraddhA samyaktvalakSaNam / arthAda pyaviruddhaM syAt sUktaM svAtmAnubhUtimat // paMcAdhyAyI 2, 429-23. 3. samyagdarzanasaMpannamapi mAtaGgadehajam / devA devaM vidurbhasmagUDhAGgArAntarojasam // ra. zrA. 28.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 hai usake honepara yadi cAritra na bhI ho to bhI prANI mokSake mArgameM sthita ho jAtA hai / kiMtu usake vinA bAhya mahAvratAdirUpa cAritrake honepara bhI jIva mokSamArga meM sthita nahIM ho pAtA hai| isI kAraNa aise mahAvratIkI apekSA usa vratahIna samyagdRSTi gRhasthako hI zreSTha batalAyA gayA hai 1 / vaha samyagdarzana jJAna aura cAritrakI apekSA utkRSTa mAnA jAtA hai / kAraNa yaha hai ki jisa prakAra bIjake vinA vRkSa na utpanna hotA hai, na avasthita rahatA hai, na baDhatA hai; aura na phaloMko bhI utpanna kara sakatA hai usI prakAra samyagdarzana ke vinA jJAna aura cAritra bhI yathArtha svarUpameM na utpanna ho sakate haiM, na avasthita raha sakate haiM, na baDha sakate haiM aura na mokSarUpa phalako bhI utpanna kara sakate haiM2 / isaliye mokSakI prAptikA mUla kAraNa isa samyagdarzanako hI samajhanA cAhiye / usa samyagdarzanake yahAM ye dasa bheda nirdiSTa kiye gaye haiM- AjJAsamyaktva, mArgasamyaktva, upadezasamyaktva, sUtrasamyaktva, bIjasamyaktva, saMkSepasamyaktva, vistArasamyaktva, arthasamyaktva, avagADhasamyakva aura paramAvagADhasamyaktva 3 / prastAvanA daivakI prabalatA dharmakA asalI prayojana to nirAkula mokSasukhakI prApti hai / sAtha hI prANiyoMko jo indriyajanita sukha prApta hotA hai vaha bhI usa dharma ke 1. gRhastho mokSamArgastho nirmoho naiva mohavAn / anagAro gRhI zreyAn nirmohI mohino muneH // ra. zrI. 33. 2. vidyAvRttasya saMbhUti-sthiti-vRddhi-phalodayAH / na santyasati samyaktve bIjAbhAve taroriva / / ra. zrI. 32. 3. inakA svarUpa zloka 12-14 meM dekhiye / AcArya guNabhadrane samyaktvake ina 10 bhedoMkA ullekha apane uttarapurANa (74, 439 - 49 ) meM bhI kiyA hai / yaha AtmAnuzAsanakA zloka (11) zrI somadeva sUrike dvArA apane yazastilaka ( uttara khaNDa pR. 323) meM uddhRta kiyA gayA hai| vahAM unhoMne saMkSepameM ukta 10 bhedoMke svarUpakA bhI nirdeza kiyA hai /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 AtmAnuzAsanam vinA sambhava nahIM hai / kAraNa yaha ki ukta viSayasukha jisa puNyake Upara nirbhara hai vaha vinA dharmAcaraNake nahIM hotA hai| isIliye to tattvArthasUtra (6-3) meM zubhayogako puNyakA Asrava aura azubhayogako pApakA Asrava batalAyA gayA hai / yaha zubhayoga ahiMsA,satya evaM acaurya Adi svarUpa hai aura isIkA nAma dharmAcaraNa hai / isake viparIta hiMsA,asatya evaM corI Adi svarUpa azubhayoga hai jo pApabaMdhakA kAraNa hai| isa puNya pApako hI yahAM daiva kahA gayA hai (262) / usa dharmakI mahimAko prakaTa karate hue yahAM yaha nirdiSTa kiyA gayA haiM ki jaba ve saba indriya viSaya dharmarUpa vRkSake hI phala haiM taba jisa prakAra phaloMkI abhilASA rakhanevAle upabhoktA jana usa vRkSakA saMrakSaNa karate hue hI usake phaloMkA upabhoga kiyA karate haiM usI prakAra sukhAbhilASI vivekI jana bhI ukta dharmakA paripAlana karate hue hI kyoM na usa viSayasukhakA upabhoga kareM [19 // , yahAM devake upara bala dekara iMdrakA udAharaNa dete hue yaha bata gayA ki jisa indrakA maMtrI to bRhaspati, zastra vajra,sainika deva,kilA svarga aura hAthI airAvata thA tathA jisake Upara sAkSAt viSNukA anugraha bhI thA; vaha isa Azcaryajanaka balase saMyukta iMdra bhI jaba zatruoMke dvArA parAjita kiyA gayA hai taba anya sAdhAraNa janakI to bAta hI kyA haiM? isase jAnA jAtA hai ki jIvoMkA rakSaka eka mAtra daiva hI hai, usake Age pauruSakA kucha vaza nahIM calatA (32) / yadi pUrvopArjita puNya zeSa hai to prANoke liye Ayu, dhana-sampatti evaM zarIra Adi rUpa saba hI anukUla sAmagrI prApta ho jAtI hai aura yadi vaha (puNya) zeSa nahIM hai to phira prANI usako prAptike liye kitanA bhI parizrama kyoM na kare, paraMtu vaha kadAcit bhI use prApta nahIM ho sakatI hai / duSTa devakI prabalatAko dikhalAte hue yahAM (118-19) granthakArane bhagavAn AdinAthakA udAharaNa dekara yaha batalAyA hai ki jina RSabha jineMdrane samasta sAmrAjyako tRNake samAna tuccha jAnakara choDa diyA thA aura tapasyAko svIkAra kiyA thA. ve hI bhagavAn kSudhita hokara dInakI taraha dUsaroMke gharoMpara ghUme, paraMtu unheM bhojana prApta nahIM huaa|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dekho,jaba ve garbhameM AnevAle the taba usake chaha mahine pUrva se hI iMdra hAtha jADakara dAsake samAna sevAmeM saMlagna rahA / udhara unakA putra bharata cakravartI caudaha ratna aura nau nidhiyoMkA bhI svAmI thA / tathA yugake AdimeM ve svayaM sRSTike sraSTA the / phira bhI unheM kSudhA ke vaza hokara chaha mahine pRthivIpara ghUmanA paDA / yaha usa daivakI prabalatA nahIM to kyA hai ? 11 43 yaha saba jAnatA huA bhI prANI AzArUpa pizAcake vazIbhUta hokara kabhI khetI meM pravRtta hotA hai to kabhI rAjAoMkI sevA karatA hai, aura kabhI samudra Adike mArga se deza-videza meM paribhramaNa bhI karatA hai / paraMtu jisa prakAra bAluse kabhI tela nahIM nikala sakatA hai tathA viSabhakSa se jIvita nahIM raha sakatA hai usI prakAra isa viSayatRSNA se prANIko kabhI sukhakA lAbha bhI nahIM ho sakatA hai / vaha kevala mohavaza vyarthakA parizrama karatA huA dukhI hI rahatA hai / saccA sukha to use usa AzA ke nirAkAraNase hI prApta ho sakatA hai (42) | kisIne yaha ThIka hI kahA hai jahAM cAha tahAM dAha hai huIye veparavAha / cAha jinhoMkI miTa gaI ve zAhana ke zAha || yaha AzA eka prakArakI nadI hai- jisa prakAra nadI pravAhama paDakara prANI dUra taka bahatA hI calA jAtA hai aura antameM samudra meM jAkara vahAM bhayAnaka jalajantuoM kA grAsa bana jAtA hai usI prakAra yaha prANI bhI usa AzA ke vazIbhUta hokara niraMtara abhISTa viSayasAmagrIko prApta karaneke liye parizrama karatA hai aura antameM mRtyukA grAsa banakara dharmase vimukha honeke kAraNa saMsAra samudrameM dIrgha kAla taka gotA khAtA hai (49) kavi bhUdharadAsajIne yaha ThIka hI kahA hai G cAhata hai dhana hoya kisI vidha to saba kAja sareM jiyarAjI | geha cinAya karUM gahanA kachu vyAha sutA-suta bAMTiya bhAjI // citata yo dina jAhiM cale jama Ana acAnaka deta dagAjI / khelata khela khilArI gaye hi jAya rupI sataraMjakI bAjI /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 AtmAnuzAsanam AzAko yadyapi agnikI upamA dI jAtI hai,parantu vaha usase bhI bhayAnaka hai / kAraNa yaha ki agni to tabataka hI jalatI hai jabataka ki use IMdhana prApta hotA rahatA hai-IMdhanake vinA vaha svayameva zAMta ho jAtI hai| parantu Azcarya hai ki vaha AzArUpa agni IMdhana (iSTa sAmagrI) kI prApti aura aprApti donoM hI avasthAoMmeM jalatI hai-jabataka abhISTa viSayasAmagrI prApta nahIM hotI hai tabataka to prANI usakI aprAptimeM saMtapta rahatA hai aura jaba vaha prApta ho jAtI hai taba vaha usakI uttarotara baDhatI huI tRSNAke vaza hokara saMtapta rahatA hai / jisa prakAra grISmakAlIna sUrya ke tApase pIDita koI dubala baila utpanna huI pyAsakI vedanAko zAMta karaneke liye kisI jalAzayake kinAre jAtA hai aura vahAM gahare kI caDameM phaMsakara dukhI hotA hai usI prakAra yaha ajJAnI prAgo sUryake samAna saMtApajanaka indriyoMke vazIbhUta hokara utpanna huI viSayatRSNAko zAMta karane ke liye una una viSayoMkA prApta karane kA prayatna karatA hai / paraMtu vaisA puNya zeSa na rahanese ve viSaya use prApta nahIM hote / taba vaha kevala usa parizramajanita dukhakA hI anubhava karatA hai (55-56) / isakA kAraNa yaha hai ki mUDha prANI AtmA aura zarIrameM bheda nahIM samajhatA / vaha zarIrako hI AtmA samajhatA hai| parantu vaha vinazvara evaM jaDa zarIra AtmA nahIM hai / vaha to usase bhinna jJAyakasvabhAva,cetana va nitya hai / yadyapi vaha svabhAvataH amUrtika hokara bhI karmavaza anAdi kAlase usa mUrtika zarIrameM ekakSetrAvagAha svarUpase sthita hai,to bhI ve donoM dUdhameM mile hue pAnIke samAna svarUpataH bhinna hI haiM / jisa prakAra anyake liye sambhava na honepara bhI haMsa dUdhameM mile hue pAnIko pRthaka karake usameMse kevala dUdhako grahaNa kara letA hai, usI prakAra vivekI jana (aMtarAtmA) donoMke eka kSetrAvagAha svarUpase sthita rahanepara bhI usa parama jyotisvarUpa AtmAko myAnameM sthita khaDgake samAna usa zarIrase pRthak hI grahaNa kiyA karate haiN| isIliye ve zarIrake nimittase honevAle dukhakA bhI kabhI anubhava nahIM karate / kisIne yaha ThIka hI kahA hai--
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ajJasya duHkhaughamayaM jJasyAnandamayaM jagat / andhaM bhuvanamandhasya prakAzaM tu sacakSuSaH / / jisa prakAra andhA manuSya vizvako andhakAramaya tathA nirmala netroMse saMyukta manuSya use prakAzamaya hI dekhatA hai usI prakAra ajJAnI jana jagatako dukharUpa tathA jJAnIjana use Anandamaya hI mAnate haiM- vivekI jana vipattike samayameM bhI kabhI khinna nahIM hote haiM / jisa zarIrake Azrayase prANI viSayoMmeM pravRtta hotA hai vaha ThIka kArAgRha (jela) ke samAna hai- kArAgAra yadi moTe goTe lakaDIke zahatIroMse yA lohamaya gATaroMke Azrita hotA hai to yaha zarIra bhI sthUla haDDiyoM ke Azrita hai, kArAgAra jaise rassiyoMse sambaddha hotA hai vaise hI zarIra bhI zirA va snAyuyoMse sambaddha hai; kArAgAra jahAM kabela Adise AcchAdita hotA hai vahAM yaha zarIra camaDese AcchAdita hai, kArAgArakA saMrakSaNa yadi pahAredAra karate haiM to isa zarIrakA saMrakSaNa karma karate haiM, tathA kArAgArakA dvAra sAMkaloMse banda rahaneke kAraNa jisa prakAra kaidI usameMse bAhara nahIM nikala sakate haiM usI prakAra Ayu karmakA udaya rahanese prANI bhI usa zarIrase nahIM nikala sakate haiM (59) / isa prakAra usa zarIrakI kArAgArake sAtha samAnatA honepara bhI Azcarya isa bAtakA hai ki prANI usa kArAgRhameM to nahIM rahanA cAhatA hai, kintu isa zarIrarUpa kArAgArameM sthita rahate hue vaha Ananda bhI mAnatA hai / jo eraNDakI polI lakaDI donoM ora agnise jala rahI ho usake bhItara sthita kIDA jisa prakAra atizaya dukhI hotA hai usI prakAra janma aura maraNase vyApta isa zarIrameM sthita prANI bhI atizaya dukhI rahatA hai (63) / satsAdhuprazaMsA yahAM tapasviyoMkI prazaMsA karate hue kahA hai ki yaha jo unakA svecchApUrvaka vihAra (gamanAgamana), dInatAse rahita bhikSAbhojana, guNI janoMkI saMgati, rAgAdike upazamarUpa zAstrAbhyAsakA phala aura bAhya para padArtho manakI manda pravRtti hai ; usake viSayameM bahuta kAlase vicAra karane
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 AtmAnuzAsanam para bhI nahIM mAlUma hotA ki yaha kauna-se mahAn tapakA phala hai / viSayoMse virakti zAstrakA parizIlana, dayA, durAgrahako naSTa karanevAlI ane. kAntabuddhi, tathA antameM vidhipUrvaka samAdhimaraNa; yaha saba vAstavameM mahAna tapake prabhAvase hI mahApuruSoM ko upalabdha hotA hai (67-68) maraNa anivArya hai janma aura maraNa donoMmeM avinAbhAva hai| jisa prakAra arahaTakI ghaTikAyeM eka eka karake pratisamaya jalase rahita hotI jAtI haiM usI prakAra prANIko Ayu bhI pratisamaya kSINa hotI jAtI hai| aura jisa kramase Ayu kSINa hotI jAtI hai usI kramase zarIra bhI durbala hotA jAtA hai / parantu jisa prakAra calatI huI nAvake Upara baiThA huA manuSya nAvake sAtha calate rahanepara bhI bhrAntivaza apaneko sthira mAnatA hai usI prakAra ajJAnI prANI Ayu evaM zarIrake pratisamaya kSINa honepara bhI bhrAntise apaneko sthira mAnatA hai (72) / anAdinidhana loka racanAke anusAra nIce nAraka bila, Upara svarga tathA madhyameM sthita asaMkhyAta dvIpa-samudroMse veSTita aDhAI dvIpameM manuSyoMkA nivAsa hai| aura antameM vaha sArA loka tIna vAtavalayoMse bhI ghirA haA hai| isapara granthakAra kalpanA karate haiM ki vicArazIla brahmadevane yadyapi manuSyoM ke saMrakSaNa kA itanA bhArI prayatna kiyA hai, kintu phira bhI vaha unheM mRtyuse nahIM bacA sakA- mRtyu hotI hai (75) / vaha mRtyu kaba, kahAM aura kisa prakArase prApta hogI; isakA jaba nizcaya nahIM kiyA jA sakatA hai taba vivekI janoMko nirantara AtmahitameM nirata rahanA cAhiye - saMyamAdikA paripAlana karate hue usa mRtyuke saMcArase rahita kSetra (mokSa) ko prApta karanekA prayatna karanA cAhiye (78-79) / manuSya paryAya aura tapa ArAdhanA yahAM manuSya paryAyakI kAne gannese tulanA karate hue yaha batalAyA hai ki jisa prakAra gannA aneka poroMse saMyukta hotA hai usI prakAra manuSya paryAya bhI aneka ApadAoMse vyApta hotI hai, gannA yadi antima bhAgameM rasase hIna hotA hai to manuSya paryAya bhI antima avasthA (buDhApA) meM na.rasa-viSayopabhogAdike Anandase rahita hotI hai, jaise gannA mUla bhAgameM
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA cUsaneke ayogya hotA hai vaise hI manuSya paryAya bhI mUlameM- bAlyAvasthAmeMviSayopabhogake ayogya rahatI hai; tathA madhya bhAgameM jahAM gannA kIDoMke dvArA bhakSita hokara aneka chedoMse yukta ho jAtA hai vahAM vaha manuSya paryAya bhI madhyama avasthAmeM bhUkha, pyAsa, phoDA-phusI, koDha evaM jalodara Adi bhayAnaka aneka rogoMse vyApta hotI hai / isa prakAra gannekI samAnatA honepara jisa prakAra kisAna usa niHsAra ganne kI gAMThoMko surakSita rakhakara unakA bIjake rUpameM upayoga karatA huvA usa niHsArako bhI sArabhUta kiyA karatA hai usI prakAra satpuruSoMko isa manuSya paryAyako bhI paralokakA bIja banAkara-paralokameM svarga-mokSake abhyudayako prAptyartha jo tapa-saMyamAdi anya paryAyameM durlabha haiM unheM dhAraNa kara- sArabhUta (saphala) karanA cAhiye (81) / Age bAlyAdi avasthAoMkA svarUpa dikhalAte hue janmake dukhakA jo digdarzana karAyA gayA hai vaha smaraNIya hai (98-99) / isa prakAra yadyapi vaha manuSya paryAya durlabha, azuddha, du.khoMse paripUrNa, maraNajJAnase rahita evaM devAdikI apekSA atizaya stoka Ayuse saMyukta hai; tathApi cUMki vaha tapazcaraNakA advitIya sAdhana hai aura tarake vinA kadAcit bhI mukti sambhava nahIM hai; ataeva usa durlabha manuSya paryAyako pAkara janmamaraNake duHsaha dukhase sarvathA chaTakArA pAneke liye tapazcaraNa karanA cAhiye (111) / isa prakArase yahAM tapa ArAdhanAmeM pravRtta honekI preraNA kI gaI hai| jJAnArAdhanA samyagdarzana, samyak vAritra, aura taparUpa zeSa tIna ArAdhanAyeM cUMki samyagjJAnakI preraNA pA karake hI abhISTa prayojanakI sAdhaka hotI haiM, ataeva darzana ArAdhanAke pazcAt jJAnArAdhanAke svarUpakA digdarzana karAte hue saMyamI puruSakI dIpakase tulanA kI gaI hai-- jisa prakAra dIpakake pUrvameM kevala prakAzakI pradhAnatA hotI hai usI prakAra saMyamI sAdhake bhI pUrvameM sva-paraprakAzaka jJAnakI pradhAnatA hotI hai / tatpazcAt vaha sUryake samAna tApa aura prakAza donoMse saMyukta hokara zobhAyamAna hotA haijJAnake sAtha hI tapa aura cAritrake anuSThAna (tApa) se bhI saMyukta ho jAtA hai| tathA jisa prakAra dIpaka prakAza aura AtApase saMyukta hokara sva evaM 1 .
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 AtmAnuzAsanam anya padArthoM ko prakAzita karatA hai tathA kajjalako ugalatA bhI hai usI prakAra saMyamI sAdhu bhI jJAna aura cAritrase samujvala hokara sva evaM anya padArthoM ko prakAzita karatA hai tathA kajjalake samAna kaluSatAko utpanna karanevAle karmakI nirjarA bhI karatA hai / isa prakAra vaha Agamajanita samyagjJAna ke prabhAvase azubha pariNatiko choDakara zubhakA Azraya letA hai aura antameM phira apane zuddha svarUpako bhI pA letA hai / kAraNa yaha hai ki jisa prakAra sUrya jabataka prabhAta samayarUpa sandhyAkAlako nahIM prApta kara letA hai tabataka vaha rAtrike andhakArako nahIM haTA sakatA hai| isI prakAra saMyamI sAdhu bhI jabataka azubhako choDakara zubhakA Azraya nahIM le letA hai tabataka vaha karmarUpa kAlimAko haTAkara zuddha svarUpako nahIM prApta ho sakatA hai (120-22) / yahAM yaha prazna upasthita hotA hai ki ArAdhaka jaba zubha pariNatiko svIkAra karake tapa va zrutameM anurAga karatA hai taba usake rAgajanita karmakA bandha na hokara mukti kase sambhava hai ? isakA uttara yaha hai ki jisa prakAra sUrya rAtrike andhakArase nikalakara jaba prabhAta samayameM sandhyArAgako - prabhAtakAlIna lAlimAko- dhAraNa karatA hai taba usakA yaha rAga abhivRddhi (udaya) kA kAraNa hotA hai| kintu isake viparIta jaba vahI sUrya dinake prakAzako choDakara rAtrike andhakArako Age karatA huA rAgako- dinAntameM honevAlI lAlimAko- dhAraNa karatA hai taba usakA vaha rAga adhaHpatanakAastagamanakA- kAraNa hotA hai| ThIka isI prakArase mithyAjJAnase rahita hue vivekI sAdhuke jo tapa evaM zrutaviSayaka anurAga hotA hai vaha usake abhyudaya (svarga-mokSa) kA kAraNa hotA hai tathA isake viparIta mithyAdRSTi ajJAnI jIvake to tadviSayaka anurAga hotA hai vaha usake adhaHpatanakA- narakAdi durgatikA- kAraNa hotA hai (123-24) / jo yAtrI kisI dUravartI abhISTa sthAnako jAnA cAhatA hai usake sAtha yadi yogya mArgadarzaka hai, mitra nirantara pAsameM rahanevAlA hai, nAztA bharapUra hai, yogya savArI hai, bIcameM Thaharaneke sthAna (paDAva) nirupadrava hai, rakSaka sAthameM hai, mArga sarala va zItala jalase paripUrNa hai, tathA sarvatra saghana
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 49 chAyA bhI vidyamAna hai; to vaha yAtrI saba prakArakI vighna-bAdhAoMse rahita hokara niya prase usa sthAnako jA pahuMcegA / ThIka isI prakArase jo bhavya jIva mukti-purIko jAnA cAhatA hai usake pAsa yadi samya - rajJAnake samAna mArgadarzaka hai, mitrake samAna pApa pravRttise bacAnevAlI lajjA nirantara pAsameM sthita hai, nAztAkA kAma karanevAlA tapa hai, cAritra savArIke samAna hai, bIcameM ThaharanekA sthAna svarga hai, uttama kSamA Adi guNa rakSakoMkA kAma karanevAle haiM,ratnatrayasvarUpa mArga sarala (kuTilatAse rahita) va kaSAyopazamarUpa jalase paripUrNa hai, tathA dayAbhAvanA chAyAkA kAma karatI hai, to vaha muktikA pathika bhI niyamase usa muktipurIko prApta kara lenevAlA hai| usakI isa yAtrAmeM koI bhI vighna-bAdhAyeM upasthita nahIM ho sakatI haiM (125) / strInindA prastuta prakaraNameM pUrvokta muktipathikakI yAtrAmeM bAdhaka honekI sambhAvanAse kucha zlokoM (126-136) dvArA strIjAtikI nindA karate hue unheM dRSTiviSa sarpase bhI bhayAnaka viSailI, nirauSadha viSavAlI,paralokavidhvaMsaka, krodha aura prasannatA ina donoM hI avasthAoMmeM prANasaMhAraka, IrSyAlu,bAhyameM hI ramaNIya, manuSyoMrUpa mRgoMke vadhakA sthAna, tathA dUSita zarIrako dhAraNa karanevAlI batalAyA hai| uddeza isakA yaha rahA hai ki jisa sAdhune viSayoMse vimukha hokara bAhya va abhyaMtara parigrahako choDate hue munidharmako svIkAra kara liyA hai vaha kadAcit una striyoMkI veSabhUSAdiko dekhakara vicalita na ho jaay| isIliye unheM ukta prakArase ghRNAspada batalAkara unakI orase sAdhuko sAvadhAna mAtra kiyA hai jo ucita hI hai / yahI kAraNa hai jo isI prakaraNameM 128 eka ora muktilalanA aura dUsarI ora asthicarmamaya zarIravAlI lokaprasiddha lalanAko dikhalAkara unameMse kisI eka(mukti-lalanAko)hI svIkAra karanekI preraNA kI gaI hai,kyoMki, donoMkA eka hI hRdayameM sthAna pAnA saMbhava nahIM hai| kalpanA kIjiye ki koI eka AryikAoMkA saMgha hai / aba unameM jo pramukha AryikA hai vaha yadi anya AryikAoMko svIkRta vratoMke A. pra.4
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam paripAlanameM dRDha karanA cAhatI hai to Akhira vaha bhI to unheM yahI upadeza degI ki puruSoMko tuma bhayAnaka viSake samAna samajho / ve tumheM aneka pralobhanoM dvArA mArgabhraSTa karake isa loka aura paralokake sukhase vaMcita karanekA prayatna kreNge| unakA kabhI vizvAsa nahIM kiyA jA sakatA hai-ve jise vizvAsa dekara svIkAra karate haiM usakA parityAga karate hue bhI dekhe jAte haiN| purANoM meM dakSa rAjA Adi kitane hI aise bhI adhama puruSoMke udAharaNa dekhe jAte haiM ki jinhoMne kAmukatAke vazIbhata hokara nijapUtrI Adiko bhI patnIke rUpa meM grahaNa kiyA hai / ata eva unheM ghRNAspada samajhakara unakI orase sadA sAvadhAna rahanA cAhiye / anyathA, tuma isa lokake sukho to svayaM svecchApUrvaka vaMcita ho hI cukI ho, phira vaisI avasthAmeM paralokake sukhase-svarga-mokSa ke abhyudayase-bhI vaMcita rhogii| ___ tAtparya yaha hai ki striyoMkI niMdA karate hue bhI abhiprAya unako niMdAkA nahIM rahA hai, kiMtu sAdhuoM ko apane svIkRta vratoMmeM dRDha karane kA hI eka mAtra granthakArakA uddeza rahA haiN| kAraNa yaha hai ki svabhAvase na to sarvathA strI hI niMdanIya hai aura na sarvathA puruSa bhii| kiMtu jo strI yA puruSa pApAcaraNameM nirata ho vahI vastutaH nindAkA pAtra ho sakatA hai, na ki strImAtra yA puruSamAtra / striyoM meM aisI uttama striyAM bhI saMbhava haiM jo tIrthaMkara, cakravartI evaM anya caramazarIrI mahApuruSoMko bhI utpanna karatI haiM2 / phira bhalA ve strIparyAyake dhAraNa karane mAtrase kaise niMdanIya ho sakatI haiM ? satI sItA evaM aMjanA Adi aneka striyoMne usa strIjAtiko samujjvala kiyA hai / isI prakaraNameM Age zrI guNabhadrAcAryane apanI anupama pratibhAko pragaTa karate hue yaha batalAyA hai ki strIke viSaya meM jo anurAga hotA hai 1. harivaMzapurANa 17, 3-15. / 2. strItaH sarvajJanAthaH suranatacaraNo jAyate'bAdhavodhastasmAttIyaM zrutAlyaM janahitakathakaM mokSamArgAvabodhaH / tasmAttasmAdvinAzo bhavaduritatataH saukhyamasmAdvibAdhaM buddhvavaM strI pavitrAM zivasukhakaraNoM sajjanaH svIkaroti // subhASitaratnasaMdoha 9-11.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA vaha manake Azrayase hI hotA hai / paraMtu Azcarya isa bAtakA hai ki vaha mana priyAko bhoganeke liye adhIra to bahuta hotA hai,para svayaM use bhoga nahIM sakatA hai / vaha to kevala dUsaroMko-sparzana Adi iMdriyoMko-bhogate hue dekhakara AnandakA anubhava karatA hai / ukta mana nizcayataH na kevala zadase hI-vyAkaraNakI dRSTise hI-napuMsaka hai, kiMtu arthase bhI-priyAko na bhoga sakaneke kAraNa bhI-napuMsaka hai / phira bhalA jo puruSa zabda aura artha dono hI prakArase puruSa hai - vyAkaraNase pulliga tathA puruSAthase priyAke bhoganemeM samartha bhI hai-vaha usa napuMsaka manake dvArA kaise jItA jAtA hai,yaha vicAraNIya hai ( 137) abhiprAya yaha hai ki puruSako svayaM manakA dAsa na banakara use hI apanA dAsa banAte hue svAdhIna karanA caahiye| samIcIna guru kauna ? jo guru ziSyake doSoMko dekhatA huA bhI avivekatAse unheM prakAzita nahIM karatA hai vaha vAstava meM guru nahIM hai / kAraNa yaha ki yadi una doSoMke vidyamAna rahate hue ziSyakA maraNa ho jAtA hai to phira vaha guru usakA uddhAra kaise kara sakatA hai ? isase to vaha durjana hI acchA, jo bhale hI duSTabuddhise bhI kyoM na ho,kSudra bhI doSoMko niraMtara baDhA caDhA kara kahatA hai 1 (142) / isa kAraNa samIcIna guru usako hI samajhanA cAhiye jo ki ziSyake doSoMko pragaTa karake use unase rahita karanA cAhatA hai / aisA karate hue guruko usa ziSyake asaMtuSTa ho jAnekI bhI zaMkA nahIM karanA cAhiye, kyoMki, jisa prakAra tIvra bhI sUryako kiraNeM kamalakalikAko praphullita hI kiyA karatI haiM usI prakAra guruke kaThora bhI vacana suyogya ziSyake manako pramudita hI kiyA karate haiM (141) / jo buddhimAn ziSya Atmahitake icchuka hote haiM ve ukta prakArase dikhalAye gaye doSoMko choDakara unake sthAnameM sadguNoMko grahaNa kiyA karate haiN| lokameM zreSTha vidvAn vahI mAnA jAtA hai jo kAraNAMtaroMkI apekSA na karake 1. guNAn yathaivopadizan prazaMsayA gurutvabuddhayA sujano namasyate / tathaiva doSAn dizataHpraNindayA kRtaH khalasyApi myaaymnyjliH||c.c.1-9
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 AtmAnuzAsanam / eka mAtra guNake kAraNa vastuko grahaNa karatA hai tathA kevala doSake kAraNa hI usakA parityAga karatA hai1 (145) / paraMtu yaha taba hI saMbhava hai jaba ki use guNa-doSoMkA parijJAna ho cukA ho / isaliye jo doSoM aura guNoMko jAnakara tathA unake kAraNoMko khojakara doSoMke parityAgapUrvaka guNoMko grahaNa kara letA hai vaha ratnatrayasvarUpa mokSamargakA pathika hokara sukha aura yaza donoMkA bhAjana hotA hai (147) / sAdhuoMkI asAdhatA bhogabhUmikAlameM na aparAdha hote haiM aura na isIliye unake parimArjanake liye koI daNDavyavasthA bhI niyata rahatI hai| kiMtu usa bhoga bhUmikAlake aMtameM jaba kalpavRkSoMse upalabdha honevAlI sAmagrI uttarottara kSINa hone lagatI hai taba kramazaH aparAdhoMkA bhI prAdurbhAva hone lagatA hai| isake liye samayAnusAra kulakara kramase hA, hA-mA aura hA-mA-dhik ina tIna daMDoMko niyata karate haiM / tatpazcAt karmabhUmike prAraMbhameM jaba aparAdha baDhane lagate haiM taba rAjAoMke dvArA zArIrika aura Arthika daMDa bhI nirdhArita kiye jAte haiN| vartamAna kalikAlameM - paMcamakAlameM - eka daNDanIti hI pradhAna hai jo rAjAoMke svAdhIna hai / so ve usakA upayoga kevala Arthika lAbhakI dRSTise kiyA karate haiN| cUMki vanavAsI digaMbara sAdhuoMse ukta arthalAbha kI saMbhAvanA hai nahIM,ataeva doSoMko dekhate hue bhI rAjA loga to unakI ora dhyAna dete nahIM haiN| aba rahI AcAryoMkI bAta,so ve namaskArake premI haiN| yadi ve saMghake anya sAdhuoMke doSoMko dekhakara unake 1. hetvantarakRtopekSe gunn-dossprtite|| syAtAmAdAna-hAne cettaddhi saujanyalakSaNam // kSa. cU. 5-19. 2. tatrAdyaH paJcabhirnRNAM kuladbhiH kRtAgasAm / hA-kAralakSaNo vaNDaH samabasthApitastadA // hA-mAkArazca daNDo'nyaH paJcabhiH saMtravartitaH / paJcamistu tataH zeSA-mA-dhikkAralakSaNaH // zarIradaNDanaM caiva vadha-bandhAdilakSaNam / nRNAM prabaloSANAM bharatena niyojitam // A. pu. 3, 214-16
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nirAkaraNArya unheM daNDita karate haiM to namaskAra karanA to dUra rahA, ve to usa avasthAmeM unake saMghako choDakara svatantratAse pRthak rahanA hI pasaMda karate haiN| isakA pratyakSa anubhava vartamAna sAdhuoMkI pravRttiyoMse sabako ho hI rahA hai / AcAryoMkI isa kamajorIkA lAbha uThAkara sAdhuoMkI svecchAcAritA baDha jAtI hai / yaha sthiti granthakAra zrI gaNabhadrAcAryake sAmane nirmita ho cukI thiiN| isIliye unheM yahAM yaha kahanA paDA ki-- tapaHstheSa zrImanmaNaya iva jAtA: praviralAH (149) / arthAt jaise maNiyoMke madhya meM kAntimAn maNi virale hI pAye jAte haiM vaise hI Ajake sAdhuoMmeM samIcIna saMyamakA paripAlana karanevAle sAdhu virale hI raha gaye haiN| ___ Age to ve yahAMtaka kahate haiM ki apaneko muni mAnanevAle ye sAdhu striyoMke kaTAkSoMke vazIbhUta hokara aise vyAkula ho rahe haiM jaise ki vyAdhake bANase viddha hokara hiraNa vyAkula hote haiN| isaliye unhoMne samIcIna sAdhuoMko sAvadhAna karate hue unake saMsargase bacanekA upadeza diyA hai (150) / tapakA antima phala nirbAdha mokSasukhakI prApti hai| ataH usakI prAptikI icchAse yadi chaha khaNDoMkA adhipati cakravartI apanI samasta vibhUtiko choDakara usa tapakA svIkAra karatA hai to yaha kucha Azcaryajanaka bAta nahIM hai| Azcarya to usake Upara hotA hai ki jo buddhimAn indriyaviSayoMko viSake samAna ghAtaka jAnakara prathama to unakA parityAga karatA huA tapako svIkAra karatA hai aura phira tatpazcAt vaha ucchiSTake samAna choDe hue unhIM viSayoMko puna: bhoganekI icchAse usa gRhIta tapako bhI chor3a detA hai / aisA karate hue vaha adhama yaha nahIM socatA ki jo tapa samasta hI durAcaraNako zuddha karanevAlA hai, use hI maiM malina kyoM kruuN| dekho, palaMga Adi kisI UMce sthAnapara sthita alpavayaska ajJAnI bAlaka to usake Uparase gira jAnekI zaMkAse bhayabhIta hotA hai, kintu tInoM lokoMke zikharasvarUpa usa tapake Upara sthita vaha vicArazIla sAdhu apane adhaHpatanase bhayabhIta nahIM hotA hai| yaha khedakI bAta hai (164-66) /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 . AtmAnuzAsanam aise veSadhArI sAdhu viSayapoSaNake liye kucha bhI bahAnA banAkara gRhasthoMse dInatApUrvaka dhanako yAcanA bhI karate haiN| zrI guNabhadrAcArya kahate haiM ki jo vyakti yaha kahatA hai ki saMsArameM paramANuse hIna tathA AkAzase mahAn koI bhI vastu nahIM hai, usane ina dIna aura svAbhimAnI manuSyoMko nahIM dekhA hai- dIna yAcaka to paramANuse bhI tuccha tathA isa yAcanAse rahita svAbhimAnI manuSya usa ananta AkAzase bhI mahAn hai (151-52) / kisIne yaha ThIka hI kahA hai dehIti vacanaM zrutvA dehasthAH paJcadevatAH / mukhAnnirgatya gacchanti zrI-hI-dhI-dhRti-kIrtayaH / / arthAt 'dehi- mujhe kucha do' isa vAkyako sunakara zrI (kAnti), lajjA, buddhi, dhIratA aura kIrti ye pAMcoM zarIrastha devatA (guNa) ukta 'dehi' padake sAtha hI mukhase nikalakara bhAga jAte haiN| tAtparya yaha ki yAcaka manuSyake mukhakI kAnti naSTa ho jAtI haiusakA ceharA phIkA paDa jAtA hai, lajjA jAto rahatI hai- vaha nirlajja bana jAtA hai, sAtha hI vaha apanI vivekabuddhi, dhairya aura yazako bhI kho detA hai| yahAM AcAryane tarAjUkA udAharaNa dekara isa bAtako puSTa kiyA hai ki tarAjUke jisa palaDepara koI vastu rakhI jAtI hai vaha svabhAvataH nIce tathA jisa dUsare palaDepara kucha nahIM rakhA jAtA hai vaha svabhAvataH UMcekI ora jAtA hai| isI prakAra jo yAcaka dAtAse kucha grahaNa karatA hai usakI adhogati tathA jo dAtA kucha grahaNa na karake detA hI hai usakI Urdhvagati hotI hai (154) / ____ Age ve samIcIna sAdhuko lakSya karake kahate haiM ki jo mahAtmA zarIrako sthira rakhane kI icchAse tapakI vRddhipUrvaka zrAvakake dvArA navadhA bhaktise diye gaye AhArako yadA kadA hI parimita mAtrAmeM grahaNa kiyA karatA hai, sAtha hI jo isake liye atizaya lajjAkA bhI anubhava karatA hai; vaha kyA kabhI ukta bhojanako choDakara anya dhanAdiko bhI grahaNa kara sakatA hai ? kabhI nahIM - jo isa prakArakI anya vastuoMko grahaNa karate haiM ve
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA durAtmA sAdhu kahe jAneke yogya nahIM haiM / aise asAdhu 'amuka dAtAne uttama bhojana diyA tathA amuka dAtAne niSkRSTa bhojana diyA' ityAdi prakArase dAtAkI prazaMsA aura nindA bhI kiyA karate haiM tathA kabhI kabhI ve apane yogya vyavasthAke na bananese usa dAtAke Upara ruSTa bhI ho jAte haiN| unakI isa duSpravRttiko AcAryane kalikAlakA prabhAva batalAyA hai (158-59) / manakA niyantraNa saMyamarUpa rAjyake saMrakSaNArtha jisa prakAra bAhya zatruoMko jItanA Avazyaka hai usI prakAra antaraMga zatruoMko bhI jItanA atyAvazyaka hai| jisa prakAra buddhimAn rAjA apane rAjyake viruddha AcaraNa karanevAle bAhya zatrusyarUpa anya rAjAoM Adiko vazameM rakhatA hai usI prakAra vaha usake antaraMga zatrusvarUpa kAma-krodhAdiko bhI avazya vazameM rakhatA hai, kyoMki, isake vinA usakA rAjya kabhI sthira nahIM raha sakatA hai| isI prakAra vivekI sAdhu bhI apane saMyamako surakSita rakhane ke liye jaise bAhya zatrusvarUpa ArambhaparigrahAdiko naSTa karatA hai vaise hI vaha antaraMga zatrusvarUpa rAga - dveSAdiko bhI avazya naSTa karatA hai| kAraNa yaha ki isake vinA usakA saMyama kabhI surakSita nahIM raha sakatA hai (169) / parantu yaha taba hI sambhava hai jaba ki vaha apane manako AtmaniyantraNameM kara letA hai| ___ yaha mana bandarake samAna capala hai / ataeva use AtmaniyantraNameM rakhaneke liye zrutarUpa vRkSake Upara ramAnA caahiye| kAraNa ki jisa prakAra bandara aneka zAkhAoMse saMyukta va phala-phUloMse paripUrNa kisI vRkSako pAkara vahIMpara maiM DAmeM rata ho jAtA hai aura upadrava karanA choDa detA hai isI prakAra isa manako bhI yadi aneka nayoMke Azrayase anekAntAtmaka bastusvarUpakA vivecana karanevAle Agamake cintanameM lagAyA jAtA hai to vaha bhI usameM nirata hokara duniko choDa detA hai (170) / yahAM prasaMga pAkara zrI guNabhadrAcAryane usa Agamokta vastutattvakA bhI kucha vivecana kiyA hai / ve sAMkhya, bauddha, vijJAnAdvaitavAdI aura zUnyakAntavAdiyoMke dvArA parikalpita vastusvarUpako dhyAnameM rakhakara kahate haiM ki
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam . saMsArameM koI bhI vastu na kUrastha nitya hai, na pratikSaNa naSTa honevAlI hai, na eka mAtra jJAnasvarUpa hI hai, aura na sarvathA abhAvasvarUpa bhI hai : kyoMki, vaisA pratibhAsa nahIM hotA hai / kintu vaha jaise dravyako apekSA nitya hai- apane trikAlavartI dhrauvya svabhAvako nahIM choDatI hai, vaise hI vaha paryAyakI pradhAnatAse anitya bhI hai- pratikSaNa navIna navIna avasthAmeM pariNata bhI hotI rahatI hai| isa prakArase vaha kathaMcit nitya aura kathaMcit anitya bhI hai / jIvakA antima dhyeya avinazvara muktisukhakI prApti hai| isake liye usakA lakSya sadA anya bAhya padArthoMkI orase vimukha hokara eka mAtra jJAyakasvabhAva AtmAkI ora hI rahatA hai| isa adhyAtma tattvakI pradhAnatAse vastutattva jJAnamAtra hI hai- usako choDakara taba anya kucha bhI dRSTigocara nahIM hotA hai / ataeva jagatko jJAnamAtra kahA jAtA hai / kintu vyavahArI jana jJAnake atirikta anya ghaTa-paTAdi padArthoMko pratyakSa dekhate haiM aura apanI apanI rucike anusAra unakA nirantara upayoga bhI karate haiN| isa daSTise yadi jJAnake atirikta anya kisI bhI padArthako svaM kAra na kiyA jAya to isa dRzyamAna samasta vyavahArakA hI lopa ho jaavegaa| isaliye yaha mAnanA cAhiye ki vastu jahAM adhyAtmakI pradhAnatAse kathaMcit jJAnamAtra hai vahIMpara vaha vyavahArakI pradhAnatAse kathaMcit cetanaacetana Adi vibhinna vastuoMrUpa bhI hai / uparyukta adhyAtma tattvake parAkASThAko prApta honepara jaba nirvikalpaka dazA pragaTa hotI hai taba yogIkI dRSTimeM cetana-acetana koI bhI padArtha nahIM rahatA hai / yahAMtaka ki usa avasthAmeM to jJAna-darzana AdikA bhI vikalpa nahIM rahatA hai / isa dRSTikI mukhyatAse hI vizvako abhAvasvarUpa kahA jAtA hai| vastutaH vaha vyavahArakI mukhyatAse ghaTa-paTAdi aneka bhAvoMsvarUpa hI hai / isa prakAra vastu kathaMcit bhAvasvarUpa aura kathaMcit abhAvasvarUpa (zUnya) bhI hai / isase siddha hai ki ki vivakSAbhedake anusAra vastu aneka dharmAtmaka hai, 6. hA jIva pratAla dekhI jAtI hai (171-73) / isa prakArase Agamake parizIlanameM nimagna huA bhavya jIva aisA vizaddha ho jAtA hai jaisA ki agnimeM paDA haA maNi usake tApase vizaddha
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 57 ho jAtA hai isake viparIta ukta AgamarUpa agnimeM nimagna hokara pradIpta huA abhavya jIva aMgArake samAna yA to kAlA koyalA banatA hai yA phira bhasma banatA hai- jaise aMgAra bujhakara koyalA athavA rAkha bana jAtA hai usI prakAra abhavya jIva bhI zrutakA abhyAsa karake yA to mithyAjJAnake prabhAvase kadAgrahI hokara ekAntavAdakA poSaka hotA hai yA phira tattvajJAnase zUnya hI rahatA hai ( 176) / isa zrutabhAvanAkA phala prazasta va avinazvara jJAnakI - anantajJAnakI prApti hI hai / parantu ajJAnI mithyAdRSTi usa zrutabhAvanAkA phala lAbha - pUjAdirUpa khojA karatA hai, yaha usake mohakA hI mAhAtmya hai (175) / jisa prakAra bIjase mUla aura aMkura utpanna hote haiM usI prakAra isa moharUpa bIjase karmabandhake kAraNa bhUta rAga aura dveSa utpanna hote haiM / yaha mohabIja usa jJAnarUpa agnike dvArA hI bhasmasAt kiyA jAtA haijJAnako choDakara usake naSTa karanekA anya koI upAya sambhava nahIM hai ( 182 ) / jaise mathAnI meM lipaTI huI rassIko jabataka eka orase DhIlI karake dUsarI orase khIMcate rahate haiM tabataka vaha mathAnI dahIkI maTakImeM ghUmatI hI rahatI hai / isake viparIta yadi use donoM hI orase DhIlA kara diyA jAtA hai to phira usa rassIko bandhane aura ukalane rUpa kriyAke samApta ho jAnese usa mathAnIkA ghUmanA bhI sarvathA banda ho jAtA hai / ThIka isI prakArase jIvakI jabataka eka vastuse rAgabuddhi aura dUsarIse dveSabuddhi rahatI hai tabataka karmakA bandha aura nirjarA ( savipAka ) ina donoMke niraMtara cAlU rahanese usakA saMsArameM paribhramaNa hotA hI rahatA hai / kiMtu jaise hI usake ukta rAga aura dveSa donoM upazAnta ho jAte haiM vaise hI bandha aura usa nirjarAke samApta ho jAnese usakA saMsAraparibhramaNa bhI naSTa ho jAtA hai ( 178-79) / vAstavika zatru kauna hai ? janma aura maraNakA nAma saMsAra hai / so ye donoM zarIrase saMbaddha haiM / prathamataH zarIra utpanna hotA hai, usase saMbaddha iMdriyAM hotI haiM, ve iSTa viSayoMko cAhatI haiM; aura ve viSaya parizrama, apamAna, bhaya evaM pApako
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam utpanna karate / isa prakAra samasta arthaparaMparAkA mUla kAraNa yaha zarIra hI ThaharatA hai / ataeva isa zarIrako hI yathArtha zatru samajhakara jabataka vaha naSTa nahIM hotA hai tabataka usakA zatruke samAna hI anazanAdike dvArA zoSaNa karanA cAhiye, jaba kisokA zatru usake hAtha laga jAtA hai to vaha usako bhUkha-pyAsa AdikI bAdhA pahuMcAkara nirbala karatA hai, isI prakAra zatrusvarUpa jaba yaha durlabha manuSya zarIra hAtha laga gayA hai taba buddhimAn manuSyoMko anazanAdi tapoMkA AcaraNa karake usake dvArA Atmaprayojanako siddha kara lenA cAhiye ( 194-95) / kAraNa yaha hai ki cAroM gatiyoM meM eka manuSyagati hI aisI hai ki jahAM tapazcaraNa Adi dvArA karmako nirmUla karake mokSasukha ko prApta kiyA jA sakatA hai / yahI kAraNa hai jo isa zarIra ke svabhAvataH apavitra honepara bhI use ratnatrayakI prAptikA kAraNa honese anurAgakA viSaya nirdiSTa kiyA gayA hai 1 | anyathA vaha prItiyogya sarvathA nahIM hai | zarIrakA svabhAva Atma se sarvathA bhinna hai - AtmA jahAM jJAna darzanakA piNDa hokara cetana hai vahAM vaha zarIra ukta jJAna-darzanase rahita hokara jaDa hai, AtmA yadi rUpa-rasAdise rahita hokara amUrtika hai to vaha pudgalamaya zarIra ukta rUpAdise sambaddha hotA huA mUrtika hai, AtmA jaba svabhAvataH karmamalate nirlipta hotA huA kamalapatra ke samAna niraMtara zuddha hai taba vaha zarIra mUla-mUtra evaM rudhirAdikA sthAna hokara sadA hI apavitra rahatA hai, tathA AtmA 1. jahAM astra-zastrAdise kabhI chedA bhedA nahIM jA sakatA hai vahAM vaha zarIra ukta astrAdise chedA bhedA bhI jAtA hai ( 202 ) / isa prakAra jaba vaha zarIra AtmAse sarvathA bhinna svabhAvavAlA hai taba usakI ekatA AtmA ke sAtha kaise ho sakatI hai ? aura jaba zarIrameM sthita rahanepara bhI akta AtmAkI usa zarIrake sAtha hI ekatA sambhava nahIM hai taba phira pratyakSameM hI usase bhinna dikhanevAle putra kalatrAdike sAtha to usakI ekatA 58 1. svabhAvato'zucau kArya ratnatrayapavitrite / nirjugupsA guNaprItirmatA nirvicikitsatA / ra zrA. 13.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ho hI kaise sakatI hai?? isa sthitike honepara bhI mithyAdRiSTi bahirAtmA usa AtmajJAnase vimukha hokara apane zarIrako hI AtmA mAnatA haiM-vaha murkha yadi AtmA manuSyake zarIrameM sthita hai to use manuSya, yadi tiryacake zarIrameM sthita hai to tiryaMca, yadi devake zarIrameM sthita haiM to deva, tathA yadi vaha nArako ke zarIrameM sthita hai to vaha use nArakI mAnatA hai| paraMtu yathArthameM vaisA nahIM hai-tattvataH vaha uparyukta cAroM gatiyoMse rahita hokara anantAnanta jJAnazaktikA dhAraka svasaMvedya va sthira svabhAvavAlA hai2 / isa prakAra zarIrako hI AtmA samajhanebAlA vaha bahigatmA punaH punaH usa zarIrase hI saMgata hotA hai / kintu isake viparIta jo viveko antarAtmA zarIrase bhinna AtmAko hI AtmA mAnatA hai vaha videha ho jAtA hai-zarIrako choDakara paramAtmA ho jAtA hai3 / / isa prakAra jisa vivekI sAdhuko yaha dRDha zraddhAna ho jAtA hai ki AtmA aura zarIra ye donoM svarUpase bhinna haiM vaha usa zarIrake rogAdise saMyukta honepara bhI kabhI vyAkula nahIM hotA / hAM, yaha avazya hai ki vaha yathAsaMbhava usa rogAdikA pratIkAra to karatA hai,paraMtu jaba vaha azakyapratIkAra ho jAtA hai to vaha udvigna na hokara saMyamake saMrakSaNArtha sallekhanApUrvaka usa zarIrako hI choDa detA hai4 (207) / so hai bho yaha ThIka-jaba ghara meM Aga laga jAtI hai taba usameM rahanevAlA buddhimAn manuSya prathama to yathAzakti usa agnike bujhAnekA hI prayatna karatA hai, kintu jaba usakA bujhanA asambhava ho jAtA hai taba phira vaha AtmarakSArtha usa gharako hI choDa detA hai5 (205) / 1. yasyAsti nakyaM vapuSApi sAdhaM tasyAsti ki putra-kalatramitraH / pRthakkRte carmaNi romakUpAH kuto hi tiSThinti zarIramadhye // dvAtriMzatikA 27. 2. samAdhi. 7-9. 3. samAdhi 74 4. upasarge dubhikSe jarasi rujAyAM ca niHpratIkAre / dharmAya tanuvimocanamAhuH sallekhanAmAryAH // ra. zrA. 122. 5. maraNasya anisstttvaat||8|| yathA vaNijaH vividhapaNyAdAnAdAnasaMcayaparasya gRhavinAzo'niSTaH / tadvinAzakAraNe copasthite yathAzakti pariharati,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam saMsArI jIva tIna bhAgoMrUpa haiM / unameM prathama bhAgarasa- rudhirAdirUpa zarIra, dvitIya bhAga jJAnAvaraNAdi karma tathA tRtIya bhAga jJAnadarzanAdirUpa hai / jabataka AtmA ina tIna bhAgoMrUpa rahatA hai tabataka usake karmabandha hotA rahatA hai / jo buddhimAn ina tIna bhAgoMrUpa AtmAko prathama do bhAgoM se- zarIra evaM jJAnAvaraNAdi karmoMse - pRthaka karanA jAnatA hai vahI vAstava meM tattvajJa kahA jAtA hai (210-11) / kaSAyavijaya 60 uparyukta do bhAgoM usa AtmAko pRthak karaneke liye tapazcarakI AvazyakatA hotI hai / jisa prakAra suvargapASANa tIvra agni ke saMyogase pASANasvarUpako choDakara kAMtimAn zuddha suvarNakI avasthAko prApta ho jAtA hai usI prakAra tapazcaraNa va dhyAnake Azrayase bhavya jIva bhI zIghra hI usa saptadhAtumaya zarIrako choDakara paramAtmAkI avasthAko pA letA haiM ? / ghoratapazcaraNajanya klezako na saha sakane kI avasthA meM yahAM yaha upadeza diyA gayA hai ki jo jIva bahuta samaya taka ghora tapazcaraNako nahIM kara sakatA hai use apane manako vaza meM karake kaSAyoMrUpa zatruoMke Upara to vijaya prApta karanA hI cAhiye / kAraNa yaha ki jisa prakAra svaccha jalase paripUrNa bhI kisI tAlAba meM yadi magara-matsyAdi hiMsra jalajantu vidyamAna haiM to janasamudAya niHzaMka hokara usameM snAna Adi nahIM kara sakatA hai, isI prakAra prANI ke hRdayameM jabataka krodhAdi kaSAyeM sthita haiM tabataka vahAM kSamA mArdavAdi uttama guNa nahIM raha sakate haiM / isaliye use una krodhAdi kaSAyoMke jItane kA prayatna avazya karanA cAhiye (212-13) | duSparihare ca paNyAvinAzo na yathA bhavati tathA yatate / evaM gRhastho'pi vrata-zIla-saMcayapravartamAnastadAzrayasya zarIrasya na pAtamabhivAJchati, tadublavakAraNe copasthite svaguNAvirodhena pariharati, duSparihare ca yathA svaguNavinAzo na bhavati tathA prayatata iti kathamAtmavadho bhavet ? ta.vA. 7, 22. 1. dhyAnAjjineza bhavato bhavinaH kSaNena dehaM vihAya paramAtmadazAM vrajanti / tIvrAnalADupalabhAvamapAsya loke cAmIkaratvamacirAdiva dhAtubhedAH // kalyANamandira 15.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 61 jo jana svarga - mokSAdirUpa pAralaukikI siddhikI abhilASA karate haiM tathA usake sAdhanabhUta zAnta manakI svayaM prazaMsA bhI karate haiM, kintu antaraMga se svayaM una kodhAdi kaSAyoMko dUra nahIM karate haiM, unake ina donoM kAryoM meM billI aura cUheke samAna paraspara jAtivirodha dikhalAkara yahAM nindA kI gaI hai tathA ise kalikAlakA prabhAva bhI pragaTa kiyA gayA hai ( 214 ) / una krodhAdi kaSAyoM ke vazIbhUta hokara prANI kisa prakArase apanA ahita karate haiM, etadartha yahAM krodhake liye mahAdeva, mAnake liye bAhubalI, mAyAke liye marIci, yudhiSThira evaM kRSNa; tathA lobhake liye camara mRgakA udAharaNa diyA gayA hai (216-23 ) / isa prakAra kaSAyanigrahake liye preraNA karate hue sAdhuko lakSya karake yahAMtaka kahA gayA hai ki jaba prANI ramaNIya strI Adi cetana-acetana padArthoMse mohako choDakara munidharmako aMgIkAra karatA hai taba phira use saMyama ke sAdhana bhUta pIMchI kamaNDalu Adike viSaya meM kyoM mugdha honA cAhiye / yaha moha to usakA aisA huA jaise ki koI rogake bhayase bhojanakA to parityAga karatA hai, kintu sAtha hI roga ke parihArArtha auSadhiko adhika mAtrAmeM lekara ajJAnatAse usa rogako aura bhI adhika vRddhiMgata karatA hai ( 228 ) / AtmA aura usako karmabaddha avasthA AtmA astitvako svIkAra nahIM karate tathA sAMkhya AtmAke astitvako to svIkAra karate haiM, kintu use sarvathA aura sarvadA hIM zuddha ( karmamala se rahita ) mAnate haiM / ina donoM matoMpara dRSTi rakhakara granthakartA zrI guNabhadrAcAryane ' astyAtmAstamitAdibandhanagataH ' ityAdi zloka (241) ke dvArA usa AtmA ke astitvakA nirdeza karate hue use anAdibandhanabaddha batalAyA hai / pratyeka prANIko jo 'aham aham' arthAt maiM calatA hUM, maiM bhojana karatA hUM, maiM sukhI hUM, maiM dukhI hUM, maiM bAlaka hUM, maiM yuvA hUM, maiM vRddha hUM tathA maiM rogagrasta hUM; ityAdi prakArakA jo svasaMvedana hotA hai usase AtmAkA astitva siddha hotA hai 1 / kAraNa yaha ki ukta 1. svasaMvedanasuvyaktastanumAtro niratyayaH / atyantasaukhya vAnAtmA lokAlokavilokana /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 AtmAnuzAsanam pratyaya meM ' aham' padake dvArA jisakA bodha hotA hai vaha zarIra to kucha ho nahIM sakatA hai, kyoMki, jaba zarIrameMse vaha adRzya zakti (cetanA) nikala jAtI hai taba vaha niSkriya ho jAtA hai / usa samaya phira kisI bhI prakArakA bodha nahIM hotA / tathA bAlaka aura yuvAvasthA ke anusAra jo usameM hInAdhikatA hotI thI usakA honA to dUra hI rahA, vaha svayaM saDa-galakara vikRta ho jAtA hai / isase siddha hai ki ukta zarIra ke bhItara jo pUrvokta pravRttiyoMkI kAraNabhUta viziSTa zakti vidyamAna rahatI hai usIkA isa 'aham' padake dvArA bodha hotA hai aura use hI AtmA yA jIva Adi zabdoMse kahA jAtA hai / 1 vaha AtmA anAdi kAlase karmase sambaddha rahatA hai / jisa prakAra bIjase aMkura aura usase phira bIja, isa prakAra bIja aura aMkurakI paramparA anAdi kAlase calI A rahI hai usI prakAra rAgadveSAdi pariNAmoMse karmabandha aura usa karmabandhase punaH rAga-dveSAdi, isa prakAra vaha bandhakI paramparA bhI anAdi kAlase calI A rahI hai / isa taraha vaha AtmA svabhAvataH zuddha hokara bhI saMsAra avasthA meM paryAyI apekSA malina ho rahA hai / jisa prakAra koI kapaDA svabhAvataH ( zaktikI apekSA) svaccha hokara bhI yadi vartamAnameM malina ho rahA hai to use soDA - sAbuna Adike dvArA svaccha kiyA jAtA hai; isI prakAra AtmA zaktikI apekSA zuddha hokara bhI cUMki vartamAna meM zarIrAdise saMyukta hokara malina ho rahA hai, isIliye use tapazcaraNa Adike dvArA ukta karmamalase rahita karake zuddha kiyA jAtA hai / isIkA nAma mukti hai / yadi koI malina bhI kapaDeko sarvathA ( zakti ke samAna vyakti se bhI ) svaccha hI samajhatA hai to phira use svaccha karane kA vaha prayatna bhI kyoM karegA? nahIM kregaa| isI prakAra AtmAko sarvathA hI zuddha mAnanepara usakI mukti ke liye kiyA jAnevAlA prayatna - tapa-saMyamAdi - vyartha ThaharatA hai / ataeva jahAM vaha dravyakI apekSA zuddha hai vahAM vartamAna avasthAkI apekSA vaha azuddha bhI hai, aisA nizcaya karanA cAhiye / mithyAtva aviti, pramAda kaSAya aura yoga; ye usake bandhake kAraNa tathA inake viparIta
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA samyaktva, virati, apramAda (dakSatA), akaSAya (kAluSyAbhAva) aura ayoga; ye usakI mukti ke kAraNa haiN| yaha bandha aura nirjarAkI prakriyA bhI apane apane pariNAmoMke anusAra hInAdhika svarUpase calA karatA hai / jaise- mithyAtvake rahanepara cUMki avirati Adi zeSa cAra kAraNa bhI avazya rahate haiM, ataeva mithyAdRSTi javake adhika bandha hotA hai| usa mithyAtvake abhAvameM samyagdRSTi jIvake avirati Adike dvArA ukta mithyAdRSTikI apekSA kucha hIna karmabandha hotA hai| saMyata jIvake mithyAtva aura aviratike abhAva meM pramAdAdinimittaka aura bhI kama bandha hotA hai / isakI apekSA apramatta avasthAmeM kaSAya va yoganimittaka usase bhI kama bandha hotA hai| Age akaSAya (upazAntamoha, kSINamoha va sayogakevalI) avasthAmeM kevala eka yoganimittaka atizaya alpa mAtrAmeM prakRti aura pradezarUpa hI bandha hotA hai| isI prakAra nirjarAke bhI hInAdhika kramako samajhanA cAhiye ( 245) / itanA smaraNa rakhanA cAhiye ki vaha nirjarA savipAka aura avipAkake bhedase do prakAra hotI hai| unameM savipAka nirjarA (phala dekara karmapudgaloMkA pRthak honA) to sarvasAdhAraNake huA karatI hai jo nirupayogI hai| kintu jisake puNya aura pAparUSa donoM hI prakArake karmapudgala niSphala hokara- avipAka nirjarA dvArA- svayaM nirjIrNa hote haiM use yahAM yogI kahA gayA hai| vaha saba prakArake Asravase rahita hokara nirvANa prApta karatA hai (246) / yathArtha tapasvI ____ukta Asravanirodha (saMvara) ke kAraNa gupti, samiti evaM dharma Adi haiN| kintu icchAnirodhasvarUpa tapa saMvara aura nirjarA donoMkAhI kAraNa hai 11 jisa prakAra jalase paripUrNa tAlAbakA bAMdha yadi kahIMpara thoDA-sA bhI TUTa jAtA hai to buddhimAn adhikArI manuSya use usI samaya durusta karA detA hai / kAraNa yaha ki vaha jAnatA hai ki yadi use zIghra hI durusta nahIM 1. sa gupti-smiti-dhrmaanuprekssaa-prisshjy-caaritrH| tapasA nirjarA ca / ta. sU. 9, 2-3.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 AtmAnuzAsanam karAyA jAyagA to thoDe hI samayame vaha pUrA hI bAMdha kATakara naSTa ho jAvegA aura isa prakArase saMcita saba jala yoM hI nikala jAvegA / ThIka isI prakAra guNarUpa jalase paripUrNa isa taparUpa tAlAbake pratijJArUpa bAMdhameM yadi kahIM thoDI-sI bhI kSati (doSa) hotI hai to vivekI sAdhu usakI upekSA nahIM karatA hai- vaha yogya prAyazcitta Adike dvArA use zIghra hI ThIka kara letA hai / isake viparIta avivekI sAdhu durdhara tapake dvArA jina doSoMko naSTa karanA cAhate haiM unheM hI ve paranindA Adika dvArA aura bhI puSTa kiyA karate haiN| usa samaya ve yaha vicAra nahIM karate ki aneka uttamottama gaNoMse vibhUSita kisI mahAtmAmeM yadi daivavaza koI eka Adha kSudra doSa dikhatA hai to use to usakI guNAdhikatAke kAraNa koI bhI dekha sakatA hai| para isase kyA usakI nindA karake koI usake usa ucca sthAnako pA sakatA hai ? kabhI nhiiN| udAharaNasvarUpa candramAke bhItara sthita lAMchana usakI hI cAMdanIke dvArA dekhA jAtA hai| parantu use dekhakara yadi koI kalaMkI kahakara usa candrakI nindA kare to isase kyA vaha usa candra ke sthAnako pA legA? kabhI nhiiN| (250) / jisa prakAra sajjana puruSoMko guNagrahaNake vinA zAnti nahIM prApta hotI usI prakAra durjanoMko bhI doSanirUpaNake vinA zAnti nahIM prApta hotI / isakA kAraNa unakA usa jAtikA cirakAlIna abhyAsa hI hai1 / isIliye sacce sAdhu parake doSoMko na dekhakara sadA apane hI doSoMko dekhA karate haiM / AtmAkA uddhAra bhI vastutaH isImeM hai / yahI kAraNa hai jo AtmadoSadraSTAko zarIrase saMyukta honepara bhI siddhasamAna batalAyA gayA hai / __ karmodayavaza yadi kadAcit kisI prakArakA kaSTa bhI prApta hotA hai to bhI saccA sAdhu usase khedakA anubhava nahIM krtaa| balki vaha yaha vicAra karatA hai ki bhaviSyameM udaya Aneke yogya jina karmaniSakoMkoM meM 1. guNAnagRhan sujano na nivRti prayAti doSAnavadan na durjanaH / cirantanAbhyAsanibandhaneritA guNeSu doSeSu ca jAyate mtiH|| ca.ca.1-7 2. anyadIyamivAtmIyamapi doSaM prpshytaa| kaH samaH khalu muktoyaM yuktaH kAyena cedapi / / kSa. cU. 1-83.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA tapake dvArA apakarSaNa kara vartamAnameM udayameM lAnA cAhatA thA ve niSeka yadi svayaM hI udaya meM A rahe haiM to isase mujhe kheda kyoM honA cAhiye? jaise koI vijigISu jisa zatruke dezameM jAkara AkramaNa karanA cAhatA thA vaha zatru yadi svayaM usake hI dezameM A jAtA hai to phira bhalA vaha vijigISu usake sAtha yuddha karanemeM kyoM bhayabhIta hogA ? nahIM hogAvaha to isa anukUlatAko pAkara atizaya prasanna hI hogA (257) / jina tapasviyoMne saba kucha saha sakaneke yogya Atmabalako prApta karake akele hI rahanekI dRDha pratijJA kara lI hai tathA jo apane kAryameM saMlagna hokara parvatIya bhayAnaka guphAoMmeM sthita hote hue dhyAnameM magna rahate haiM ve hI tapasvI karma-malako nirmala karake avinazvara AtmIka sukhako prApta karate haiM (258) / aise mahAtapasvI sukha aura dukhake samayameM yaha vicAra karate haiM ki yaha sukha aura dukha apane pUrvakRta karmake udayase prApta hotA hai, usako choDakara anya koI bhI usa sukha aura dukhake dene meM samartha nahIM hai| ataeva isameM harSa-viSAda karanA vyartha hai| aisA vicAra karate hue ve prApta sukha-dukhame udAsIna bhAvako dhAraNa karate haiN| isa prakAra rAga-dveSase rahita ho jAneke kAraNa hI unhe apane zarIrameM lagI huI dhUli (maila) bhUSaNake samAna pratIta hotI hai / ve jahAM kahIM bhI zilA Adike Upara Asana jamAkara dhyAnastha ho jAte haiM / unheM kaThora va kaMkarIlI pRthivIpara nidrA lete hue koI kaSTa nahIM hotA / tathA jahAM siMhAdi hiMsra jantuoMkA satata nivAsa hotA hai aise bhayAnaka parvatakI guphAoMko ve mahalase baDhakara mAnate haiM aura vahAM siMhake samAna nirbhayatApUrvaka rahate haiM (259) / aise hI rAga-dveSavihIna muniko lakSya karake kavi bhartRhari kahate haiM (vai. za. 94)ki jisakI zayyA (palaMga) pRthivI hai, jisakI bhujA hI takiyAkA kAma karatI hai,AkAza jisakA caMdobA (uDhaunA) hai, anukUla vAyu jise paMkhekI pavanase bhI baDhakara pratIta hotI hai, zarad RtukA 1. nijAjitaM karma vihAya dehino na ko'pi kasyApi dadAti kiMcana / vicArayannevamananyamAnasaH paro dadatIti vimuJca zemuSImAdvAtriMzatikA31 A. pra. 5
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam candramA jise dIpakake samAna prakAza detA hai, tathA virati (sarvasaMgapari. tyAga ) rUpa vanitAkA saMgama jise nirantara pramudita kiyA karatA hai ; vaha muni aparimita vaibhavake dhAraka rAjA ke samAna sukhI evaM zAnta hokara sotA hai-isa prakAra isa svAbhAvika sAmagrI kA upabhoga karanavAlA vaha sAdhu aparimita vibhUtikA upabhoga karanevAle kisI bhI rAjA AdikI apekSA atizaya sukhakA anubhava karatA hai| Age (vai. za. 99)ve kahate haiM-jinake bhojanakA pAtra apanA hI hAtha hai,jo ghUmate hue bhikSAvRttise prApta avinazvara annakA upabhoga karate haiM 1,dasa dizAyeM jinake vastrakA kAma karatI haiM-jo nagna digambara rahate haiM, aparimita pRthivI hI jinakI sthira zayyA hai, tathA jo sarvasaMgake parityAgako svIkAra karanekI daDhatAko prApta hae manase sadA saMtuSTa rahate hai ; ve yogIzvara dhanya haiN| aise hI yogI dInatAko utpanna karanevAlI-yAcanAvRttise prApta honevAlIsamasta sAmagrIse rahita hokara karmake naSTa karane meM samartha hote haiM / isa prakArake niHspRha sAdhuoMke pUrvasaMcita karmoMkI nirjarA aura navIna karmoMkA nirodha (saMvara)hotA hai / usa samaya unake zarIrameMse vaha nirmala jyoti (kevalajJAna) prakaTa hotI hai jo samasta padArthoM ke prakAzita karane meM samartha hotI hai / phira yaha jyoti usa zarIrake naSTa ho jAnepara bhI- siddhatva avasthAko prApta kara lenepara bhI- isa prakArase pradIpta rahatI hai jisa prakAra ki kASThamase pragaTa huI agna usa kASThako bhasma kara deneke bAda bhI aMgAra avasthAma pradIpta rahatI hai (264) / vaizeSika isa muktAvasthAmeM buddhi, sukha, dukha, icchA, dveSa, prayatna, dharma,adharma aura saMskAra ina nau vizeSa guNoMkA vinAza mAnate haiM unako lakSya karake yahAM (265) yaha saMketa kiyA hai ki jaba guNI (dravya 1. isa vizeSaNakA aisA bhAva pratIta hotA hai- jinake dvArA bhojana grahaNa karanepara dAtAke grahakA anna akSaya ho jAtA hai / 2.nvaanaamaatmvishessgunnaanaamtyntocchittirmokssH| praza.bhA.(vyomavatI) pu.638.xxx navAnAtmAtmaguNAnAM buddhi-sukha-duHkhecchA-dveSa-prayatna-dharmAdharma-saMskArANAM nirmulocchedo'pavarga ityuktaM bhavati / yAvadAtmaguNAH sarve nocchinnA vAsanAdayaH, tAvadAtyantiko duHkhavyAvRttivikalpate // nyAyama. pR. 5.08.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA AtmA ) guNamaya hotA hai-apane una guNoMse abhinna hotA hai-taba guNoMkA nAza mAnanepara una guNoMse apRthagbhUta AtmAkA bhI vinAza avazya mAnanA paDegA / aura taba aisI avasthAmeM vaizeSikasammata usa muktikA abhAva hokara bauddhoMke dvArA kalpita muktikA prasaMga durnivAra hogA / kAraNa yaha ki muktike viSayameM bauddha isa prakArakI kalpanA karate haiM ki jisa prakAra telake samApta ho jAnepara dIpaka bujha jAtA hai-vaha bujhakara na pRthivImeM praviSTa hotA hai,na AkAzameM jAtA hai, na kisI dizAmeM jAtA hai,aura na kisI vidizAmeM bhI jAtA hai ; kintu kevala sneha (tela) ke vinaSTa ho jAnese zAMtiko prApta karatA hai / usI prakAra muktiko prApta haA jIva bhI na pRthivImeM praviSTa hotA hai,na AkAzameM jAtA hai, na kisI dizAmeM jAtA hai, aura na kisI vidizAmeM; kiMtu kevala sneha (rAga) ke naSTa ho jAnese zAMtiko pra.pta karatA hai1 / unake matAnusAra jisa padameM na janma hai, na jarA hai, na mRtyu hai, na roga hai,na aniSTa saMyoga hai, na iSTaviyoga hai, na icchA hai, aura na vipatti hai; vahIM kalyANakAraka naiSThika pada kahA jAtA hai / vastutaH janmase rahita (anAdi), avinazvara (anidhana),amUrtarUpa-rasAdise rahita,kartA-zubhAzubha bhAvoM athavA AtmapariNamanakA kartA, AtmakRta karmoMke phalakA bhoktA,sukhasvarUpa,jJAnamaya aura prApta zarIrake barAbara AtmA karma-malase rahita hokara svabhAvataH Upara calA jAtA hai aura vahIMpara sarvazaktimAn hokara sthira so jAtA hai-gamanAgamanase rahita ho jAtA hai (266) / vaise to ina vizeSaNoMmeM saba hI mahattvake haiM, phira bhI kartA, bhovatA,sukhI aura budha (jJAnamaya)ye vizeSaNa sAMkhyasiddhAMtakI apekSA vizeSa mahattvake haiM / sAMkhyoMkA abhimata hai ki pravRtti kI aura puruSa kamalapatrake samAna nirlepa hai / vaha kevala buddhise adhyavasita arthakA anubhavana karatA hai-bhoktA mAtra hai / jJAna aura sukha prakRtike dharma haiM,na ki puruSa AtmA ke| isI abhiprAyako lakSyameM rakhakara ukta vizeSaNoM dvArA yaha pragaTa kiyA hai ki vahI AtmA kartA hai aura vahI bhoktA bhI hai-kartA 1. SaTkhaNDAgama pu. 6, 9, 133.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam eka aura bhoktA dUsarA nahIM ho sakatA hai / sAtha hI ve sukha va jJAnasvarUpa bhI hai, anyathA usako jaDa mAnanA pddegaa| isa prakAra antameM siddhoMke svarUpa aura unake svAdhIna sukhakI prarUpaNA karake prastuta granthako samApta kiyA gayA hai / AtmAnuzAsanameM vizeSa udAharaNa kisI bhI viSayakA varNana yadi udAharaNapUrvaka kiyA jAtA hai to vaha saralatAse samajhane meM A jAtA hai| jaise - kahA bhI gayA hai 'dRSTAnte hi sphuTAyate matiH' arthAt dRSTAnta milanepara buddhi spaSTa ho jAtI hai / tadanusAra prastuta grantha meM bhI viSayako vizada karane ke liye kucha vizeSa udAharaNa diye gaye haiM / yathA--- 1. zloka 32 meM puruSArthako vyarthatAko pragaTa karaneke liye yuddha meM zatruoM dvArA parAjita indrakA udAharaNa diyA gayA hai / isa saMbaMdhakA viSNapurANa / aMza 1, adhyAya 9) meM nimna kathAnaka upalabdha hotA hai - kisI samaya zaMkarake aMzabhUta durvAsA RSi pRthivIpara vicaraNa kara rahe the / usa samaya unheM eka vidyAdharIke hAthameM eka divya mAlA dikhAyI dii| usa sundara mAlAko dekhakara unhoMne ukta vidyAdharIse use mAMga liyA / tadanusAra vidyAdharIne bhI vaha unheM praNAmapUrvaka de dI / use lekara RSine apane zirake UAra DAla liyA aura phira pRthivIpara vicaraNa karane lye| isa bIca unhoMne airAvata hAthIpara caDhakara devoMke sAtha Ate hue tInoM lokoMke svAmI indrako dekhA / taba ukta durvAsA RSine usa mAlAko apane ziraparase nikAlakara indrake Upara pheMka dI / indrane bhI use lekara airAvatake zirapara DAla diyA / / usa hAthIne bhI use sUMDhase sUMghakara pRthivItalapara DAla diyA / yaha dekha RSirAjako indrapara bahuta krodha huA / ve bole- are duSTa indra ! tU aizvaryake madase unmatta huA hai / isIliye tUne merI dI huI mAlAko lekara AbhAra mAnanA to dUra hI rahA, usako tiraskRta bhI kiyA hai| isase terI vaha tInoM lokoMkI lakSmI naSTa ho jAvegI / he indra ! tU mujhe anya brAhmaNoMke sadRza hI samajhatA hai / isIliye tUne merA apamAna kiyA / cUMki tUne merI mAlAko yoMhI pheMka diyA hai, isIliye
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA tere tInoM loka zrIhIna ho jaaveNge| yaha sunakara indra turanta hAthIparase utarA aura RSise prArthanA karane lgaa| taba RSi praNAmapUrvaka prArthanA karanevAle usa indrase bole ki mere hRdayameM na dayA hai aura na kSamA bhI hai, ve kSamA karanevAle RSi dUsare haiM / mujhe tU durvAsA samajha / he indra ! maiM kSamA nahIM kruuNgaa| isa prakAra kahakara RSi cale gye| taba vaha indra bhI airAvatapara caDhakara amarAvatIko calA gyaa| ___ usI samayase indra aura usake tInoM lokoMkI vaha zrI (zobhA) naSTa hone lgii| auSadhiyAM aura latAyeM sUkha gii| yajJoMko pravRtti baMda ho gaI / tapasviyoMne tapa karanA choDa diyaa| manuSyoMkA citta dAnAdi satkAryose vimukha ho gyaa| tathA saba hI prANI lobhAdike vazIbhUta hokara balahIna ho gaye aura kSudra vastuoMkI bhI abhilASA karane lge| bala cUMki lakSmIkA anusaraNa karatA hai, ataH lakSmIke na rahanese unakA vaha bala naSTa ho gayA tathA balake naSTa ho jAnese guNa bhI jAte rahe / isa prakAra tInoM lokoMke niHzrIka, nirbala evaM guNahIna ho jAnese daitya aura dAnavoMne devoMke Upara AkramaNa kara diyaa| unhoMne lobhake vaza hokara devoMke sAtha khUba yuddha kiyA / antameM deva hAra gaye / taba ve saba agnidevako Age karake brahmAja kI zaraNameM phuNce| unhoMne brahmAjIse saba ghaTanA kaha dii| use sunakara brahmAjI bole ki tuma saba viSNu bhagavAnkI zaraNameM jaao| ve hI una daityoMko dalita kara sakate haiN| yaha kahakara una devoMke sAtha ve svayaM bhI kSIrasamudrake uttara kinArepara jA pahuMce / vahAM jAkara unhoMne devoMke sAtha viSNu bhagavAnkI stuti kI / isa prakAra stuti karanepara bhagavAn viSNune unheM darzana diyA aura ve prasanna hokara bole ki he devagaNa ! maiM tumhAre usa tejako vRddhiMgata karUMmA / tuma loga daitya aura dAnavoMke sAtha saba auSadhiyoMko lAkara amRtake liye kSIrasamudrameM DAlo tathA mandara parvatako mathAnI aura vAsuki sarpako netI (rassI)banAkara daityoMke sAtha samudrakA manthana kro| sahAyatAke liye meM svayaM vahAM upasthita rahuMgA / usase jo amRta nikalegA usake
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 . AtmAnuzAsanam - pInese tuma loga balavAna aura amara ho jaaoge| maiM usa samaya aisA karUMgA ki vaha amRta daityoMko na prApta hokara tuma logoMko hI prApta hogaa| tadanusAra daityoMke sAtha mela-jola karake samudrakA manthana karanepara jo amRta nikalA usakA pAna karanese ve saba pUrvake samAna sattvazAlI va tejasvI ho gye| 2- zloka 96 meM TIkAkAra zrIprabhAcandrAcAryane nirdiSTa kiyA hai ki vahAM kRSNarAjake nidhAnasthAna (khajAnA) ke bahAne dharmake svarUpa aura usake mArgako batalAyA gayA hai| aitihAsika dRSTise yaha kRSNarAja aura usakA dvitIya maMtrI sarvArtha kauna hai, yaha anveSaNIya hai| yadi mUla granthakArake samayakA vicAra kiyA jAya to ye rASTrakUTa nareza kRSNarAja dvitIya honA cAhiye jinakA rAjakAla I. 878 se 912 taka pAyA jAtA hai| 3. zloka 118 aura 119 meM bhagavAn Adi jinendrakA udAharaNa dekara yaha batalAyA hai ki Atmaprayojanako siddha karaneke liye mahAn puruSoMko bhI kaSTa sahanA paDatA hai| kAraNa ki pUrvameM jisa azubha karmakA upArjana kiyA gayA hai usakA phala bhoganA hI paDatA hai, usakA ullaMghana karaneke liye koI bhI samartha nahIM hai / ( isase sambaddha kathAnaka 118 veM zlokake vizeSArthameM dekhiye) 4. zloka 135 meM zaMkarakA udAharaNa dekara striyoMko viSase bhI bhayAnaka batalAyA gayA hai / yaha kathAnaka kavi kAlidAsaviracita kumArasaMbhava (sarga 1-3) meM isa prakAra pAyA jAtA hai-- kisI samaya himAlayakI putrI pArvatI apane pitAke samIpa baiThI huI thii| usa samaya svecchApUrvaka vicaraNa karanevAle nArada RSine use dekhakara kahA ki yaha bhaviSyameM mahAdevakI ardhAMgahAriNI advitIya patnI hogii| yaha sunakara pitA himAlayane use yuvatI dekhakara bhI anya varakI icchA nahIM kii| udhara prArthanAbhaMga honeke bhayase vaha isake liye mahAdevako bhI nahIM bulA sakA / kAraNa yaha ki pArvatIne pUrva janmameM jaba dakSake krodhase zarIrako choDA thA tabase mahAdevane viSayAsaktise rahita hokara kisI
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 71 anya strIko grahaNa nahIM kiyA thaa| pratyuta isake ve himAlayake zikharapara baiThakara kisI phala kI icchAse vahAM tapa karane lage the| usa samaya himAlayane jalAdise unakI svayaM pUjA ko tathA unakI ArAdhanAke liye jayA aura vijayA sakhiyoMke sAtha apanI putrI pArvatIko bhI AjJA dii| yadyapi strI tapameM vighnakAraka mAnI jAtI hai, kintu phira bhI mahAdevane use zuzrUSAkI anumati de dii| taba vaha vedIko jhADa-buhArakara pUjAke liye puSpa evaM jalAdi sAmagrIko lAtI huI pratidina mahAdevakI zuzrUSA karane lgii| isI samaya vajraNakha ke putra tAraka nAmake asurane devoMko pIDita kiyaa| isase ve indrako Age karake brahmalokameM gaye / vahAM jAkara una sabane brahmAjIkI stuti kii| usase prasanna hote hueM brahmadevane unake kAntihIna mukha Adiko dekhakara AnekA kAraNa puuchaa| taba indrakA saMketa pAkara bRhaspatine nivedana kiyA ki prabho! Apa antaryAmI hokara saba kucha jAnate haiN| ApakA vara pAkara mahAn asura tAraka hama logoMko bahuta pIDA de rahA hai / usake pratIkArake liye hama logoMne kitane hI prayatna kiye, kintu ve saba vyartha hue| ataeva hama kisI aise senAnIkI sRSTi cAhate haiM jisake balapara hama vijaya prApta kara sakeM / isapara brahmadevane kahA ki tumhArA manoratha pUrNa hogA, kintu isake liye kucha kAlakI pratAkSA karanI pddegii| caMki maiMne use vara diyA hai, ataH usako naSTa karaneke liye maiM svayaM senAnIko utpanna na kruuNgaa| mahAdevake vIryAMzake vinA ukta asurakA parAbhava karaneke liye anya koI bhI samartha nahIM hai / isaliye tuma pArvatIka saundaryadvArA unake manako vicalita karanekA prayatna kro| tadanusAra indrane isake liye kAmadevako niyukta kiyaa| taba kAmadeva ratike sAtha jAkara vasanta AdikI racanA karate hue unake manako AkRSTa karanekA prayatna karane lgaa| isa bIca pArvatI pUjAsAmagrI lekara mahAdevake pAsa phuNcii| usane unheM apane hAthase padmabIjoMkI japamAlA dI / isI samaya vaha kAmadeva apane dhanuSyake Upara saMmohana nAmaka bANako rakhakara usake choDanemeM udyata huA / usako mahAdevane dekha liyA / isase unheM usake Upara bahuta krodha huaa| taba unake tRtIya netrase jo agnikI jvAlA pragaTa
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 AtmAnuzAsanam huI use dekhakara AkAzameM devoMne prArthanA kI ki he prabho ! krodhako zAnta kojiye| kintu isake pUrva hI use ukta agnijvAlAne bhasma kara diyaa| tatpazcAt yathAvasara jaba mahAdeva ke liye pArvatIko denA nizcita ho gayA taba himAlayane tapasviyoMse vivAhakI tithi puuchii| isake uttarameM unhoMne tIna dinake pazcAt caturtha dina nirdiSTa kiyA / parantu taba unhIM tapasvI mahAdevane pArvatIke samAgamameM utsuka hokara ina tIna dinoMko bhI kaSTapUrvaka bitaayaa| 5. zloka 216 meM mahAdevakA udAharaNa dekara krodhake nimittase honevAlI kAryakI hAniko dikhalAyA gayA hai / kathAnaka vahI pUrvokta hai| 6. zloka 217 meM bAhubalIkA udAharaNa dekara mAna kaSAyake nimittase honevAlI mahatI hAniko pradarzita kiyA gayA hai / (kathAnaka ukta zlokake vizeSArtha meM dekhiye) 7. zloka 220 meM marIci, yudhiSThira aura kRSNakA udAharaNa dekara thoDe-se bhI mAyAcArako viSake samAna bhayAnaka batalAyA gayA hai| (ina tInoM kathAnakoMko ukta zlokake vizeSArtha meM dekhiye) AtmAnuzAsanapara pUrvavartI anya bhAratIya sAhityakA prabhAva koI bhI adhyayanazIla vidvAn jaba kucha svatantra maulika sAhityakI racanA karatA hai taba usakI kRtipara apanese pUrvavartI sAhityakA prabhAva 1. sa dakSigApAGganiviSTamuSTi natAMsamAkuJcitasavyapAdam / dadarza cakrIkRtacArucApaM prahartumabhyudyatamAtmayonim // tapaHparAmarzavivRddhamanyodhUmaGgaduSprekSyamukhasya tasya / sphurannuciH sahasA tRtIyAdakSNaH kRzAnuH kila niSpapAta // krodhaM prabho saMhara saMhareti yAvad giraH khe marutAM caranti / tAvatsa vanhi vanetrajanmA bhasmAvazeSa madanaM cakAra ||ku.sN.3,70-72. 2H vaivAhikI tithi pRSTAstatkSaNaM hrbndhunaa| te tryahAdUrdhvamAlyAya ceruzcIraparigrahAH // pazupatirapi tAnyahAni kRcchAdagamayadadrisutAsamAgamotkaH / kamaparamavazaM na viprakuryuvibhumapi taM yadamI spazanti bhAvAH / / ku. saM. 6-93, 95.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 73 kisI na kisI rUpameM paDatA hI hai / tadanusAra prakRta AtmAnuzAsanake Upara bhI pUrvavartI bhAratIya sAhityakA prabhAva dRSTigocara hotA hai| usake kartA zrI guNa bhadrAcArya bahuzruta vidvAn the, unhoMne pUrvavartI jaina ajaina sAhityakA khUba parizIlana kiyA thaa| ve siddhAMta, nyAya, vyAkaraNa evaM Ayurveda Adi aneka viSayoMke pAraMgata the| ataeva yadi unakI isa kRtipara anya sAhityakA prabhAva rahA hai to yaha kucha AzcaryakI bAta nahIM hai / prastuta graMthapara AcAryapravara kundakunda, yativRSabha, zivArya, samantabhadra aura pUjyapAdake sAhityake atirikta yogI bhartRharike zatakatrayakA bhI prabhAva paDA dikhAI detA hai / kundakunda-sAhityakA prabhAva prastuta granthake 195veM zlokameM zarIrako samasta anarthaparamparAkA mUla kAraNa batalAte hue yaha kahA hai ki prArambhame zarIra utpanna hotA hai, usameM duSTa indriyAM hotI haiM, ve viSayoMko cAhatI haiM; aura ve viSaya mAnahAni, prayAsa pApa evaM durgatike denevAle hote haiM1 / ____ lagabhaga isI abhiprAyako pragaTa karanevAlI nimna gAthAyeM zrI kuMdakuMdAcAryake paMcAstikAya (128-30) meM upalabdha hotI haiM jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi prinnaamo| pariNAmAdo kammaM kammAdo havadi gadisu gadI / gadimadhigadassa deho dehAdo iMdiyANi jAyate / tehiM du visayagahaNaM tatto rAgo va doso vA // jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakkavAlammi / idi jiNavarehiM bhaNido aNAdiNidhaNo saNidhaNo vA // abhiprAya itakA yaha hai ki saMsArI jIva azuddha (rAga aura dveSa) 1. isI Azayako paNDitapravara AzAdharajI ne bhI nimna zlokameM isa prakArase pragaTa kiyA hai bandhAddeho'tra karaNAnyataizca viSayagrahaH / bandhazca punarevAtastadenaM saMhArAmyaham // sA. gha. 6-31.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 AtmAnuzAsanam pariNAmoMse saMyukta honeke kAraNa navIna karmabandhako karatA hai, usase narakAdi gatiyoMmeM gamana hotA hai, gatiko prApta hue jIvake zarIra hotA hai, zarIrameM sambaddha indriyAM hotI haiM, unake dvArA viSayagrahaNa hotA hai, aura usase phira rAga evaM dveSa bhAva utpanna hotA hai| isa prakArase gADIke pahiyeke samAna saMsArarUpa samudrameM paribhramaNa karanevAle saMsArI jIvakI avasthA hai / ukta saMsAraparibhramaNa abhavya jIvakA anAdianidhana tathA bhavya jIvakA anAdi-sAnta hotA hai, aimA jinendra devake dvArA kahA gayA hai| ___zloka 217 meM bAhubalIkA udAharaNa dekara yaha batalAyA gayA hai ki bharatake dvArA choDA gayA cakra jaba unakA ghAta na karake unhIMkI dAhinI bhujAmeM Akara sthita ho gayA taba unhoMne virakta hote hue usa cakra-ratnase moha choDakara usI samaya dIkSA grahaNa kara lI thii| unheM yadyapi usI samaya mukta ho jAnA cAhiye thA, para ve mukta na hokara cira kAla taka klezako prApta hue haiM / so ThIka bhI hai-thoDA-sA bhI mAna mahatI hAniko kiyA karatA hai / ___ ukta bAhubalIkA udAharaNa kundakundAcAryane bhAvaprAbhRta (gA.44) meM isa prakAra diyA hai ?-- dehAdicattasaMgo mANakasAeNa kalusio dhiir| attAvaNeNa jAdo bAhubalI kittiyaM kAlaM // arthAt zarIrako Adi lekara samasta parigrahakA tyAga karake bhI mAna kaSAyase kaluSita rahaneke kAraNa bAhubalIko kitane hI kAla AtApanayogase sthita rahane paDA-kAyotsargake sthita hote hue bhI unheM eka varSa taka mukti prApta nahIM huii| zloka 99 meM garbha aura janmake dukhako dikhalAte hue batalAyA hai ki prANI mAtAke udararUpa viSThAgRhameM sthita rahakara bhUkha-pyAsase 1. isa gAthAko TokAmeM zrI zrutasAgara sUrine AtmAnuzAsanake isa (uparyukta) zlokako 'tathA coktaM' kahakara uddhRta bhI kiyA hai /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 75 pIDita hotA huA mAtAke dvArA khAye hue iSTa ucchiSTa bhojanakI pratIkSA kiyA karatA hai| vahAM kIDoMke sAtha rahatA huA vaha sthAnake saMkucita honese hAtha-paira Adiko hilA-DulA bhI nahIM sakatA hai / isa abhiprAyako kundakundAcAryane bhAvaprAbhRtakI nimna gAthA (40) meM vyakta kiyA hai1 - ___ diyasaMgaThThiyamasaNaM AhAriya mAyabhuttamaNNaMte / chaddi-kharisANa majjhe jaThare vasiosi jnnnniie|| arthAta prANI dAtoMke saMgameM sthita bhojanako- mAtAke dvArA dAMtoMse cavAye gaye ucchiSTa annako-khAkara mAtAke udarameM usI bhakSita annake madhyameM tathA chadi (ucchiSTa) aura kharisa (raktamizrita apakva mala) ke madhyameM nivAsa kiyA karatA hai| loka 89 aura 90 meM yaha batalAyA hai ki bAlyAvasthAmeM jIva hita va ahitako kucha bhI nahIM samajhatA hai / usane jo isa avasthAmeM karmake paravaza hokara ghRNita kArya kiyA hai vaha smaraNa karaneke bhI yogya nahIM hai / uparyukta abhiprAya bhAvaprAbhRtakI isa gAthAmeM nihita hai - sisukAle ya ayANo asuImajjhammi lolio si tumaM / asuI asiyA bahuso muNivara bAlattapatteNa3 // 41 // 1. kRmisamUhakA nirdeza bhAvaprAbhRtako pichalI gAthA39meM kiyA gayA hai| 2. isa gAthAko TIkA karate hue zrI zrutasAgara sUrine vahAM AtmAnuzAsanake isa zlokako uddhRta bhI kiyA hai| yahAM yaha smaraNa rakhanakI bAta hai ki jIvako saMbodhita karake jaise bhAvaprAbhUtameM 'vasio siM madhyama puruSakA prayoga kiyA gayA hai vaise hI AtmAnuzAsanake usa zlokameM bhI 'bibheSi' madhyama puruSakA hI prayoga huvA hai| 3. isakI TIkA karate hue zrI zrutasAgara sUrine AtmAnuzAsanake 89veM zlokako uddhRta bhI kiyA hai / aisI hI eka gAthA tiloyapaNNattImeM bhI upalabdha hotI hai bAlattaNammi gurugaM dukkhaM patto yajANamANeNa / jovvaNakAle majme itthIpAsammi saMsatto // ti.pa. 4. 626.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam abhiprAya yaha hai ki prANI bAlyAvasthAko prApta hokara ajJAnatAse paripUrNa usa zaizavakAlameM azuci (viSThA Adi) padArthake madhyameM loTatA hai-khelatA hai aura usI apavitra padArthako bahuta vAra khAyA bhI karatA hai1| AtmAnuzAsana aura bhagavatI-ArAdhanA hama yaha Upara likha cuke haiM ki AtmAnuzAsanake zloka88aura89 meM bAlyAvasthAkI ajJAnatApUrNa pravRttikA digdarzana mAtra karAyA gayA hai / usakA vizeSa varNana bhagavatI-ArAdhanAkI nimna gAthAoMmeM upalabdha hotA hai-- bAlo vihiMsaNijjANi kuNadi taha ceva lajjaNijjANi / mejjhAmejjhaM kajjAkajjaM kiMci vi ayANaMto / 1022 / aNNassa appaNo vA siMhANaya-khela-mutta-purisANi / cammaThThi-vasA-pUyAdINi ya tuDe sage chubhadi / / 1023 // jaM kiMci khAdi jaM kiMci jaM kiMci jaMpadi aljjo| jaM kiMci jattha tattha va vosaradi ayANago bAlo / / 1024 / / bAlattaNe kadaM savvameva ji NAma saMbharijja tdo| appANammi du gacche NivvedaM kiM puNa parammi / / 1025 / arthAt pavitra-apavitra aura kArya-akAryakA kucha bhI viveka na rakhanevAlA alpavayaska bAlaka hiMsA evaM lajjAko utpanna karanevAle aneka kAryoMko kiyA karatA hai / vaha dUsareke aura svayaM apane bhI nAsikAmala,kapha,mUtra,mala,camaDA, haDDI, carbI aura pIva Adiko apane muMhameM DAlA karatA hai / vaha ajJAna bAlaka lajjArahita hokara kucha bhI khAtA hai, kucha bhI karatA hai, kucha bhI bolatA hai, tathA jahAM kahIM bhI mala-mUtra Adiko bhI kiyA karatA hai / usa bAlyAvasthAmeM jo kucha bhI kiyA gayA hai usakA smaraNa mAtra bhI viraktiko utpanna karanevAlA hai| 1. inake atirikta zloka 110 mokSaprAbhRtako 12vIM, zloka 161 mokSaprAbhUtako 20vIM, zloka, 167 mokSaprAbhUtako 78vIM tathA zloka 193 mokSaprAbhUtako 5vI gAthAse prabhAvita pratIta hote haiN|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 36 yahAM zloka 90 kA prathama caraNa (bAlye'smin yadanena te viracitaM smartuM ca tannocitam) vizeSa dhyAna dene yogya hai| vaha bhagavatI ArAdhanAkI 1025 vIM gAthAse vizeSa prabhAvita dikhatA hai / AtmAnuzAsana (126-136) meM satpuruSoMko virakta karAnekI icchAse striyoMke kucha doSa dikhalAte hue unheM dRSTiviSa sarpase bhI bhayAnaka, krodhI,prANaghAtaka,nirauSadhaviSa,IrSyAlu,bAhyameM hI ramaNIya,viSayAnurAgako utpanna karanevAlI tathA dUSita zarIrakI dhAraka batalAyA hai| aise hI unake aneka doSa ukta bhagavatI ArAdhanA (gA. 938-90) meM bhI dikhalAye gaye haiM / vizeSatA yaha pAyI jAtI hai ki Age calakara vahAM yaha spaSTa kaha diyA hai ki striyoMke ina nirdiSTa tathA anya anirdiSTa bhI doSoMkA vicAra karaneseunheM viSa va agnike samAna saMtApajanaka jAnakara-puruSakA citta udvegako prApta hotA hai / taba vaha jaise vyAghrAdike doSoMko jAnakara unakA parityAga karatA hai bese hI vaha mahilAoMke doSoMko dekhakara unakA bhI parityAga karatA hai1 / isake pazcAt vahAM yaha bhI nirdeza kara diyA hai ki jo doSa mahilAoMke sambhava haiM ve tathA unakI apekSA aura bhI kucha adhika doSa una nIca puruSoMke bhI ho sakate haiM, kyoMki, ve unakI apekSA adhika bala evaM zaktise saMyukta hote haiM / jisa prakAra apane zIlakA saMrakSaNa karanevAle puruSoMke liye striyAM nindita haiM usI prakAra apane usa zIlakI rakSA karanevAlI striyoMke liye puruSa bhI nindita haiN| kAraNa yaha ki jinakI kIrti dizAoM meM vistRta hai tathA jo aneka guNoMse vibhaSita haiM aise bhI striyAM lokameM sambhava haiN| ve manuSyalokakI devatA haiM, usakI bandanA svayaM deva bhI Akara kiyA karate haiM / uttama deva-manuSyoMse pUjita ve 1. ee aNNe ya bahu (hU) zose mahilAko vicitydo| mahilAhito vi citaM umviyadi visaggi-sara (ri) sohi / / vagyAdINaM dose NaccA pariharadi te jahA puriso| saha mahilANaM dose baTuM mahilAo parihA // bha. 9
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam mahilAyeM tIrthaMkara, cakravartI, nArAyaNa, baladeva aura gaNadhara jaise puruSa ratnoMko utpanna karanevAlI haiM 1 / AtmAnuzAsana aura samantabhadra - sAhitya 78 prastuta granthake Upara samantabhadrAcArya ke granthoMkA bhI prabhAva dRSTigocara hotA hai| jaise- zloka 58 meM saMsArake svarUpako dikhalAte hue batalAyA hai ki prANIko mRtyuse bhaya rahatA hai, parantu vaha nirantara hotI avazya hai ( mRteH pratibhayaM zaravanmRtizca dhruvam ) / isadara svayaMbhU stotrake nimna padya (34) kA prabhAva spaSTa dikhatA hai- bibheti mRtyorna tato'sti mokSo nityaM zivaM vAJchati nAsya lAbhaH / tathApi bAlo bhaya - kAmavazyo vRthA svayaM tapyata ityavAdIH // zloka 107 meM bhavya jIvako preraNA dete hue yaha kahA hai ki tU dayA, dama, tyAga evaM samAdhike mArgameM- jaina matameM- jAnekA saralatApUrvaka prayatna kara / isase tU anirvacanIya evaM nirvikalpa usa parama padako avazya pA legA / yahAM 'dayAdamatyAgasamAdhisaMtateH ' kA AdhAra yuktyanuzAsanakA nimna zloka rahA hai- dayAdamatyAgasamAdhiniSThaM nayapramANaprakRtAJjasArtham / adhRSyamanyairakhilaiH pravAdairjina tvadIyaM matamadvitIyam // 6 // 1. mahilANaM je dosA te purisANaM pi huMti NIcANaM / tatto ahivarA vA tasi bala- sattijuttANaM / / jaha sIlarakkhayANaM purisANaM NidiMdAo mahilAo / taha sIlarakkhayANaM mahilANaM NididA purisA // kiM puNa guNasahidAo itthIo asthi vitthaDajasAo / NaralogadevadAo devehi vi vaMdaNijjAo || titthayara- cakkadhara - bAsudeva - baladeva - gaNadharavarANaM / jaNIo mahilAo sura-NaravarehiM mahiyAo // ma. 993-96. isa prakAra unakI prazaMsA vahAM Age bhI gA. 1002 taka kI gaI hai|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 79 zloka 171 meM batalAyA hai ki jIvAdi pratyeka padArtha svakIya dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA tatsvarUpa- vivakSita jIva Adi svarUpa - bhI haiM tathA parakIya dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA vaha atatsvarUpa * ajIva Adi svarUpa- bhI hai / isa prakAra uttarottara sUkSmatAse vicAra karanepara usakA anta nahIM AtA isa viSayakI vizeSa prarUpaNA svAmI samantabhadrane devAgamastotrameM vistArase ko hai / yathA-- kathaMcit te sadeveSTaM kathaMcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna sarvathA // 14 // sadeva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // 15 // kramArpitadvayAd dvaitaM sahAvAcyamazaktitaH / avaktavyottarAH zeSAstrayo bhaGgAH svahetutaH // 16 // arthAt he bhagavan ! Apako jIva Adi vivakSita padArtha kathaMcit sat hI iSTa hai, kathaMcit asat hI iSTa hai, kathaMcit ubhaya (satasat) hI iSTa hai, aura kathaMcit abaktavya hI iSTa hai| yaha saba Apako nayake sambandhase hI iSTa hai, na ki sarvathA / kAraNa ki aisA kauna-sA buddhimAn hai jo svarUpacatuSTayase- apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA- vastuko sat hI na mAne tathA isake viparIta pararUpacatuSTayasedUsareke dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSA- use asat hI na mAne / yadi aisA nahIM mAnatA hai to phira vaha vastusvarUpakI vyavasthA bhI nahIM kara sakatA hai- aisA mAnaneke vinA cetana va acetana Adi padArthoMkI pRthak pRthak vyavasthA nahIM bana sakatI hai / kramase vivakSita svavatuSTaya aura paracatuSTayakI apekSA vaha vastu ubhaya (sat-asat) hI hai / kAraNa ki zabdake dvArA jaba kabhI bhI vastukA kathana kiyA jAtA hai taba vaha 1. isakA vizeSa vivecana tattvArthavAtika (1, 6, 5. aura 4, 42, 15.) AdimeM bhI kiyA gayA hai /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam kramase hI kiyA jAtA hai / svacatuSTaya aura paracatuSTayakI apekSA yugapat vivakSAmeM vastu avaktavya hI hai, kyoMki svacatuSTaya aura paracatuSTayakI apekSA ekasAtha zabdake dvArA vastukA kathana karanA azakya hai / ye cAra bhaMga hue / isa avaktavya bhaMgake sAtha apane apane hetuse zeSa tIna bhaMga aura bhI saMbhava haiN| jaise -- svacatuSTayakI apekSA honepara eka sAtha cUMki vastukA kathana nahIM kiyA jA sakatA hai ataeva vaha kathaMcit sat avaktavya hI hai / paracatuSTayakI apekSA honepara cUMki use kahA nahIM jA sakatA hai ataeva vaha kathaMcit asat avaktavya hI hai / kramase sva- paracatuSTayakI apekSA honepara cUMki ekasAtha use nahIM kahA jA sakatA hai ataeva vaha kathaMcit sat asat avaktavya hI hai / AtmAnuzAsanake uparyukta zlokameM isI saptabhaMgIkI sUcanA kI gaI hai / 80 isake Age 172 veM zlokake dvArA yaha siddha kiyA gayA hai ki pratyeka vastu pratisamaya meM utpAda, vyaya aura dhauvya ( sat) svarUpa hai; kyoMki, isake vinA usameM ekasAtha jo bheda aura abhedakA nirbAdha jJAna hotA hai vaha saMgata nahIM ho sakatA hai / uparyukta vivecanakI AdhArabhUta devAgamakI nimna kArikAyeM rahIM pratIta hotI haiM na sAmAnyAtmanodeti na vyeti vyaktamanvayAt / vyetyudeti vizeSAt te sahaikatrodayAdi sat / / 57 / / kAryotpAdaH kSayo hetorniyamAllakSaNAt pRthak / na to jAtyAdyavasthAnAdanapekSAH khapuSpavat // 58 // ghaTa-mauli-suvarNArthI nAzotpAda- sthitiSvayam / zoka- pramoda-mAdhyasthyaM jano yAti sahetukam / / 59 // payovrato na dadhyatti na payo'tti dadhivrataH / agorasavrato nobhe tasmAttattvaM trayAtmakam // 60 // AcArya samantabhadra svAmI kahate haiM ki he bhagavan ! Apake matama koI bhI vastu sAmAnya svarUpase - dravyakI apekSA - na to utpanna hotI hai
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 81 aura na naSTa bhI hotI hai, kyoMki, una donoM hI avasthAoMmeM spaSTatayA sAmAnya svarUpakA anvaya dekhA jAtA hai-suvarNaghaTako naSTa karake usase banAye gaye mukuTameM bhI usa suvarNakA astitva pAyA jAtA hai| [ isase vastumeM dhrauvya yA nityatAkI siddhi hotI hai| ] vastu jo naSTa aura utpanna hotI hai vaha vizeSa (paryAya) kI apekSA hI hotI hai / isa prakAra eka hI vastumeM eka sAtha dhrauvya, utpAda aura vyaya ina tInoMke rahanekA nAma sat yA dravya hai 1 / hetu (upAdAna kAraNa) ke nAzakA nAma hI kAryakI utpatti hai, kyoMki, una donoMke eka hetutAkA niyama hai- jo daNDa ghaTake vinAzakA hetu hotA hai vahI ThIkaroMkI utpattikA bhI hetu huA karatA hai / parantu apane apane asAdhAraNa lakSaNakI apekSA ve donoM- vinaSTa ghaTa aura utpanna ThIkare- bhinna hI hote haiN| isa prakAra lakSaNase bhinna honepara bhI ve donoM sarvathA bhinna nahIM haiM- kathaMcit abhinna bhI haiM,kyoMki,unameM miTTI yA suvarNatva jAti AdikA avasthAna dekhA jAtA hai / ye tInoM paraspara sApekSa hokara hI vastumeM rahate haiM, anyathA unakA AkAzakusumake samAna sadbhAva hI nahIM raha skegaa| isako spaSTa karaneke liye vahAM ye do udAharaNa diye gaye haiM 1. kramase ghaTa, mukuTa aura suvarNamAtrake abhilASI tIna vyakti kisI sunArake yahAM jAte haiM / usa samaya unheM sunAra ghaTako toDakara mukuTako banAtA huA dikhatA hai / yaha dekhakara ghaTakA abhilASI khinna aura mukuTakA abhilASI harSita hotA hai| parantu suvarNasAmAnyakA abhilASI vyakti na to khinna hotA hai aura na harSita bhI, vaha madhyastha rahatA hai / yaha avasthA unakI nirhetuka nahIM hai| isase pragaTa hai ki ghaTa aura mukuTameM jaise paryAyakI apekSA bheda hai vaise dravya (suvarNa kI apekSA bheda nahIM hai-suvarNasAmAnyakI apekSA ve donoM abhinna haiM / 2. jisa vyaktine yaha niyama kiyA hai ki maiM Aja dUdhako hI grahaNa karUMgA vaha dahIko nahIM khAtA hai, jisane yaha niyama kiyA hai 1. sadravyalakSaNam / utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat / ta.sU.5.29-30 A.pra.6
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam . ki maiM Aja dahIko hI lUMgA vaha dUdhako nahIM letA hai, tathA jisane yaha niyama liyA hai ki mai Aja gorasako grahaNa nahIM karUMgA vaha dUdha aura dahI donoMko hI nahIM grahaNa karatA hai / isa prakAra gorasa (sAmAnya) svarUpase abhinnaM honepara bhI jaba dUdha aura dahI ye donoM avasthAvizeSase bhinna samajhe jAte haiM tabhI ukta tInoM vyaktiyoMkA vaisA AcaraNa saMgata hotA hai| isase siddha hai ki vastu utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tInoM svarUpa hai / isake pazcAt 173 veM zlokameM yaha kahA gayA hai ki vastu na nitya hai, na kSaNanazvara (kSaNika) hai, na jJAnamAtra hai aura na abhAva svarUpa (zUnya) bhI hai; kyoMki, vaisI nirbAdha pratIti nahIM hotI hai, jaisI ki nirbAdha pratIti hotI hai tadanusAra vastu kathaMcit nityAnityAdisvarUpa hI siddha hotI hai| yaha avasthA jaise eka vastukI hai vaise hI vaha anAdiananta samasta vastuoMkI hI samajhanA cAhiye / isa saMkSipta vivecanakA AdhAra bhI vaha devAgamastotra rahA hai / vahAM 37-54 kArikAoMmeM nityatva aura anityatva ekAntavAdoMkA nirAkaraNa karake 56vIM kArikA dvArA kathaMcit nityAnityatvako siddha kiyA gayA hai| isI prakAra24-27kArikAoMmeM sAmAnya advaitavAdakA nirAkaraNa karake 79-80 kArikAoMke dvArA vijJAnAdvaitakA tathA 12 vo kArikAke dvArA abhAvarUpatA (zUnyakAnta)kA bhI niSedha kiyA hai / AtmAnuzAsana va pUjyapAdasAhitya iSTopadeza aura samAdhizataka ye do graMtha AdhyAtmika haiM jo pUjyapAda svAmIke dvArA race gaye haiM / ina donoM hI graMthokA prabhAva AtmAnuzAsanapara dRSTigocara hotA hai yathA-- AtmAnuzAsanake 45veM zlokameM yaha batalAyA hai ki jisa prakAra nadiyAM kabhI zuddha jalase paripUrNa nahIM hotI hai, kintu nAliyoM Adike 1. svAmI samantabhadraviracita yuktyanuzAsanameM bhI zloka 18-24 meM vijJAnAdvaitakA, 8-9 zlokoMmeM nityatvakA,11-17zlokoMmeM. kSaNikatvakA tathA 25veM zlokameM abhAvakAnta (zUnyavAda) kA vicAra kiyA gayA hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA gaMda pAnIse hI ve paripUrNa hotI haiM; usI prakAra zuddha dhanase kabhI satpuruSoMke bhI sampatti nahIM baDhatI hai, kintu vaha anyAyopArjita dhanase hI baDhatI hai jo satpuruSoMko iSTa nahIM hai / isa anyAyopArjita dhanakI nindA iSTopadezameM isa prakAra se kI gaI hai tyAgAya zreyase vittamavittaH saMcinoti yaH / svazarIraM sa paGkena snAsyAmIti vilimpati 1 // 16 // 83 abhiprAya yaha hai ki jo nirdhana vyakti yaha socakara dhanakA saMcaya karatA hai ki maiM usase puNyavardhaka dAnAdi satkAryoM ko karUMgA usakA aisA karanA usa mUrkhake samAna hai jo yaha socakara ki meM snAna karUMgA, apane nirmala zarIrako kIcaDase lipta karatA hai / kAraNa yaha ki dhanakA saMcaya kabhI nyAyya vRttise nahIM huA karatA hai / zloka 50 meM jIvako saMbodhita karake yaha kahA gayA hai ki jisa viSayasukhako viSayI janoMne bhogakara virakta hote hue choDa diyA hai usIko tU ucchiSTa (vAnti) ke samAna phira bhI bhoganA cAhatA hai / isameM tujhe glAni nahIM hotI ? jabataka tU usa viSayatRSNAko naSTa nahIM karatA hai tabataka tujhe zAnti prApta nAhIM ho sakatI hai / yaha bhAva prakArAntarase iSTopadezake nimna zlokameM bhI nihita hai bhuktojjhitA muhurmohAnmayA sarve'pi pudgalAH / ucchiSTeSviva teSvadya mama vijJasya kA spRhA ||30|| Azaya isakA yaha ki anAdi kAlase saMsAra meM paribhramaNa karate hue maiMne saba pudgaloMko vAra vAra bhogakara choDa diyA hai / phira jaba Aja vaha viveka utpanna ho cukA hai taba ucchiSTake samAna unhIM pudgaloM ko phira se bhogane kI icchA mujhe kyoM karanA cAhiye ? nahIM karanA cAhiye / 1. isa zlokakI TIkA karate hue paNDitapravara AzAdharajIne vahAM AtmAnuzAsana ke ukta zlokako uddhRta bhI kiyA hai /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 AtmAnuzAsanam zloka 110 meM 1 yaha upadeza diyA gayA hai ki he bhavya ! tU yaha samajha ki yahAM saMsArameM merA kucha bhI nahIM hai / yadi tU isa prakAra se rahatA hai to zIghra hI tInoM lokoMkA svAmI ( paramAtmA ) ho jAvegA / vaha vaha paramAtmAkA rahasya hai jise kevala yogI hI jAnate haiM, anya koI bhI nahIM jAnatA / isa prakAra yahAM nirmamatva bhAvako mokSakA kAraNa batalAkara use svIkAra karanekA preraNA kI gaI hai| aba iSTopadeza ke nimna padyako dekhiye kitanI samAnatA hai badhyate mucyate jIvaH samamo nirmamaH kramAt / tasmAt sarvaprayatnena nimamatvaM vicintayet 2 ||26| isameM bhI yahI batalAyA gayA hai ki samama jIva - zarIra evaM anya bAhya padArthoM meM mamatvabuddhi rakhanevAlA prANI - karmabaMdhako prApta hotA hai| tathA isake viparIta nirmama jIva- merA yahAM kucha bhI nahIM aura na maiM bhI kisIkA hUM, isa prakArakI mamatvabuddhise rahita huA bhavya jIva-. muktiko prApta hotA hai / isIliye prayatnapUrvaka usa nirmamatvabhAvakA - akiMcanatAkA--cintana karanA cAhiye / yahI bAta samAdhizatakake nimna zloka meM bhI kahI gaI hai paratrAhaMmatiH svasmAccyuto badhnAtyasaMzayam / svasminnamatiracyutvA parasmAnmucyate budhaH ||43 // arthAt zarIrAdi parapadArthoMmeM 'ahaM' buddhiko rakhanevAlA ajJAnI prANI to nizcayataH karmako bAMdhatA hai tathA AtmAmeM Atmabuddhi rakhanekAlA vivekI jIva niyamataH usa karmase chuTakArA pAtA hai / 175 veM zlokameM yaha batalAyA hai ki jJAnabhAvanAke cintanakA phala prazasta avinazvara jJAna (kevalajJAna ) kI prApti hai parantu ajJAnI jana mohake prabhAva se usakA phala lAbha-pUjAdimeM khojate haiM / isapara iSTopadezake nimna padyakA prabhAva spaSTa dikhatA hai / 1. isake atirikta 180-181 aura 243-44 zlokoMko bhI dekhiye, unameM bhI yahI bhAva nihita hai / 2. isakI TIkAmeM paM. AzAdharajIne ukta zlokako uddhRta bhI kiyA hai|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ajJAnopAstirajJAnaM jJAnaM jJAnisamAzrayaH / dadAti yattu yasyAsti suprasiddhamidaM vacaH1 // 23 // arthAt ajJAna evaM ajJAnI janakI upAsanA ajJAnako tathA jJAnamaya nija AtmA aura jJAnI guru Adiko upAsanA jJAnako detI hai / ThIka hai- jo jisake pAsa hotA hai use hI vaha detA hai, yaha eka prasiddha ukti hai| ___zloka 178-79 meM jIvako mathAnI tathA usameM lapeTI jAnevAlI rassI (netI) ke donoM choroMko rAga-dveSake samAna batalAkara yaha kahA gayA hai ki jisa prakAra mathAnImeM lipaTI huI rassIko jabataka eka orase khIMcate tayA dUsarI orase DhIlI karate rahate haiM tabataka vaha rassI baMdhatI va ukalatI rahatI hai tathA mathAnI bhI tabataka ghUmatI hI rahatI hai| usI prakAra jIva jabataka ekase, rAga aura dUsarese dveSa karatA hai tabataka rassI ke samAna usakA karma baMdhatA aura ukalatA (savipAka nirjarAse nirjIrNa hotA) rahatA hai tathA jIva bhI tabataka saMsArarUpa samudra meM paribhramaNa karatA hI rahatA hai| parantu jaba usa rassIko eka orase DhIlI karake dUsarI orase pUrA khIMca liyA jAtA hai taba jisa prakAra usakA baMdhanA va ukalanA tathA mathAnIkA ghUmanA bhI baMda ho jAtA hai usI prakAra rAga-dvaSako choDa denese karmakA baMdhanA aura phala dekara nirjIrNa honA tathA jIvakA saMsAraparibhramaNa bhI naSTa ho jAtA hai / yaha vivecana iSTopadezake nimna zlokase kitanA adhika prabhAvita hai, yaha dhyAna deneke yogya hai raag-dvessdvyii-diirghnetraakrssnnkrmnnaa| ajJAnAt suciraM jIvaH saMsArAbdhI bhramatyasau // 11 // yahAM usI mathAnIkA dRSTAnta dekara rAga-dveSarUpa laMbI rassIke khIMcanese jIva saMsAra-samudra meM apanI ajJAnatAke vaza cira kAlataka paribhramaNa kiyA karatA hai, yahI bhAva dikhalAyA gayA hai| 1. isakI.TokAmeM paM. AzAdharajIne ukta zlokako uddhRta bhI kiyA hai|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam / zloka 182 meM kahA gayA hai ki jisa prakAra bIjase mala aura aMkura utpanna hote haiM usI prakAra moharUpa bIjase rAga aura dveSa utpanna hote haiM / isIliye jo unako naSTa karanA cAhatA hai usa mohabIjako jJAnarUpa agnike dvArA jalA denA caahiye| aba ise milatA-julatA yaha samAdhi-zatakakA zloka dekhiye-- yadA mohAt prajAyate rAga-dveSau tapasvinaH / tathaiva bhAvayet svasthamAtmAnaM zA (sA)myataH kSaNAt // 39 // zloka 239-40 meM batala:yA hai ki zubha, puNya aura sukha ye tIna hitakAraka honese anuSTheya tathA azubha, pApa aura dukha ye tIna ahitakAraka honese heya haiM / ina tInoM heyoMmeMse prathama azubhakA tyAga kara dene se zeSa do- pApa aura dukha- svayameva naSTa ho jAte haiM, kyoMki, ve donoM usa azubhake avinAbhAvI haiN| antameM phira yogI zuddhake nimitta usa zubhako bhI choDakara parama padako prApta ho jAtA hai| yaha bhAva samAdhizatakake nimna do zlokoMmeM vyakta kiyA gayA hai-- apuNyamavrataiH puNyaM vratairmokSastayorvyayaH / avratAnIva mokSArthI vratAnyapi tatastyajet // 83 / / avratAni parityajya vrateSu pariniSThitaH / tyajettAnyapi saMprApya paramaM padamAtmanaH // 84 // arthAt avratoMse- hiMsAdirUpa azubha pravRttise- pApa tathA vratoMse- ahiMsAdirUpa zubha AcaraNase- puNya hotA hai| ukta donoM (pApa-puNya) ke abhAvakA nAma mokSa hai| isaliye mumukSu jIvako avratoMke samAna vratoMko bhI choDa denA cAhiye / vaha abratoMko choDakara vratoMmeM niSThita hove aura tatpazcAt apane parama padako prApta hokara una vratoMko bhI choDa de| AtmAnuzAsanapara zve. AgamoMkA prabhAva prastuta granthake bhItara zloka 10 meM samyagdarzanake do, tIna aura dasa bhedoMkA nirdeza mAtra karake usake guNa aura doSoMko dikhalAte hue use saMsAranAzaka batalAyA gayA hai / isake Age zloka 11 meM pUrvanirdiSTa
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 87 una dasa bhedoMkA nAmanirdeza karake zloka 12-14 dvArA unakA pRthak pRthak svarUpa bhI batalAyA gayA hai / ye dasa bheda AtmAnuzAsana ke pUrvavartI digambara granthoMmeM kahAM aura kisa prakArase pAye jAte haiM, isake khojanekA maiMne yathAsambhava kucha prayatna kiyA hai / parantu ve mujhe upalabdha nahIM ho sake / ye dasa bheda lagabhaga isI rUpase 'pannavaNAsuta ' Adi Agama granthoMmeM avazya pAye jAte haiM / yathA-nisaggubaesa ruI ANaruI sutta - bIyaruimeva / abhigama vitthAraruI kiriyA - saMkheva dhammaruI 1 / / pannavaNA 1, 74 (suttAgame 2, pR. 286 ) isa gAthA ke anusAra ve dasa bheda ye haiM - nisargaruci, upadezaruci, AjJAruci, sUtraruci, bIjaruci, abhigamaruci, vistAraruci, kriyAruci saMkSeparuci aura dharmaruci / isa prakAra AjJAsamyaktva, upadezasamyaktva, sUtrasamyaktva, bIjasamyaktva, saMkSepasamyaktva aura vistArasamyaktva ye chaha samyaktvabheda to donoM granthoMmeM samAnarUpase pAye jAte haiM / kintu pantravaNAmeM mArgasamyaktva, arthasamyaktva, avagADhasamyaktva aura paramAvagADhasamyaktva ina cAra bhedoMke sthAna meM nisargaruci, abhigamaruci, kriyAruci aura dharmaruci ye cAra bheda pAye jAte haiM / zrAvakaprajJaptimeM bhI kahA gayA hai ki isa samyaktvako upAdhibhedase dasa prakArakA bhI AgamameM batalAyA hai / parantu sAmAnyarUpase vaha dasa prakArakA bhI samyaktva ina bhedoMse - pUrvokta aupazamAdi bhedoMse - abhinnasvarUpaM hai2 / 1. AtmAnuzAsanameM rucike samAnArthaka virucita, zraddhA, dRSTi aura usa ruci zabdakA bhI prayoga huA hai / 2. kiM cehavAhi meyA dasahAvImaM parUvayaM samae / oheNa tapisa bheyANamabhinnarUvaM tu // zrA. pra. 52. isakI TIkAmeM zrI haribhadrasUrine 'yathoktaM prajJApanAyAm' likhakara padmavaNAkI ukta gAthAko uddhRta kiyA hai /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 AtmAnuzAsanam . ... zrI guNabhadrAcAryane AtmAnuzAsanake samAna uttarapurANameM bhI ina dasa samyaktvake bhedoMkI prarUpaNA kI hai1 / isake utarakAlIna granthoMmeM ye dasa bheda prAya: AtmAnuzAsanake ukta 10 veM zlokako uddhRta karake prarUpita hue dekhe jAte haiM2 / AtmAnuzAsana aura subhASitatrizatI yogirAja zrI bhartRharine subhASitarUpase zatakatrayakI racanA kI hai| inameM prathama sau zlokoMmeM nIti, Age sau zlokoMmeM zRMgAra tathA antima sau zlokoMmeM vairAgyakA varNana kiyA hai / racanA prauDha, alaMkAroMse alaMkRta evaM AkarSaka hai / AtmAnuzAsanakI racanAmeM zrI guNabhadrAcAryane isakA upayoga kiyA hai, aisA granthake antaHparIkSaNase pratIta hotA hai / yathA-- ___ AtmAnuzAsanama jo 'netA yatra3 bRhaspatiH' ityAdi zloka (32) AyA hai vaha tathA 'yadetat svacchanda' Adi zloka (67) bhI uparyukta subhASitatrizatImeM (nI. za. 81 aura vai. za. 82) jaisAkA taisA upalabdha hotA hai / isake atirikta anya kitane hI zlokoM meM zabda, artha athavA donoMse bhI samAnatA pAyI jAtI hai / jaise zloka 127 me strIsvabhAvakA varNana karate hue unheM sarpase bhI bhayAnaka batalAyA hai / hetu yaha diyA hai ki sarpa to kruddha hokara kisI vizeSa samayameM hI kATatA hai tathA usake viSakI vinAzaka auSadhiyAM bhI bahuta pAyI jAtI haiN| isake atirikta usake kATa lenepara ekamAtra isI janmameM kaSTa hotA hai| parantu striyAM krodha aura prasannatA donoM hI avasthAoM 1. uttarapurANa 74, 439-49. 2. yazastilaka (uttara khaNDa) pR. 323, zrutasAgarasUriviracita tatvArthavRtti 1-7.; evaM darzanaprAmRtaTIkA gA. 12.; paNDitapravara zrI AzAdharajIne eka svatantra zlokake dvArA ina dasa bhedoMkA ullekha kiyA hai AjJA-mArgopadezArtha-bIja-saMkSepa-sUtrajAH / vistArajAvagADhAsau paramA vazati dRk // a. gha. 2, 62. 3. ni. sA. dvArA mudrita prathama gucchaka, 'yasya' pATha hai|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA meM kATatI haiM-prANiyoMko saMtapta karatI haiM, tathA unake viSakI vinAzaka koI auSadhi bhI nahIM hai| isake atirikta unake kATanepara isa loka aura para loka donoMmeM hI prANiyoMko saMtApa hotA hai / dUsare, ve una mahAn RSiyoMko1 bhI kATatI haiM-mohita karatI haiM- ki jinase sarpa bhI bhayabhIta rahA karate haiM / aba zRMgArazatakakA yaha zloka bhI dekhiye apasara sakhe dUrAdasmAt kaTAkSa-viSAnalAt prakRtiviSamAdyoSitsAdvilAsa-phaNAbhRtaH / itaraphaNinA daSTaH zakyazcikitsitumauSadhaizcaturavanitA-bhogigrastaM tyajanti hi mantriNaH // 52 // isameM bhI strIko sarpake samAna batalAkara use svabhAvataH kuTila, kaTAkSarUpa viSAgnikI jvAlAse saMyukta aura vilAsarUpa phaNako dhAraNa karanevAlI kahA hai / sAthameM yaha bhI batalAyA hai ki loka prasiddha sarpake dvArA kATe gaye prANIkI auSadhiyoMke dvArA cikitsA bhI kI jA sakatI hai,parantu catura strIrUpa sarpake dvArA kATe gaye prANIko asAdhya samajhakara mAntrika jana bhI choDa dete haiM / isalie he mitra ! tU ukta strIrUpa sarpase dUra raha / zloka 129 meM striyoMko sarovarake samAna nirdiSTa karake unhe hAsyase nirmala evaM taraMgoMke samAna asthira sukhako utpanna karanevAle jalase paripUrNa tathA mukharUpa kamaloMse bAhyameM ramaNIya batalAyA hai / sAtha hI yaha bhI sUcanA kara dI hai ki vahAM pAnI pInekI icchA karanevAle bahuta-se ajJAnI jana kinArepara hI bhayAnaka viSayoMrUpa magaramatsyoMke grAsa banakara naSTa ho cuke haiM aura phira vahAMse nahIM nikale haiN| yaha Azaya prAyaH zRMgAra-zatakake nimna zlokameM dekhA jAtA hai 1, vizvAmitra-parAzaraprabhRtayo vAtAmbu-parNAzanAstepi strImukha-paGkajaM sulalitaM dRSTvaiva mohaM gatAH / zAlyannaM saghRtaM payodadhiyutaM ye bhuJjate mAnavAsteSAmindriyanigraho yadi bhavedvindhyaH plavet sAgare // g .za. 8..
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam unmIlattrivalI taraMganilayA prottuGagapInastanadvandvenodgatacakravAkayugalA vaktrAmbujodbhAsinI / kAntAkAradharA nadIyamabhitaH krUrAtra nApekSyate saMsArArNavamajjanaM yadi tadA dUreNa saMtyajyatAm ||49|| arthAt strIke AkArako dhAraNa karanevAlI yaha krUra nadI uttana honevAlI trivalIrUpa taraMgoMse sahita, stanoMrUpa cakravAka pakSiyugalase saMyukta aura mukharUpa kamalase zobhAyamAna hai / isaliye yadi saMsArarUpa samudra meM nimagna honekI icchA nahIM hai to use dUrase hI chor3a denA cAhiye Age 130veM zlokameM batalAyA hai ki duSTa indriyarUpa zikAriyoMke dvArA manuSyarUpa mRgAdikoM ke nivAsasthAnake cAroM ora prajvalita kI gaI rAgarUpa agnise saMtapta hokara ye manuSyarUpa mRgarakSAkI icchA se strI miSase banAye gaye kAmarUpa vyAdhake ghAtasthAnako prApta hote haiM / isake sadRza zrRMgArazatakameM yaha zloka upalabdha hotA hai-vistAritaM makaraketanadhIMvareNa strIsaMjJitaM baDirAmatra bhavAmburAzau / yenAcirAttadadharAmiSalolamartya-matsyAn vikRSya vipacatyanurAgavanhau / 53 / isakA abhiprAya yaha hai ki kAmarUpa dhIvarane manuSyoMrUpa matsyoMko phaMsAne ke liye isa saMsArarUpa samudrameM strInAmadhArI kAMTeko vistRta kiyaa| usake dvArA vaha strIrUpa kAMTeko adharoSTharUpa mAMsakhaMDake lolupI manuSyoMrUpa machaliyoMko zIghra hI pakar3akara unheM anurAgarUpa agni meM pakAtA hai / Po ina donoM zlokoM ke tAtparyameM koI bheda nahIM hai / vizeSatA yadi hai to vaha itanI hIM hai ki jahAM AtmAnuzAsana meM strIko kAmarUpa vyAdhake dvArA nirmita manuSyarUpa mRgoMkA ghAtasthAna batalAyA gayA haiM vahAM zrRMgArazatakameM use kAmarUpa dhIvara ke dvArA vistArita aisA manuSyarUpa machaliyoMko phasAnevAlA kAMTA batalAyA gayA hai / AtmAnuzAsanake uparyukta zlokameM indriyoMko rAgarUpa agniko jalAkara manuSyoMko santapta karanevAle zikAriyoMke samAna batalAyA hai / ve indriyAM kisa prakArase rAgako utpanna karatI haiM, isake liye zrRMgArazatakakA yaha zloka - dekhiye --
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA iha hi madhuragItaM nRtyametadraso'yaM sphurita parimalo'sau sparza eSa stanAnAm / iti hataparamArtharindriyairdhAmyamANaH svahitakaraNadhUrteH paJcabhirvaJcito'smi / / 56 // arthAt striyoMmeM kAnoMko sukhaprada madhuragIta, netroMko mugdha karanevAlA yaha nRtya, jivhAko santuSTa karanevAlA yaha rasa (adharAmRta) nAsikAko mudita karanevAlA vaha karpUrAdike lepanakA sundara gandha aura yaha sparzana indriyako harSita karanevAlA stanoMkA sparza hai / isa prakAra mAnakara paramArthase parAGmukha huI ina dhUrta pAMcoM indriyoMke dvArA bhramaNako prApta apane apane viSayayeM Asakta-karAyA jAnevAlA maiM ThagA gayA huuN| zloka 151 meM sAdhuko lakSya karake yaha kahA gayA hai ki tere pAsa gRhake sthAnameM rahaneke liye guphAyeM vidyamAna haiM, pahinaneke liye dizArUpa vastra hai,iSTa bhojana tapakI vRddhi hai,artha [dhana ke sthAnameM AgamakA artha (rahasya ) hai,tathA kalatrake sthAnameM uttamottama guNa haiN| isa prakAra tere liye mAMganeke kucha bhI zeSa nahIM hai / ataeva tU vyarthameM yAcanAko prApta na ho| isakI tulanA vairAgyazatakake isa zlokase kIjiye-- pANiH pAtraM pavitraM namaNaparigataM bhaikSamakSayyamannaM vistIrNaM vastramAzAdazakamacapalaM talpamasvalpamurvI / yeSAM niHsaMgatAGagIkaraNapariNatasvAntasaMtoSiNaste dhanyAH saMnyastadainyavyatikaranikarAH karma nirmUlayanti // 99 / / yahAM bhI yahI batalAyA hai ki jina sAdhuoMke pAsa apanA hAtha hI pavitra pAtra hai, bhramaNase prApta huA bhaikSa bhojana hai, vistRta daza dizAyeM vastra haiM, tathA pRthivI hI sthira va vizAla zayyA hai; isa prakAra jo aparigraha vratako svIkAra karanese paripakva avasthAko prApta hue apane manase santuSTa rahate haiM aura isIliye jinhone dInatAko utpanna karanevAle vyatikarakA parityAga kara diyA hai aise ve sAdhU dhanya haiM aura ve hI karmakA nirmUlana karateM haiN| --.......
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtmAnuzAsanam zloka 260 meM kahA gayA hai ki jo sAdhu atizaya vRddhiMgata tapake prabhAvase prApta huI jJAna-jyotike dvArA antastattvako jAnakara prasannatAko prApta haiM tathA vanake bhItara dhyAnAvasthAmeM hariNiyoM ke dvArA vizvAsapUrvaka dekhe jAte hai ve sAdhu dhanya haiM / aise hI dhIra sAdhu apane alaukika AcaraNake dvArA cirakAla taka dinoMko bitAyA karate haiM / aba vairAgyazatakake isa zlokako bhI dekhiye gaGagAtIre himagirizilAbaddhapadmAsanasya brahmadhyAnAbhyasanavidhinA yoganidrAM gatasya / kiM tairbhAvyaM mama sudivasairyatra te nirvizaGkAH kaNDUyante jaraThahariNAH svAGgamaGge madIye // 98 // yahAM yogI vicAra karatA hai ki gaMgA nadIke kinAre himAlaya parvatakI zilAke Upara padmAsanase sthita hokara AtmadhyAnake abhyAsakI vidhise yoganidrAko prApta hue mere kyA ve uttama dina kabhI nahIM hoMge ki jinameM vRddha hiraNa nirbhaya hokara mere zarIrase apane zarIrako khujalAveMge / uparyukta donoM hI zlokameM dhyAnako vaha utkRSTa avasthA nirdiSTa kI gaI hai ki jisameM nirbhaya evaM nirIha yogIke sthira zarIrako dekhakara hiraNa hiraNiyoMko yaha kalpanA bhI nahIM hotI hai ki yaha koI manuSya hai| isIlie ve nirbhaya hokara apane zarIrako usake zarIrase ragaDane lagate haiM / isI prakAra AtmAnuzAsanake 259veM zlokameM jisa nirmamatva evaM samatAbhAvako aMkita kiyA gayA hai vaha vairAgyazatakake 91 aura 94-96 zlokoMmeM dRSTigocara hotA hai| AtmAnuzAsana aura Ayurveda prastuta granthake kartA zrI guNabhadrAcArya kevala siddhAnta evaM nyAyavyAkaraNAdi viSayoM meM hI pAraMgata nahIM the,balki ve Ayurvedake bhI acche jJAtA the; yaha unake isI granthase siddha hotA hai / unhoMne graMthake prAraMbhameM yaha kaha diyA hai ki yahAM jo upadeza diyA jA rahA hai vaha yadyapi sunake samaya kucha kaTuka pratIta hogA, to bhI usakA phala madhura hogaa|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isaliye jisa prakAra rogI manuSya tIkSNa (atizaya kaDavI) auSadhise bhayabhIta nahIM hotA hai usI prakAra AtmahitaiSI bhavya jIvoMko isase bhayabhIta nahIM honA caahiye| __Age zloka 16.17 meM mithyAtvarUpa ghAtaka vyAdhise pIDita bhavya jIvakI ajJAna bAlakake samAna sukumAra kriyA karanekA nirdeza karake yaha batalAyA hai ki jisa prakAra viSama bhojanase utpanna hue jvarase pIDita evaM tIvra pyAsakA anubhava karanevAle kSINazakti rogIke liye supAcya peya (dUdha va phaloMkA rasa Adi) AdikI vyavasthA hitakara hotI hai usI prakAra viSayasevanase utpanna mohase saMyukta hokara tIvra viSayatRSNAjanita saMtApako prApta hue tere liye peyAdike samAna aNuvratAdikA AcaraNa hI hitakara hogaa| __ zloka 108 meM kahA gayA hai ki parigrahakA tyAga vivekabuddhise mohake naSTa karanevAle jIvako isa prakArase ajara-amara kara detA hai jisa prakAra ki kuTIpraveza kriyA zarIrako vizuddha karake prANa ko ajara-amara (dIrghAyu) kara detI hai| ___ yaha kuTIpraveza kriyA kyA hai, isake liye Ayurveda granthoMmeM kahA gayA hai ki rasAyanoMkA prayoga do prakArakA hotA hai kuTIprAvezika aura vAtAtapika / inameM kuTIprAvezika mukhya haiM / kuTIkA artha jhopaDI hotA hai / tadanusAra Ayurvedika upakaraNoMkI sulabhatA yukta nagarake bhItara kisI aise bhavanameM, jahAM na vAyukA saMcAra ho aura na bhayake kAraNa bhI vidyamAna hoM, uttaradizAgata uttama sthAnameM ekake bhItara dUsarI aura dUsarIke bhItara tIsarI isa prakAra tIna koThariyoMvAlI kuTIkI racanA karanA caahiye| yaha kuTI choTe gavAkSoM (jharokhoM) se sahita; dhuA~, dhUpa, dhUli, sarpa, strI 'evaM mUrkha jana Adise rahita; vaidyake upakaraNoM (auSadhiyAM Adi) se susajjita tathA sApha-sUtharI honA cAhiye / jo vyakti usa kriyA karAnekA icchuka hai use kisI zubha dinameM pUjya gurujanoMkI pUjA karake usa kuTIke bhItara praveza karanA cAhiye / ukta rasAyanake abhilASI vyaktiko pavitra, sukhI,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam balavAn brahmacArI, dhairyazAlI, zraddhAlu, jitendriya evaM dAnAdi dharmakAryo me tatpara honA cAhiye / sAtha hI usakA auSadhimeM anurAga bhI honA cAhiye 1 / rasAyana prArambha karAneke pUrva meM harItakI ( haraDa ) Adike virecanadvArA malasthitike anusAra tIna, pAMca athavA sAta dina taka usako koSThazuddhi karAnA cAhiye tatpazcAt prArambha karAnA cAhiye | rasAyanakA artha hotA hai zreSTha rasa- rudhirAdikakI prAptikA upAya | isa rasAyana ke upayogase manuSyako dIrgha Ayu, smRti, meghA, Arogya, tAruNya evaM teja AdikI prApti hotI hai2 / 94 1 prakRta rasAyanoMmeM aneka prakArake leha Adi yogoMkI vidhi, unake upayoga aura usase prApta honevAle phalakA pRthak pRthak vivecana Ayurveda granthoMmeM upalabdha hotA hai 3 / zloka 183 meM moMhako vraNake samAna batalAkara yaha kahA gayA hai| ki jisa prakAra purAnA, zani Adi gahake doSa se utpanna, gaharA, gatiyuktazarIra ke bhItara jAkara phailanevAlA aura saruj 4 ( pIDAprada ) phoDA jAtyAdi 1. rasAyanAnAM dvividhaM prayogamRSayo viduH / kuTIprAvezikaM mukhyaM vAtAta pikamanyathA // nirvAte nirbhaye harmye prApyopakaraNe pure / dizyudIcyAM / zubhe deze trigarbhA sUkSmalocanAm // dhUmAtapa- rajovyAlastrI mUrkhAdyavilaGghitAm / sajjavaidyopakaraNAM sumRSTAM kArayet kuTI // atha puNyehi saMpUjya pUjyAMstAM pravizecchuciH / tatra saMzodhanaiH zuddhaH sukhI jAtavalaH punaH // brahmacArI dhRtiyutaH zraddadhAno jitendriyaH dAna. zIla- dayAsatya- vrata- dharmaparAyaNaH // devatAnusmRtau yukto yuktasvapna- prajAgaraH / priyauSadhaH pezalabAk prArabheta rasAyanam / / aSTAGgahRdaya 39, 5-10. 2. dIrghamAyuH smRti meghamArogyaM taruNaM vayaH / prabhA- varNa-svaraudAyaM dehendriyabalodayam / / vAsiddhi kRSatAM kAntimavApnoti rasAyanAt / lAbhopAyo hi zastAnAM rasAdInAM rasAyanam // a.hR. 39, 1-2. 3. ina rasAyanoMkA varNana vAgbhaTaviracita aSTAGgahRdaya ( a. 39 ) meM zloka 15-144 meM pAyA jAtA hai| -- 4. saruj vraNakA svarUpa isa prakAra batalAyA gayA haizyAmaM sazophaM piTikAnvitaM ca muhurmuhuH zoNitabAhitaM ca / mRdgataM budbudRtulyamAsaM vraNaM sazalyaM sarujaM vadanti // yogaratnAkara 2, pR. 296.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 95 ghRta athavA telase zuddha hokara bhara jAtA hai usI prakAra cirakAlIna, parigrahakI mamatA se utpanna, mahAn, narakAdi gatiyoMse saMyukta aura pIDA. prada moha bhI parigrahaparityAgase zuddha hotA hai / yahAM nirdiSTa kiye gaye jAtyAdi ghRtakA vidhAna Ayurveda meM isa prakAra upalabdha hotA hai-jAtI patra-paTola- nimbakaTakA dArvI nizA sArivAmaJjiSThAmatha tuttha- siktha- madhukairna ktANhabIjA nvitaiH / sapi.siddhamanena sUkSmavadanA marmAzritAH srAviNo gambhIrAH 1 sarujo vraNAH sagatikAH zuddhayanti rohanti ca // ( yogaratnAkara (marAThI anuvAda sahita ) 2, pR. 292. arthAt jAtI ke patte, kaTu paravala, kaTu nImakI chAla, kuTakI, dAru, haladI, sarivana, maMjIThA, haraDa, tRtIyA, maina, mulahaThI aura kaMjI ke bIja; ina sabase siddha kiye gaye ghRtase sUkSma mukha ( cheda ) vAle, marmapara utpanna hue, bahanevAle, gahare ghAvavAle, ThAkanevAle aura bhItara phailanevAle vraNa ( ghAva ) zuddha hokara bhara jAte haiM / isa ghRtakI uparyukta auSadhiyoM meM cUMki sarvaprathama jAtIke pattoMkA ullekha kiyA gayA hai, ataeva ise jAtyAdighRta kahA jAtA hai / inhIM auSadhiyoMmeM kucha kuSTha Adi anya auSadhiyoMko milAkara unheM tela meM pakAnepara nAtyAditela banatA hai jo viSavraja, phoDA, khujalI, kaNDU, visarpa tathA kIDeke kATane, zastraprahAra evaM jalane Adise utpanna hue kitane hI prakAra ke ghAvoMmeM upayogI hotA hai 2 / 1. yaha antima caraNa vizeSa dhyAna dene yogya hai / isakI samAnatA AtmAnuzAsanake ukta ilokase dekhiye purANo grahadoSottho gambhIraH sagatiH saruk / tyAgajAtyAdinA moha-vraNaH zuddhayati rohati // 183 // 2. jAtI- nimba- paTolAnAM navatamAlasya pallavAH / sikthakaM madhukaM kuSTaM dve nize kaTurohiNI / / maJjiSThA padmakaM lodhramabhayA nIlamutpalam / tutthakaM sArivAbIjaM naktamAlasya ca kSipet // etAni samabhAgAni piSTvA tailaM vipAcayet / viSavraNasamutpattau sphoTeSu ca sakacchuSu / / kaNDU-visarparogeSu kITadaSTeSu sarvathA / sadyaH zastraprahAteSu dagdha - viddha-kSateSu ca // nakha dantakSate dehe duSTamAMsAvagharSaNe / kSaNArthamidaM dailaM hitaM zodhana-ropaNam // yogaratnAkara 2, pR. 301.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ RE AtmAnuzAsanam . zloka. 133 meM nArIke jaghanarandhrako kAmadevake Ayudha (bANa) janya nADIvraNake samAna nirdiSTa kiyA gayA hai| isa nADIvraNakA svarUpa AyurvedameM isa prakAra pAyA jAtA hai-. yaH zophamAmamatipakvamupekSate'jJo yo vA vraNaM pracUrapUyamasAdhuvRttaH / abhyantaraM pravizati pravidArya tasya sthAnAni pUrvavihitAni tataH sa puuyH|| tasyAtimAtragamanAdgatiriSyate tu nADIva yadvahati tena matA tu naaddii| ___ yogaratnAkara 2, pR. 313. isakA abhiprAya yaha hai ki jo ajJAnI evaM asAdhu AcaraNa karanevAlA vaidya atizaya pake hue sUjanayukta phoDoko baccA samajhakara upekSA karatA hai tathA bahuta pIvavAle ghAvakI bhI upekSA karatA hai usakI pIva cUMki pUrvokta sthAnoM (tvacA, mAMsa, zirA, snAyu, sandhi, haDDI aura marma) meM atizaya mAtrAmeM gati karatI hai- jAtI haiisaliye use gati mAnA jAtA hai tathA cUMki vaha nADIke samAna bahatA hai isaliye ukta vraNako nADI bhI mAnA jAtA hai| , isa prakAra prastuta granthake antargata uparyukta sthaloMko dekhate hue yaha bhalI bhAMti siddha hotA hai ki prastuta granthake kartA zrI guNabhadrAcArya Ayurvedake bhI acche jJAtA the aura usakA prabhAva unake isa granthapara bhI paryApta mAtrAmeM par3A hai| AtmAnuzAsanake kAvyaguNa kiMvadantI hai ki jaba AcArya jinasena svAmIko apane svargavAsakA samaya nikaTa AtA dikhA taba unheM apane prArambha kiye hue mahApurANake pUrNa honekI cintA huii| usa samaya unhoMne apane yogya do ziSyoMko bulAkara unakI yogyatAko parIkSA karate hue unheM saMskRtameM anUdita karaneke liye yaha vAkya diyA- sUkhA vRkSa sAmane hai| isakA anuvAda ekane 'zuSko vRkSastiSThatyagre' tathA dUsarene 'nIrasataruriha vilasati purataH' isa rUpase kiyA / dUsarA anuvAda prastuta granthake racayitA zrI guNabhadrAcAryakA thA jo sarasa evaM lalita padayukta honese AkarSaka thaa| use
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dekhakara jinaseMnAcAryako yaha vizvAsa ho gayA ki merA yaha suyogya ziSya apanI pratibhA ke balapara isa mahApurANako avazya pUrA karegA / tadanusAra unhoMne use pUrA kiyA bhI hai / uparyukta lokazruti meM kadAcit aitihAsika dRSTise satyAMza bhale hI sambhava na ho, parantu isa satyameM sandehake liye koI sthAna nahIM hai ki prastuta granthake nirmAtA guNabhadra ucca koTike pratibhAsampanna kavi the / unakI yaha kRti AdhyAtmika hokara bhI utkRSTa kAvyake antargata hai / kavi sampradAya meM kAvyakA lakSaNa yaha kiyA jAtA hai sAdhuzabdArthasaMdarbha guNAlaMkAra bhUSitam / sphuTarIti- rasopetaM kAvyaM kurvIta kIrtaye // 97 rahita zabdoMkI arthAt jisa racanA meM anarthakatva Adi doSase tathA dezaviruddhatva Adi doSase rahita arthakI yojanA kI gaI ho, jo audArya Adi guNoM evaM anuprAsAdirUpa zabdAlaMkAro aura upamA-rUpakAdisvarUpa arthAlaMkAroMse alaMkRta ho, tathA pragaTa rIti va rasoM se suzobhita ho vaha kAvya kahalAtA hai aura vahI kavikI. kamanIyakIrtiko digadigantameM vistRta karatA hai / : A. pra. 7 kAvyakA yaha lakSaNa prakRta AtmAnuzAsana meM sarvathA ghaTita hotA hai / usameM kI gaI zabda aura arthakI yojanA nirdoSa hai / vaha guNoMse bhI zUnya nahIM hai - vahAM vividha sthaloMmeM audArya, prasatti evaM oja Adi guNa bhI pAye jAte haiM / isake atirikta vaha anuprAsa, upamA, rUpaka, utprekSA, aprastutaprazaMsA, zleSa, vibhAvanA evaM arthAntaranyAsa Adi aneka alaMkAroMse alaMkRta evaM rIti aura rasase bhI saMyukta hai / tathA usameM jahAM tahAM vividha prakArake uparyukta chandoMkA bhI upayoga uttama rItise kiyA gayA hai / udAharaNasvarUpa isa zloka ko dekhiye - yamaniyamanitAntaH zAntabAhyAntarAtmA pariNamitasamAdhiH sarvasattvAnukampI /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 AtmAnuzAsanam vihita hitamitAzI klezajAlaM samUlaM dahati nihatanidro nizcitAdhyAtmasAraH / / 225 // isameM sarasa artha aura padoMkI yojanA kI gaI hai, ataeva yaha mAdhurya guNase vibhUSita hai / sAtha hI vaha yama-niyama, nitAnta zAnta antarAtma, vihita-hita- mitAzI, jAlaM samUlaM, tathA dahati nihata ityAdi samAna zrutivAle akSaroMkI punarAvRttise sahita hone ke kAraNa anuprAsAlaMkArase alaMkRta hai / yaha anuprAsAlaMkAra to prAyaH samasta grantha meM hI dekhA jAtA hai / yaha una guNabhadrakI bhadra vANIkI vizeSatA hai| isa anuprAsakA yaha dUsarA bhI sthala dekhiye -- prAjJaH prAptasamastazAstrahRdayaH pravyaktalokasthitiH prAstAza: pratibhAparaH prazamavAn prAgeva dRSTottara / prAyaH praznasahaH prabhuH paramanohArI parAnindayA brUyAd dharmakathAM gaNI guNanidhiH praspaSTamiSTAkSaraH // 5 // isa zloka meM prAyaH pratyeka vizeSaNa ke prArambha meM 'pra' kA prayoga ast sundaratA ke sAtha kiyA gayA hai / isa zabda kauzalya ke sAtha arthakI vizeSatA bhI atizaya grAhya hai 1 / upamAlaMkArakA udAharaNa dekhiye -- vyApatparvamamaM virAmavirasaM mUle'pyabhogyocitaM vizvak kSutkSatapAtakuSThakuthitAdyugrAmayaizchidritam / mAnuSyaM ghuNa bhakSitekSusadRzaM nAmnaikaramyaM punaH niH sAraM paralokabIjamAcarAt kRtveha sArIkuru // / 81 / / yahAM manuSya paryAyako ghuNabhakSita ikSukI upamAko aise zleSAtmaka vizeSaNapadoMke dvArA puSTa kiyA gayA hai jo donoM ora ghaTita hote haiM2 / 1. anuprAsa zabdAlaMkArake udAharaNasvarUpa anya bhI mitra nimna zloka dekhe jA sakate haiM -- 57,61,89,91,101 Adi / 2. upalaMkArase vibhUSita nimna zloka bhI draSTavya haiM--63,77 120,121,123,129, 178 Adi /
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA yaha atizayoktise anuprANita arthAntaranyAsa alaMkArakA udAharaNa hai-- kSitijaladhibhiH saMkhyAtItairbahiH pavanastribhiH parivRtamataH khenAdhastAt khalAsuranArakAn / uparidivijAn madhye kRtvA narAn vidhimantriNA patirapi nRNAM trAtA nako hyalayatamo'ntakaH // 75 // yahAM vidhi-mantrIke dvArA manuSyoMke saMrakSaNake lie ukta sAmagrIkI yojanAkI kalpanA asambandha sambandharUpa atizayokti alaMkAra hai aura usIke dvArA ' hyalayatamo'ntaka: ' uktikI siddhi kI gaI hai, jisase yahAM arthAntaranyAsa alaMkAra 1 banA hai| janma-tAladrumAjjantu-phalAni pracyutAnyadhaH / aprApya mRtyu-bhUmAgamantare syuH kiyacciram // 74 / / yaha rUpakAlaMkArase alaMkRta hai2 / palitacchalena dehAnnirgacchati zuddhireva tava buddhaH / kathamiva paralokArtha jarI varAkastadA smarati // 86 // yahAM palitako chala kahakara buddhike nemalyakI kalpanA kI jAnese apanhuti alaMkAra samajhanA cAhiye3 / / purA zirasi dhAryante puSpANi vibudhairapi / pazcAt pAdo'pi nAsprAkSIt kiM na kuryAd gunnksstiH||139|| yahAM aprakRta puSpoMkI guNahInatAko dikhalAkara tapobhraSTa sAdhuoMkI nindA kI gaI hai,ataeva yaha aprastutaprazaMsAlaMkArase alaMkRta hai|| 1. arthAntiranyAsake ye udAharaNa bhI dekhe jA sakate haiM- 44, 76,93,118,119,136,139 Adi / 2. rUpakAlaMkArake anya bhI udAharaNa sulabha haiM / yathA-87, . 132,170,183 Adi / 3. apanhutike udAharaNa svarUpa 126 Adi anya bhI zloka dekhane yogya haiN| 4. isake zloka 140 Adi anya bhI udAharaNa haiM /
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 AtmAnuzAsanam yaha vibhAvanAlaMkArakA udAharaNa dekhiyeabhuktvApi parityAgAt svocchiSTaM vizvamAzitaM / yena citraM namastasmai kaumArabrahmacAriNe / / 109 / yahAM bhojanarUpa kAraNake vinA bhI ucchiSTarUpa kAryake dikhalA nese vibhAvanA alaMkAra samajhanA caahiye| yahAM zleSAlaMkArakA bhI camatkAra hai / yaha zleSAlaMkArakA bhI udAharaNa dekhiye --- yasminnasti sa bhUbhRto dhRtamahAvaMzAH pradezaH paraH prajJApAramitA dhRtonnatidhanA mUrdhnA dhiyante zriyai / bhUyAMstasya bhujaMgadurgamatamo mArgoM nirAzastato vyaktaM vaktumayuktamAryamahartA sarvArthasAkSAtkRtaH // 96 // yahAM zleSarUpase bhANDAgAra aura dharma ina donoMkA svarUpa dikhalAyA gayA hai| isa prakArase yaha AtmAnuzAsanarUpa kRti aneka uttamottama alaMkAroMse alaMkRta honese atizaya manohara hai / %
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 v viSaya-sUcI viSaya zloka maMgalapUrvaka AtmAnuzAsanake kathanakI pratijJA dukhase bhayabhIta prAgiyoMke liye duHkhApahArI zikSA denekI sUcanA 2 yadi isa zikSAmeM tatkAla kaTutA bhI pratIta ho to bhI usase bhayabhIta na honekI preraNA saMsArase uddhAra karAnevAle upadezakoMkI durlabhatA baktAkA svarUpa zrotAkA svarUpa pApa-puNyakA phala sukhake mUla kAraNabhUta Aptake AzrayaNakI AvazyakatA samyagdarzanakA svarUpa va usake bhedAdi samyagdarzanake 10 bheda aura unakA svarUpa samyagdarzanake vinA zamAdikoMkI nirarthakatA hitAhitaprApti-parihArase anabhijJa ziSyake liye bAlakake __ samAna sukumAra kriyA karanekI sUcanA ukta sukumAra kriyAkA spaSTIkaraNa . sukha va dukha donoM hI avasthAoMmeM dharmakI AvazyakatA indriyasukhake liye bhI dharmakA saMrakSaNa Avazyaka dharma sukhakA vighAtaka hai, isa zaMkAkA nirAkaraNa kisAnake samAna dharmarUpI bIjakA saMrakSaNa karate hue hI - bhogoMkA anubhava karanA cAhiye kalpavRkSa AdikI apekSA dharmakI utkRSTatA puNya-pApake kAraNa nija pariNAma hI haiM dharmakA vighAta karake viSayasukhakA bhoganA vRkSakI jaDoMko ukhADakara usake phalagrahaNake samAna hai mAnasika, vAcanika aura kAyika pravRttimeM vaha dharma kRta, kArita aura anumodanAse saralatApUrvaka saMgrAhya hai dharmake vinA pitA-putra bhI eka dUsarekA ghAta karate dekhe jAte haiM 26
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 AtmAnuzAsanam pApakA kAraNa sukhAnubhava nahIM, kintu dharmavighAtaka Arambha hai mRgayA (zikAra) Adiko sukhaprada na mAnakara dharmAcaraNako hI sukhaprada samajhanA cAhiye mRgayAmeM kaThoratAkA digdarzana pizunatA ( paranindA) va dInatA Adi ubhaya lokoMmeM ahitakAraka haiM puNya nirupadrava vaibhavakA kAraNa hai puruSArtha kI nirarthakatAmeM indrakA udAharaNa niHsvArtha puNyakAryo ke kartA kitane hI Aja bhI vidyamAna haiM kSudra indriyasukha ke pIche pitA-putra bhI eka dUsareko dhokhA dete haiM, kintu ve anivArya mRtyuko nahIM dekhate viSayAndhatAkI sadoSatA prANIkI icchApUrti asambhava hai vivekI jana iSTa sAmagrIkA kAraNa puNyako mAnakara parabhavake sudhAranekA prayatna karate haiM viSayAdhIna prANIkI vivekabuddhi naSTa ho jAtI hai prANIkI bhogazaktike parimita honese hI yaha vizva bacA huA hai, anyathA tRSNA to usakI aparimita hai grahaNa karaneke pUrva hI parigrahakA parityAga zreyaskara hai gRhasthAzrama hitakara nahIM hai yathArtha sukha tRSNAkA nigraha karanepara hI prApta hotA hai tRSNAyukta prANIkA sukha sukhAbhAsa hI hai daivakI prabalatAkA udAharaNa nyAyapUrvaka dhanakA saMcaya saMbhava nahIM hai yathArtha dharma, sukha va jJAnakA svarUpa dhanasaMcayakI kaSTasAdhyatA abhyantara zAntikA kAraNa rAga-dveSakA parityAga hI hai yadi prANI AtmazaktikA anubhava kare to zIghra hI usa tRSNA nadI ke pAra ho sakatA hai 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI pApazAntikeM vinA abhyantara zAnti asaMbhava hai kAmI puruSa kyA kyA nindya kArya karatA hai viSayabhogoMkI asthiratA striyoMke vazIbhUta honepara jo kaSTa hotA hai vaha smaraNIya hai| saMsArI prANIkI sthiti tRSNAyukta prANIkI tRSNA to zAnta nahIM hotI, kevala vaha saMklezako hI prApta hotA hai gRha, bandhu, strI, putra aura dhana ye saba vipattike kAraNa haiM lakSmIkI asthiratA zarIra janma-maraNase sambaddha hai jIva indriyoMkA dAsa na banakara jaba unheM hI dAsa banA letA hai tabhI sukhI hotA hai icchAnusAra viSayoM kI prApti meM tRSNA uttarottara baDhatI hIM hai mohakRta nidrA ke vazIbhUta hokara prANI yamake bhayAnaka bAjoM ke zabdako bhI nahIM sunatA hai 57 ukta mohanidrAke vaza prANI saMsArameM rahatA huA kyA kyA sahatA hai 58 zarIra bandIgRha ke samAna hai 59 60-1 62 63 dhanI va nirdhana koI bhI sukhI nahIM hai sukhI tapasvI hI haiM tapasviprazaMsA zarIrasaMrakSaNa asambhava hai ina nazvara Ayu evaM zarIrAdikoMke dvArA avinazvara pada prApta kiyA jA sakatA hai 103 durbuddhi prANI nazvara Ayu va zarIrake Azrita rahakara bhI bhrAntivaza apaneko avinazvara mAnatA hai 50 51 52. 53 54 55 56 64 65 66 67-8 69 70 71-2 74 duHkharUpa ucchvAsa hI jIvana, aura usakA vinAza hI maraNa hai 73 jIva janma va maraNake madhyameM kitane kAla raha sakatA hai brahmadeva ke dvArA manuSyoMke rakSaNakA pUrA prabandha kara denepara bhI unakI rakSA sambhava nahIM 75
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 AtmAnuzAsanam 76 77 78 79 80 81 83-4 vidhise balavAn koI nahIM hai jaba vidhi hI prANIko utpanna karake svayaM use naSTa karatA hai taba usakI rakSA anya kauna kara sakatA hai yamarAjakA sthAna va kAla Adi niyata nahIM hai jIvoMkoM mRtyuse rahita sthAnAdi dekhakara vahAM hI nizcintatApUrvaka rahanA cAhiye strIzarIra prItike yogya nahIM hai manuSya paryAya kAne ganneke samAna hai zarIra meM sthiti bahuta kAlataka sambhava nahIM hai bandhujanoMse Atmahitakara kArya sambhava nahIM hai dhanarUpa IMdhanase tRSNArUpI Aga bhaDakatI hI hai, kintu ajJAnI use usase zAnta mAnatA hai vRddhAvasthAmeM dhavala bAloMke miSase mAno usakI buddhikI nirmalatA hI nikalatI hai bhayAnaka saMsArarUpa samudra meM paDakara moharUpa magara-matsyAdise saMrakSaNa sambhava nahIM hai ghora tapazcaraNameM pravRtta honepara jaba zarIrako hariNiyAM sthala kamalinI samajhane lageM taba hI apaneko dhanya samajhanA cAhiye 88 bAlyAdi tInoM hI avasthAoMmeM dharmakI asambhAvanA va karmakI krUratA 89-90 ghRNita vRddhAvasthAmeM bhI prANI nizcinta rahakara AtmahitakA vicAra nahIM karatA viSayI prANI 'ati paricitame tiraskAra va navInameM anurAga huA karatA hai' isa lokoktiko bhI asatya pramANita karanA cAhatA hai vyasanI jana bhramarake samAna avivekI hote haiM baddhiko pA karake pramAda karanA yogya nahIM hai panI va nirdhana apane karmAnusAra hote haiM, yaha jAnakara bhI jo dhanikoMkI sevA karate haiM unapara khedaprakAzana
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 vicAra-sUcI kRSNarAjake bhANDAgArake samAna dharmakA svarUpa sabako gamya nahIM hai paropakArI yatijana sadupadezoM dvArA bhavya jIvoMko zarIrAdise virakta kiyA karate haiM 97-8 garbhAvasthAmeM sthita prANIkI zocanIya avasthA AtmaghAtaka kAyAko karanevAle saMsArI mithyAdRSTi jIvoMko jo sukha prApta hotA hai vaha andhakavartakIya nyAyase prApta hotA hai kAmakRta duravasthA tIna prakArake lakSmItyAgiyoMmeM taratamatA viraktise sampattikeM parityAgameM Azcarya nahIM hai, isake liye dRSTAnta 103 lakSmIke parityAgameM jahAM ajJAnIko zoka aura puruSArthIko viziSTa garva hotA hai vahA tattvajJake ve donoM hI nahIM hote 104 vivekI jana duSTa saMgatike samAna zarIrake parityAgameM __ khedakA anubhava nahIM karate 105 mithyAjJAna evaM rAgAdi janita pravRtti tathA tadviparIta pravRtti ke phalakA digdarzana dayA-dama Adike mArga meM pravRtta honekI preraNA sodAharaNa vivekapUrvaka kiye gaye parityAgakA phala kaumAra brahmacArIke namaskAra / yogigamya paramAtmAke rahasyakA nirUpaNa 110 tapa va mokSakI prApti manuSya paryAyameM hI sambhava hai samAdhikI sulabhatA tapako choDakara dUsarA koI manorathakA sAdhaka nahIM hai manuSya tApake saMhAraka tapameM kyoM nahIM ramatA hai. tapazcaraNapUrvaka zarIrako choDanevAle saMnyAsIkI prazaMsA vairAgyake kAraNabhUta jJAnakI prazaMsA - 116-17 kaSTasahanameM AdinAtha jinendrakA udAharaNa 118-19 106 107 108 109 113 114
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 AtmAnuzAsanam saMyamIke liye dIpakakA udAharaNa 120-21 AgamajJAnase jIva azubhako choDakara zubhameM pravRtta hotA huA zuddha ho jAtA hai, isake liye sUryakA udAharaNa 122 tapa va zrutameM anurAga rakhatA huA jJAnI jIva kaise mukta ho sakatA hai, isakA uttara 123-24 muktipathikakI sAmagrI 125 isa muktiyAtrAmeM bAdhaka samajhakara strIviSayaka doSoMkA pradarzana 126-30 tapasyAse ghRNita avasthAko prApta hue zarIrake dhAraka sAdhu ko strIviSayaka anurAgake choDanekI preraNA strIke jaghanarandhrakI ghRNita avasthAko dikhalAkara usakI ora AkRSTa honevAle tapasviyoMkI nindA 132-34 mahAdevakA udAharaNa dekara strIkI viSase bhI bhayAnakatA kA pradarzana candra AdikI samAnatAko dhAraNa karanevAle strIzarIrakI .apekSA to una candra Adise hI anurAga karanA acchA hai 136 napuMsaka mana puruSako kaise jItatA hai 137 rAjyakI apekSA tapa vizeSa pUjya hai 138 puSpoMko lakSya karake tapoguNase bhraSTa hue sAdhuoMkI nindA 139 candrako lakSya karake aneka guNayukta sAdhuke vidyamAna eka Adha doSakI nindA 140 doSoMko AcchAdita karanevAle guruko apekSA to unheM baDhA caDhAkara pragaTa karanevAlA durjana hI zreSTha hai 141 guruke kaThora vacana bhI bhavya jIvake manako praphullita karate haiM vartamAnameM dharmakA AcaraNa to dUra rahA, usakA upadeza karanevAle aura sunanevAle bhI durlabha ho gaye haiM 143 vivekI janake dvArA pradarzita doSa prItijanaka tathA avivekI janake dvArA kI gaI stuti bhI aprItikara hotI hai 144 142
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 152 viSaya-sUcI 107 vidvAn guNakI apekSAse vastuko grahaNa aura doSakI apekSAse usakA tyAga kiyA karate haiM durbuddhi aura subuddhi prANiyoMkI vizeSatA 146 vinA jAne guNoMkA grahaNa aura doSoMkA parityAga nahIM hotA 147 buddhimAna aura nirbuddhi kauna kahalAtA hai| 148 vartamAnameM tapasviyoMmeM samIcIna AcaraNa karanevAle virale hI raha gaye haiM 149 apaneko muni mAnanevAle veSadhArI sAdhuoMke saMsargase bacanA cAhiye 150 munike pAsa svAbhAvika sAmagroke rahanepara use yAcanAkI AvazyakatA nahIM hai| 151 yAcaka-ayAcakakI nindA-prazaMsA yAcakakI laghutA aura dAtAkI gurutAkA pradarzana 153-4 jo dhana samasta arthI janako santuSTa nahIM kara sakatA hai usakI apekSA to nirdhanatA hI zreSTha hai / 155 AzArUpI khAna- mAnarUpI dhanase hI paripUrNa hotI hai 156-7 AhArako bhI lajjApUrvaka grahaNa karanevAlA tapasvI anya parigrahako kaise grahaNa kara sakatA hai 158 yadi sAdhu rAga-dveSake vazIbhUta hote haiM to yaha isa kalikAlakA hI prabhAva samajhanA cAhiye karmakRta duravasthA 160 yadi bhogoMmeM hI tRSNA hai to kucha pratIkSA karake svargako prApta karanA cAhiye nirdhanatAko dhana aura mRtyuko hI jIvana samajhanevAle niHspRha tapasvIkA deva kucha nahIM kara sakatA hai 162-3 tapake liye cakraratnako choDanevAlA mahAtmA jaise atizaya prazaMsAkA pAtra hai vaise hI viSayasukhake liye tapako choDanevAlA durAtmA atizaya nindAkA pAtra hai 164-5 tapase patita honevAlA adharma sAdhu bAlakase bhI gayA bItA hai 166-7 159
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 AtmAnuzAsanam punaH usako saMyamako choDanevAlA sAdhu amRta pIkara vamana karanevAle mUrkhake samAna hai ArambhAdi bAhya zatruoMke samAna rAgadveSAdi abhyantara zatruoM ko bhI naSTa karanA cAhiye una rAga-dveSAdiko jItaneke liye manako AgamAbhyAsa meM lagAnA cAhiye AgamAbhyAsa meM manako lagAkara kaisA vicAra karanA cAhiye AtmAkA svarUpa dikhalAkara jJAnabhavanAke cintanakI preraNA jJAnabhAvanAkA phala jJAna ( kevalajJAna ) hI hai, usakA anya phala khojanA ajJAnatA hai isa zAstrarUpa agnimeM paDakara bhavya to maNike samAna vizuddha ho jAtA hai aura abhavya malina koyalA yA bhasmake samAna ho jAtA hai dhyAna meM padArthoM ke yathArtha svarUpakA vicAra karate hue rAgadveSakA parityAga karanA cAhiye jIvake saMsAraparibhramaNa aura muktiprAptimeM mathAnIkA udAharaNa rAga-dveSase karmabandha aura unake abhAvase mokSa hotA hai rAga-dveSakA bIjabhUta moha vraNake samAna hai mitra Adike maranepara zoka karanA yogya nahIM hai hAnike nimittase honevAlA zoka dukhakA kAraNa hai yathArtha sukha va dukhakA svarUpa janma maraNakA avinAbhAvI hai tapa aura zrutakA phala rAga-dveSakI nivRtti hai, na ki lAbha - pUjAdi svalpa bhI viSayAbhilASA anarthako utpanna karanevAlI hai, phira usakA sevana kyoM vAra vAra karatA hai bahirAtmAko choDakara antarAtmA aura paramAtmA bana jAnekI preraNA 168 169 170 171-3 174 175 176 177 178-79 180 - 1 182-3 184-5 186 187 188 189-90 191-2 193
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 viSaya-sUcI 109 zarIrakai svarUpako dikhalAkara usake naSTa honeke pUrva usase Atmaprayojana siddha kara lenekI preraNA . 194-5 zarIrako puSTa karake viSayasevana karanA viSabhakSaNa karake jIvita rahanekI icchAke samAna hai kalikAlameM vanako choDakara gAMvake samIpa rahanevAle __ muniyoMke Upara kheda vyakta karanA 197 strIkaTAkSoMke vazIbhUta hue tapasvIse to mRhastha avasthA hI kahIM acchI hai 198 zarIrake honepara hI manuSya apamAnapUrvaka strIko prApta karatA hai 199 mUrta zarIra aura amUrta AtmAmeM abheda sambhava nahIM hai 200 zarIrakA kuTumba - 201 AtmA aura zarIrakA svarUpa dikhalAkara zuddha AtmAko azuddha karanevAle ukta zarIrakI nindA 202 zarIrako apavitra jAnakara usakA parityAga karanA baDe sAhasakA kAma hai rogAdike upasthita honepara bhI yati khedako prApta nahIM hotA tathA usake apratIkArya honepara vaha zarIrako hI choDa detA hai 204-5 rogAdike pratIkArameM kalpita sukhakA udAharaNa 206 apratIkArya rogAdikA pratIkAra anudvega hai 207 zarIragrahaNakA nAma saMsAra aura usase chuTakArA pAnekA . nAma hI mukti hai . 208 AtmAko aspRzya banAnevAle sarIrakI nindA saMsArI prANIke tIna bhAgoMkA nirdeza karake tattvajJakA svarUpanirUpaNa 210-1 tapazcaraNake abhAvameM jJAnI jIvake liye kaSAya-zatruoMko ___ to jItanA hI cAhiye 212 kaSAyajayake vinA uttamakSamA Adi guNoMkI prApti / asambhava hai 209
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam . 214 216 217 ... 218 220 jo svayaM kaSAyoMke vazIbhUta ho karake bhI apane zAnta manakI prazaMsA karate haiM unake liye cUhe-billIkA udAharaNa tapazcaraNa AdimeM udyukta honeke sAtha durjaya mAtsaryabhAvako bhI choDanA cAhiye 215 krodhase honevAlI kAryahAnike liye mahAdevakA udAharaNa mAnake kAraNa bAhubalI klezako prApta hue vartamAnameM guNoMkA leza bhI na honepara prANI abhimAnako prApta hotA hai saMsArameM uttarottara eka dUsarese guNAdhika dekhe jAnepara mAna karanA yogya nahIM hai mAyAse honevAlI hAnike liye marIci, yudhiSThira aura kRSNakA udAharaNa mAyAse bhayabhIta rahanekI preraNA mAyAvI samajhatA hai ki mere kapaTavyavahArako koI nahIM jAnatA, parantu vaha pragaTa ho hI jAtA hai 222 lobhake vaza hokara prANa denevAle camara mRgakA udAharaNa 223 viSayavirati Adi guNa nikaTa bhavyako hI prApta hote haiM 224 klezajAlako samala kauna naSTa karatA hai 225 muktike bhAjana kauna hote haiM ratnatrayake dhAraka sAdhuko indriya-coroMse sadA sAvadhAna rahanA cAhiye / 227 saMyamake sAdhanabhUta pIchI-kamaNDalu Adise bhI moha choDanekA upadeza dhIrabuddhi tapasvI apaneko kRtArtha kaba mAnatA hai| jJAnake abhimAna AzA-zatrukI upekSA nahIM karanA cAhiye 230 rAgI jIva jJAna-cAritrase saMyukta honepara bhI pratiSThAko prApta nahIM hotA jabataka jIva rAgako choDakara dveSa aura phira use choDakara 226 22
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 viSaya-sUcI 111 punaH rAgako prApta hotA rahegA taba taka vaha kaSTa hI pAtA rahegA 232 jaba taka mokSa prApta nahIM hotA taba taka jIva dukhI hI rahatA hai mokSaprAptike liye samyaktvake sAtha jJAna va cAritrakI AvazyakatA mokSArthI jIvako abhogya va bhoMgya rUpa vikalpabuddhise ., jaba taka nivRtya artha hai tabataka nivRttikA abhyAsa karanA cAhiye 235-36 pravRtti aura nivRttikA svarUpa 237 pUrvameM abhAvita bhAvanAoMkA cintana zreyaskara hai 238 zubhAdi tIna aura azubhAdi tInameM heya azubhakI apekSA yadyapi zubha anuSTheya hai, phira bhI zuddhakA Azraya leneke liye vaha zubha bhI tyAjya hI hai| 239-40 AtmAke astitva aura usakI baddha avasthAko dikhalAkara bandha va mokSake kAraNoMkI prarUpaNA 241 mamedabhAva itike samAna aniSTakara hai bhavabhramaNakA kAraNa 243 bAhya padArthoMmeM anurakta rahanese bandha tathA unameM virakta honese mokSa prApta hotA hai 244 bandha va nirjarAkI hInAdhikatA 245 yogIkA svarUpa 246 guNayukta tapameM utpanna sAdhAraNa-sI bhI kSatikI upekSA nahIM karanA cAhiye 247 yatiko gRhakI upamA dekara rAgAdirUpa saoNMse sAvadhAna rahanekI preraNA 248 paranindAse rAga-dveSAdi puSTa hote haiM doSadarzI durjana kisI eka Adha doSase saMyukta aneka guNayukta mahAtmAke sthAnako nahIM pAtA hai 242 049 250
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 AtmAnuzAsanam yogIko apanA pUrva AcaraNa ajJAnatApUrNa pratIta hotA hai . 251 zarIrameM bhI mamatvabuddhi rahane se tapasviyoMkI bhI AzA puSTa hotI hai 252 abhedasvarUpase sthita bhI zarIra aura AtmAmeM bheda hai, __ isake liye udAharaNa 253 mokSAkAMkSiyoMne santApakA kAraNa jAnakara zarIrako choDA hai aura Atyantika sukha prApta kiyA hai 254 jinhoMne mohako naSTa kara diyA unhIMkA paraloka vizuddha hotA hai 255 sAdhu Apattike sasaya bhI sadA sukhI rahate haiM . 256-57 ve sAdhu siMhake samAna nirbhaya hokara bhayAnaka parvatakI. guphAoMmeM dhyAna karate haiM 258 mokSArthI niHspRha sAdhuoMkI prazaMsA 259-62 sukha aura dukhameM udAsInatA saMvara aura nirjarAkI kAraNa hai 263 yatikA AcAra Azcaryajanaka hai / 264 mukti avasthAmeM jJAnAdi guNoMkA abhAva ho jAtA hai, isa vaizeSika matameM dUSaNa 265 jIvakA svarUpa 266 siddhoMkA sukha 267 AtmAnuzAsanake cintanakA phala 268 granthakartA dvArA guruke nAmasmaraNapUrvaka AtmAnuzAsanake kArUpase nijanAmakA prakAzana 269
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM namaH siddhebhyH| guNabhadra-deva-viracitaM AtmAnuzAsanam prabhAcandrAcAryakRta saMskRtaTIkAsahitam lakSmInivAsanilayaM vilInavilayaM nidhAya hRdi vIram / AtmAnuzAsanamahaM vakSye mokSAya bhavyAnAm // 1 // vIraM praNamya bhavavArinidhiprapota mudyotitAkhilapadArthamanarupapuNyam / nirvANamArgamanavavaguNaprabandha mAtmAnuzAsanapadaM pravaraM pradakSye / / vRhaddharmabhrAtulaukasenasya viSayavyAmugdhabuddheH saMbodhanavyAjena sarvasattvopakAraka manmArgamupadarzayitukAmo guNabhadradevo nirvighnataH zAstraparisamAptyAdikaM phalamabhilaSaniSTadevatAvizeSaM namaskurvANo lakSmItyAdyAha- ahaM vakSye kathayiSye / ki tat / AtmAnuzAsanam AtmanaH zikSAdAyaka zAstram / kiM kRtvA / nidhAya dhRtvA patra / hRdi hRdye| / kam / vIraM viziSTAm indrAdyasaMbhavinIm Im antaraGagAM bahiraGagAM2 samavasaraNAnantacatuSTayalakSaNAM lakSmI rAti Adatta iti vIraH antimatIrthaMkaraH tIrthaMkarasamudAyo vA tam / kathaMbhUtam / lakSmInivAsanilayaM __ jo vIra jineMdra lakSmIke nivAsasthAnasvarUpa haiM tathA jinakA pApa karma naSTa ho cukA hai unheM hRdayameM dhAraNa karake maiM bhavya jIvoMko mokSa prAptike nimittabhUta AtmAnuzAsana arthAt AtmasvarUpakI zikSA denevAle isa graMthako kahUMgA // vizeSArtha-- yahAM prastuta granthake kartA zrI guNabhadrAcAryane granthake prArambhameM antima tIrthaMkara zrI vardhamAna jineMdrakA smaraNa karake usa AtmAnuzAsana granthake racanekI pratijJA kI hai jo bhavya jIvoMko AtmAke yathArtha svarUpakI zikSA dekara unheM mokSakI prApti karA sake / yahAM zlokameM maMgalasvarUpase jisavIra'zabdakA prayoga kiyA gayA hai usase antima tIrthaMkara zrI vardhamAna jineMdrakA to spaSTatayA bodha hotA hI 1ja nidhana hRdi dhRtvA kA hRdye| 2 ja antrNgbhirngmaaN|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zlo0 2 AtmAnuzAsanam duHkhAdvibheSi nitarAmabhivAJchasi sukhamato'hamapyAtman / duHkhApahAri sukhakaramanuzAsmi tavAnumatameva // 2 // yato vIrojto lakSmInivAsasthAnam / punarapi kathaMbhUtam / vilInavilayaM vilInoM vinaSTo vilayo labdhAnantacatuSTaya svarUpAtpracyutiryasya / kimartha vakSye / mokSAya sakalakarmavipramocanAya / keSAm / bhavyAnAM samyagdarzanAdisAmagrI prApya ananta catuSTaya rUpatayA bhavanayogyAnAm // 1 // zAstrAbhidheye vineyAnAM bhayamutsArya pravRttyaGagatAmupadarzayan duHkhAdityAha - nitarAm atyartham / ataH yato duHkhAd bibheSi sukhaM ca abhivAJchasi ataH | aham api / he Atman / tavAnumatam evaM tatra abhimatam eva / anuzAsmi pratipAdayAmi / kuto'numatam evam / 1 hai, sAtha hI usase samasta tIrthaMkara samUhakA bhI bodha hotA hai / yathA--' viziSTAm IM rAti iti vIraH taM vIram ' isa nirukti ke anusAra yahAM vIra ( vi-I-ra ) padameM sthita 'vi' upasarga kA artha viziSTa ' hai, I zabdakA artha hai lakSmI, tathA ra kA artha denevAlA hai / isa prakAra samudAyarUpameM usakA yaha artha hotA hai ki jo viziSTa arthAt anyameM na pAyI jAnevAlI samavasaraNAdirUpa bAhya evaM anantacatuSTayarUpa antaraMga lakSmIko denevAlA hai vaha vIra kahA jAtA hai / isa prakAra cUMki antaraMga aura bahiraMga donoM hI prakArakI lakSmIse sampanna saba hI tIrthaMkara apane divya upadezake dvArA bhavya jIvoMke liye viziSTa lakSmIke denemeM samartha hote haiM ataeva vIra zabdase yahAM una sabakA hI grahaNa ho jAtA hai| isa prakAra maMgalarUpameM zrI vardhamAna jinendra athavA samasta hI tIrthaMkarasamudAyakA dhyAna karake granthakartAne isa granthake racanekA yaha prayojana bhI pragaTa kara diyA hai ki cUMki saba hI prANI sukhako cAhate haiM aura dukhase Darate haiM ataeva maiM una bhavya jIvoMke liye isa granthake dvArA usa AtmatattvakI zikSA dUMgA ki jisake nimittase ve janmamaraNake asahya, dukhase chUTakara avinazvara evaM nirbAdha sukhako prApta kara sakeMge ||1| he Atman ! tU dukhase atyanta DaratA hai aura sukhakI icchA karatA hai, isaliye maiM bhI tere liye abhISTa usI tattvakA pratipAdana karatA hU jo ki
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ vineyabhayotsAraNam / yadyapi kadAcidasmin vipAkamadhuraM tadAtvakaTu kiMcit / tvaM tasmAnmA bhaiSIryathAturo bheSajAdugrAt // 3 // janA ghanAzca vAcAlAH sulabhAH syurvthotthitaaH| durlabhA dvantarAstei jagadabhyujjihIrSavaH // 4 // yato duHkhApahAri duHkhaspheTakaM sukhakaraM ca // 2. / tacca yadyapi kadAcittadAtvakaTu tathApi tatto mA bhaiSIstvam ityAha- yadyapItyAdi / asmin zAstre / kadAcit kasmizcit praghaTTake pratipAdyamAnaM kiMcit samyagdarzanAdi / tadAsvakaTu kiMcit pratipAdhaM pratipAdanakAle anuSThAnakAle ca du:khadam / yadyapi / vipAkamadhuraM phalAnubhavanakAle sukhadam / tasmAt tadAtvakaTukAt / yathA AturaH rogI / bheSajAt auSadhAt / ugrAt raudrAt / na bibheti tathA tvaM mA bhaiSIH / athavA yathAsau tato bibheti tathA tvaM mA bhaiSIH // 3 // nanu upadepTAro bahavaH santi tatki bhavatAM viphalaprayAsena iti Aha-janA ityAdi / vAcAlA: tere duHkhako naSTa karake sukhako karanevAlA hai // 2 // yadyapi isa (AtmAnuzAsana) meM pratipAdita kiyA jAnevAlA kucha samyagdarzanAdikA upadeza kadAcit sunanemeM athavA AcaraNake samayameM thoDAsA kaDuA (duHkhadAyaka) pratIta ho sakatA hai, to bhI vaha pariNAmameM madhura (hitakAraka) hI hogaa| isaliye he Atman ! jisa prakAra rogI tIkSNa (kaDuvI) auSadhise nahIM DaratA hai usI prakAra tU bhI usase DaranA nahIM // vizeSArtha- jisa prakAra jvara Adise pIDita buddhimAn manuSya usako naSTa karaneke liye cirAyatA Adi kaDuvI bhI auSadhiko prasannatApUrvaka grahaNa karatA hai,usI prakAra saMsArake duHkhase pIDita bhavya jIvoMko isa upadezako sunakara prasannatApUrvaka tadanusAra AcaraNa karanA cAhiye / kAraNa yaha ki yadyapi AcaraNake samaya vaha kucha kaSTakAraka avazya dikhegA to bhI usakA phala madhura (mokSaprApti) hogA // 3 // jinakA utthAna (utpatti aura prayatna) vyartha hai aise vAcAla manuSya aura megha donoM hI saralatAse prApta hote haiN| kintu jo bhItarase Ardra ( dayAlu aura jalase pUrNa ) hokara jagatkA uddhAra karanA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam _ [zlo0 5 prAjJaH prAptasamastazAstrahRdayaH pravyaktalokasthitiH prAstAzaH pratibhAparaH prazamavAn prAgeva dRSTottaraH / prAyaH praznasahaH prabhuH paramanohArI parAnindayA brayAddharmakathAM gaNI gaNanidhiH praspaSTamiSTAkSaraH // 5 // asatpralApinaH / vathotthitA: viphalATopA: viphalapravRttayo vA / antarArdrAH sakaruNA: sajalAzca / abhyujjihIrSava: abhyuddhrtumicchvH||4|| tahi kIdRgguNaiH yukta: upadeSTA bhavatIti prazne 'prAjJaH' ityAdi zlokadvayam Aha-- prajJA trikAlArthaviSayA pratipattiH / uktaM ca-'matiraprAptiviSayA buddhiH sAMpratadarzinI atItArthA smRtijJeyA prajJA kAlatrayArthagA / 'sA asya astIti prAjJaH / 'prajJAzraddhArcAvRttibhyo Na: '(jainendram. 4 / 1 / 28) iti NaH prAptetyAdi / prApta parijJAtaM samastazAstrANAM hRdayam antastattvaM pena / pravyaktalokasthitiH pravyaktA parisphuTA lokasya jagataH prANigaNasya vA sthiti: sthAnaM vyavahArazca yasya / prAstAzaH prakarSaNa astA spheTitA AzA lAbhapUjAdivAJchA yena / cAhate haiM aise ve manuSya aura megha donoM hI durlabha haiM / vizeSArtha- jo megha garajate to haiM, kiMtu jalahIna honese barasate nahIM haiM, ve saralatAse pAye jAte haiN| parantu jo jalase paripUrNa hokara varSA karaneke unmukha haiM, ve durlabha hI hote haiN| ThIka isI prakArase jo upadezaka arthahIna athavA anarthakArI upadeza karate haiM ve to adhika mAtrAmeM prApta hote haiM kiMtu jo svayaM mokSamArgameM pravRtta hokara dayArdracitta hote hue anya unmArgagAmI prANiyoMko usase uddhAra karanevAle sadupadezako karate haiM ve kaThinatAse hI prApta hote haiN| aise hI upadezakoMkA prayatna saphala hotA hai // 4 // jo trikAlavartI padArthoMko viSaya karanevAlI prajJAse sahita hai, samasta zAstroMke rahasyako jAna cukA hai, lokavyavahArase paricita hai, arthalAbha aura pUjA-pratiSThA AdikI icchAse rahita hai, navIna navIna kalpanAkI zaktirUpa athavA zIghra uttara denekI yogyatArUpa utkRSTa pratibhAse sampanna hai, zAnta hai, prazna karaneke pUrva meM hI vaise praznake upasthita honekI sambhAvanAse usake uttarako dekha cukA hai, prAyaH aneka prakArake praznoMke upasthita honepara unako sahana karanevAlA hai
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ -6 guro: svarUpam zrutamavikalaM zuddhA vRttiH parapratibodha ne pariNatirurUdyogo mArgapravartana sadvidhau / budhanutiranutseko lokajJatA mRdutA'spRhA yatipati guNA yasminnanye ca so'stu guruH satAm // 6 // pratibhAparaH Azu uttarapratipattiH pratibhA sA parA utkRpTA yasya / prazamavAn prakRpTopazamayukta: / prAgeva dRSTotaraH paraparyanayogAt pUrva metra avadhAritottaraH yadyayam evaMvidhaM paryanuyogaM. karipyati tadA evaM vidham uttaraM dAsyAmIti / prAyaHpraznatahaH pracurapaznasahaH / prabhuH aadeyruupH| paramadohArI pacittAnurAgajanaka: paracittopalakSako vA / parAnindayA pareSAM dopAbhAvanayA yathAvadvastusvarUpameva nirUpayan dharmakathAM brUyAt ityarthaH / gaNI AcAryaH / guNanidhiH anekaguNanidhAna: / praspaSTetyAdi / prakarSaNa spaSTAni vyaktAni mRSTAni zrotramana:priyANi akSarANi yasya // 5 // zrutamityAdi / zrutam avikalaM paripUrNa niHsaMdigdhaM vA yasmin sa guruH upadeSTA / tathA zuddhA niravadyA vRttiH cAritraM manovAkkAyapravRttirvA / parapratibodhane pariNatiH pariNAmaH pravINatA vA / uru: mahAn udyogaH udyamaH / kvetyAha mArgetyAdi / mArga samyagdarzanajJAnacAritralakSaNaM pravartayati iti. mArgapravartana: sa cAsau sadvidhizca san zobhano mAyAdirahito vidhi: anuSThAnaM yasmin / arthAt na to unase ghabaDAtA hai aura na utejita hI hotA hai, zrotAoMke Upara prabhAva DAlanevAlA hai, unake (zrotAoMke) manako AkarSita karanevAlA athavA unake manogata bhAvako jAnanevAlA hai, tathA uttamottama aneka guNoMkA sthAnabhUta hai; aisA saMghakA svAmI AcArya dUsaroMko nindA na karake spaSTa evaM madhura zabdoMmeM dharmopadeza denekA adhikArI hotA hai // 5 // jisake paripUrNa zruta hai arthAt jo samasta siddhAntakA jAnakAra hai; jisakA cAritra athavA mana, vacana va kAyakI pravRtti pavitra hai; jo dUsaroMko pratibodhita karanemeM pravINa hai, mokSamArgake pracArarUpa samIcIna kAryameM atizaya prayatnazIla hai, jisakI anya vidvAn stuti karate haiM tathA jo svayaM bhI viziSTa vidvAnoMkI prazaMsA evaM unheM namaskAra Adi karatA hai, jo abhimAnase rahita hai, loka aura lokamaryAdAkA jAnakAra hai, sarala pariNAmI hai,
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 7bhanyaH kiM kuzalaM mameti vimRzan duHkhAd bhRzaM bhiitvaan| saukhyeSI zravaNAdibuddhivibhavaH zrutvA vivArya sphuTam / budhanuti: vudhAnAM budharvA natirnamanam / anutseko'nuddhata:2 / lokajJatA sacarAcarajagatparijJAnam / mRdutA sevytaa| aspRhA nispRhatA / anye ca uktebhyo'pare'pi prmkrunnaadyH| satAM heyopAdeyavivekaparijJAnArthinAm // 6 // yadyevaMvidhaH zAstA ziSyastahi kIdRzo bhavatItyAha-bhavya ityaadi| vimRzan paryAlocayan / isa lokasambandhI icchAoMse rahita hai, tathA jisameM aura bhI AcArya padake yogya guNa vidyamAna haiM; vahI heyopAdeya-vivekajJAnake abhilASI ziSyoMkA guru ho sakatA hai // 6 // jo bhavya hai; mere liye hitakAraka mArga kaunasA hai, isakA vicAra karanevAlA hai; dukhase atyanta DarA huA hai, yathArtha sukhakA abhilASI hai, zravaNa AdirUpa buddhivibhavase sampanna hai, tathA upadezako sunakara aura usake viSayameM spaSTatAse vicAra karake jo yukti va Agamase siddha aise sukhakAraka dayAmaya dharmako grahaNa karanevAlA hai; aisA durAgrahase rahita ziSya dharmakathAke sunanemeM adhikArI mAnA gayA hai| vizeSArtha-yahAM dharmopadezake sunanekA adhikArI kauna hai, isa prakAra zrotAke guNoMkA vicAra karate hue savase pahile yaha batalAyA hai ki bhavya honA cAhiye / jo samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrako prApta karake bhaviSyameM anantacatuSTayasvarUpase pariNata honevAlA hai vaha bhavya kahalAtA hai| yadi zrotA isa. prakArakA bhavya nahIM hai to use upadeza denA vyartha hI hogaa| kAraNa. ki jisa prakAra pAnIke sIMcanese miTTI gIlepanako prApta ho sakatI hai usa prakAra patthara nahIM ho sakatA, athavA jisa prakAra. navIna ghaTake Upara jalabinduoMke DAlanepara vaha unheM AtmasAt kara letA hai usa prakAra ghI Adise cikkaNatAko prApta huA ghaTa unheM AtmasAt nahIM kara sakatA hai-ve idhara udhara vikhara kara nIce gira jAtI haiN| ThIka yahI sthiti usa zrotAkI bhI hai-jisa zrotAkA hRdaya sarala hai vaha sadupadezako grahaNa karake tadanusAra pravRtti karane meM prayatnazIla hotA hai, 1 ma (ni. sA.) jhItimAn / 2 ja anuddhatAH /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ~ zroturlakSaNam dharma zarmakaraM dayAguNamayaM yuktyAgamAbhyAM sthita gRhan dharmakathAM zrutAvadhikRtaH zAsyo nirastAgrahaH // 7 // bhRzam atizayena / zravaNetyAdi / zravaNAdayo buddheviyA: gugavibhUtayaH yasya / zubhUpA zravaNagraha gadhAra pavijJAnohApohatara vAbhinivezA hi buddhigunnaaH|shrmkrN sukhjnkm|dyaa kintu jisakA hRdaya kaThora hai usake Upara sadupadezakA kucha bhI prabhAva nahIM pdd'taa| ataeva sabase pahile usakA bhavya honA Avazyaka hai / dUsarI vizeSatA usakI yaha nirdiSTa kI gaI hai ki use hitAhitakA viveka honA cAhiye / kAraNa ki merA AtmakalyANa kisa prakArase ho sakatA hai, yaha vicAra yadi zrotAke rahatA hai taba to vaha sadupadezako sunakara tadanusAra kalyANajArgameM calaneke liye udyata ho sakatA hai / parantu yadi use Atmahitako cintA athavA hita aura ahitakA viveka hI nahIM hai to vaha mokSamArgameM pravRtta nahIM ho skegaa| kintu jaba aura jisa prakArakA anukUla yA pratikUla upadeza use prApta hogA tadanusAra vaha asthiratAse AcaraNa karatA rahegA / isa prakArase vaha dukhI hI banA rhegaa| isIliye usameM AtmahitakA vicAra aura usake parIkSaNakI yogyatA avazya honI cAhiye / isI prakAra use dukhakA bhaya aura sukhakI abhilASA bhI honI cAhiye, anyathA yadi use dukhase kisI prakArakA bhaya nahIM hai yA sukhakI abhilASA nahIM hai to phira bhalA vaha dukhako dUra karanevAle sukhake mArga meM pravRtta hI kyo hogA? nahIM hogA / ataeva use dukhase bhayabhIta aura sukhAbhilASI bhI avazya honA caahiye| isake atirikta usameM nimna prakAra buddhikA vibhava yA zrotAke ATha guNa bhI hone cAhiye-- " zuzrUSA zravaNaM caiva grahaNaM dhAraNaM tathA / smRtyUhApohanirNItiH zroturaSTau guNAn viduH // " sabase pahile use upadeza sunanekI utkaMThA ( zuzrUSA ) honI cAhiye, anyathA tadanusAra AcaraNa karanA to dUra rahA kintu vaha use rucipUrvaka sunegA bhI nhiiN| athavA zuzrUSAse abhiprAya gurUkI sevAkA bhI ho - 1 sa zasyo /
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ zlo0 8 AtmAnuzAsanam pApAd duHkhaM dharmAt sukhamiti sarvajana suprasiddhamidam / tasmAdvihAya pApaM caratu sukhArthI sadA dharmam // 8 // guNamayaM dayAguNena nirvRttaM dayAguNairvA prakRtaH yatra / yuktyA pramANanayAtmikayA / adhikRtaH yogya: / zAstraH pratinAdyaH / nirastAgrahaH durAgraharahitaH / / 7 / / evaMvidhaH zipyo gurUpadezAtsukhArthitayA dharmopArjanArthameva pravartatAm / yataH pApAdityAdi / iti evam caratu anutiSThatu | 8|| dhanaM vA caratA sarveNApi viziSTasukhaprApyathanA vicAryApta: sakatA hai, kyoMki vaha bhI jJAnaprAptikA sAdhana hai / isake anantara zravaNa ( sunanA ), sune huye arthako grahaNa karanA, grahaNa kiye hue arthako hRdayameM dhAraNa karanA, usakA smaraNa rakhanA, usake yogyAyogyakA yuktipUrvaka vicAra karanA, isa vicArase jo yogya pramANita ho use grahaNa karake ayogya arthako choDanA, tathA yogya tattvake viSayameM dRDha rahanA ye zrotAke ATha guNa haiM jo usameM hone cAhiye / uparyukta guNoMke atirikta zrotA haThAgrahakA abhAva bhI honA cAhiye, kyoMki yadi vaha haThAgrahI hai to vaha yathAvat vastusvarUpakA vicAra nahIM kara sakegA / kahA bhI hai-"AgrahI bata ninISati yukti tatra yatra matirasya niviSTA / pakSapAtarahitasya tu yuktiryatra tatra matireti niveshm||" arthAt durAgrahImanuSyane jo pakSa nizcita kara rakhA hai vaha yuktiko usI ora le jAnA cAhatA hai / kintu jo Agrahase rahita hokara niSpakSa dRSTise vicAra karanA cAhatA hai vaha yuktikA anusaraNa karake usake Upara vicAra karatA aura tadanusAra vastusvarUpakA nizcaya karatA hai / isa prakAra jisa zrotAmeM ye guNa vidyamAna hoMge vaha surUcipUrvaka dharmopadezako suna karake tadanusAra Atmahitake mArgameM avazya pravRtta hogA // 7 // pApase dukha aura dharmase sukha hotA hai, yaha bAta saba janoMmeM bhale prakAra prasiddha hai - ise saba hI jAnate haiM / isaliye jo bhavya prANI sukhakI abhilASA karatA hai use pApako chor3akara nirantara dharmakA AcaraNa karanA cAhiye ||8|| saba prANI zIghra hI yathArtha sukhako prApta karanekI
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ Aptasya sarvasukhapradatvam sarvaH prepsati satsukhAptimacirAt sA sarvakarmakSayAt sadvRtAt sa ca tacca bodhaniyataM so'pyAgamAt sa shruteH| sA cAptAt sa ca sarvadoSarahito rAgAdayaste'pyataH taM yuktyA suvicArya sarvasukhadaM santaH zrayantu zriye // 9 // kazcitsamAzrayaNIya: tanmUlakAraNatvAt tatprApte: / etadevAha- sarva ityAdi / prepsati prakarSeNa dAJchati / kAm / satsukhApti mokSasukhAptim / acirAt saMkSepeNa / sadvRttAt samyakcAritrAt / tacca bodhaniyataM jJAnAyattam / sa zrute: sa AgamaH zruteH AkarNanAt / AkarNyamAno hi AgamaH kAryakArI bhavati sadvyavahAraM ca bhajate / sA cAptAt / sa ca sarvadoSarahitaH / sarve doSA rAgAdayo'STAdaza- kSudhA tRSA bhayaM dveSo rAgo mohazca cintanam / jarA rujA ca mRtyuzca kheda: svedo mado ratiH // vismage jananaM nidrA viSAdo'STAdaza dhruvA: / trijagatsarvabhUtAnAM doSAH sAdhAraNA ime // etairdoSavinirmuktaH so'yamApto niraJjana: / ' ityabhidhAnAt / ataH yataH paramparayA satsukhApterApto mUlamataH / tam ityaMbhUtam Aptam / yuktyA prmaannosttyaa| suvicArya jina-sugata-Izvara-brahma-kapileSu Aptatvena parikalpiteSu madhye ka evaMvidhaguNasaMpano ghaTate iti nipuNarUpatayA parIkSya / icchA karate haiM, vaha sukhako prApti samasta karmokA kSaya ho jAnepara hotI hai, vaha karmokA kSaya bhI samyak cAritrake nimittase hotA hai, vaha samyakcAritra bhI samyagjJAnake adhIna hai, vaha samyagjJAna bhI Agamase prApta hotA hai, vaha Agama bhI dvAdazAMgarUpa zrutake sunanese hotA hai, vaha dvAdazAMga zruta bhI Aptase AvirbhUta hotA hai, Apta bhI vahI ho sakatA hai jo samasta doSoMse rahita hai, tathA ve doSa bhI rAgAdisvarUpa haiN| isaliye sukhake mUla kAraNabhUta AptakA (devakA) yukti (parIkSA) pUrvaka vicAra karake sajjana manuSya bAhya evaM abhyantara lakSmIko prApta karaneke liye sampUrNa sukha denevAle usI AptakA Azraya kareM // vizeSArtha-yahAM yaha batalAyA hai ki kSudhA-tRSA Adi aThAraha doSoMse rahita AptakI divyadhvaniko sunakara gaNadharoMke dvArA dvAdazAMga zrutakI racanA kI jAtI hai / usako sunakara ArAtIya AcArya AgamakA praNayana karate haiM jisake ki abhyAsase sAdhAraNa
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 AtmAnuzAsanam zraddhAnaM dvividhaM tridhA dazavidhaM mauDacAdya goDaM sadA saMvegAdivirvAdhataM bhavaharaM vyajJAnazuddhipradam / [ zlo0 10 sarvasukhadaM sarvamukhaM paripUrNa mokSasukhaM tasya dAyakaM sarveSAM vA prANitAM sukhadAyakam / zrayantu Azrayantu ArAdhayantu / thiye vAhyAbhyantaralakSmIsiddhayarthaM // 9 // tatsiddhacai ca tena bhagavatA satAmupAyaH samyagdarzanajJAnacAritratapasAdhanArUpI darzitastatra samyagdarzanAtdhanAsvarUpaM darzayannAha zradvAtamityAdi / zraddhAnaM samyagdarzana viparItAbhinivezaviviktamAtmanaH svarUpam / tat dvividha tAvat naisargikamadhigamaM c| prANiyoMko hitAhitakA vodha prApta hotA hai / isa prakAra jaba prANIko hitAhitavivekake sAtha vastusthitikA jJAna ho jAtA hai taba usakA samyakcaritra ( tapa-saMyama Adi) kI ora jhukAva hotA hai aura isase vaha sampUrNa karmoMko AtmA se pRthak karake zIghra hI avinazvara nirAkula sukhako prApta kara letA hai / isa prakAra paramparAse usake manorathako pUrtikA mUla kAraNa rAgAdi doSoMse rahita sarvadarzI Apta hI ThaharatA hai / ataeva sukhAbhilASI prANiyoMko aise hI AptakA smaraNa, cintana evaM upAsanA Adi karanI cAhiye // 9 // tattvArthazraddhAnakA nAma samyagdarzana hai / vaha nisargaja aura adhigamajake bhedase do prakArakA; aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyikake bhedase tIna prakArakA; tathA Age kahe jAnevAle AjJAsamyaktva Adi ke bheda se dasa prakArakA bhI hai / mUDhatA Adi ( 3 mUDhatA, 8 mada, 6 anAyatana aura 8 zaMkA - kAMkSA Adi) doSoMse rahita hokara saMvega Adi guNoMse vRddhiko prApta huA vaha zraddhAna ( samyagdarzana) nirantara saMsArakA nAzaka; kumati, kuzruta evaM vibhaMga ina tIna mithyAjJAnoMkI zuddhi ( samIcInatA) kA kAraNa ; tathA jIvAjIvAdi sAta athavA inake sAtha puNya aura pApako lekara nau tattvoMkA nizcaya karAnevAlA hai / vaha samyagdarzana sthira mokSarUpa bhavanake Upara caDhanevAle buddhimAn ziSyoMke liye prathama sIDhI ke samAna hai / isIliye ise cAra ArAdhanAoMmeM prathama ArAdhanAsvarUpa kahA jAtA hai | vizeSArtha - - yahAM samyagdarzanake jo do bheda nirdiSTa kiye gaye haiM ve haiM
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 10 ] samyagdarzanasvarUpam nizcinvan nava saptatattvamacalaprAsAdamArohatAM sopAnaM prathamaM vijeyaviduSAmAdyeyamArAdhanA // 10 // ! 11 tridhA aupazamika kSAyika kSAyopazamikaM ca / dazavidhaM vakSyamANAjJAsamyaktvAdibhedAt / mauDhyAdyapoDhaM mauDhayAdibhiH paJcavizanidoSaiH rahitam / ke te maDhavAya doSA ityAha--' mUDhatrayaM madAzcASTau tathAtAyatanAni paT / aSTau zaGakAyazceti dRgdoSA paJcaviMzatiH // ' mUDha trayaM loka-samaya-devatA mUDhalakSaNam / aSTamadA jAtikulaizvaryAdayaH / paDanAyatanAni mithyAdarzana- jJAna - cAritrANi trINi trayazca tadvantaH puruSAH athavA anarvajJa-a sarvajJAyatana-anarvajJajJAna sarvajJajJAnamamaveta puruSA'parvajJAnu nisargaja aura adhigamaja samyagdarzana / inameM jo tattvArthazraddhAna sAkSAt bAhya upadeza AdikI apekSA na karake svabhAvase hI utpanna hotA hai use nisargaja tathA jo bAhya upadezakI apekSAse utpanna hotA hai use adhigamaja samyagdarzana kahate haiM / pratyeka kArya antaraGaga aura bAhya ina do kAraNoMse utpanna hotA hai / tadanusAra yahAM samyagdarzanakA antaraGaga kAraNa jo darzanamohanIyakA upazama, kSaya athavA kSayopazama hai vaha to ina donoM hI samyagdarzanoMmeM samAna hai / vizeSatA una donoM meM itanI hI hai ki nisargaja samyagdarzana sAkSAt bAhya upadezako apekSA na karake jinamahimA Adike dekhane se pragaTa ho jAtA hai, parantu adhigamajaM samyagdarzana vAhya upadezake vinA nahIM pragaTa hotA hai| isake Age jo usake tIna bheda nirdiSTa kiye haiM ve antaraGaga kAraNakI apekSAse haiM / yathA- jo samyagdarzana anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva, samyakmithyAtva aura samyaktva ina sAta prakRtiyoMke upazamase utpanna hotA hai use aupazamika tathA jo inhIM sAta prakRtiyoM ke kSayase utpanna hotA hai ute kSAyika samyagdarzana kahate haiM / anantAnubandhI krodha, mAna, mAyA, lobha, mithyAtva aura samyagmithyAtva inake udayAbhAvI kSaya va sadavasthArUpa upazamase tathA dezavAtI spardhakasvarUpa samyaktva prakRtike udaya se jo samyagdarzana utpanna hotA hai use kSAyopazamika kahA jAtA hai / Age jo yahAM usa samyagdarzanake dasa bhedoMkA nirdeza kiyA unakA varNana
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12. AtmAnuzAsanam [zlo0 10 SThAnA'sarvajJAnuSThAnasamavetapuruSalakSaNAni / aSTau zaGakAdayaH zaGakA kAGakSA vicikitsA mUDhadRSTiranupagUhanamasthitIkaraNamavAtsalyamaprabhAvanA iti / saMvegAdividhitaM saMvegaH saMsArabhIrutA. dharme dharmaphaladarzane ca harSoM vA / AdizabdAdvairAgyanindAgarhAdayo gRhayante / te vizeSaNa vadhitA vRddhi nItA yena tairvA vivardhitaM nirmalarUpatayA prakarSanItam / bhavaharaM saMsAravinAzakam / granthakAra svayaM hI Age kareMge, ataeva unake sambandhameM yahAM kucha nahIM kahA jA rahA hai| jina doSoMke kAraNa yaha samyagdarzana malinatAko prApta hotA hai ve paccIsa doSa nimna prakAra haiM- 3 mUDhatA, 8 mada, 6 anAyatana aura 8 zaMkA Adi / mUDhatAkA artha ajJAnatA hai| vaha mUDhatA tIna prakArakI hai / (1) lokamUDhatA- kalyANakArI samajhakara gaMgA Adi nadiyoM athavA samudrameM snAna karanA, vAlu yA pattharoMkA stUpa banAnA, parvatase giranA, tathA agnimeM jalakara satI honA Adi / (2) devamUDhatA- abhISTa phala prApta karanekI icchAse isI bhavameM AzAyukta hokara rAga-dveSase dUSita devatAoMkI ArAdhanA krnaa| (3) gurumUDhatA- jo parigraha, Arambha evaM hiMsAse sahita tathA saMsAraparibhramaNake kAraNIbhUta vivAhAdi kAryomeM rata haiM aise mithyAdRSTi sAdhuoMkI prazaMsA Adi krnaa| kahIM kahIM isa gurumUDhatAke sthAnameM samayamUDhatA pAyI jAtI hai jisakA abhiprAya hai samIcIna aura mithyA zAstroMkI parIkSA na kara kumArgameM pravRtta karanevAle zAstroMkA abhyAsa krnaa| jJAna, pratiSThA, kula (pitRvaMza), jAti (mAtRvaMza), zArIrika bala, dhana-sampatti, anazanAdisvarUpa tapa aura zarIrasaundarya ina AThake viSayameM abhimAna pragaTa karanese ATha mada hote haiM / anAyatanakA artha hai dharmakA asthaan| ve anAyatana chaha haiM- kuguru, kudeva, kudharma kugurubhakta, kudevabhakta aura kudharmabhakta / nirmala samyagdRSTi jIva rAjA Adike bhayase, AzAse, snehase tathA lobhase bhI kabhI inakI prazaMsA Adi nahIM karatA hai / 8 zaMkA Adi- (1) zaMkA- sarvajJa devake dvArA upadiSTa tattvake viSayameM aisI AzaMkA rakhanA ki jisa prakAra
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ -10] samyagdarzanasvarUpam dhyajJAnazuddhipradaM trINi ajJAnAni kumati-zrutAvaSayaH teSAM zuddhipadaM samocInatAkaram / nizcinvan nizcitaM viSayatAM nayan / jIvAjIvAsravandhataMvaranirjarAmokSAstattvamiti saptatattvAni puNyapApapadArthAbhyAM sahitAni nava padArthA uccane / acalaprAsAdaM na yahAM amuka tattvakA svarUpa batalAyA gayA hai kyA vaha vAstavameM aisA hI hai athavA anya prakAra hai| (2) kAMkSA-pApa evaM dukha ke kAraNIbhUta karmAdhIna sAMsArika sukhako sthira samajhakara usakI abhilASA rkhnaa| (3) vicikitsA- muni Adike malina zarIrako dekhakara usase ghRNA karanA / yadyapi yaha manu yazarIra svabhAvataH apavitra hai, phira bhI cUMki samyagdarzana AdirUpa ratnatrayakA lAbha eka mAtra isI manuSyazarIrase ho sakatA hai ataeva vaha ghRNAke yogya nahIM hai / yadi vaha ghRNAke yogya hai to kevala viSayabhogako dRSTise hI hai, na ki AtmasvarUpalAmakI dRssttise| (4) mUDhadRSTi- kumArga athavA kumArgagAmI jIvoMkI mana, vacana athavA kAyase prazaMsA karanA ! (5) anupagUhana-- ajJAnI athavA azakta (vratAdike paripAlanameM asamartha) janoMke kAraNa pavitra mokSamArgake viSayameM yadi kisI prakArako nindA hotI ho to usake nirAkaraNakA prayatna na karake usameM sahAyaka honA / (6) asthitIkaraNa- mokSamArgase Digate hue bhavya jIvoko dekha karake bhI unheM usameM dRDha karanekA prayatna na krnaa| (7) avAtsalya-- dharmAtmA jovoMkA anurAgapUrvaka AdarasatkAra Adi na karanA, athavA use kapaTabhAvase krnaa| (8) aprabhAvanA- jainadharmake viSayameM yadi kinhIMko ajJAna athavA viparIta jJAna hai to use dUra karake usakI mahimAko prakAzita karanekA udyoga na karanA / isa prakAra ye samyagdarzanake paccIsa doSa haiM jo use malina karate haiN| itanA yahAM vizeSa samajhanA cAhiye ki ina doSoMkI sambhAvanA kevala kSAyopazamika samyagdarzanake viSayameM hI ho sakatI hai, kAraNa ki vahAM samyaktvaprakRtikA udaya rahatA hai| aupazamika aura kSAyika samyagdarzanake viSayameM ukta doSoMko sambhAvanA nahIM hai / zlokameM jina
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [lo0-11AjJAmArgasamudbhavamapadezAtsUtrabIjasaMkSepAt vistArAbhyAM bhavamavaparamAvAdigADhaM ca // 11 // AjAsamyaktvamuktaM yaduta virucitaM vItarAgAjayava tyaktagranthaprapaJcaM zivamamRtapathaM zraddadhanmohazAnteH / -lamti prANino yasmAdamI acala: ma cAmo prAtadaztra mokSaptan ArohataI caTanAm / vineyavidupAM zipyapaNDinAnAm / / 10 / / idAnIM davidhasamyaka vasUcanAya 'AjJetyAdi' saMgrahazlokamAha / / 11 / / asyaiva vivaraNArthamAzAsamyaktvamityAdyAhayaduta uta aho yat vicitaM zraddhAnam / tarAgAjJayaiva grAstrapaThanamantareNa sarvajJavacanopadezamAvegava vorAgAjJayeti / vA iva (?) gADhasamyagdarzanaparyantaM sarvatra saMbandhanIyam / kathaM viracitam / tyaktagranthaprapaJca granthayavaNaM vinA / saMvega Adi guNoMse isa samyagdarzanako vRddhiMgata batalAyA hai ve ye haiM--- (1) saMvega arthAt saMsArake duHkhoMse nira.tara bhayabhIta rahanA, athavA dharma meM anurAga rkhnaa| (2) nirveda-- saMsAra, zarIra evaM bhoMgoMse virakti / (3) nindA-- apane doSoMke viSayameM pazcAtApa karanA / (4) garhA- kiye gaye doSoMko guruke Age pragaTa karake nindA karanA / (5) upazama-- krodhAdi vikAroMko zAnta karanA / (6) bhakti-- samyagdarzana Adike viSayameM anurAga rkhnaa| (7) vAtsalya-- dharmAtmA janase premapUrNa vyavahAra karanA / (8) anukampA-- prANiyoMke viSayameM dayAbhAva rakhanA / isa prakAra ina guNoMse sahita aura uparyukta paccIsa doSose rahita vaha samyagdarzana mokSarUpI prAsAdako prathama sIDhIke samAna hai / isIliye use samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra aura tapa ina cAra ArAdhanAoMmeM prathama sthAna prApta hai // 10 // vaha samyagdarzana AjJAsamudbhava, mArgasamudbhava, upadezasamudbhava, sUtrasamudbhava, vojasamudbhava, saMkSepasamudbhava, vistArasamudbhava, arthasamudbhava, avagADha aura paranAvagADha; isa prakArase dasa prakArakA hai // 11 // darzanamohake upazAnta honese granthazravaNake vinA kevala vItarAga bhagavAnkI AjJAse ho jo tattvazraddhAna utpanna hotA hai use AjJAsamyaktva kahA gayA hai| darzanamohakA upazama honese granthazravaNake vinA jo kalyANakArI mokSa
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13-]. samyagdarzanasya daza bhedAH mArgazraddhAnamAhuH puruSavarapurANopadezopa jAtA yA sajJAnAgamAdhiprasutibhirupadezAdirAdezi dRSTiH // 12 // AkarSyAcArasUtra municaraNavidheH sUcanaM zraddadhAnaH ' sUktAsau sUtradRSTi1radhigamagaterarthatArthasya bIjaiH / kaizcijjAtopalabdherasamazamavazAbdIjadRSTiH padArthAn saMkSepeNaiva buddhvA rucimupagatavAn sAdhu saMkSepadRSTiH // 13 // tathA mArgazraddhAnamAhuH virucitam / kiM kurvan / zraddadhat pratIti kurvan / kama amRtapathaM mokSapatham / kiviziSTam zivam anantasukhahetum abAdhyamAnatayA vA prazastam / tathA tyakta granthamaH Jca nirgranthatAlkSa gam / kutaH zraddadhata pratoti kurvan / mohazAnte: darzanamohopazamAdeH / etacca prAmuttaratra ca saMbandhanIyam / puruSetyAdi / puruSavasa: triSaSTizalAkApuruSAH teSAM purANAni tadupadezAjjAMtA prayamAnuyogaparijJAnAt utpannatyarthaH / saMjJAne tyAdi / sama cInaM jJAnaM yasyAsau saMjJAna: sa cAsau Agamazca sa eva adhiH tatra pravRtibhiH pravINa gagadharadevAdibhistasya vA prasUtiH prasaraga yabhyastIrtha krebhystaiH| upadezAdidRSTiH upadezazabda: Adau yasya dRSTe: upadezadRSTiH ityarthaH / Adezi upadiSTA // 12 // AkayetyAdi / manicaraNavidhaiH munInAM caraNaM cAritraM tasya vidheH prakArasya karaNasya vA / sUcanaM pratipAdakam / zraddadhAnaH zraddhAnaM parigata: / pratipatti davRttyA zaktyA (suuktaasau| zobhanA sA sUtradRSTi: uktA / duraviga netyAdi / jAtoralabdhe. paJcasaMgrahAdikaraNAnuyogaparijJAnavato bhavyasya / kaiH kRtvA jaatoplbdhH| bIja: bIjapadaiH kaizcidvivakSitaiH / kasya bIjapadaiH / athamArthasya jIvAdyasaM vAtasya / kathaMbhUtasya / duradhigamagateH atisUkSmAdirUpatayA dUradhigamA mahatA kaSTena prApyA saMvedya vA mati: pratipattiyaMsya / asamazamavazAt advitIyadarzanamoharepasamavazAt / mArgakA zraddhAna hotA hai use mArgasamyagdarzana kahate haiN| tresaTha zalAkApuruSoMke purANa (vRttAnta) ke upadezase jo samyagdarzana (tattvazraddhAna) utpanna hotA hai use samyagjJAnako utpanna karanevAle AgamarUpa samudrameM pravINa gaNadhara devAdine upadezasamyagdarzana kahA hai // 12 // munike caritra (sakalacaritra) ke anuSThAnako sUcita karanevAle AcArasUtrako sunakara jo tattvazraddhAna hotA hai use uttama sUtrasamyagdarzana kahA gayA hai / jina jIvAdi padArthoke samUhakA athavA gaNitAdi viSayoMkA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [ilo0 14yaH zrutvA dvAdazAGgoM kRtaruciratha taM viddhi vistAra dRSTi saMjAtAtkutazcitpravacanavacanAnyantareNArthadRSTi: / dRSTiH sAGgAGgabAhyapravacanamavagAyotthitA yAvagADhA kaivalyAlokitArthe ruciriha paramAvAdigADheti rUDhA // 14 // sA bIjadRSTi: / padArthAnityAdi / tattvArthasiddhAntasUtralakSaNadravyAnuyogadvAreNa padArthAn jovAdIn saMkSepeNaiva buddhvA teSu rucim upagatavAn Atmava abhedavRttyA sAdhu samIcAnA3 saMkSapadRSTi: ucyate // 13 / / ya: zrutvetyAdi / dvAdazAGgAnAM samAhAro dvAdazAGgI tAM zrutvA / taHpratipAditeSu artheSu ya: kRtaruci: / atha aho / tamAtmAnam abhedavRttyA viddhi jAnIhi vistAradRSTim / saMjAtetyAdi / arthAt kunazcina aGgabAyapravacanapratipAditAt / pravacanajJAna durlabha hai unakA kinhIM bIjapadoMke dvArA jJAna prApta karanevAle bhavya jIvake jo darzanamohanIyake asAdhAraNa upazamavaza tattvazraddhAna hotA hai use bIjasamyagdarzana kahate haiN| jo bhavya jIva padArthoM ke svarUpako saMkSepase hI jAna karake tattvazraddhAnaM (samyagdarzana) ko prApta huA hai usake usa samyagdarzanako saMkSepasamyagdarzana kahA jAtA hai // 13 // jo bhavya jIva bAraha aMgoMko sunakara tattvazraddhAnI ho jAtA hai use vistArasamyagdarzanase yukta jAno, arthAt dvAdazAMgake sunanese jo tattvazraddhAna hotA hai use vistArasamyagdarzana kahate haiM / aMgabAhya AgamoMke paDhane ke vinA bhI unameM pratipAdita kisI padArthake nimittase jo arthazraddhAna hotA hai arthasamyagdarzana kahalAtA hai| aMgoMke sAtha aMgabAhya zrutakA avagAhana karake jo samyagdarzana utpanna hotA hai use avagADhasamyagdarzana kahate haiN| kevalajJAnake dvArA dekhe gaye padArthoke viSayameM ruci hoto hai vaha yahAM paramAvagADhasamyagdarzana isa nAmase prasiddha hai. // vizanArtha- zloka 12, 13 aura 14 meM samyagdazanake jina dasa bhadoMkA svarUpa nirdiSTa kiyA gayA hai ve prAyaH uttarottara vikAsako prApta hue haiN| yathA--prathama AjJAsamyaktvameM jIva zAstrAbhyAsake vinA kevala sarvajJa vItarAga devakI AjJApara hI vizvAsa karatA hai| use yaha nizcala zraddhAna hotA hai ki jinendra deva .. 1 sa tAM / 2 (ni. sA) pratipATho'yam, ja sa ra naa| 3 sa samIcIna /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ -14] samyagdarzanasya daza bhedAH vacanAnyantareNa aGgabAhayapravacanazravaNaM vinA dvAdazAGgavida: viziSTakSayopazamavazAt saMjAtA arthadRSTirucyate / sAGgetyAdi / saha aGgavartate iti sAGgaM tacca tat aGgabAhaya (pra) vacanaM ca / tadavagAhaya jJAtvA / utthitA utpannA // 14 // nanu caturvidhArApanAsu madhye samyaktvArAdhanA prathamata: kasmAdvidhIyate ityAha-- cUMki sarvajJa aura vItarAga (rAga-dveSarahita) haiM ataeva ve anyathA upadeza nahIM de sakate haiM, unhoMne jo tattvakA svarUpa batalAyA hai vaha sarvathA ThIka hai / dUsare mArgasamyagdarzanameM bhI jIvake AgamakA abhyAsa nahIM hotA / vaha kevala samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritrasvarUpa mokSamArgako kalyANakArI samajhakara usapara zraddhAna karatA hai| tIsare upadezasamyagdarzanameM prANI prathamAnuyogameM varNita tIrthaMkara, cakravartI, nArAyaNa, pratinArAyaga evaM balabhadra Adi mahApuruSoMke cAritrako sunakara aura usase puNya-pApake phalako vicArakara tattvazraddhAna karatA hai / cauthe sUtrasamyagdarzanameM jIva caraNAnuyogameM varNita muniyoMke cAritrako sunakara tattvarUciko utpanna karatA hai / pAMcaveM bIjasamyagdarzanameM karaNAnuyogase sambaddha gaNita AdikI pradhAnatAse varNita jina durgama tattvoMkA jJAna sarvasAdhAraNake liye durlabha hotA hai use jIva kinhIM bIjapadoMke nimittase prApta karake tattvazraddhAna karatA hai / chaThe saMkSepasamyagdarzanameM dravyAnuyogameM varkako pradhAnatAse varNita jIvA-jIvAdi padArthoMko saMkSepase jAnakara prANI tattvaruciko prApta hotA hai| sAtave vistArasamyagdarzanameM jIva dvAdazAMgazrutako sunakara tattvazraddhAnI banatA hai / AThaveM arthasamyagdarzanameM viziSTa kSayopazamase sampanna jIva zrutake sunaneke vinAhI usameM prarUpita kisI arthavizeSase tatvazraddhAnI hotA hai / nauveM avagADhasamyagdarzanameM aMgapraviSTa aura aMgabAhya donoM hI prakArake zrutako jJAta karake jIva. dRDhazraddhAnI banatA hai| yaha samyagdarzana zrutakevalIke hotA hai / antima paramAvagADhasamyagdarzana sacarAcara vizvako pratyakSa dekhanevAle kevalI bhagavAnke hotA hai||14|| puruSake samyaktvase rahita zAnti, jJAna, cAritra A. 2
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 15zamabodhavRttatapasA pASANasyeva gauravaM puMsaH / pUjyaM mahAmaNeriva tadeva samyaktvasaMyuktam // 15 // mithyAtvAtaGkavato hitAhitaprAptyanAptimugdhasya / bAlasyeva taveyaM sukumAraiva kriyA kriyate // 16 // zamabodhavRttetyAdi / gauravaM mahattvam / pASANasyeva yathA pASANasya gauravaM viziSTaphalAprasAdhakamabahumUlyatvAt tathA zamAdInAmapi / tadeva pUjyaM viziSTaphala. sAdhakaM bhavati samyaktvasaMyuktamanaya'tvAt / mahAmageriva // 15 // evaMvidhasamyaktvArAdhane pravRttasya ArAdhayituH svarUpaM nirUpya bhayamutsArayannAha-- mithyAtvetyAdi / sadyaH prANaharo vyAdhirAtaGkaH / mithyAtvameva AtaGka: tena aura tapa inakA mahattva pattharake bhArIpanake samAna vyartha hai| parantu vahI unakA mahattva yadi samyaktvase sahita hai to vaha mUlyavAn maNike mahatvake samAna pUjanIya hai // vizeSArtha- sAdhAraNa pASANa aura maNirUpa pASANa ye donoM yadyapi pASANasvarUpase samAna haiM, phira bhI guNakI apekSA una donoMmeM mahAn antara hai / kAraNa ki yadi kisI manuSyake pAsa vizAla bhI sAdhAraNa pASANa ho to usase usakA koI bhI abhISTa siddha honevAlA nahIM hai, balki vaha usake liye bhArabhUta (kaSTaprada) hI banA rahatA hai| kintu jisake pAsa vaha maNirUpa pASANa hai vaha . usase apane abhISTa prayojanako avazya siddha kara letA hai| kAraNa ki usakA mUlya bahuta adhika hai / isase usakI janasamudAyameM pratiSThA bhI adhika hotI hai / ThIka isI prakArase jo jIva samyagdarzanase rahita hai vaha bhale hI zAnti, jJAna, cAritra evaM tapakA bhI AcaraNa kyoM na kare; kintu isase vaha kalyANake mArga meM nahIM pravRtta ho pAtA hai / kAraNa ki samyagdarzanake vinA ukta zAnti AdikA koI mUlya nahIM hotaa| kintu maNike samAna bahumUlya samyagdarzanako prApta kara lenepara una saba zAnti AdikA mahattva baDha jAtA hai| usa samaya ve prANIko mokSamArga meM pravRtta karake zAzvatika sukhakI prAptimeM sahAyaka ho jAte haiM / ataeva ukta zAnti AdikI apekSA samyagdarzana hI vizeSa. pUjya hai // 15 // mithyAtrUpa rogase sahita hokara hitakI prApti aura ahitake parihArako
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ cAritrArAdhanAyA upakramaH viSayaviSabhAzanotthitamohajvarajanitatIvra tRSNasya / niHzaktikasya bhavataH prAyaH peyAdyupakramaH zreyAn // 17 // - 17 ] 19 muktasya / hitaM sukham ahitaM duHkhaM tayoH prAptizca anAptizca prAptyanAptI tatra mugdhasya upAyAnabhijJasya / iyaM samyaktvArAdhanArUpA asmAbhiH tava prathamA kriyAkriyate saMskAro vidhIyate / kiviziSTA / sukumArA aklezena anuSThAtuM zaktyA // 16 // ayedAnIM cAritrArAdhanApradarzanopakramaM kurvANastadArAdhayituryogyAmebANuvratarUpAM tAm upadarzayannAha - - niSayetyAdi / prakRtiviruddham adhikabhojanaM thA viSamAzanam | no cetkAlAtikramahInaM vA viSayA eva viSamAzanam / mohaH apratyAkhyAnAvaraNodayalakSaNaH cAritramohaH sa eva jvaro mohajvaraH / tRSNA tRSA na samajha sakanevAle bAlakake samAna tere liye yaha samyaktvaArAdhanArUpa sarala cikitsA kI jAtI hai / / vizeSArtha --- jisa prakAra kaThina rogase grasta huA bAlaka apane hita-ahitako na samajha sakanekeM kAraNa jaba usa rogako naSTa karanevAlI kisI tIkSNa auSadhiko nahIM lenA cAhatA hai taba catura vaidya batAzA AdimeM auSadhiko rakhakara athavA vastra AdimeM usakA prayoga karake saralatAse usakI cikitsA karatA hai / usI prakAra mithyAtvarUpa rogase grasta huA prANI jaba apane hita-ahitakA viveka na honese duddhara tapazcaraNa AdimeM asamartha hotA hai taba usake hitako cAhanevAlA guru sarva prathama usake liye isa samyaktva ArAdhanAkA upadeza karatA hai / kAraNa ki isakA baha saralatAse ArAdhanA kara sakatA hai| isake atirikta vaha ( samyaktva) AgekI kriyAoM (saMyama va tapa Adi) kA mUla kAraNa bhI hai / / 16 / / viSayarUpa viSama bhojanase utpanna hue moharUpa jvarake nimittase jo tIvra tRSNA (viSayAkAMkSA aura pyAsa) se sahita hai tathA jisakI zakti uttarottara kSINa ho rahI hai aise tere liye prAya: peya ( pIneke yogya supAcya phaloMkA rasa Adi tathA aNuvrata Adi) AdikI cikitsA adhika zreSTha hogI // vizeSArtha -- yadi koI manuSya prakRtike viruddha athavA mAtrAse adhika bhojana karaneke kAraNa jvara Adise pIr3ita hokara tIvra pyAsase vyAkula hotA hai to aisI avasthAmeM catura vaidya
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 18sukhitasya duHkhitasya ca saMsAre dharma eva tava kAryaH / sukhitasya tadabhivRddhaya duHkhabhujastadupaghAtAya // 18 // bhogAbhilASazca / peyAdhukrama:-- yathA jvarakSINazakte: Aturasya prathamataH peyArUkSAhArAApakramaH zreyAn tathA mohajvarakSINazakteH mumukSo: aNuvratAde: peyAdisadRzasya prathamataH prAyo bAhulyena upakramaH prArambhAH zreyAn / / 17 / / karaya sau tatprArambhaH kartumucitaH ityAha ~ sukhitasyetyAdi / sukhitasya sukham anubhavataH / duHkhitasya duHkhamanubhavatazca / dharmazcAritram uttamakSamAdirvA / sa eva saMsAre tava kAryaH / sukhitasya tadabhivRddhaye sukhAbhivRddhinimittam / du:khabhujaH du:khitasya / usakI zArIrika zaktiko kSINa hotI huI dekhakara samucita auSadhike sAtha usake liye pIneke yogya phaloMke rasa yA dUdha AdirUpa supAcya bhojanakI vyavasthA karatA hai| kAraNa ki snigdha va gariSTha bhojanase usakA ukta roga kama na hokara aura bhI adhika bar3ha sakatA hai| isa vidhise usakA roga saralatAse dUra ho jAtA hai / ThIka isI prakArase jo prANI indriyaviSayoMmeM mugdha hokara usa viSayatRSNAse atizaya vyAkula ho rahA hai tathA isIliye jisakI svAbhAvika Atmazakti kSINatAko prApta ho rahI hai usake liye sadguru prathamataH aNuvrata Adike paripAlanakAjinakA paripAlana vaha saralatAse kara sakatA hai- upadeza karatA hai| kAraNa ki vaisI avasthAmeM yadi use mahAvratoMke dhAraNa karanekA upadeza diyA gayA aura tadanusAra usane unheM grahaNa bhI kara liyA, parantu Atmazaktike na rahanese yadi vaha unakA paripAlana na kara sakA to isase usakA aura bhI adhika ahita ho sakatA hai / ataeva usa samaya usake liye aNuvratoMkA upadeza hI adhika kalyANakArI hotA hai // 17 // he jIva ! tU cAhe sukhakA anubhava kara rahA ho aura cAhe dukhakA, kintu saMsArameM ina donoM hI avasthAoMmeM terA eka mAtra kArya dharma hI honA cAhiye / kAraNa yaha hai ki vaha dharma yadi tU sukhakA anubhava kara rahA hai to tere usa sukhakI vRddhikA kAraNa hogA, aura yadi tU dukhakA anubhava kara rahA hai to vaha dharma tere usa durUke vinAzakA kAraNa hegA /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 -19] viSayasukhasya dharmaphalatvam dharmArAmatarUNAM phalAni sarvendriyArthasaukhyAni / saMrakSya tAMstatastAnyuJcinu yastairupAyaistvam // 19 // tadupaghAtAya duHkhavinAzanimittam // 18|| viSayasukhaM hi dharmaphalam / ato dharma rakSatA tadbhoktavyametadevAha-dharmArAmetyAdi / tAn dharmArAmatarUn / tatastebhyaH / sAni phalAni / uccinu gRhANa / ya: kaizcit taiH prasiddhaH sragvanitAdibhiH upAya: indriyasukha hetubhiH / tAn vA saMrakSya / taiH upAyaiH uttamakSamAmArdavAdibhiH // 19 // vizeSArtha- jo prANiyoMke dukhako dUra karake unheM uttama sukhameM dhAraNa karAtA hai vahI dharma kahalAtA hai| isase dharmake do prayojana siddha hote haiM- dukhako dUra karanA aura sukhako prApta kraanaa| isIliye yahAM yaha upadeza diyA gayA hai ki prANiyoMko cAhe to ve sukhI hoM aura cAhe dukhI, donoM hI avasthAmeM unheM dharmakA AcaraNa karanA caahiye| kAraNa ki yadi ve sukhI haiM to isase unakA vaha sukha aura bhI vRddhiMgata hogA, aura yadi ve dukhI haiM to isase unake usa dukhakA vinAza hogA // 18 // indriyaviSayoMke sevanase utpanna honevAle saba sukha isa dharmarUpa udyAnameM sthita vRkSoM (kSamA-mArdavAdi) ke hI phala haiM / isaliye he bhavya jIva ! tU jina kinhIM upAyoMse una dharmarUpa udyAnake vRkSoMkI bhale prakAra rakSA karake unase uparyukta indriyaviSayajanya sukhoMrUpa phaloMkA saMcaya kara / / vizeSArtha-- Upara zloka 18 meM jo dharmako sukhakA kAraNa aura dukhakA vinAzaka batalAyA gayA hai usameM yaha AzaMkA ho sakatI thI ki jaba dharma pratyakSameM sukhakA vighAtaka hai, taba use yahA~ sukhakA kAraNa kisa prakAra kahA? kAraNa ki dharmAcaraNameM viSayabhogoMke anubhavase prApta honevAle sukhako choDakara anazanAdijanita dukhako hI sahanA paDatA hai / isa AzaMkAke nirAkaraNArtha yahAM yaha batalAyA hai ki jisa prakAra aMgUra, seba evaM Ama Adi uttama phaloMkI icchA karanevAlA manuSya prathamataH kucha kaSTa sahakara bhI una phaloMko utpanna karanevAle vRkSoMkA jalasiMcanA ka
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam / [zlo020dharmaH sukhasya hetuheturna virAdhakaH svakAryasya / tasmAtsukhabhaGgabhiyA mAbhUdharmasyA vimukhastvam // 20 // viSayasukhaprAptI dharmamanutiSThatastadabhAva: syAt ityAzaGkayA dharmAtparAGmukho mAbhUstvam / yataH-- dharma: sukhaheturityAdi / na virAdhaka: na vinAzaka: / kayA / bhaGgabhiyA vinAzabhayena / vimukhaH parAnmukhaH (parAGmukhaH) / 20 // amumevArtha dvArA parivardhana evaM saMrakSaNa karatA hai, tatpazcAt vaha samayAnusAra unase abhISTa phaloMko prApta karake atizaya AnandakA upabhoga karatA hai / yadi vaha pahile jalasiMcanAdike kaSTase Darakara una vRkSoMkA parivardhana aura saMrakSaNa na karatA to use una abhISTa phaloMkA prApta honA asaMbhava hI thaa| ThIka isI prakArase vartamAnameM jo indriyaviSayabhogajanita sukha prApta ho rahA hai vaha pUrvakRta dharmakA hI pariNAma hai / ataeva Age bhI yadi ukta sukhako sthira rakhanA hai to usake kAraNabhUta dharmakA AcaraNa avazya hI karanA cAhiye / isase vaha dharma phalIbhUta hokara bhaviSyameM bhI ukta indriyaviSayajanita sugvarUpa phaloMko sthira rakhegA, anyathA bhaviSyameM usase rahita hokara dukhakA anubhava karanA anivArya hogA // 19 // dharma sukhakA kAraNa hai aura kAraNa kucha apane kAryakA virodhI hotA nahIM hai| isaliye tU sukhanAzake bhayase dharmase vimukha na ho / vizeSArtha- dharmake AcaraNameM viSayasukhakA vinAza hotA hai, isI AzaMkAkA nirAkaraNa karate hue aura bhI yahAM yaha batalAyA hai ki jaba dharma sukhakA kAraNa hai taba vaha usa sukhakA vighAtaka nahIM ho sakatA hai| yadi kAraNa hI apane kAryakA virodhI bana jAya to phira kArya-kAraNabhAvako niyamavyavasthA bhI kaise bana sakegI? nahIM bana sakegI / isa prakArase to samasta lokavyavahArakA hI virodha ho jaavegaa| isaliye dharmase sukhakA vinAza hotA hai, yaha kalpanA bhramapUrNa hai // 20 // jisa prakAra kisAna bIjase utpanna 1 sa dhrm|
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ -22] dharmamAhAtmyam 23 . dharmAdavAptavibhavo dharma pratipAlya bhogmnubhvtu| bIjAdavAptadhAnyaH kRSIvalastasya bIjamiva // 21 // saMkalpyaM! kalpavRkSasya cintyaM cintAmaNerapi / asaMkalpyamasaMcintyaM phalaM dharmAdavApyate // 22 // . dRSTAntadvAreNa samarthayamAnaH prAha-- dharmAdavAtavibhava ityAdi / vibhavaH indriysaukhysNpttiH| pratipAlya rakSitvA / kRSIvala: kuttumbikH| tasya dhAnyasya / / 21 / kIdRzaM phala dharmAtprApyata ityAha-- saMkalpa (lpa) mityAdi saMkalpaM (lyaM) bacanena yAcitam / cintyaM manasA saMpradhAritam // 22 // dhAnya (gehUM va cAvala Adi) ko prApta karatA huA usameMse bhaviSyake liye kucha bIjake nimitta surakSita rakhakara hI usakA upabhoga karatA hai usI prakAra he bhavya jIva ! tUne jo yaha sukha-sampatti prApta kI hai vaha dharmake hI nimittase prApta kI hai, isaliye tU bhI ukta sukhasampattike bIjabhUta usa dharmakA rakSaNa karake hI usakA upabhoga kara // 21 // kalpavRkSakA phala saMkalpa (prArthanA) ke anusAra prApta hotA hai tathA cintAmaNikA bhI phala cintA (manakRta vicAra) ke anusAra prApta havA hai, parantu dharmase jo phala prApta hotA hai vaha aprArthita evaM acintya hI prApta hotA hai / vizeSArtha-lokameM kalpavRkSa aura cintAmaNi abhISTa phalake denevAle mAne jAte haiM / parantu kalavRkSa jahA~ vacana dvArA kI gaI prArthanAke anusAra abhISTa phala detA hai vahAM cintAmaNi manakI kalpanAke anusAra vaha phala detA hai / kintu dharma eka aisA apUrva padArtha hai ki jisase abhISTa phala prAptike liye na kisI prakArako yAcanA karanI par3atI hai aura na manameM kalpanA bhii| tAtparya yaha ki dharmakA AcaraNa karanese prANIko svayameva hI abhISTa sukha prApta hotA hai / jaiseyadi manuSya saghana vRkSake nIce pahuMcatA hai to use usakI chAyA svayameva prApta hotI hai,usake liye vRkSase kucha yAcanA Adi nahIM karanI pddtii||22|| vidvAn manuSya nizcayase AtmapariNAmako hI puNya aura pApakA kAraNa batalAte haiM / isaliye apane nirmala pariNAmake dvArA pUrvasaMcita 1 mudritapratipATho'yam, ja sa saMkalpaM /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 AtmAnuzAsanam zlo0 23pariNAmameva kAraNamAhuH khalu puNyapApayoH prAjJAH / tasmAt pApApacayaH puNyopacayazca suvidheyaH / / 23 / / kRtvA dharmavighAtaM viSayasukhAnyanubhavanti ye mohAt / Acchidya tarUn mUlAt phalAni gRhanti te pApAH // 24 / / evaMvidho dharmaH kutaH upArjita ityAha- pariNAmamevetyAdi / khalu sphuTam / tasmAt pariNAmAt, athavA yata: evaM tasmAt / pApApacaya: pApasya apacaya: anupArjanaM nirjarA ca / puNyopacaya: puNyopArjanaM puNyAbhivRddhizca / suvidheyaH sukhena vidhAtuM zakyaH suSchu vA kartavya: // 23 // ye tu dharmopacayam akurvanta: viSayasukhAnyanubhavanti teSAM nindAM darzayannAha-- kRtvA dharmavighAtamityAdi // 24 // pApakI nirjarA, navIna pApakA nirodha aura puNyakA upArjana karanA cAhiye // vizeSArtha- 'zubhaH puNyasyAzubhaH pApasya' (tattvA. 6-3) isa sUtrameM AcAryapravara zrI umAsvAmIne yaha batalAyA hai ki zubha yoga puNya tathA azubha yoga pApake AsravakA kAraNa hai| yahAM zubha pariNAmase utpanna mana, vacana evaM kAyakI pravRttiko zubha yoga tathA azubha pariNAmase utpanna mana, vacana evaM kAyakI pravRttiko azubha yoga samajhanA caahiye| isa prakAra jaba puNyakA kAraNa apanA hI zubha pariNAma tathA pApakA kAraNa bhI apanA hI azubha pariNAma ThaharatA hai taba Atmahitako abhilASA karanevAle bhavya jIvoMko apane pariNAma sadA nirmala rakhane cAhiye, jisase ki unake puNyakA saMcaya aura pUrvasaMcita pApakA vinAza hotA rahe // 23 // jo prANI ajJAnatAse dharmako naSTa karake viSayasukhoMkA anubhava karate haiM ve pApI vRkSoMko jaDase ukhADakara phaloMko grahaNa karanA cAhate haiM / vizeSArtha-- jisa prakAra uttama phaloMko cAhanevAlA manuSya una phaloMko utpanna karanevAle vRkSoMko jaDa-mUlase ukhADakara kabhI una abhISTa phaloMko nahIM prApta kara sakatA hai usI prakAra viSayasukhakI abhilASA karanevAle prANI bhI usa sukhake kAraNabhUta dharmako naSTa karake kabhI ukta viSayasukhako nahIM prApta kara sakate haiN| isaliye yadi viSayasukhakI abhilASA hai to usake kAragabhUta dharmakA rakSaNa avazya karanA cAhiye / 24 // jo dharma
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ -26] dharmasya bhAvAbhAvayorguNa-doSadarzanam 25 kartRtvahetukartRtvAnumateH smaraNacaraNavacaneSu / yaH sarvathAbhigamyaH sa kathaM dharmo na saMgrAhyaH // 25 // dharmo vasenmanasi yAvadalaM sa tAvaddhantA na hanturapi pazya gate'ya tasmin / dRSTA parasparahatirjanakAtmajAnAM rakSA tato'sya jagataH khalu dharma eva // 26 // nanu tiraskAramAtramevedaM tatsukhAnubhavane dharmopArjanasya kartu sarvathApyazakyatvAdityA. zaGkyAha-- kartRtvetyAdi / dharmaviSaye hi yatsmaraNaM tathA caraNam anuSThAnaM pratipAdanaM tadviSayANi yasya yAni (?) pratyeka kartRtvahetukartRtvAnumatAni taiH / sarvathA yo'bhigamyaH prApyaH manAk agamyo na bhavati // 25 // evaMvidhe dharma prANinAM citte vartamAne'vartamAne ca phalamupadarzayannAha-dharmoM vasedityAdi / janakAtmajAnAM pitRputrANAm // 26 // nanu viSayasukhamanubhavatAM prANinAM manase smaraNa, zarIrake dvArA AcaraNa tathA vacanakRta upadezako viSaya karanevAle kartRtva (kRta), hetukartRtva (preraNA-kArita) aura anumodanake dvArA saba prakArase prApta kiyA jA sakatA hai usa dharmakA saMgraha kaise nahIM karanA cAhiye ? arthAt saba prakArase usakA saMgraha avazya karanA cAhiye // vizeSArtha- jo bhI zubha athavA azubha kArya svayaM kiyA jAtA hai vaha kRta, jo dUsaroMke dvArA preraNApUrvaka karAyA jAtA hai vaha kArita, tathA dUsaroMke dvArA kiye jAnepara jisakI svayaM prazaMsA kI jAtI hai vaha anumata kahA jAtA hai| ye tInoM hI mana, vacana aura kAyase sambandha rakhate haiN| yathA- manakRta, manakArita, manAnumata, vacanakRta vacanakArita, vacanAnumata, kAyakRta, kAyakArita aura kAyAnumata / isa taraha cUMki ina nau prakAroMse sukhaprada dharmakA saMgraha bhale prakAra kiyA jA sakatA hai ataeva sukhAbhilASI prANiyoMko ukta prakArase usa dharmakA saMgraha karanA cAhiye, yahI upadeza yahAM diyA gayA hai // 25 // dekho, jaba taka vaha dharma manameM atizaya nivAsa karatA hai taba taka prANI apane mAranevAlekA bhI ghAta nahIM karatA hai / aura jaba vaha dharma manameMse nikala jAtA hai taba pitA aura putrakA bhI parasparameM ghAta dekhA jAtA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [ilo0. 27 na sukhAnubhavAt pApaM pApaM taddhetughAtakArambhAt / nAjoNaM miSTAnnAnnanu tanmAtrAdyatikramaNAt // 27 // pApopArjanasaMbhavAtkayaM dharmaH syAt ityAzakya Aha-- na sukhAnubhavAdityAdi / taddhatughAtakArambhAt tasya dharmasya hetavaujasAdayasteSAM dhAtakasya vinAzakasya jIvavadhAderArambhAt himAdyAvezakaraNAt / tanmAtrAdyatikrama gAt tasya bhojanasya mAtrAdyatikramo'timAtrasya velAtikramayuktasya prakRtyavasthAviruddhasya cAhArasya grahaNa tasmAt / no cennityabhojanamAtrAdadhikAt / 27 / / nanu hiMsAdikarmaNaH pApaddhikrIDAde hai| isaliye isa vizvakI rakSA usa dharmake rahane para hI ho sakatI hai| vizeSArtha-dharmakA svarUpa dayA hai| vaha dharma jisake hRdayameM sthita rahatA hai vaha dUsaroMkI to bAta hI kyA hai, kintu apane ghAtakakA bhI aniSTa nahIM karatA hai / jaise- yadi koI duSTa jana kisI ahiMsA mahAvratake dhAraka sAdhuke liye gAlI detA hai yA prANaharaNa bhI karatA hai to bhI vaha apane usa ghAtakakA pratIkAra nahIM karatA, pratyuta isake viparIta vaha usake hitakA hI cintana karatA hai| vaha socatA hai ki yaha bicArA ajJAnI prANI ajJAnavaza kumArgameM pravRtta ho rahA hai, vaha kaba kumArgako choDakara . sanmArgameM pravRtta hogA, aadi| isake viparIta jisake hRdayameM vaha dayAmaya dharma nahIM rahatA hai vaha aurakI to bAta kyA, kintu apane pitA aura putrakA bhI ghAta kara DAlatA hai| aise udAharaNa dekhane va sunane meM jaba taba Ate hI rahate haiM / isase yahI siddha hotA hai ki vizvakA kalyANa karanevAlA yadi koI hai to vaha eka dharma hI ho sakatA hai // 26 / / pApa sukhake anubhavase nahIM hotA hai, kintu vaha uparyukta dharmake hetubhUta ahiMsA Adiko naSTa karanevAle prANivadhAdike Arambhase hotA hai / ThIka hI hai- ajIrNa kucha miSTAnnake khAnese nahIM hotA hai, kintu vaha nizcaya se usake pramANake atikramaNase hI hotA hai // vizeSArtha- jisa prakAra svAdake nimitta parimita miSTAnna Adike khAnese kabhI ajIrNa nahIM hotA, kintu vaha jivhAlampaTa hokara use adhika pramANameM khAnepara hI- hotA hai; usI prakAra viSayasukhake anubhava mAtrase kucha pApa
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 -28] mRgayAdInAM sukhAhetutvam apyetanmRgayAdikaM yadi tava pratyakSaduHkhAspadaM pAparAcaritaM purAtimayadaM saukhyAya saMkalpataH / dharmavatsukhahetutvaprasiddhaH kathaM taddhetughAtakArambhAtpApaM syAt, pApahetoH sukhahetutvAvirodhAt ityAzaGkAM nirAkurvannAha- anyetdi:yaadi| api zabda: pratyekamabhisaMbandhanIyaH / etatsaridRzyamAnaM bhRgayAdikamapi / mRgayA pApaddhiH / aadishbdaadnRtcauryaadigrhnnm| kiviziSTaM tat / pratyakSaduHkhAspadamapi pratyakSataH pratIyamAnAnAM tannimittaduHkhAnAm nahIM hotA, kintu vaha usa sukhakI prAptike nimitta anyAyya AcaraNa karanese- jaise prANihatyA, asatyabhASaga, corI, parasrI yA vezyAkA sevana ayavA atyAsaktise svasrokA bhI sevana aura tRSNAko adhikatA Adise- hotA hai| yadi prAgI pUrvakRta dharmake prabhAvase prApta huI sAmagrImeM hI santoSa rakhakara dharmakA ghAta na karatA huA anAsaktipUrvaka usa viSayasukhakA anubhava karatA hai to isase vaha pApase vizeSa lipta nahIM hotA hai / isake liye asAdhAraNa vaibhavakA upabhoga karanevAle bharata cakravartI Adike udAharaNa bhI purANoMmeM dekhe hI jAte haiN| yahI to samyagdRSTi aura mithyAdRSTike AcaraNameM bheda hai / kAraNa ki cAritramohake udayase indrijanya sukhake bhoganemeM ve donoM hI samAnarUpase pravRtta hote haiM, phira bhI vizeSatA unameM yahI hai ki eka (samyagdRSTi) to heya-upAdeyake vivekapUrvaka usameM anAsaktise pravRtta hotA hai jaba ki dUsarA ukta vivekako choDakara atyAsaktike sAtha hI usameM pravRtta hotA hai| isalie yaha nahIM samajhanA cAhiye ki viSayasukhakA anubhava karate hue prANIke kevala pApa hI hotA hai aura dharma nahIM hotA // 27 // he bhavya jIva ! jo zikAra Adi vyasana pratyakSameM hI dukhake sthAnabhUta haiM, jinameM pApI jIva hI pravRtta hote haiM, tathA jo parabhavameM dukhadAyaka honese atizaya bhayAnaka haiM; ve bhI yadi saMkalpa mAtrase tere sukhake liye ho sakate haiM to phira vivekI jana indriyasukhako na choDakara jisa dharmayukta AcaraNako
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 AtmAnuzAsanam ... [dalo0 28saMkalpaM tamanujjhitendriyasukhairAsevite dhIdhanaH dharmya karmaNi kiM karoti na bhavaoNllokadvayazreyasi // 28 // AspadaM sthAnam / tathA pApairAcaritamapi pApiSThaH puruSaH anuSTitam / purA atibhayadamapi bhavAntare pracuraduHkhadAyitvAt atibhayadam / ityaMbhUtaM mRgaya dikamapi yadi tava saukhyAya saukhyanimittaM bhavati / kasmAt / saMkalpata: cittollAsAt / tadA dharmya karmaNi dharmAdana pete karmaNi hiMsAdiviratidAnadevapUja dilakSaNe / taM prasiddhaM saukhyahetubhUtaM saMkalpaM kiM karoti na bhavAt ( kiM na karoti bhavan ) / kathaMbhUte tasmin dharmya karmaNi / Asevite anuSTite / kaiH / dhIdhana: vivekibhiH / kiviziSTaH / anujjhitendriyasukhaiH viSayasukhamanubhavadbhiH gRhasthaiH api anuSThIyamAne / punarapi kathabhUte / lokadvayazreyasi ihaloke paraloke ca upakArakatvena prazaste // 28 // pApaddhikrIDAratAnAM atiniHkaruNatvaM darzayannAha - bhItetyAdi / karate haiM tathA jo donoM hI lokoMmeM kalyANakAraka hai usa dharmamaya AcaraNameM tU ukta saMkalpako kyoM nahIM karatA hai ? arthAt usameM hI tujhe sukhakI kalpanA karanA cAhiye / vizeSArtha- sukha aura dukha vAstavameM apane manakI kalpanAke Upara nirbhara haiN| isa kalpanAke anusAra prANI jina padArthoMko iSTa samajhatA hai unakI prAptimeM vaha sukha tathA unakI aprAptimeM dukhakA anubhava karatA hai| usI prakAra jina padArthoMko usane aniSTa samajha rakkhA hai unake saMyogameM vaha dukhI tathA viyogameM sukhI hotA hai / parantu yathArtha meM yadi vicAra kiyA jAya to koI bhI vastu na to sarvathA iSTa hai aura na sarvathA aniSTa bhii| udAharaNake rUpameM eka hI samayameM jahA~ kisI ekake gharapara iSTa sambandhIkA maraNa hotA hai vahIM dUsareke gharapara putravivAhAdikA utsava bhI saMpanna hotA hai| aba jisake yahAM iSTaviyoga huA hai vaha usa eka hI muhUrtako aniSTa kahakara rudana karatA hai aura dUsarA use hI zubha ghaDI mAnakara atizaya AnandakA anubhava karatA hai / isase nizcita pratIta hotA hai ki jisa prakAra vaha ghaDI (muhUrta) vAstavameM iSTa aura aniSTa nahIM hai na niHkrunnaatvN|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ -29] pAddhiratAnAM nirdayatvam 29 bhItamUrtIgatatrANA nirdoSA dehvittkaaH| dantalagnatRNA ghnanti mRgIranyeSu kA kathA // 29 // bhItamartIH bhayakampitagAtrAH / gatatrANA. rakSaNarahitAH / nirdoSA: doSarahitAH / dehavittakA: deha eva vittaM dhanaM yAsAm / ghnanti mArayanti // 29 // hiMsAvirativrate dADhayaM vidhAya anRtasteyavirativrate tadvidhAtumAha-paizunyetyAdi / paizunyaM paraparivAdaH / usI prakAra koI bhI bAhya padArtha svarUpase iSTa aura aniSTa nahIM ho sakatA hai / unheM kevala kalpanAse hI prANI iSTa va aniSTa samajhane lagate haiN| prakRtameM jina zikAra Adi duSkRtyoMmeM pratyakSameM hI prANiviyogAdijanya dukha dekhA jAtA hai unake sampanna honepara zikArI jana sukhako kalpanA karate haiM / para bhalA vicAra to kojiye ki dUsare dIna prANiyoMko kaSTa pahuMcAnevAle ve kArya kyA yathArthameM sukha kAraka ho sakate haiM ? nahIM ho sakate / isIliye yahAM yaha upadeza diyA gayA hai ki jaba sukha aura dukha kalpanAke Upara hI nirbhara haiM taba vivekI janako ubhaya lokoMmeM kaSTa denevAle una prANivadhAdirUpa duSkAryoM meM sukhako kalpanA na karake jo ahiMsA evaM satya saMbhASaNAdi uttama kArya ubhaya lokoMmeM sukhadAyaka haiM tathA jinakI sabake dvArA prazaMsA kI jAtI hai unameM hI sukhako kalpanA karake pravRtta honA cAhiye / / 28 / jina hiraNiyoMkA zarIra sadA bhayase kAMpatA rahatA hai, jinakA vanameM koI rakSaka nahIM hai, jo kisIkA aparAdha (aniSTa) nahIM karatI haiM, jinake eka mAtra apane zarIrako choDakara dUsarA koI dhana nahIM hai, tathA jo dAMtoke bIcameM aTake hue tRNoMko dhAraNa karatI haiM; aisI hiraNiyoMkA bhI ghAta karanese jaba zikArI jana nahIM cUkate haiM taba bhalA dUsare (sAparAdha) prANiyoMke viSayama kyA kahA jA sakatA hai ? arthAt unakA ghAta to ve kareMge hI / / vizeSArtha- yaha prAyaH lokameM prasiddha hI hai ki sacce zUra-vIra yuddhanItike anusAra aise kisI bhI prANIke Upara zastrakA prahAra nahIM karate haiM jo ki kAyaratAko pragaTa kara rahA ho, arakSita ho, niraparAdha ho
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 [ilo 30 AtmAnuzAsanam paishunydnydmbhsteyaanRtpaatkaadiprihaaraat| lokadvayahitamarjaya dharmArthayaza sukhamayArtham // 30 // puNyaM kuruSva kRtapuNyamanodazo'mi. nopadravo'bhibhavati prabhavecca bhUtyai / dainyaM klIbatA dambho kaJcanA |steyN cauryam / anRtam RtaM satyaM na Rtam anRtamA asatyam / tebhyaH pAtakAni tAnyeka paatkaani(vaa)| AdizabdAt stenaprayogatadAha: tAdAnAdayo gRhyante teSAM parihArAta anRtavirativrate paizunyadainyaparihArayorantarbhAva: steyavirativrate dambhaparihArasyAntarbhAva: / lokadvayahitam ihaloke paraloke hitakA rkm| arjaya upaarjy||30||nnu vatInamamadhyupasarge samayAte AtmarakSArtha hiMsAnRtAdiH kvacitsyAdityatrAha- puNyamityAdi / kRtapuNvaM puNyavantaM prANinam / annadRzA'phi sainya va zastrAdiMse rahita ho, athavA dAtoMmeM tRNoMko dhAraNa karake apane parAjayako prakaTa kara rahA ho| isake atirikta ve striyoM aura bAlakoMkA ghAta to kisI bhI avasthAmeM nahIM karate haiN| paraMtu kheda hai ki zikArI janakA baha kArya isase sarvathA viparIta hotA hai-jahAM vIra puruSa upayukta avasthAoMmeMse kisI eka hI avasthAke honepara prANIkA ghAta nahIM karate haiM. vahAM zikArojana hiraNiyoMmeM una sabhI avasthAoM (kAyaratA, arakSitatA, niraparAdhatA,zastrAdihInatA, dantasthatRNatA aura strItva) ke rahanepara. unakA nirdayatAse ghAta karate haiM / aisI avasthAmeM ve anya sAparAdhA prANiyoMkA ghAta kiye vinA bhalA kaise raha sakate haiM? ataeva unakA kArya sarvathA nindanIya to hai hI, sAthameM vaha ubhaya lokoMmeM unhe duHkha denevAlA bhI hai // 29 // he bhavya jIva ! tUparanindA dInatA, chala-kapaTa, corI aura asatya bhASaNa Adi pApoMko choDakara unake pratipakSabhUta satyasaMbhASaNa evaM acaurya vratoMko-jo donoM hI lokameM hitakAraka haiM-dhAraNa kara / kAraNa ki ye sabake liye dharma, dhAna, kIrti aura sukhake kAraNabhUta haiM // 30 // he bhavya jIva ! tU puNya kAryako kara, kyoMki puNyavAn prANIke Upara asAdhAraNa bhI upadra kucha prabhAva nahIM DAla sakatA hai| itanA hI nahIM balki vaha
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ -32] puNyasya sukhapradatvam saMtApayaJjayadazeSamazItarazmiH padyeSu pazya vidadhAti vikAzalakSmIm // 31 // netA yatra bRhaspatiH praharaNaM vajraM sukhaH sainikAH svayaM durdhamanugrahaH khalu harerairAvaNo vAraNaH / 31 advitIyo / upadravo nAbhibhavati na abhibhayaM kuryAt / sa prabhavecca saMpadyate ca // bhUtyai vibhUtinimittam / nanupasargasthApakArakatvAtkathaM vibhUtihetutvam, na hi viSaM taheturbhavatItyAzaGkyAha saMtApayannityAdi / ayamargaH yathA azItaM razmerAdityasva saMtApo jagatyapakAraM kurvannapi padyeSUpakAraheturbhavati tathA apuNyavati upadravo'pakArAya pravRtto'pi puNyavati upakAranimittaM bhavatIti // 31 // athocyate pauruSAdeva zatrUnabhibhU upasargasya nivArayituM zakyatvAt alaM puNyena ityAzaGkyAha- netA yatretyAdi / netA maMtrI / sainikAH bhRtyAH senAyAM samavetAH sainikAH sevagyA vA" jainendras, 3 / 3 / 166 upadrava bhI usake liye sampattvikA sAdhana bana jAtA hai / dekho, samasta saMsArako saMtapta karanevAlA bhI sUrya kamaloMmeM vikAsarUpa lakSmIko hI karatA hai // vizeSArtha jisa prakAra sUrya dUsaroM ko saMtApakAraka bhale hI ho, kintu vaha kamaloM ko to praphullita hI karatA hai, usI prakAra jo upadrava anya pApI prANiyoMke liye kaSTadAyaka hotA hai vahI puNyAtmA rain liye sukhakA sAdhana bana jAtA hai / dekho, agni prANaghAtaka hai yaha saba hI anubhava karate haiM, parantu vaha prajvalita bhayAnaka agni bhI sItA mahAsatI ke liye jalarUpa pariNata ho gaI thI / yaha saba usa puNyekA hI prabhAva hai / isIliye sukhakI abhilASA karanevAle mavya jIvoMke liye pApa kAryoMko chor3akara sadA puNya kAryoMmeM pravRtta honA cAhiye // 31 // jisakA maMtrI bRhaspati thA, zastra vajra thA, sainika deva the, durga (kilA) svarga thA, hAthI airAvaNa thA, tathA jisake Upara viSNukA anugraha (sahAyatA) bhA; isaprakAra adbhuta balase saMyukta bhI vaha indra yuddha meM daityoM (athavA rAvaNa Adi) dvArA parAjita huA hai / isIliye yaha spaSTa hai ki nizcayase daiva (bhAgya) hI prANIkA rakSaka hai / puruSArtha vyartha hai, usake liye vAraMvAra dhikkAra ho / vizeSArtha isase pUrvake zlokameM puNyako
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam ...... zlo0 32ityAzcaryabalAnvito'pi balabhignaH paraH saGgare tadvayaktaM nanu daivameva zaraNaM dhigdhigyA pauruSam // 32 // iti ikag / anugrahaH sahAyatvaM varo vaa| hareviSNoH / vAraNaH hstii| ityAzcaryabalAnvito'pi evaMvidhaH sAtizayabalayukto'pi / balamidindraH / bhagnaH parAjitaH praiH| kaiH| raavgaadishtrubhiH| saGgre sgraame| tad vyakta sarvaprasiddhametat / athavA tatasmAt vyaktaM sphuTam / nanu aho pauruSavAdin / tathApi daivameva zaraNam / dhik dhik atizayena nindyaM pauruSam / ato devarahitaM vRthA viphalaM pauruSam / 32 // nanu hiMsAdiviratiprabhavasya adRSTasya idAnIm pradhAna batalAkara usako upajita karanekI preraNA kI gaI hai / isapara zaMkA upasthita ho sakatI thI ki zatru Adike dvArA jo upadrava Arambha kiyA jAtA hai use puruSArthake balapara hI naSTa kiyA jA sakatA hai, na ki daivake Upara nirbhara rahate hue akarmaNya banakara / isaliye anubhavasiddha puruSArthako choDakara adRSTa daivake Upara nirbhara rahanA buddhimAnI nahIM kahI jA sakatI hai| isa AzaMkAko dhyAnameM rakhakara yahAM indrakA udAharaNa dete hue yaha batalAyA hai ki dekho jo indra bRhaspati AdirUpa asAdhAraNa sAdhana sAmagrIse sampanna thA vaha bhI manuSya kahe jAnevAle rAvaNa Adike dvArA parAjita kiyA gayA hai (pa. ca. parva 12) / yadi puruSArtha hI kAryasiddhakA kAraNa hotA to vaha devoMkA adhIzvara kahA jAnevAlA indra rAvaNa Adi pururSoke dvArA kabhI parAjita nahIM ho sakatA thA, kyoMki, usakA puruSArtha asAdhAraNa thA / parantu vaha parAjita avazya huA hai| isase yaha siddha hotA hai ki devake Age puruSArtha kucha kAryakArI nahIM hai| yaha una logoMko lakSya karake kathana kiyA gayA hai jo sarvathA devakI upekSA karake kevala puruSArthaka balapara hI kAryasiddhi karanA cAhate haiM / vAstavameM yadi vicAra kiyA jAya to sarvathA puruSArthake dvArA kAryako sambhAvanA nahIM dikhatI / kAraNa ki hama dekhate haiM ki samAnarUpase puruSArtha karanevAle aneka vyaktiyoMmeM kucha yadi saphalatAko prApta karate haiM to kucha viphalatAko bhii| eka hI kakSAmeM adhyayana karanevAle vidyArthiyoMmeM kucha to guruke dvArA upadiSTa tattvako zIghratAse hI grahaNa karate haiM, kucha use dhIre dhIre
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ -32] daivasya pradhAnatvam samajhane meM samartha hote haiM, aura kucha prayatna karate hue bhI use grahaNa karanemeM asamartha hI rahate haiM / isI prakAra unake parIkSA meM baiThane para jinake prathama zreNImeM uttIrNa hone kI AzA kI jAtI thI ve anuttIrNa hote hue dekhe jAte haiM tathA jinake uttIrNa honekI sambhAvanA nahIM thI ve uttama zreNImeM uttIrNa hote hue dekhe jAte haiM / isase nizcita hotA hai ki akelA puruSArtha hI kAryakArI nahIM hai, anyathA kiyA gayA puruSArtha kabhI niSphala hI nahIM honA cAhiye thA / isI taraha jisa prakAra kevala puruSArthase kArya kI siddhi nahIM ho sakatI hai usI prakAra kevala daivase bhI kAryakI siddhi sambhava nahIM hai / kAraNa yaha ki yadi sarvathA daivako hI kAryasAdhaka svIkAra kiyA jAya to yaha zaMkA hotI hai ki vaha daiva bhI utpanna kaise huA ? yadi vaha daiva pUrva puruSArthake dvArA niSpanna huA hai taba to sarvathA devakI pradhAnatA nahIM rahatI hai, aura yadi vaha bhI anya pUrva daivake nimittase AvirbhUta huA hai to phira vaisI avasthA meM daivakI paramparAke calate rahane se kabhI mokSakI bhI siddhi nahIM ho sakegI / isaliye mokSake nimitta kiyA jAnevAlA prayatna niSphala hI siddha hogA / ataeva jaba una donoMmeM anyako upekSA karake kisI eka (daiva yA puruSArtha ) ke dvArA kAryakI siddhi nahIM ho sakatI hai taba yahAM aisA nizcaya karanA cAhiye ki pratyeka kAryakI siddhimeM ve donoM hI kAraga hote / hAM, yaha avazya hai ki unameMse yadi kahIM daivako pradhAnatA aura puruSArthakI gauNatA bhI hotI hai to kahIM puruSArthakI pradhAnatA aura daivakI goNatA bhI hotI hai / jaise ki svAmI samantabhadrAcAryane kahA bhI hai-- abuddhipUrvApekSAyAmiSTAniSTaM svadaivataH / buddhipUrvavyapekSAyAmiSTAniSTaM svapauruSAt / / / A. mI. 91 abhiprAya isakA yaha hai ki pUrva meM vaisA kucha vicAra na karanepara bhI jaba kabhI akasmAt hI iSTa athavA aniSTa ghaTanA ghaTatI hai, taba usameM daivako pradhAna aura puruSArthako gauNa samajhanA cAhiye / jaise- akasmAt bhUmike khodane AdimeM dhanakI prApti athavA yAtrA karate hue kisI durghaTanAmeM maraNakI A. 3 33
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 AtmAnuzAsanam [zlo0 33bhartAraH kulaparvatA iva bhuvo mohaM vihAya svayaM ratnAnAM nidhayaH payodhaya iva vyAvRttavittaspahAH / spRSTAH kairapi no nabho vibhutayA vizvasya vizrAntaye santyadyApi cirantanAntikacarAH santaH kiyanto'pyamI // 33 // anuSThAtAro AsaMbhAvyaH, pUrvameva teSAM vArtAmAtreNa zrUyamANatvAt iti vadantaM pratyAha-- bhartAra ityAdi / bhartAro abhyuddhartAraH poSakAH vaa| kasyAH bhuva: pRthivyAH / kulaparvatA iva / ivazabdo yathArthaH / yathA kulaparvatA SaT himavadAdayaH / kiM kRtvA / mohaM vihAya nirmohAH santaH / ratnAnAM nidhaya: payodhayaH iva-- yathA payodhayaH samudrAH muktAphalAdiratnAnAM nidhayaH AzrayA: tathaiva te! samyagdarzanAdiratnAnAm / kathaMbhUtAH santaste nidhayaH / vyAvRttavittaspRhA vyAvRttA vinapTA vittasya dravyasya spRhA vAJchA yeSAm / tathA spRSTA: kairapi no- spRSTA liptAH saMzliSTAH / kairapi rAgAdimala: / no naiva / nabha iva / iva-zabdo'tra draSTavyaH / yathA nabho nirmalaM tathA te'pi nirmalA: ityarthaH tathA vibhutayA paramamahattvena / nabha iva vizvastra jagato vizrAntaye klezApanodAya avasthAnAya ca / evaMvidhaguNopetAzcirantanAnAM mahAmunInAM antikacarA: ziSyAH santa: snmaargaanusstthaayinH| adyApi idAnIM tena ( idAnIMtanena ) kAlena / kiyanto'pi pratiniyatAH / amI api dRzyamAnAH / / 33 / / prApti / usI prakAra pUrvApara vicAra karane ke pazcAta vaisA prayatna karate hue jo iSTa athavA aniSTa phala prApta hotA hai usameM puruSArthakI pradhAnatA aura daivakI gauNatA samajhanI cAhiye / jaise- vyApAra Adi kArya karake dhanakA prApta karanA athavA viSabhakSaNa Adike dvArA maraNakA prApta karanA // 32 // jo svayaM mohako choDakara kulaparvatoMke samAna pRthivIkA uddhAra karanevAle haiM, jo samudroMke samAna svayaM dhanakI icchAse rahita hokara ratnoMke svAmI haiM, tathA jo AkAzake samAna vyApaka honese kinhIMke dvArA spRSTa na hokara vizvakI vizrAntike kAraNa haiM; aise apUrva gaNoMke dhAraka purAtana maniyoMke nikaTameM rahanevAle ve kitane hI sAdhu Aja bhI vidyamAna haiM / vizeSArtha- yahAM yaha AzaMkA ho sakatI thI ki daivake Upara vizvAsa rakhakara vratoMkA AcaraNa kalevAle 1 sata
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 -34] mohamAhAtmyadarzanam pitA putraM putraH pitaramabhisaMdhAya bahudhA vimohAdIhete sukhalavamavAptuM nRpapadam / aho mugdho loko mRtijananadaMSTrAntaragato na pazyatyAntaM tanumapaharantaM yamamamum // 34 // etairanuSThIyamAnamArgabAhyaH saMsArasthitimapazyannayaM lokaH kiM karotItyAha-- pitA putramityAdi / abhisaMdhAya vnycitvaa| Ihete abhilapata: / sukhalavaM sukhasya lavo lego yatra / azrAntam anavaratam / tanumapaharantaM zarIraM vinAzayantam / amuM lokaprasiddhaM yamam // 34 // viSayavyAmugdhasya putravadhAdyakRtya manuSya isa samaya sambhava nahIM haiM, unakI kevala purANoMmeM hI bAta sUnI jAtI hai / isa AzaMkAkA parihAra karate hue yahAM yaha batalAyA hai ki vaise sAdhu puruSa kucha thoDe-se Aja bhI yahAM vidyamAna haiM, unakA sarvathA abhAva abhI bhI nahIM hai / jisa prakAra himAlaya Adi kulaparvata mohase rahita hokara pRthivIko dhAraNa karate haiM usI prakAra ve sAdha jana bhI nirmoha hokara pathivIke prANiyoMkA uddhAra karate haiM, jisa prakAra samudra motI Adi bahumUlya ratnoMkA Azraya (ratnAkara) hokara bhI svayaM unako icchA nahIM karatA hai usI prakAra ve sAdhu puruSa bhI samyagdarzana AdirUpa guNaratnoMke Azraya hokara dhanako icchAse rahita hote haiM, tathA jisa prakAra AkAza kinhIM padArthoMse lipta na hokara apane vyApakatva guNase samasta padArthoMko Azraya detA hai; usI prakAra ve sAdhu jana bhI rAgAdi doSoMse lipta na hokara apane mahAtmyase samasta prANiyoMke saMklezako dUra karake unako Azraya dete haiM // 33 // pitA putrako tathA putra pitAko dhokhA dekara prAyaH ve donoM hI mohake vaza hokara alpa sukhavAle rAjAke pada (sampatti) ko prApta karaneke liye prayatna karate haiM / parantu Azcarya hai ki maraNa aura janmarUpa dADhoMke bIcameM prApta huA yaha mUrkha prANI nirantara zarIrako naSTa karanevAle usa udyata yamako nahIM dekhatA hai // 34 // jisake netra indriyaviSayoMke dvArA andhe kara diye gaye haiM arthAt viSayoMmeM mugdha rahanese jisako vivekabuddhi naSTa ho cukI hai aisA yaha prANo usa
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam .. .. [zlo0 35andhAdayaM mahAnandho viSayAndhIkRtekSaNaH / cakSaSAndho na jAnAti viSayAndho na kenacit // 35 // AzAgataH pratiprANi yasmin vizvamaNUpamam / kasya kiM kiyadAyAti vathA vo viSayaSitA // 36 // pravRttau kAraNamAha-- andhaadityaadi| viSayAndhIkRtekSaNaH anandhAni andhAni kRtAni andhIkRtAni, viSayai andhIkRtAni IkSaNAni indriyANi yasya // 35 // kiMcit (kiM ca ) viSayavAJchayA kRte pravRttiH, tadvAJchA ca pratiprANi vidyate, ata: kasya vAJchitasiddhiH syAt ityAha- -- AzetyAdi / AzA eva gartaH AzAgataH / yasmin AzAgate / vizvaM jagat / aNUpamaM paramANutulyam / kasyetyAdi / kasya AzAvataH / kiM jagat / kiyat kiyatparimANam / vibhAgena vaMdya (vaTraya ) mAnam / AyAti / ataH vRthaa| va: yupmAkam / viSayaSitA viSayAbhilASitvam // 36 // ata: evaM viSayasukhaM vihAya viziSTapuNyopArjanArtham lokaprasiddha andhese bhI adhika andhA hai, kyoMki andhA prANI to ve vala cakSuke hI dvArA nahIM jAna pAtA hai, parantu vaha viSayAndha manuSya indriyoM aura mana AdimeMse kisIke dvArA bhI vastusvarUpako nahIM jAna pAtA hai // 35 // AzArUpa vaha gaDDhA pratyeka prANIke bhItara sthita hai jisameM ki vizva paramANuke barAbara pratIta hotA hai / phira usameM kisake liye kyA aura kitanA A sakatA hai ? arthAt prAyaH nahIMke samAna hI kucha A sakatA hai| ataeva he bhavyajIvo! tumhArI una viSayoMkI abhilASA vyartha hai| vizeSArtha-- abhiprAya isakA yaha hai ki pratyeka prANIkI tRSNA itanI adhika baDhI huI hai ki samasta vizvakI sampatti bhI yadi use prApta ho jAya to bhI usakI vaha tRSNA kabhI zAnta nahIM ho sakatI hai| phira bhalA jarA vicAra to kIjiye ki prANI to ananta haiM aura unameM se pratyekakI viSayatRSNA usI prakArase vRddhiMgata hai| aisI avasthAmeM yadi vizvako samasta sampattiko bhI unameM vibhAjita kiyA jAya to usameMse pratyeka prANIke liye jo kucha prApta ho sakatA hai vaha nagaNya hI hogaa| ataeva yahAM yaha upadeza diyA gayA
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ -38] paralokasiddhayarthameva munInoM pravartanam AyuHzrIvapurAdikaM yadi bhavetpuNyaM puropArjitaM syAt sarva na bhavenna tacca nitarAmAyAsite'pyAtmani / ityAryAH suvicArya kAryakuzalAH kArye'tra mandodyamA drAyAgAmibhavArthameva satataM prItyA yatante tarAm // 37 // kaH svAdo viSayeSvasau kaTuviSaprakhyevalaM duHkhinA yAnamveSTumiva tvayA'zucikRtaM yenAbhimAnAmRtam / eva munayaH pravartante,zarIrAdeH tasmin sati ebe saMbhavAt iti darzayan Aha-Ayu:zrIrityAdi / na bhavela puNyaM ne tat ce AyurAdikam api bhavet / AyAsite api klekhite api Atmani / iti evam / suvicArya / ke te| AryAH guNaiH guNavadbhiH vA aryante iti AryaH / kArya atra aihike AyurAdikArthe / mandodyamAH AdararahitAH / dvAra zIghram / AgAmibhavArtha paralokasiddhayartham / sasatam anavaratam / kayA / prItyA prasattyA / yatante taram udyama kurvanti atyartham // 37 // nanu aihikasukhasAdhakeSu daivavazAtprApteSu viSayeSu kasmAnmandodyamo vidhIyate ityAha--ka: svAda ityAdi / kaTuviSaprakhyeSu kaTuviSasadRzeSu yathA kaTuviSam AsvAditaM dAha-saMtApa-mUrchAmaraNAdikaM karoti tathA viSaya aMpi / duHkhinA hai ki jaba prANIkI viSayatRSNA kabhI pUrNa nahIM ho sakatI, balki vahe uttarottara bar3hatI hI jAtI hai; taba una viSayoMkI icchA karanA hI vyartha hai // 36 // yadi pUrvameM prApta kiyA huA puNya hai to Ayu, lakSmI aura zarIra Adi bhI yathecchita prApta ho sakate haiM / parantu yadi vaha puNya nahIM hai to phira apaneko klezita karanepara bho vaha sabaM (iSTa Ayu Adi) bilkula bhI nahIM prApta ho sakatA hai| isIliye yogyAyogya kAryakA vicAra karanevAle zreSTha jana bhale prakAra vicAra karake isa loka sambandhI kAryake viSayameM vizeSa prayatna nahIM karate haiM, kintu AgAmI bhavoMko sundara banAneke liye hI ve nirantara prItipUrvaka atizaya prayatna karate haiM // 37 // kaDue viSake saMdaza saMtApa utpanna karanevAle una viSa. yoMmeM vaha kauna-sA svAda (Ananda) hai ki jisake nimittase ukta viSayoMko khojaneke liye dukhI hokara tUne apane svAbhimAna (Atmagaurava) rUpa amRtako malina kara DAlA hai ? are,mujhe nizcaya ho cukA hai ki tU
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3.8 [ zlo0 38 AtmAnuzAsanam AjJAtaM karaNairmanaH praNidhibhiH pittajvarAviSTavat kaSTaM rAgarasaH sudhIrasvamapi san vyatyAsitAsvAdanaH // 38 // anivRtterjagatsarvaM mukhAdavazinaSTiyat / tattasyAzaktito bhoktuM vitanorbhAnusomavat // 39 // 1 satA / yAn viSayAn / anveSTuM vAJchitum / alam azuci kRtam / yena AsvAdena kRtvA kAraNena vA / abhimAnAmRtam abhimAna eka amRtam / A jJAtaM nizcitaM mayA / vyatyAsitAsvAdana: viparItakRtAsvAdana: tvam / sudhIH api san iti kaSTaM nindyametat / kiMkt / pittajvarAviSTavat pittajvarAgRhItavat / kaiH vktyAsitAsvAdanaH / karaNaiH / kiviziSTaiH / manaH praNidhibhiH manaH praNidhiH dUto yeSAM manaso vA praNidhaH / yA rAgarasaiH vizvaviSayeSu rAgaraso yeSAm / 38 // viSayAsaktasya bhavataH kvacidapi anivRtta vetasaH bhakSitumasAmarthyAdeva kiMcidudriyate iti Aha -- anivRtterityAdi / anivRtteH kvacidapi viSaye hiMsAdinivRttirahitasya tava / avazinaSTi udriyate / tasya anivRttipariNatasya tava / vitanoH rAhoH / / 39 / / daivAt sakaruNacetasA mokSalakSmIprArthitayA hiMsAnivRttimicchatA vidvAn hokara bhI pittajvara se pIDita manuSyakI taraha manakI dUtI ke samAna hokara viSayoM meM Ananda mAnanevAlI indriyoMke dvArA viparIta svAdavAlA kara diyA gayA hai / vizeSArtha - jisa prakAra viSake bhakSaNase prANIko saMtApa Adi utpanna hotA hai usI prakAra una viSayoM ke upabhoga se bhI prANako saMtApa Adi utpanna hotA hai / ataeva ve viSaya viSake hI samAna haiM / phira bhI prANI unheM sukhake kAraNabhUta evaM sthAyI mAnakara unako prApta karaneke liye jo ayogya AcaraNa karatA huA AtmapratiSThA ko bhI naSTa kara DAlatA hai usakA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra pittajvara se yukta puruSako jImakA svAda viparIta ho jAtA hai, jisase ki use madhura dUdha bhI kaDuA pratibhAsita hone lagatA hai, ThIka usI prakAra manase prerita hokara viSayoMmeM anurakta huI indriyoMke dAsa bane hue isa saMsArI prANIko bhI mohavaza viSatulya una viSayoMke bhogane meM AnandakA anubhava hotA hai tathA viSayanivRttirUpa jo nirAkula sukha hai vaha . use kaDuA pratIta hotA hai ||38|| tRSNA kI nivRttise rahita arthAt adhika tRSNAse yukta hokara bhI tere mukhase jo saba jagat avaziSTa bacA hai vaha terI bhogane kI zakti na rahanese hI zeSa rahA hai| jaise- rAhuke
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ grahaNAt pUrvameva pariprahasya parihAryatvam 39 sAmAjyaM kayamapyavApya sucirAtsaMsArasAraM punaH tatyaktvaiva yadi kSitIzvaravarAH prAptAH zriyaM zAzvatIm / tvaM prAgeva parigrahAn parihara tyAjyAna gRhItvApi te mA bhUmautikamorakavyatikaraM saMpAya hAsyAspadam // 40 // bhavatA mUlato'pi parigrahaH (ha) tyAgaH kartavyaH iti darzayannAha maamraajymityaadi| sAmrAjyaM cakravartitvam / kathamapi mahatA kaNTena / sucirAt bahutarakAlene / saMsArasAraM saMsAre sAram utkRSTam / zAzvatIM zriyaM marekSalakSmIm / prAgeva mUlato'pi agRhItvaiva / te tvayA tyAjyAnapi iti sambandhaH tyAjyasya. (vyastha) vA kartari (jainendram. 1.4175) iti SaSThI / itthaMbhUtAnapi parigrahAn gRhItvA / svaM mAbhUH hAsyAspadam / mAbhUditi pAThe te tava hAsyAspadaM mAbhUditi sambandhaH / kiM kRtvA / saMpAdya saMyojya AtmanaH / ki tat / bhautika-modakavyatikaraM parivrAjakramodakapraghadRkam yayaiveha kenacitarivAjakena minAyAM modako landhaH, sa ca gacchato gUyopari patito'pi teca gRhIto'dheva ca kenacit parivrAjako bhaNita: virUpako'yaM modakaH parityajyatAmiti / tena coktaM prakSAtya tyakSyAmIti // 40 // zAzvatazriyo nipranyAvasyaiva sAdhikA na gRhasthAvastheti darzayannAha--- mukhase zeSa rahe sUrya aura caMdra // vizeSArtha-jisa prakAra yadyapi rAhu sUrya aura candrako pUrNapAsa hI karanA cAhatA hai, phira bhI jo unako bhAga zeSa bacA rahatA hai vaha usakI azaktike kAraNa hI vacA rahatA hai,usI prakAra pratyeka prANIkI tRSNA to itanI adhika hotI hai ki vaha samasta jagatko hI svAdhIna karanA cAhatA hai,phira bhI jo samasta jagata usake svAdhIna nahIM ho pAtA hai usameM usakI azakti kAraNa hai, na ki viSaya-tRSNAkI nyUnatA // 39 // jisa kisI prakArase saMsArake sArabhUta sAmrAjya (sArvabhauma rAjya) ko cirakAlameM prApta karake bhI yadi cakravartI use choDane ke pazcAt hI avinazvara mokSa-lakSmIko prApta hue haiM to phira tuma tyAganeke yogya una parigrahoM (viSayoM) ko grahaNa karameke pahile hI choDa do / isase tuma parivrAjakake laDDUke samAna viSayoMkA sampAdana karake haMsIke pAtra na bana sakoge / vizeSArtha-saMsArameM sabase zreSTha cakravartIkA sAmrAjya samajhA jAtA hai, 1ba coktaa|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47 AtmAnuzAsanam ...... zlo0 41 sarva dharmamayaM kvacitkvacidapi prAyeNa pApAtmakaM kvApyetadvayavatkaroti caritaM prajAnAnAmapi / sarvamityAdi / gehAzramaH kartA / caritaM karma / karoti / kathaMbhUtaM. caritam / sarva dharmamayaM kvacit sAmAyikAMdyavasthAyAM sarva caritaM dharma: prakRto yatra / kvacidaki kvApi kRSyAdau / prAyeNa bAhulyena / pApAtmakaM pAparUpam / kvApi prAsAdAdikaraNe etat caritaM dvayavat puNyaphAphAtmakam / prajJAnAnAmapi vivekinAmapi / tat ( yat ) evaM tasmAt eSa gRhAzramaH pApaH / tatprasiddham andharajjavalanam-- yathA andho rajjavalanaM vidadhAno ne viziSTaM nirUpadravaM ca vidadhAti tathA mehAzramaH karmeti / snAnaM gajasyAyakA-- yathA gajaH snAnaM kRtvA punarudhdUlanaM karoti tathA mehAzramaH pApazuddhiM kRtvA punaH pAporjanaM karoti / parantu usako kaSTapUrvaka prApta karake bhI antameM mokSasukhakI icchAse unheM bhI vaha choDanA hI par3A hai| aura to kyA kahA jAya, kintu tIrthakara bhI prApta rAjya lakSmIko choDa deneke pazcAt hI jagatkA kalyANa karanevAlI Arhantya lakSmI aura antameM mokSa-lakSmIko prApta karate haiM / isa prakAra jaba samasta viSayoMkA choDanA anivArya hai taba sabase uttama to yahI hai ki mamatvabuddhiko choDakara unheM grahaNa hI na kiyA jAya, anyathA yadi unheM grahaNa karaneke pazcAt choDA to phira usa sAdhake samAna haMsIkA pAtra bananA par3egA jo bhikSAmeM prApta hue laDDUke viSThAmeM gira jAnepara use dhoneke pazcAt choDatA hai| abhiprAya yaha hai ki jo prANI tadanukala dharmake AcaraNake vinA hI mohavaza viSayoMko prApta karaneke liye niSphala prayatna karate haiM ve logoMko haMsIke pAtra banate haiN| ataeva vAstavika sukhakA sAdhana jo dharma hai usakA hI paripAlana karanA yogya hai| isase aihika evaM paralaukika sukhakI prApti svayameva hogI // 40 // gRhasthAzrama vidvajjanoMke bhI caritrako prAyaH kisI sAmAyika Adi zubha kAryameM pUrNatayA dharmarUpa, kisI viSayabhogAdirUpa kAryameM pUrNatayA pAparUpa sathA kisI jinagRhAdike nirmApaNAdirUpa kAryameM ubhaya
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ -41] gRhAzramasvarUpam 41 tasmAdeSa tadandharajjavalanaM snAnaM gajasyAthavA mattonmattaviveSTitaM na hi hito gehAzramaH sarvathA // 41 // athavA matonmataviveSTitan- mato madyAbhibhUta: unmato dhattUra-kodravAdijanitamado madarahito vA tayozveSTitam anuSThAnaM yeSAM sundaramasundaraM ca bhavati / tathA gehAzrama / yata evaM tataH na hi hita:-- hi sphuTaM na hitaH zAzvatalakSmIsAdhakatvenopakAraka: gehAzrano gRhasvAvasyA // 41 // tathA gehAzrane kRSyAdivyApArANAM sukhasya asAvakatvaM darzayannAha-- (puNya-pApa) rUpa karatA hai| isaliye yaha gRhatyA trana andheke rassI bhAMjane ke samAna, athavA hAyo ke snAnake samAna athavA zarAbI yA pAgalako pravRtti ke samAna sarvathA hitakAraka nahIM hai / vizedhArya- andhA manuSya Age Age rassoko bhAMjatA hai, parantu vaha pIchese ukalatI jAtI hai, ataeva jisa prakAra usakA vaha rassI bhAMjanA vyartha hai; athavA hAthI pahile snAna karatA hai aura tasazvAt vaha punaH aMgapara dhUli DAla letA hai, isaliye jisa prakAra ukta hAthokA snAna karanA vyartha hai; athavA zarAbI yA pAgala manuSya kabhI utana aura kabhI nikRSTa ceSTA karatA hai, parantu vaha vivekazUnya honese jisa prakAra hitakAraka nahIM hai; uso prakAra yaha gRhasthApana bhI hitakAraka nahIM hai / kAraga yaha ki ukta gRhasthAzramameM rahatA huA manuSya jahAM jinapUjA, svAdhyAya evaM dAnAdirUpa zubha kAryoMko karatA hai vahAM vaha arthopArjanake liye hiMsAjanaka Arambha evaM viSayasevanAdirUpa pApAcaraga bhI karatA hI hai / ataeva andheke rasso bhAMjane Adike samAna vaha gahasthAzrama kabhI kalyANakArI nahIM ho sakatA hai / jIvakA saccA kalyANa ukta gRhasthAzramako choDa karake nirgrantha avasthAko prAptimeM hI sambhava hai // 41 // tuma yahAM sukhako prApta karaneko AzAse bhUmiko jotakara aura bIja bo karake arthAt khetI karake, rAjAoMkI sevA karake arthAt dAsakarma karake, tathA bahuta bAra vanameM aura samudrameM paribhramaNa karake arthAt vyApAra karake bahuta kAlase kyoM kaSTa saha
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 [ zlo0 42 AtmAnuzAsanam kRSTvovA nRpatInniSevya bahuzo bhrAntvA vane'mbhonidhau fe kliznAsi sukhArthamatra suciraM hA kaSTamajJAnataH / tailaM tvaM sikatAsvayaM mRgayase vAJchedviSAjjIvituM navAzAgrahanigrahAttava sukhaM na jJAtametattvayA // 42 // AzAhutAzanagrastavastUccaivaMzajAM janAH / hA kilaitya sukhacchAyAM duHkhagharmApanodinaH // 43 // kRSTvetyAdi / kRSTvA bhUmi vilikhya / uptvA bIjaM prakSipya kRSi kRtvetyartha: / nRpatIn niSevya rAjasevAM kRtvA / bahuzo anekadhA / ambhonidhau samudre / kim ajJAnata: kliznAsi klezaM vrajasi / atra sasAre / hA viSAde kaSTametat / tvam ayam ajJAnata: tailaM sikatAsu vAlukAsu mRgayase anveSayase / nanu aho / AzAgrahanigrahAt Agraha : prANinAM pAratantryahetutvAt / tasya nigrahAt ||42 // upadiSTe'pi sukhopAyaM tadanigrahaM kurvANAH prANinaH etatkurvanti ityAha-- AzetyAdi / Azaiva hutAzano'gniH prANinAM saMtApakAritvAt / tena prastAni ca tAni vastUni ca tAnyeva uccaivaMzAH tebhyo jAtAM sukhacchAyAM sukhAya chAyA sukhasya vA chAyA lezaH / chAyA hi prakAzAvaraNaM lezaracocyate / kilaitya Azraye arucau lokoktau vA / etatprApya duHkhadharmApanodina : duHkhameva gharmo dAhasaMtApajanakatvAt tasya apanodinaH sphoTakA : bhavanti // 43 // sukhalavamAtramapi devAt kathamapi prAptaM sthiraM na bhavati iti 1 rahe ho ? kheda hai ki tuma ajJAnatAse yaha jo kaSTa saha rahe ho usase aisA pratIta hotA hai jaise ki tuma vAlumeM tela kI khoja kara rahe ho athavA viSabhakSaNase jInekI icchA kara rahe ho / abhiprAya yaha ki jisa prakAra vAlumeM telakI prApti asambhava hai athavA viSake bhakSaNase jIvita rahanA asambhava hai usI prakAra ukta kRSi Adike dvArA yathArtha sukhakA prApta honA bhI asambhava hai / he bhavya ! kyA tujhe yaha jJAta nahIM hai ki terA vaha abhISTa sukha nizcayataH AzA ( viSayAbhilASA) rUpa pizAcIke naSTa karanese hI prApta ho sakatA hai ? // 42 // kheda hai ki ajJAnI prANI AzArUpa agnise vyApta bhogopabhoga vastuoMrUpa UMce vAMsoMse utpanna huI sukhakI chAyA ( sukhAbhAsa = dukha) ko prApta karake dukharUpa santApako dUra karanA cAhate haiM //
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ -44] puNyAdvinA na sukhalavo'pItyatra dRSTAntaH 43 khAte'bhyAsajalAzayA'jani zilA prArabdhanirvAhiNA bhayo'bhedi rasAtalAvadhi tataH kRcchAtsutucchaM kila / dRSTAntadvAreNa samarthayate- khAte ityAdi / khAte khanane / kayA / abhyAsajalAzayA nikaTe jlpraaptocchyaa| ajani sNjaataa| kAsau / shilaa| prArabdhanirvAhiNA khananam vizeSArtha- jo ajJAnI prANI viSayatRSNAke vaza hote hue abhISTa bhogopabhoga vastuoMko prApta karake yathArtha sukha prApta karanA cAhate haiM unakA yaha prayatna isa prakArakA hai jisa prakAra ki sUryake tApase pIDita hokara koI manuSya usa saMtApako dUra karaneke lie agnise jalate hue UMce vAMsoMko chAyAko prApta karanekA prayatna karatA hai| abhiprAya yaha hai ki prathama to UMce vAMsoMko kucha upayukta chAyA hI nahIM paDatI hai, dUsare ve agnise jala bhI rahe haiM, ataeva aise vAMsoMkI chAyAkA Azraya lenevAle prANIkA vaha saMtApa jisa prakAra naSTa na hokara aura adhika baDhatA hI hai usI prakAra viSayatRSNAko zAnta karanekI abhilASAse jo prANI iSTa sAmagrIke saMcayameM pravRtta hotA hai isase usakI vaha tRSNA bhI utarottara baDhatI hI hai, parantu kama nahIM hotii| jaisA ki samantabhadra svAmIne bhI kahA hai" tRSNAciSaH paridahanti na zAntirAsAmiSTendriyArthavibhavaH parivRddhireva / . sthityava kAyaparitApaharaM nimittamityAtmavAn viSayasaukhyaparAGmukho' bhUt // bR. sva. 82. arthAt viSayatRSNArUpa agnikI jvAlAyeM prANIko saba orase jalAtI haiM / inakI zAnti indriyaviSayoMkI vRddhise nahIM hotI, balki usase to ve aura bhI adhika baDhatI haiN| yaha usa tRSNAkA svabhAva hI hai| prApta hue iSTa indriyaviSaya kucha thoDe-se samayake lie kevala zarIrake saMtApako dUra kara sakate haiM / isa prakAra vicAra karake he jitendriya kunthu jinendra ! Apa cakravartIko bhI vibhUtiko choDakara usa viSayajanya sukhase parAGmukha hue haiM // 43 // nikaTameM jalaprAptikI icchAse bhUmiko khodanepara caTTAna prApta huii| taba prArambha kiye hue isa kAryakA -nirvAha karate hue usane
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 AtmAnuzAsanam . [slo0 44kSAraM vAyudagAttadapyupahataM pUtikRmizreNibhiH zuSkaM tacca pipAsato'sya sahasA kaSTa viprezceSTitam // 44 // aparityajya (ja) taa| bhUyo'bhedi punaH sphoTitA zilA / rasAtalAvadhi pAtAlaparyantam / tata: rasAtalAvadhizilAbhedanAt / kRcchA mahatA kaNTena / sutucchaM svalpam / udagAt nirgatam / ki tat / vAri / tadapi kSAramapi vAri / upahatam upahRtam / kaabhiH| pUtikRmizreNiya: pUti: pUtigandhA kRmizreNaya: kRmipaGktayaH tAbhiH / pipAsi ( sa )ta: pAtumicchataH / sahasA jhaTiti / kaSTamiti viSAde / tattva vAri zukam / vizvepTitaM karmaNo vilasitam // 44 / / pAtAla paryanta khodakara usa caTTAnako toDa diyA / tatpazcAt vahAM baDe kaSTase kucha thoDA-sA jo khArA jala pragaTa huA vaha bhI durgandhayukta aura kSudra kIDoMke samUhase vyApta thaa| isako bhI jaba vaha pIne lagA taba vaha bhI zIghra sUkha gayA / kheda hai ki daivako lIlA vicitra hai| vizeSArthayahAM eka udAharaNa dvArA puruSArthako gauNa karake daivakI pradhAnatA nirdiSTa kI gaI hai / kalpanA kojiye ki koI eka manuSya pyAsase atizaya pIDita thaa| isaliye jala prApta karaneke liye vaha bhUmiko khodane lagatA hai / kintu kucha thoDA-sA khodanepara vahAM eka vizAla kaThora caTTAna A jAtI hai| itanepara bhI vaha apane prArabdha kAryako cAlU rakhate hue usa caTTAnako toDa kara use bahuta adhika gaharA khoda DAlatA hai / taba kahIM use vahAM kucha thoDA-sA jala dikhAyI detA hai, so bho khArA, durgandhayukta aura koDoMse paripUrNa / phira bhI jaba vaha use bhI pInA prArambha karatA hai to vaha bhI dekhate hI dekhate sUkha jAtA hai| isako hI daivakI pratikUlatA samajhanI cAhiye / tAtparya yaha ki yadi pApakA udaya hai to prANI iSTa viSayasAmagrIko prApta karane ke liye kitanA bhI adhika prayatna kyoM na kare, paraMtu vaha use prApta nahIM ho sakatI hai / yadi kisI prakAra kucha thoDI-sI prApta bhI huI to isase usakI tRSNA agnimeM DAle hue pIke samAna aura bhI adhika baDhatI jAtI hai jisase ki use zAMti milane ke bajAya azAMti hI adhika prApta hotI hai| ataeva sukhI rahanekA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ -46 ] niravadyavRtyArthopArjanasyAsaMbhavatvam zuddhairdhanaivivardhante satAmapi na saMpadaH / na hi svacchAmbubhiH pUrgAH kadAcidapi sindhavaH // 45 // sa dharmo yatra nAdharmastatsukhaM yatra nApukham / tajjJAnaM yatra nAjJAnaM sA gatiryatra nAgatiH // 46 // 45 nanu niravadyavRttyA arthopArjanaM kRtvA saMpadAM vRddhi vidhAna sukhAnubhavanaM kariSyAmIti cadantaM pratyAha-zuddhairityAdi / zuddha niravadyaiH / svacchAmbubhi: nirmalajalai: / sindhavaH nadyaH ||45 || astu nAma yathAkathaMcittAsAM vRddhistathApi dharmasukhajJAnasugatisAdhanatvamastIti manyamAnaM prAha sa dharma ityAdipatra yasmin sati / anena yathAkhyAtacAritrasyaiva dharmatvam anantasukhasyaivA (va) sukhatvaM kevalajJAnasyaiva jJAnatvaM mokSagatereva gatitvamuktaM bhavati // 46 // itthaMbhUtaM sukhAdikaM kaSTasAdhyam arthopArjanaM tu sukhasAdhyamatastatraiva pravRtti sarala upAya yahI hai ki pUrva puNyase prApta huI sAmagrImeM saMtoSa rakhakara bhaviSya ke liye pavitra AcaraNa kare / kAraNa yaha ki sukhakA hetu eka dharmAcaraNa hI hai, na ki kevala ( daivanirapekSa) puruSArtha ||44|| zuddha dhanake dvArA sajjanoMkI bhI sampattiyAM vizeSa nahIM baDhatI haiM ! ThIka hai-nadiyAM zuddha jalase kabhI bhI paripUrNa nahIM hotI haiM // vizeSArtha- jisa prakAra nadiyAM kabhI AkAzase varasate hue zuddha jalase paripUrNa nahIM hotI haiM, kintu ve idhara udharako gaMdI nAliyoM Adike bahate hue jalase hI paripUrNa hotI haiM; usI prakAra sampattiyAM bhI kabhI kisIke nyAyopArjita dhanake dvArA nahIM baDhatI haiM, kintu ve asatyabhASaNa, mAyAcAra evaM corI Adike dvArA anya prANiyoMko pIDita karanepara hI vRddhiko prApta hotI huI dekhI jAtI haiM / isase yahAM yaha sUcita kiyA gayA hai ki jo sajjana manuSya yaha socate haiM ki nyAyamArgase dhana-sampattiko baDhAkara usase sukhakA anubhava kareMge unakA vaha vicAra yogya nahIM hai ||45 || dharma vaha hai jisake honepara adharma na ho, sukha vaha hai jisake hone para dukha na ho, jJAna vaha hai jisake honepara ajJAna na rahe, tathA gati vaha hai jisake honepara Agamana na ho / vizeSArtha--jo prANI yaha vicAra karate haiM ki bhale hI sampatti nyAya athavA anyAyya mArgase kyoM na prApta hotre, phira bhI usase dharma, sukha, jJAna aura zubha gatikI to siddhi hotI
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 47vArtAdibhiviSayalola vicaarshny| - -- kliznAsi yanmuhurihAryaparigrahArtham / tacceSTitaM yadi sakRtparalokabuddhayA na prApyate nanu punarjananAdi duHkham // 47 // rityAzaGkyAha- - vArtetyAdi / kRSi (:)pa(pAzupAlyaM vANijyA ca vArtA sA AdiryAsAM daNDanItyAdInAM tAbhiH / viSayalola viSayalampaTa / vicArazUnyam ityam arthopArjana kRtaM ki mama pariNAmapathyaM na veti vicAramakRtvA / yat kliznAsi AtmAnam AyAsayasi / muhuH punaH punaH / iha saMsAre arthaparigrahArtham arthopArjanArtham / tacceSTitam AtmanaH klezakAri durdharAnuSThAnam / yadi sakRt kadAcit paralokabuddhayA kriyate / / 47 / / paralokaceSTite hI hai, ataeva usako upArjita karanA yogya hI hai / aisA vicAra karane vAloMko lakSyameM rakhakara yahAM yaha batalAyA gayA hai ki vaisI sampatti dharma, sukha, jJAna aura sugati inameMse kisIko bhI siddha nahIM kara sakatI hai / kAraNa yaha ki dharmakA svarUpa yaha hai ki jo dukhako dUra kare / vaha dharma samasta dhana-dhAnyAdi parigraha evaM rAga-dveSAdiko choDakara yathAkhyAtacAritrake prApta honepara hI ho sakatA hai, ataH usako siddhi pApopAdaka sampattike dvArA kabhI nahIM ho sakatI hai / isI prakAra sukha bhI vAstavika vahI ho sakatA hai jisameM dukhakA leza na ho| aisA sukha usa sampattise sambhava nahI hai| sampattike dvArA prApta honevAlA sukha AkulatAko utpanna karanevAlA hai tathA vaha sthAyI bhI nahIM hai / ataeva vaha sampatti sukhako bhI sAdhaka nahIM hai / tathA jisake pragaTa honepara samasta vizva hAthakI rekhAoMke samAna spaSTa dikhane lagatA hai vahI jJAna yathArtha jJAna kahalAneke yogya hai| vaha jJAna (kevalajJAna) bhI ukta saMpattise siddha nahIM ho sktaa| jisa gatise punaH saMsArameM Agamana nahIM hotA hai vaha paMcamagati (mokSa) hI sugati hai / vaha samyagdarzana AdirUpa apUrva ratnatrayake dvArA siddha hotI hai, na ki dhana-dhAnya Adike dvArA / ataeva vaisA vicAra karanA avivekatAse paripUrNa hai // 46 / / hai viSayalampaTa! tU yahAM viSayoMmeM mugdha hokara vivekase rahita hotA huA / ma (ni)zanyaH /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ -48) bAhyavastunISTAviSTakalpanayorvyarthatA saMkalpyedamaniSTamiSTamidamityajJAtayAthAlyako bAhye vastuni kiM vRthaiva gamayasyAsajya kAlaM muhuH / antaHzAntimupaihi yAvadadayaprAptAntakaprasphurajjvAlAbhISagajATharAnalamukhe bhasmImaveno bhavAn // 48 // dADhotpAdanArthI ratidveSau nirAkurvannAha- saMkalpyetyAdi / ajJAtayAthAtmparkaH yathAvatpadArthaparijJAnarahita: / Asajya Asakto bhUtvA saMbaMdhya (?) vaa| kAlaM gamayasi nayasi / antaHzAnti rAgAdiparihAram / upaihi gaccha / yAvanna bhasmIbhavedbhavAn / kvetyAha adayetyAdi / adayo nirdayaH sa cAso prAptazcAsau anna karane mRtyustasya prasphuran jvAlAbhISaNazcAsau jATharAnalazca tasya mukhe ||44||antHshaante (nti) reva ca kAMkSAnadyA nItvA bhavasamudre pAtyamAnasya bhavatastaraNopAya jo kheto, pazupAlana evaM vyApAra Adike dvArA dhana kamAneke liye bAra bAra kaSTa sahatA hai vaisI kaSTamaya pravRtti (tapazcaraNAdi) paralokakI buddhise arthAt AgAmI bhavako sukhamaya banAneke liye yadi eka bAra bhI karatA to phira nizcayase bAra bAra janma-maraNa Adike duHkhako na prApta karatA // 47 // he bhavya ! tU padArthake yathArtha svarUpako na jAnakara 'yaha iSTa hai aura yaha aniSTa hai' isa prakAra mAnatA huA bAhya vastuoM (strI putra evaM dhana Adi) meM Asakta hokara vyarthameM hI kyoM bAra bAra samayako bitAtA hai ? jaba taka tU prApta hue nirdaya kAla (maraNa) kI pragaTa jvAlAoMse bhayAnaka audArya agnike mukha meM paDakara bhasmasAt nahIM hotA hai tabataka rAga-dveSAdike parihArasvarUpa Antarika zAntiko prApta kara le / vizeSArtha-kisakA kaba maraNa hogA, ise koI bhI prANI nahIM jAnatA hai / isaliye yahAM paralokako sukhamaya banAneke liye yaha upadeza diyA gayA hai ki he jIva! tU avivekI hokara bAhya parapadArthoMmeM rAga aura dveSa karatA huA apane samayako yoM hI na bitA / kAraNa ki aisA karate hue tujhe kabhI nirAkulatA prApta na ho skegii|philii bAta to yaha hai ki ye bAhya padArtha apanI icchA anusAra prAyaH prApta hI nahIM na dArgapAdanArtham / 2 rAmAdika
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 AtmAnuzAsanam ...... [zlo0 41 AyAto'syatidUramaGaga paravAnAzAsaritpreritaH ki nAvaiSi nanu (vameva nitarAmenAM tarItuM kSamaH / iti darza pannAha-AyAto'sItyAdi / aGA aho / paravAn karmAdhInaH / enAm AzAsaritam / kSamaH samarthaH / sva taMtryam odAsInyaM nihitAm / durantetyAdi / duSTa: anta: sAmIpyaM yatra duHvena vA anto abasAno yasya sa cAso hote haiM, phira yadi puNyake udayase kucha prApta bhI hue to ve cirasthAyI nahIM haiM--kisI na kisI prakAra unakA viyoga avazya honevAlA hai| ataeva he bhavyajIva ! una asthira bAhya padArthomeM rAga-dveSa na karake tU ahiMsA Adi savratoMkA AvaraNa karatA huA sthira va nirAbAdha AtmIka sukhako prApta karanekA prayatna kara / yadi tUne aisA na kiyA aura isa bIca mRtyukA grAsa bana gayA to phira yaha jo AtmahitakI sAdhaka sAmagrI (manuSyabhava Adi) tujhe saubhAgyase prApta ho gaI hai vaha durlabha ho jAvegI // 48 // he bhavya ! tU parAdhIna banakara tRSNArUpI nadIse prerita hotA huA bahuta dUra A gayA hai| kyA tU yaha nahIM jAnatA hai ki nizcayase isa tRSNArUpa nadIko pAra karaneke liye tU hI atizaya samartha hai ? ataeva tU svatantratAkA anubhava kara jisase ki zIghra hI usa tRSNAnadIke kinAre jA pahuMce / yadi tU aisA nahIM karatA hai to phira usa viSayatRSNArUpa nadIke pravAhameM bahakara durdama yamarUpa magarake khule hue gambhIra mukhase bhayAnaka aise saMsArarUpa samudrake madhyameM jA pahuMcegA / vizeSArtha- jisa prakAra koI manuSya yadi nadIke pravAhameM par3a jAtA hai to vaha dUra taka bahatA huA calA jAtA hai / aisI avasthAmeM yadi vaha apane tairaneke sAmarthyakA anubhava karake use pAra karanekA prayatna kare to vaha nizcita hI usase pAra ho sakatA hai| parantu yadi vaha vyAkula hokara apanI tairanekI kalAkA smaraNa nahIM karatA hai to phira vaha usake sAtha bahatA A usa bhayAnaka apAra samudrake bIcameM jA pahuMcegA jahAM use khAneke
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ -50 ] bhava-samudratastaraNopAyanirUpaNam svAtantryaM vraja yAsi tIramacirAnno ced durantAntakagrAhavyAttagabhIravaktraviSame madhye bhavAndharbhaveH // 49 // AsvAdyAdya yadujjhitaM viSayibhirvyAvRttakautUhalastadbhUyo'pyavi kutsayannabhilaSasya prAptapUrvaM yathA / - 49 antakazca yamaH sa eva grAho jalacara: tena vyAtaM prasAritaM gambhIraM mahat tacca tadvaktraM ca tena viSame raudre / / 49 / / viSayAkAMkSayA abhibhUtazca bhavAn (na) bhogyamapi bhuGkte ityAha-- AsvAdyetyAdi / AsvAdya bhuktvA / yat stryAdi / ujjhitaM tyaktam / viSayibhiH / kathaMbhUtaiH / vyAvRttakautUhala: vinaSTastryAdirAgarasaiH / he janto / adya idAnIm / tat stryAdikaM punarapi abhilaSasi bhoktuM vAJchasi / katham / aprAptapUrvaM yathA bhavatyevaM na prAptaM liye mukhako phADakara hiMsra jalajantu ( magara va ghaDayAla Adi) tatpara raheMge / ThIka isI prakArase ajJAnI prANI nadIke samAna bhayAvaha viSayoMkI tRSNAmeM phaMsakara usake kAraNa mokSamArgase bahuta dUra ho jAtA hai / vaha yadi yaha vicAra kare ki maiM svayaM hI isa viSayatRSNA meM phaMsA hUM, ataH isase chuTakArA pAnemeM bhI maiM pUrNatayA svatantra hUM, mujhe dUsarA koI paratantra karanevAlA nahIM hai; to vaha ukta viSayatRSNAko choDakara mokSamArgameM pravRtta ho sakatA hai / parantu yadi vaha apanI hI ajJAnatAse aisA nahIM karatA hai to yaha nizcita hai ki isase vaha samudra ke samAna athAha aura aparimita usa saMsAra (nigodAdi paryAya) ke madhya meM jA pahuMcegA ki jahAM se usakA nikalanA azakya hogA aura jahAM use ananta vAra janmamaraNake dukhako sahanA paDegA / / 49 / / jina strI Adi bhogoMko viSayI janoMne bhoga karake anurAgake haTa jAne se choDa diyA hai unako ( ucchiSTako) tU ghRNAse rahita hokara phirase bhI isa prakArase bhoganekI icchA karatA hai jaise ki mAnoM ve kabhI pUrvameM prApta hI na hue ho / he kSudraprANI ! jabataka tU pApasamUharUpa vIra zatrUkI senAkI phaharAtI huI dhvajAke samAna isa duSTa viSayatRSNAko naSTa nahIM kara detA hai tabataka kyA tujhe zAnti mA. 4
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 [ zlo0 50 AtmAnuzAsanam janto ki tava zAntirasti na bhavAn yAvad durAzAmimAmaMhaH saMhativIravairipRtanAzrIvaijayantIM haret // 50 // bhaktvA bhAvibhavAMzca bhogiviSamAt bhogAn vubhukSurbhRzaM mRtvApi svayamastamItikaH sarvAjighAMrmudhA / pUrva kadAcidyatat aprAptapUrvam / kiM kurvan | avikutsayan dhik viSayiNAm utsRSTamidam ityevaM nindayan / zAntiH rAgAdyupazamaH paramasukhaM nirvANaM vA / durAzAM duSTAm AzAm / imAM stryAdiviSayAm / kathaMbhUtAmityAha -- aMha ityAdi / aMhAMsi pApAni teSAM saMhatiH saMghAtaH saiva vIravairipRtanA subhaTazatru senA tasyAH zrIvaijayantIM patAkAm / haret spheTayet // 50 // tAmahuran bhavAn aparamapi kiM kartumicchatItyAha-- bhavetyAdi bhAvibhavAMzca svargAdiparalokAnapi / ca zabdo'pyarthe / kathaMbhUtAn / bhogiviSamAn bhoginAM vyasaninAM viSamAn prApta ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sakatI hai / / vizeSArtha - jisa prakAra yuddhabhUmineM jaba taka zatrusenAkI dhvajA phaharAtI rahatI hai tabataka zUra-vIroMko zAnti nahIM milatI hai- tabataka ve usa dhvajAko girAneke liye bhISaNa raNa meM hI uyukta rahate haiN| isa prakAra jaba ve usa zatrukI dhvajAko chinnabhinna kara DAlate haiM taba hI unheM abhUtapUrva AnandakA anubhava hotA hai| ThIka usI prakArase yaha prANI bhI jabataka zatru senAkI dhvajAke samAna usa duSTa viSayavAsanAko naSTa nahIM kara detA hai tabataka zAnti (santoSa) ko prApta nahIM hotA-- vaha una viSayoMko prApta karaneke liye nAnA prakArake kaSToMko hI sahatA hai / kintu jaise hI vaha vivekako prApta hokara ukta viSayatRSNAko naSTa kara detA hai vaise hI use anupama zAntikA anubhava hone lagatA hai / isase yaha nizcita hai ki sukhakA kAraNa abhISTa viSayoMkI prApti nahIM hai, kintu unakA parityAga hI hai // 50 // jo svargAdirUpa AgAmI bhava bhogI janoMke liye viSama haiM, arthAt jo viSayI janoM ko kabhI nahIM prApta ho sakate haiM, unako kaSTa karake jo ajJAnI prANI sarpake samAna bhayaMkara una bhogoMke bhoganekI atizaya icchA karatA hai vaha bhaya aura dayAse rahita hokara svayaM mara
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ -51] kAmukasyAvivekatA yadyatsAdhuvihitaM hatamatistasyaiva dhik kAmukaH kAmakrodhamahAgrahAhitamanAH kiM kiM na kuryAjjanaH // 51 // agocarAn / bhaktvA vinAzya / bhogAn bubhukSurbhRzaM bhogAn bhoktumicchuH / . bhRzam atyartham / kiviziSTAn bhogAn / bhogiviSamAn sarpavadraudrAna saMtApamUrchA. maraNavidhAyakatvAt / mRtvApi svayaM mRtvApi maraNam aGgIkRtvApi svayam / astabhItiH parityaktabhayaH san bhogAn bumukSuH / tayA svayam astakarugaH sarvAn pitRputrakalatrAdIn jighAMsuH hantumicchuH / athavA mRtvApi viSayAsaktivazAt duHkarma ArjayitvA janmano vaiphalyaM kRtvApi / tathA mudhA evameva / sarvAn jighAMsuH sarvAna prANino viSayAsakti vidhAya anena duHkarma utpAdayitvA tajjanmano vaiphalyaM vidhAya durgatiprApakatvena hantumicchuH / ydydityaadi| yadyat karma paralokanAzakaM svaparavadhAdi. lakSaNaM sAdhuvihitaM munibhininditam tasyaiva karmaNaH / kAmuko viSayAbhilASIti dhik nindyametat / atraiva arthAntaranyAsamAha-- kAmetyAdi / kAmakrodhAveva mahA. grahau tau Ahitau sthApito manasi yena, tAbhyAM vAhitam adhyAsitaM mano yasya, sa kiM kiM na kuryAt / iha paratra vA viruddha sarvamapi kuryaadityrthH||51|| bhoge bubhukSA ca karake bhI vyarthameM dUsaroMko mAranekI icchA karatA hai / jisa jisa nikRSTa kAryako sAdhu janoMne nindA kI hai, dhikkAra hai ki vaha durbuddhi usI kAryako cAhatA hai| ThIka hai- jinakA mana kAma aura krodha AdirUpa mahAgrahoMse pIDita hai ve prANI kauna kauna-sA nindya kArya nahIM karate haiM ? arthAt saba hI nindya kAryako ve karate haiN| vizeSArtha-ye indriyaviSaya sarpake samAna bhayaMkara haiM- jisa prakAra sarpake kATanese prANIko saMtApa evaM maraNa AdikA dukha prApta hotA hai usI prakAra una viSayamogoMke kAraNa viSayI janoMko bhI saMtApa evaM maraNa AdikA dukha sahanA paDatA hai / phira bhI jo ajJAnI una viSayoMke bhoganeko icchA karate haiM unheM na to apane maraNakA bhaya rahatA hai aura na dUsare prANiyoMkA ghAta karane meM dayA bhI utpanna hotI hai| ve una viSayoMko prApta karaneke liye svayaM mara karake bhI dUsaroMke mAranemeM udyata hote haiM / athavA ve una viSayoMmeM paDakara svayaM to marate hI haiM- apanA sarvanAza karate hI haiM, sAtha hI dUsaroMko bhI una viSayoMmeM pravRtta karake unakA bhI ghAta karate haiM- sarve
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 52zvo yasyAni yaH sa eva divaso hyastasya saMpadyate stharya nAma na kasyacijjagadidaM kAlAnilonmUlitam / bhrAtAntimapAsya pazyasi tarI pratyakSamaNorna ki yenAtraiva muhurmuhurbahutaraM baddhaspRho bhrAmyasi // 52 // saMsAre narakAdiSu smRtipathepyudvegakAriNyalaM duHkhAni pratisevitAni bhavatA tAnyevamevAsatAm / / jagataH sthitimapazyato janasya syAdityAha-- zva ityaadi| yasya vastuna: zvI bhAvI divaso'jani abhUt sa eva divaso hyaH atItaH tasya vastunaH saMpadyate / yataH evam ata: / sthairyamityAdi / kAlAnilonmUlitaM kAla eva anilo vAyu: tena unmUlitaM sthiteH pracyAvitaM kiM na pazyasi / bhrAntim apAsya nirAkRtya sarvathA nityatvAbhinivezaM parityajya / pratyakSam akSNoryathAbhavatyevam / yena adarzanena kAraNena vA / atraiva jagati baddhaspRhaH kRtAbhilASa: / / 52 // evaMvidha jagatsvarUpam aparibhAvayatA caturgatisaMsAre duHkhAnyanekadhAnubhUtAnItyAha-- saMsAra ityAdi / saMsAre narakAdiSu gatiSu / yAni duHkhAni pratisevitAni anubhUtAni tAnyevamevAsatAm evam eva tiSThantu / kathaMbhUte saMsAre / smRtipathe'* nAza karate haiM / kAmI janakI buddhi aisI bhraSTa ho jAtI hai ki jisase ve usa asadAcaraNameM pravRtta hote haiM jisakI ki sAdhu jana sadA nindA kiyA karate haiN| ye kAma aura krodha Adi duSTa pizAcake samAna haiN| unase pIDita hokara prANI heyAdeyakA vicAra na karake jisa kisI bhI kAryako karatA hai // 51 // jo dina jisa vastuke liye kala (AgAmI dina) thA vaha usake liye kala (bItA huA dina) ho jAtA hai| yahAM koI bhI vastu sthira nahIM hai, yaha saba saMsAra kAlarUpa vAyuse parivartita kiyA jAnevAlA hai / he bhrAta ! kyA tuma bhramako choDakara AkhoMse pratyakSa nahIM dekhate ho, jisase ki ina nazvara bAhya vastuoMke viSayameM hI bAra bAra icchA karake bahuta kAlase paribhramaNa karate ho? // 52 // jo saMsAra smaraNa mAtrase bhI atizaya saMtApako utpanna karanevAlA hai usake bhItara narakAdi durgatiyoMmeM paDakara tUne jina duHkhoMko sahana kiyA hai ve to yoM hI raheM, arthAt una parokSa duHkhoMkI carcA karanA to vyartha hai| kintu
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ seMsAriprANinAmavasthA tattAvatsmara sasmarasmitazitApAGapairanaGagAyudhaivAmAnAM himadagdhamugdhatasvadyatprAptavAnirdhanaH // 53 // utpanno'syasi doSadhAtumalavadeho'si kopAdivAn sAdhivyAdhirasi prahINacarito'syasyAtmano vaJcakaH / pyudvegakAriNi, na kevalam anubhUyamAne kiM tu smRtipaye smRtiviSayamAtre api udvegakAriNi aratisaMtApatrAsajanake / duHkhAni vo kathaMbhUtAni / udvegakArINi / alam atyarthena / tad duHkhaM smara yat prAptavAn nirdhana: san / kaiH kRtvetyAhe sasmaretyAdi / sasmarasmitaM sakAmahasitaM saha tena vartante ye te ca te zitApAGagAzca kaTAkSAH taH / kathaMbhUtaH / anaGagAyudhaiH kAmabANaiH / vAmAnAM strINAm / kiMvat / himadagdhamugdhataruvat himena dagdhazcAsau mugdhataruzca komalatarustahat / / 53 / / saMsAre paribhramannevaMvidhaM dharmam AtmanaH pazyan kimiti vairAgvaM bhavAnna baMjatItyAha--- utpanno'sItyAdi / doSara vAtapitazleSmANaH / he bhavya ! bhanase rahita tUne kAmake zastroM (bANoM) ke samAna striyoM ke kAmotpAdaka manda hAspayukta tIkSNa kaTAkSoMse viddha hokara barphase jale hue komala vRkSake samAna jo duHkha prApta kiyA hai usakA to bhalA smaraNa kara // vizeSArtha- abhiprAya isakA yaha hai ki jo prAgo sadA viSayabhogoMmeM hI lipta rahate haiM unhe donoM hI lokoMmeM dukha bhoganI paDatA hai| isa lokameM to unheM isaliye dukha bhoganA par3atA hai ki jine sundara striyoM ke mamda hAsya evaM kaTAkSapAta Adike dvArA ve kAmase pIDita honepara unheM prApta karake apanI vAsanAko pUrNa karanA cAhate haiM ve upayukta dhana Adike na rahanese unheM prApta hotI nahIM haiN| phira bhI ve yoM hI saMtapta hokara usake liye kaSTakAraka niSphala prayatna karate rahate haiN| isake atirikta usa viSayatRSNAse jo pApakA bandha hotA hai usakA udaya honepara narakAdi durgatiyoMmeM jAkara paralokameM bhI ve duHsaMha duHkhoMko sahate haiM // 53 // he bAra bAra janmako dhAraNa karanevAle prANI! tU utpanna huA hai; vAta-pittAdi doSoM, rasa-rudhirAdi sAta dhAtuoM evaM mala-mUtrAdise sahita zarIrakA dhAraka hai; krodhAdi kaSAyoMse sahita hai;
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 AtmAnuzAsanam [zlau0 54mRtyuvyAttamukhAntaro'si jarasA grAsyo'si janmin vRthA kiM matto'syasi ki hinArirahite kiM vAsi baddhaspRhaH // 54 // dhAtavaH rusarudhiramAMsamedo'sthimajjAzukrANi / malA: mUtrapurISAdayaH / Adhirmana:pIDA / saha AdhivyAdhibhyAM vartate iti sAdhivyAdhiH / asi bhavasi / mRtyuvyAttamukhAntaraH mRtyunA vyAttaM prasAritaM tacca tanmukhaM ca tasya AntaraM madhyaM tadasti iti / atasa AderaH / iti / jarasA pAsyo vRddhatvena kavalIkartavya: / baddhaspRhaH kRtAnubandhaH / / 54 // ahite kRtAnubandho'pi Adhi (mAnasika pIDA) aura vyAdhi (zArIrika pIDA) se pIDita hai, duzcaritra hai, apane Apako dhokA denevAlA hai, mRtyuke dvArA phailAye gaye mukhake madhyameM sthita arthAt maraNonmukha hai, tathA jarA (buDhApA) kA grAsa bananevAlA hai| phira ye ajJAno prANI! yaha samajhameM nahIM AtA ki tU unmatta hokara apane hI hitakA zatru (ghAtaka) hotA huA una ahitakAraka viSayoMkA abhilASA kyoM karatA hai?| vizeSArthajisa prakAra pAgala yA zarAbI manuSya hitAhitake vivekase rahita hokara svacchaMda pravRtti karatA hai tathA usako apane maraNakA bhI bhaya nahIM rahatA hai usI prakAra yaha viSayonmatta prANI bhI apane bhale burekA dhyAna na rakhakara jo hiMsAdi kArya AtmAkA ahita karanevAle haiM unameM to pravRtta hotA hai tathA jo ahiMsA, satya, acaurya, svadArasaMtoSa ( yA pUrNatayA brahmacarya) evaM aparigraha Adi kArya AtmAkA hita karanevAle haiM unase vimukha rahatA hai / aisA karate hue use yaha bhI dhyAna nahIM rahatA ki aba maiM bUDhA ho gayA hUM, mujhe kisI bhI samaya mRtyu apanA grAsa banA sakato hai,usake pahile kyoM na maiM kucha Atmahita kara luuN| yahI kAraNa hai jo vaha usa viSayatRSNAke sAtha maraNako prApta hokara punaH usa zarIrako dhAraNa karatA hai jo svabhAvataH apavitra, rogAdise grasita evaM rAga-dveSAdikA kAraNa hai / isa prakArase vaha dUsaroMke sAtha svayaM apane Apako bhI dhokA dekara isa dukhamaya saMsArameM bAra bAra paribhramaNa karatA rahatA hai // 54 //
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ -55] indriyaklezaH ugragoSmakaThoradharmakiraNasphUrjadgamastiprabhaH saMtaptaH sakalendriyairayamaho saMvRddhatRSNo janaH / aprApyAbhimataM vivekavimukhaH pApaprayAsAkula stoyopAntadurantakardamagatImomavat klizyate // 55 // bhavAn abhilaSitaviSayaprAptI kevalaM klezameva anubhavatItyAha-- ugretyAdyAhe / ugragrISmo jyeSThASADhIyoSNakAlaH / tatra kaThorastIva: 0 cAso dharmakiraNazcAdityaH tasye sphUrjanto dIptA: te ca te gabhastayazca kiraNA: teSAM prabhA sAdRzyaM saMtApakAritvalakSaNaM yeSAM taiH / pApaprayAsAkula: azubhavyApAravyagraH / toyopAntetyAdi / toyopAnte jalasamIpe duranto'gAdhaH sa cAsau kardamazca tatra gataH patita: sa cAsau kSINo durbala: ukSA ca balIvaIH sa eva (iva) tIkSNa grISma kAlake kaThora sUryakI daidIpyamAna kiraNoMkI prabhAke samAna saMtApako utpanna karanevAlI samasta indriyoMse saMtapta hokara yaha prANI vRddhiMgata viSayatRSNAse yukta hotA huA vivekako naSTa kara detA hai aura phira isIliye abhISTa viSayoMko prApta karaneke liye vaha pApAcArama pravRtta hokara vyAkula hotA hai| paraMtu jaba use ve abhISTa viSaya nahIM prApta hote haiM taba vaha isa prakArase klezako prApta hotA hai jisa prakAra ki pyAsase pIDita hokara pAnIke nikaTa agAdha kIcaDameM phaMsA huA nirbala baila klezako prApta hotA hai| vizeSArtha- jisa prakAra koI durbala baila grISma kAlIna sUryake saMtApase pIDita hokara tRSNA (pyAsa) se yukta hotA huA kisI jalAzayake pAsa jAtA hai aura vahAM pAnIke samIpameM sthita bhArI kIcaDameM phaMsakara duHsaha dukhako sahatA hai usI prakAra yaha ajJAnI prANI bhI grISmakAlIna sUrya ke samAna saMtApajanaka indriyoMse pIDita hokara tRSNA (viSayavAMchA) se yukta hotA huA una viSayoMko prApta karaneke liye kaThora parizrama karatA hai aura isake liye vaha dharma-adharmakA bhI vicAra nahIM krtaa| paraMtu vaisA puNya zeSa na rahanese jaba ve viSayabhoga use nahIM prApta hote haiM taba usakI gati bhI ukta bailake hI samAna hotI hai- vaha icchita bhogoMko na pAkara usa baDhI huI tRSNAse niraMtara saMkliSTa rahatA hai / // 55 // agni ___1 ma (jai., ni.) pratipAThodhyam, ja sa saMbaMddhatRSNo /
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam .... [zlo0 56labdhendhano jvalatyagniH prazAmyati nirindhanaH / jvalatyubhayathApyuccaraho mohAgnirutkaTaH // 56 // ki marmAbhyabhinanna bhIkarataro duHkarmagarmudgagaH kiM duHkhajvalanAvalIvilasitai leDhi dehazciram / sahi abhimataviSayaprAptautRSNAgnerupazamAt klezozamo bhaviSyatIti kdantaM pratyAhasabdhandhana ityaadi| nira (ri)dhana indhanarahitaH / ubhayathApi vAJchitArthedhanaM (ndhana)prApya praapledviprkaarotkttH(?)itraagnertishyvaan||56|| viSayasukhasAdhakArtheSu pravRttizca prANinAM mohajanviAdhika (mA)hAtmyAttacca vyAjena nirAkurvannAha-ki marmANItyAdi / kiM na abhinata vidAritavAn / bhIkaratara: atizayena nayaMkaraH duHkarma indhanako pAkara jalatI hai aura usase rahita hokara bujha jAtI hai| paraMtu Azcarya hai ki tIvra moharUpI agni donoM bhI prakArase UMcI (atizaya) jalatI hai / vizeSArtha-jisa prakAra agni prANIko saMtapta karatI hai usI prakAra moha bhI rAga-dveSa utpanna karake prANIko saMtapta karatA hai| isIliye mohako amnikI upamA dI jAtI hai| paraMtu vicAra karanepara vaha moharUpa agni usa svAbhAvika agnikI apekSA bhI atizaya bhayAnaka siddha hotI hai| kAraNa yaha hai ki agni to jabataka indhana milatA hai tabhI taka pradIpta hokara prANIko saMtapta karatI hai-indhAnake ma rahanepara vaha svayameva zAnta ho jAtI hai, kintu vaha moharUpa agni indhAna (viSayabhoga) ke rahanepara bhI saMtapta karatI hai aura usake na rahanepara bhI saMtapta karatI hai / abhiprAya yaha hai ki jaise jaise abhISTa viSaya prApta hote jAte haiM vaise vaise hI kAmI janoMkI vaha viSayatRSNA uttarottara aura bhI baDhatI jAtI hai jisase ki unheM kabhI Anandajanaka saMtoSa nahIM prApta ho pAtA / isake viparIta icchita viSayasAmagrIke na milanepara bhI vaha dukhadAyaka tRSNA zAnta nahIM hotii| isa prakAra yaha viSaya tRSNA ukta donoM hI avasthAoMmeM prANIko saMtapta kiyA karatI hai // 56 / / he bhavyajIva ! kyA atyanta bhayAnaka pApakarmarUpI madhumakkhiyoMke samUhane isa prANIke marmako nahIM vidIrNa kiyA hai ? avazya kiyA hai| kyA
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ -57] mohanidrA dustyajA ki garjadyamatUrabhairavaravAnAkarNayanirNaya yenAyaM na jahAti mohavihitAM nidrAmabhadrAM janaH // 57 // garmudgaNaH duHkarmANi eva garmutAM madhumakSikAgAM gaNaH / duHkhetyAdi / duHkhAnyeva jvalanAvalI agnipaGktiH tasyA vilasitaiH dAghasaMtApakAritvAdiceSTitaH / na AleDhi na grastaH / yamatUrabhairavaravaM mRtakatUrabhayAnakazabdam / garjana (ta) vAdyamAnaM nAkarNa yan (t)| nirNayaM nizcayaM yathA bhavati / na jahAti na tyajati / nidrAm ajJAnatAm / abhadrAM nindyAm / / 57 // dukharUpa agniko jvAlAoMse isakA zarIra cira kAlase nahIM vyApta kiyA gayA hai ? avazya kiyA gayA hai / kyA isane garajate hue yama (mRtyu) ke vAjoMke bhayAnaka zabdoMko nahIM sunA hai ? avazya sunA hai| phira kyA kAraNa hai jo yaha prANI nizcaya se dukhotpAdaka usa mohanirmita nidrA (ajJAna) ko nahIM chor3a rahA hai / vizeSArtha-- lokameM dekhA jAtA hai ki prANI pragADha nidrAmeM bhI yadi so rahA hai to bhI vaha madhumakkhiyoMke kATa lenese, nikaTavartI agniko jvAlAoMse, athavA mRtakake Age bajanevAle gambhIra bAjoMke zabdoMse avazya jAga uThatA hai| parantu kheda hai ki yaha ajJAnI prANI una madhumakkhiyoMke samAna kaSTadAyaka pApa karmoMse grasita, agnike samAna santApa denevAle aneka prakArake duHkhoMse vyApta, tathA bAjoMke sAtha le jAte hue mRtakako dekhakara zarIrakI anityatAko jAnatA huA bhI dukhadAyaka ajJAnarUpa nidrAko nahIM choDatA hai| isase yaha nizcita pratIta hotA hai ki vaha mohanidrA usa prAkRta nidrAse bhI prabala hai| yahI kAraNa hai jo svAbhAvika nidrA to prANIkI thakAvaTako dUra karake use kucha zAnti hI pradAna karatI hai, parantu vaha mohanidrA use viSayatRSNAvaza uttarottara kiye jAnevAle parizramase pIDita hI karatI hai // 57 / / he janma lenevAle prANI! isa janma-maraNarUpa saMsArameM terA zarIrake sAtha tAdAtmya hai arthAt tU uttarottara dhAraNa kiye jAnevAle zarIroMke bhItara sthita hokara sadA unake adhIna rahatA hai, tU nirantara pApa karmake phala
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [ilo0 58tAdAtmyaM tanubhiH sadAnubhavanaM pAkasya duHkarmaNo vyApAraH samayaM prati prakRtibhirgAheM svayaM bandhanam / nidrA vizramaNaM mRteH pratibhayaM zazvagmRtizca dhruvaM janmina janmani te tathApi ramase tatraiva citraM mahat // 58 // mohajanitanidrAvazAccaivaMvidhasvarUpasaMpAdake saMsAre janasya ratirityAha--- tAdAtmyamityAdi / he janmin / janmani saMsAre / tava tAdAtmyam abheda: / tanubhiH. zarIraiH saha / pAkasya duHkarmaNaH phalasya vyApAraH duHkarmaNo nimitto mnovaakkaayprispndH| samayaM prati pratisamayam / tathA samayaM prati prakRtibhi: jnyaanaavrnnaadibhiH| gADhaM niva (bi) Dam atyarthaM ca / svayam AtmanA bandhanaM saMbandha: / nidrA vizramaNaM vyApAraprabhavadoSasya nidrA vishraamhetuH| mRteH pratibhayaM mRte. maraNAn pratibhayaM AzaGkA / zazvat sarvadA / mRtizca dhruvaM mRtiH puna: avshyNbhaaven| tatraiva janmani // 58 // yena ca zarIreNa saha tAdAtmyaM tava saMpannaM tatkIdRzamityAha svarUpa dukhakA anubhava karatA hai, pratyeka samayameM jo terA jJAnAvaraNAdi karmaprakRtiyoMse svayaM bandhana (sambandha) hotA hai vahI terA vyApAra hai, nidrA jo hai vahI terA vizrAma hai; tathA maraNase tujhe sadA bhaya rahatA hai, parantu vaha nizcayase AtA avazya hai / phira Azcarya yahI hai ki aisI dukhamaya avasthAke honepara bhI tU usI saMsArake bhItara ramaNa karatA hai / / vizeSArtha- yaha saMsArI prANI bAhya para padArthoMmeM rAga-dveSa karatA huA maraNako prApta hokara nirantara navIna navIna zarIrako dhAraNa karatA rahatA hai| isa prakArase vaha nirantara janma-maraNa ke dukhako sahatA hai / isake atirikta pUrvopArjita karmake anusAra aura bhI aneka kaSToMkA vaha anubhava kiyA karatA hai| usakA kArya nirantara apane rAga-dveSAdi pariNAmoMke anusAra karmaprakRtiyoMke bAMdhanekA rahatA hai| jaba use kucha nidrA AtI hai tabhI vizrAma milatA hai / vaha mRtyuse yadyapi sadA bhayabhIta rahatA hai, parantu usase use chuTakArA nahIM miltaa| isa viSayameM svAmI samantabhadrAcAryane yaha bilakula ThIka kahA hai- bibheti mRtyorna tato'sti mokSo nityaM zivaM vAJchati nAsya lAbhaH / tathApi bAlo bhaya-kAmavazyo vRthA svayaM tapyata ityavAdIH // arthAta he supArzva jina ! yaha prANI mRtyuse nirantara
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ -59] zarIraM kArAgAram 59 asthisthUlatulAkalApaghaTitaM naddhaM zirAsnAyubhizcarmAcchAditamasrasAndrapizitaliptaM suguptaM khalaH / karmArAtibhirAyurudghanigalAlagnaM zarIrAlayaM kArAgAramavaihi te hatamate prItiM vRthA mA kRthAH // 59 // asthiityaadi| asthIni eva syUlatulAH tAsAM kalApaH saMghAtaH tena ghaTitam / naddhaM baddham / sirAsnAyubhiH sirA: prasiddhAH, snAyuH nahAruH / carmAcchAditaM carmaNA AcchAditaM jhaMpitam / asrasAndrapizitaH asreNa raktena sAndrANi tAni ca tAni pizitAni ca mAMsAni tai: liptam / suguptaM suSThu rakSitam / AyurudghanigalAlagnaM Ayureva udgho mahAn nigala: Alagno yatra / itthaMbhUtaM zarIrAlayaM zarIragRham / kArAgAraM te bandigRhaM tava // 59 // zarIrAdDaratA hai, para usase use chuTakArA nahIM miltaa| vaha sadA kalyANakI icchA karatA hai, parantu usakA use lAbha nahIM hotaa| phira bhI vaha ajJAnI prANI mRtyuke bhaya aura kAma (sukhako icchA) ke vazIbhUta hokara svayaM hI vyarthameM saMtapta ho rahA hai / bR. sva. 34. isa prakArase vaha prANI zarIrako dhAraNa karake usake sambandhase saMsArameM uparyukta duHkhoMko sahatA hai, to bhI vaha usI saMsArameM ramaNa karatA hai, yaha mahAn Azcaryako * bAta hai // 58 / / he naSTabuddhi prANI! haDDiyoMrUpa sthUla lakaDiyoMke samUhase racita, sirAoM aura nasoMse sambaddha, camaDAse DhakA huA, rudhira evaM saghana mAMsase lipta, duSTa karmorUpa zatruoMse rakSita, tathA AyurUpa bhArI sAMkalase saMlagna; aise isa zarIrarUpa gRhako tU apanA kArAgAra (bandIgRha) samajhakara usake viSayameM vyartha anurAga mata kr|| vizeSArtha- yahAM zarIrameM gRhakA Aropa karate hue use bandIgRhake samAna batalA kara usameM anurAga na rakhanekI preraNA kI gaI hai / bandIgRhase samAnatA batalAnekA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra bandIgRha lakaDIke khammo Adise nirmita hotA hai usI prakAra yaha zarIra bhI haDDiyoMse nirmita hai, bandIgRha yadi rassiyoMse baMdhA hotA hai to yaha zarIra bhI nasoMse sambaddha hai, bandIgRha jahAM chata athavA kabelU Adise AcchAdita hotA hai vahAM yaha zarIra camaDese AcchAdita hai, dandogRha jisa prakAra gobara evaM miTTI Adisa
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 AtmAnuzAsanam zaraNamazaraNaM vo bandhavo bandhamUlaM ciraparicitadvArA dvAramApadgRhANAm / viparimRzata putrAH zatravaH sarvametat tyajata bhajata dharmaM nirmalaM zarmakAmAH // 60 // [ zlo0 60 vyatiriktamanyadapi vastu kIdRzaM tavetyAha-- zaraNamityAdi / zaraNaM gRhaM rAjAdirvA / azaraNam arakSaNam / pratikUlakarmaNodaya ( ? ) prApterA (ra) vazyaM svakAryakaraNAt 1 / dvAraM pravezasthAnam / viparimRzata paryAlocayata / sarvametada gRhabandhuputrakalatrAdikaM tyajata, dharmaM bhajata anutiSThata / nirmala niraticAram 1180 11 yadyapi gRhAdayo'smAkaM nopakArakAstathApyartho lipta ( lIpA gayA) hotA hai usI prakAra yaha zarIra rudhira aura mAMsa se lipta hai, bandIgRhakI rakSA yadi duSTa paharedAra karate haiM to zarIrakI rakSA duSTa karmarUpa zatru karate haiM, tathA bandIgRha jahAM baDI baDI sAMkaloMse saMyukta hotA hai vahAM yaha zarIra AyurUpa sAMkalase saMyukta hai, isIliye jaise sAMkaloMke lage rahane se usameM se bandI ( kaidI ) bAhira nahIM nikala sakate haiM usI prakAra vivakSita ( manuSyAdi) Ayu karmakA udaya rahanetaka prANI bhI usa zarIrase nahIM nikala sakatA hai| isa prakAra jaba bandIgRha aura zarIrameM kucha bheda nahIM hai taba yahAM yaha upadeza diyA gayA hai ki jisa prakAra koI bhI vicArazIla manuSya dukhadAyaka bandI - gRhameM nahIM rahanA cAhatA hai usI prakAra he bhavyajIva ! yadi tU bhI usa bandIgRhake samAna kaSTadAyaka isa zarIrameM nahIM rahanA cAhatA hai to usase anurAga na kara // 59 // he bhavyajIvo ! jise tuma zaraNa (gRha) mAnate ho vaha tumhArA zaraNa ( rakSaka) nahIM hai, jo bandhujana haiM ve rAga-dveSake nimitta hone se bandhake kAraNa haiM, dIrgha kAlase paricayameM AI huI strI ApattiyoMrUpa gRhoMke dvArake samAna hai, tathA jo putra haiM ve atizaya rAgadveSake kAraNa honese zatruke samAna haiM; aisA vicAra kara yadi Apa logoMko sukhakI abhilASA hai to ina sabako chor3akara nirmala dharmakI ArAdhanA kareM // 60 // he zarIradhArI prANI ! indhanake samAna tRSNArUpa 1 sa kAraNAt /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanArdanAM sukhAhetuvan tatkRtyaM kimihendhanairiva dhanarAzagnisaMdhukSaNaH saMbandhena kimaGga zazvavazubhaiH saMbandhibhirbandhubhiH / -61] 61 pyupakArako bhaviSyatItyAzaGkya Aha-- tatkRtyamityAdi / tatprasiddhaM sukhAdyupakAralakSaNaM kRtyaM kArya kim / na kimapi / kaiH / dhanaiH kiviziSTaiH / AzAgnisaMdhukSapaiH Azaiva agniH tasya saMyumaNaiH uddIpakaiH / tathA satyaM ( ? ) saMbandhena pitRputrabhAryAdinA / aGaga aho / kiM kRtyam kaiH saha saMbandhena / saMbandhibhi: vaivAhikAdibhiH bandhubhiH / kathaMbhUtaiH / zazvadazubhaiH durmatihetutayA sadA'prazastaiH 1 mohAhItyAdi / moha eva ahiH sarpaH tasva agniko prajvalita karanevAle dhanase yahAM tujhe kyA prayojana hai ? arthAt kucha bhI nahIM / pApake kAraNabhUta sambadhiyoM ( nAtedAroM) evaM anya baMdhuoM (bhrAtA Adi ) ke sAtha saMbaMdha rakhane se tujhe kyA prayojana hai ? kucha bhI nahIM / moharUpa sarpake dIrgha bila (bAMbI) ke samAna zarIra athavA gRhase bhI tujhe kyA prayojana hai? kucha bhI nahIM / aisA vicAra kara he bhavya jIva ! tU sukhake nimitta usa tRSNAkI zAMti ko prApta ho, isameM vyartha pramAda na kara // vizeSArthaM sukha vAstavameM vahI ho sakatA hai jisameM AkulatA na ho / vaha sukha dhAnake dvArA nahIM prApta ho sakatA hai / kAraNa yaha ki jitanA jitanA dhAna baDhatA hai utanI hI adhika uttarottara tRSNA bhI baDhatI jAtI hai, jaise ki ghIke DAlanese uttarottara agni adhika baDhatI hai / isa prakAra jahAM tRSNA hai- AkulatA hai -- vahAM bhalA sukha kahAMse mila sakatA hai ? isake atirikta jitanA kaSTa dhanake upArjanameM hotA hai usase bhI adhika kaSTa usakI rakSAmeM hotA hai / yadi rakSaNa karate hue bhI vaha durbhAgyase kadAcit naSTa ho gayA to phira prANIke dukhakA pArAvAra bhI nahIM rahatA hai / isIliye to use bhI prANa kahA jAtA hai / itanA hI nahIM, bahuta-se dhanAndha manuSya to usa dhanarUpa prANakI rakSA karanemeM vAstavika prANa bhI de dete haiN| isase nizcita hotA hai ki dhana vAstavameM sukhakA kAraNa nahIM hai / isI prakArase mAtA, pitA, putra evaM anya sambandhI janoMkA saMyoga
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 [ zlo0 61 AtmAnuzAsanam fi mohAhimahAbilena sadRzA dehena gehena vA dehin yAhi sukhAya te samamamuM mA gAH pramAdaM sudhA // 61 // mahAvilena dehena / kathaM bhUtena / sadRzA gehena gRhatamAnena / etat sarvam itthaMbhUtaM jJAtvA dehi zamaM yAhi / amum arthAbhilASopazamalakSaNam / kimartham / sukhA sukhanimittam te zabda: pratyekamabhisaMbadhyate / tatkRtyaM te kimatyAdi / mA gAH pramAdam atAtparyaM mA kArSIH / / 61 / / asyaivopazanasya dADhayaMvidhAnArtha mAdAvevetyAha- AdAveva bhI usa sukhakA kAraNa nahIM ho sakatA hai| isakA kAraNa yaha hai ki unakA saMyoga honepara yadi unakI pravRtti anukUla huI taba to unameM anurAbuddhi utpanna hotI hai, jisase ki unake bharaNa-poSaNa evaM rakSaNa Adiko ciMtA udita hotI hai| aura yadi unakI pravRtti pratikUla huI to isase udvega utpanna hotA hai| ye donoM (rAga - dvega ) hI karmabandhake kAraNa haiM / ukta bandhuva meM bhI mukhyatA strIko hotI hai / kAraNa ki usake hI nimitta kuTumbakI vRddhi aura tadartha dhanArjanakI cintA hotI hai isIliye to yaha kahaneko AvazyakatA huI ki " strItaH citta nivRttaM cennanu vittaM kimiihse| mRtamaNDanakalpo hi strI nirIhe dhanagrahaH // " arthAt he mana ! yadi tU strIkA orase haTa gayA hai - tujhe strIkI ciMtA nahIM rahI hai - to phira tU dhanakI icchA kyoM karatA hai? arthAt phira dhanakI icchA nahIM rahanA cAhiye, kyoMki, strIkI icchA na rahanepara phira dhanakA upArjana karanA isa prakAra vyartha hai jisa prakArase ki mRta zarIrakA AbhUSaNa Adise zrRMgAra karanA / sA dha 6-36, isI prakAra jisa zarIrako apanA samajhakara abhISTa AhAra Adike dvArA puSTa kiyA jAtA hai vaha bhI sukhakA kAraNa na hokara dukhakA hI kAraNa hotA hai / kAraNa yaha ki vaha aneka rogoMkA sthAna hai aura usake rogAkrAnta honepara jo vedanA utpanna hotI hai usake nivAraNake liye prANI vikala hokara prayatna karatA hai / phira bhI kabhI na kabhI vaha chUTatA hI hai / isake atirikta uparyukta
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ -62] rAjalakSmyA vinazvaratvam AdAveva mahAvaleravicalaM paTTena baddhA svayaM rakSAdhyakSabhujAsipaJjaravRtA sAmantasaMrakSitA / lakSmIrdIpazikhopamA kSitimatA hA pazyatAM nazyati prAyaH pAtitacAmarAnilahatevAnyatra kAzA nRNAm // 62 // prathamata eva / mahAbalaiH sAtizayasAmopetaH mantribhiH mahAmaNDalokAdibhiH / avicalaM yathA bhavatyevam / svayaM paTTena baddhA / pazcAt / rakSetyAdi / rakSAdhyakSAH aGagarakSAH teSAM bhujeSu asipaJjaraH khaDagasaMghAta: tena vRtA / tato bahiH sAmantasaMrakSitA : ityaMbhUtApi lakSmIH / kSitinatAM rAjJAm / hA kaSTam / pazyatAM nazyati / kiMviziSTA / dIpazikhopamA pradIpazikhAnulyA caJcaletyarthaH / kathaMbhUtevetyAha prAya ityAdi / prAyo'navarataM saMpAtitAni cArANi ca teSAm anilena hateva / anyatra prANimAtralakSmI: lakSbhyAM putra kalatrAdau vA / kAzA kaH samAzvAsaH / / 62 / / yatra zarIre lakSamyA paTTabandhastava kRtaH tatkIdRzaM kiM ca strI evaM putra Adi kauTumbika sambandha bhI isa zarIrake hI Azrita haiMunakA sambandha kucha amatika AtmAke sAtha nahIM hai| isa prakAra uparyakta saba hI duHkhoMkA mUla kAraNa vaha zarIra hI ThaharatA hai| aba jaba niraMtara sAthameM rahanevAlA vaha zarIra bhI sukhakA kAraNa nahIM hai taba bhalA gRha Adi anya padArtha to sukhake kAraNa ho hI kaise sakate haiM ? isa prakAra vicAra karanepara sukhakA kAraNa usa tRSNAkA abhAva (saMtoSa)hI siddha hotA hai / vaha yadi prApta hai to dhanake adhika na honepara bhI prANI nirAkula rahakara sukhakA anubhava karatA hai, kintu usake vinA aTUTa sampattike honepara bhI prANI niraMtara vikala rahatA hai // 61 / / jo rAjAoMko lakSmI sarvaprathama mahAbalavAn maMtrI aura senApati Adike dvArA svayaM paTTabandhAke rUpameM nizcalatAse bAMdhI jAtI hai,jo rakSAdhikArI (pahAredAra) puruSoMke hAthoMmeM sthita khaDgasamUhase veSTita kI jAtI hai,tathA jo sainika puruSoMke dvArA rakSita rahatI hai,vaha dIpakakI loke samAna asthira rAjalakSmI bhI durAye jAnevAle cAmaroMke pavanase tADita huIke samAna jaba dekhate hI dekhate naSTa ho jAtI hai taba bhalA anya sAdhAraNa manuSyoMkI
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam . [ zlo0 63 dIptomayAgravAtAridArUdaragakITavat / janmamRtyusamAzliSTe zarIre bata sodasi // 63 // netrAdIzvaracoditaH sakalaSo rUpAdivizvAya ki preSyaH sIdasi kutsitavyatikarairaMhAMsyalaM bRhayan / tatra tvaM rati karoSItyAha-dIptetyAdi / dIpte prajvalile ubhayAgre yasya tacca tat vAtAridArUca eraNDakASThaM udarago madhya gata: sa cAsau kITazca sa iva tadvat / samAzliSTe vyApte / bata kaSTam / sIdasi dukhamanubhavasi // 63 // evaMvidhazarIrAzritAnamindriyANAM vazo bhUtvA kimityanekadhA klezamanubhavasi iti zikSA prayacchannAha-- netrAdItyAdi / netrAdInyeva IzvaraH prabhuH teSAM vA IzvaraM manaH tena coditaH svaviSaye prerita: / sakaluSaH Arauidrayukta: / lajhmIkI sthiratAke viSayameM kyA AzA kI jA sakatI hai? arthAt nahIM kI jA sakatI hai|| vizeSArtha-abhiprAya yaha hai ki jisa rAjalakSmIkI rakSA karanemeM atizaya balavAn subhaTa evaM anya buddhimAn maMtrI Adi bhI sadA udyata rahate haiM vaha bhI jaba pavanase prerita dIpakakI zikhAke samAna kSaNabharameM naSTa ho jAtI hai taba sAdhAraNa manuSyoMkI alpa saMpatti, jisakA ki koI rakSaNa karanevAlA nahIM hai, kaise sthira raha sakatI hai? arthAt nahIM raha sakatI hai / ataeva avinazvara sukhakI prAptike liye vinazvara dhana-saMpattikI abhilASAko choDakara santoSakA hI Azraya lenA hitakara hai // 62 / / he bhavyajIva ! jisake donoM agrabhAga agnise jala rahe haiM aisI eraNDa (aNDA) ko lakaDIke bhItara sthita kIDeke samAna aura mRtyuse vyApta zarIrameM sthita hokara tU dukha pA rahA hai, yaha khedako bAta hai / vizeSArtha- jisa prakAra donoM orase jalatI huI polI lakaDIke bhItara sthita koDekA maraNa avazya honevAlA hai usI prakAra janma aura maraNase saMyukta isa zarIrameM sthita rahanepara prANIkA bhI ahita avazya honevAlA hai / isIliye kalyANake abhilASI bhavyajIva zarIrase nirmamatva hokara ratnatrayakI prAptipUrvaka use choDanekA hI prayatna karate haiM // 63 // he bhavyaprANI ! tU netrAdi indriyoMrUpa svAmIse athavA netrAdi indriyoMke svAmIsvarUpa manase prerita dAsake samAna hokara saMklezayukta hotA huA rUpAdirUpa samasta viSayoMko prApta karaneke liye hInAcaraNoMke dvArA kyoM atizaya pApoMko
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ -65] dhanino'pi duHkhina eva nItvA tAni bhujiSyatAmakaluSo vizvaM visRjyAtmavAnAtmAnaM dhinu satsukhI dhutarajAH sadvRttiiinarvRtaH // 64 // athino dhanamaprApya dhnino'pyvitptitH| kaSTaM sarve'pi sIdanti paramekaH sukhI sukhI // 65 // preSyaH netrAdInAmAdhIna: karmakaraH / kiM sIdasi / kimartham / rUpAdiprapaJcanimittam / rUpAdivizvAyeti pAThe rUpAdyanubhavAyetyarthaH / kiM kurvan sIdasi / alaM bRhayan atyarthaM vRddhi nayan / kaani| aMhAMsi pApAni / kaiH / kutsitavyatikaraiH nikRssttvyaapaaraiH| tAni netrAdIni bhujiSyatAM preSyatAM dAsatvaM nItvA / akaluSo rAgAdirahita: / vizvaM parigrahaprapaJcam / visRjya prityjy| AtmavAn jitendriyH| AtmAnaM dhinu prINaya / satsukhI sukhIyasi san (?) / dhutarajAH nirAkRtakarmamala: / nirvRta: sukhIbhUta: athavA nivRto muktaH / satsukhI san (t) zobhanaM sukhamasyA. stIti // 64 // nanu yatInAM nirdhanatvAt kathaM sukhaprAptiriti vadantaM prati sadhananirdhanAbhyAM yateH sukhAtizayaM darzayannAha-- athina ityaadi| kiM ca dhanADhyAdhI (dI) nAM sukhaM parAyattaM tasmAcca parAyattAt sukhAt yatsvAyattaM kAyaklezAdiduHkha baDhAtA hai aura khedakhina hotA hai ? tU una indriyoMko hI apanA dAsa banAkara saMklezase rahita hotA huA una rUpAdi samasta viSayoMko choDa de aura jitendriya hokara apanI AtmAko prasanna kara / isase tU sadAcaraNoMke dvArA pApase rahita hokara muktiko prApta karatA huA samIcIna sukhakA anubhava kara sakatA hai| vizeSArtha- yaha prAgI jabataka indriyoMkA dAsa banakara unako santuSTa karaneke liye aneka prakArase ayogya AcaraNa karatA hai tabataka usake azubha karmokA bandha hotA rahatA hai jisase ki use kabhI zAnti prApta nahIM hotii| parantu jaba vaha jitendriya hokara una indriyoMko svayaM dAsa banA letA hai taba usakI vaha durAcAramaya pravRtti naSTa ho jAtI hai- baDhatI huI viSayAkAMkSA naSTa ho jAtI hai / isase vaha zubha dhyAna (dharma va zukla) meM pravRtta hokara ratnatrayako pUrNa karatA huA mokSako prApta kara letA hai aura vahAM nirantara avyAbAdha sukhakA anubhava karatA hai / / 64 ||dhnaabhilaassii nirdhana manuSya to dhanako na pAkara dukhI 1 mu (ni) parame ko muni: sukhI / A.5
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam . [zlo0 66parAyattAt sukhAd duHkhaM svAyattaM kevalaM varam / anyathA sukhinAmAnaH kathamAsaMstapasvinaH // 66 // tadvaram uttamaM sukham / kathaMbhUtam / kevalam indriyasukhAspRSTam / anyathA yadi taduttama sukhaM na syAt tadA katham Asan saMjAtAH / ke te| tapasvinaH / kiviziSTAH sukhinAmAna: sukhIti nAma yeSAm / / 65-66 / / teSAmeva zlokadvayena guNaprazaMsAM kurvannAha hote haiM aura dhanavAn manuSya santoSake na rahanese dukhI hote haiN| isa prakAra kheda hai ki saba hI (dhanI aura nirdhana bhI) prANI dukhakA anubhava karate haiN| yadi koI sukhI hai to kevala eka santoSI (tRSNAse rahita) muni hI sukhI hai / dhanavAnoMkA sukha parAdhIna hai| usa parAdhIna sukhakI apekSA to AtmAdhIna dukha arthAt apanI icchAnusAra kiye gaye anazana Adike dvArA honevAlA dukha hI acchA hai / kAraNa ki yadi aisA na hotA to phira tapazcaraNa karanevAle sAdhujana 'sukhI' isa nAmase yakta kaise ho sakate the? arthAta nahIM ho sakate the / / vizeSArtha- yadi vicAra kara dekhA jAya to saMsArameM koI bhI prANI sukhI nahIM hai prAyaH saba hI dukhI haiN| unameM nirdhana jana to isaliye dukhI haiM ki vinA dhanake ve apanI AvazyakatAoMko pUrNa nahIM kara pAte haiN| isaliye ve unakI pUrtike yogya dhanako prApta karaneke liye nirantara cintAtura rahate haiM, parantu vaha unheM prApta hotA nahIM hai / isake atirikta ve jaba apane sAmane dhanavAnoMke TATa-vATa (rahana-sahana) ko dekhate haiM to isase unheM IrSyA hotI hai, isa kAraNa bhI ve sadA saMtapta rahate haiN| isase yadi koI yaha soce ki dhanavAn manuSya sukhI rahate hoMge, so bhI bAta nahIM hai- ve bhI dukhI hI rahate haiN| unake dukhakA kAraNa asantoSa-- uttarottara baDhanevAlI tRSNA- hai / unheM icchAnusAra kitanI bhI adhika dhana-sampatti kyoM na prApta ho jAve phira bhI unheM utanese santoSa nahIM prApta hotA- usase bhI adhikakI cAha unheM nirantara banI rahatI hai / isase jJAta hotA hai ki jisa prakAra dhana sukhakA kAraNa nahIM hai usI
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ -67] tapasvinAM prazaMsA yadetatsvacchandaM viharaNamakArpaNyamazanaM sahAya saMvAsaH zrutamupazamaikazramaphalam / yadetadityAdi / etat pratIyamAnam / yat svacchandam AtmAyattam / viharagaM prvRttiH| akArpaNyaM dInatvarahitam / azanam AhAraH / Arya: saMsArabhIrubhiH guNavadbhirvA / saha saMvAsa: sahAvasyAnam / zrutaM zAstraparijJAnam / upazamaikazramaphalaM upazamo rAgAdyanudayaH sa eva dhanalAbhapUjAdi ekam asahAyaM zramasya prayAsasya prakAra nirdhanatA dukhako bhI kAraNa nahIM hai| sukhakA kAraNa vAstavameM santoSa aura dukhakA kAraNa asantoSa (tRSNA) hai| yahI kAraNa hai jo sAdhu jana saba prakArake dhanase rahita hokara bhI eka mAtra usI santoSa-dhanase atizaya sukhI, tathA cintAkula dhanavAn bhI manuSya atizaya dukhI dekhe jAte haiM / isake atirikta vaha jo viSayajanita sukha hai vaha parAdhIna hai- vaha usake yogya puNya evaM dhana Adiko apekSA rakhatA hai / jaba aise puNya AdikA saMyoga hogA taba hI vaha sukha prANIko prApta ho sakatA hai| isake atirikta parAdhIna honese vaha cirasthAyI bhI nahIM hai- thoDe hI samayataka rahanevAlA hai / ataeva jahAM parAdhInatA nahIM hai use hI vAstavika sukha samajhanA cAhiye / usa parAdhIna sukhakI apekSA to svatantratAse Acarita anazanAdi tapoMse utpanna honevAlA dukha bhI kahIM acchA hai, kyoMki, usase bhaviSyameM svAdhIna sukha prApta honevAlA hai / parantu vaha parAdhIna kSaNika sukha uttarottara dukhakA kAraNa honese vAstavameM dukha hI hai // 65-66 // sAdhu janoMkA jo yaha svatantratApUrvaka vihAra (gamanAgamana pravRtti), dInatA (yAcanA) se rahita bhojana, guNI janoMkI saMgati, zAstrasvAdhyAyajanita parizramake phalasvarUpa rAgAdiko upazAnti, tathA bAhya para padArthomeM manda pravRttivAlA mana hai; vaha saba kauna-se mahAna tapakA pariNAma hai, ise maiM bahuta kAlase atizaya vicAra karanepara bhI nahIM jAnatA hUM // vizeSArtha---- yahAM gRhasthoMkI apekSA sAdhu janoMko kisa prakArakA sukha prApta hotA hai, isakA vicAra karate hue sabase pahile
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [ilo0 67mano mandaspandaM bahirapi cirAyAti vimRzan na jAne kasyeyaM pariNatirudArasya tapasaH // 67 // phalaM yatra / mano bahiH bAhyArthe / mandaspandaM mandapravRttikam / cirAya cirakAlam / ativimuzannapi atiparibhAvayannapi / na jAne / pariNati: vipAkaH / udArasya mahataH / / 67 // tathA- viratirityAdi / virativiSayavyAvRtti: / atulA anupamA / yaha batalAyA hai ki unakA gamanAgamana vyavahAra svatantratAse hotA hai-- ve ajJAnI prANiyoMko sambodhita karaneke liye jahAM bhI jAnA cAhate haiM nirbhayatApUrvaka jAte haiN| parantu gRhasthoMkA jAnA-AnA vyApArAdikI paratantratAke kAraNase hI hotA hai| isaliye unheM usase sukha nahIM prApta hotA / isake atirikta unake pAsa kucha na kucha parigraha bhI rahatA hai, isaliye ve una nirgrantha sAdhuoMke samAna yatra tatra svatantratAse jA-A bhI nahIM sakate haiM- unheM cora evaM hiMsra jantuoM AdikA bhaya bhI pIDita karatA hai / isake alAvA muniyoMkA bhojana jisa prakAra yAcanAse rahita hotA hai usa prakArakA bhojana gRhasthoMkA nahIM hotaa| kAraNa yaha ki una gRhasthoMmeM jo daridra haiM ve to pratyakSameM yAcanA karake hI udarapUrti karate haiN| kintu jo dhanavAn haiM ve bhI jivhAlampaTatAke kAraNa gharameM taiyAra kiye gaye aneka prakArake padArthomeM icchAnusAra svAdiSTa padArthoMkI yAcanA kiyA hI karate haiN| phira bhI unheM jivhA indriyapara vijaya prApta kara lenevAle una muniyoMke samAna sukha nahIM prApta hotA jo ki kevala zarIrako sthira rakhaneke liye vidhipUrvaka ayAcakavRttise hI AhAra grahaNa karate haiM, na ki svAdaparatAse / tathA jisa prakAra muniyoMkA sahavAsa guNavAn anya munijanoMke sAtha aura yogya sadgRhasthoMke sAtha hI hotA hai usa prakAra gRhasthopA nahIM hotA-- ve svArthavaza yogyAyogyakA vicAra na karake jisa kisIke bhI sAtha sahavAsa karate haiM / muni jahAM apane samayako rAga-dveSAdiko dUra karanevAle zAstrasvAdhyAyAdi kAryomeM bitAte haiM vahAM gRhasthakA saba samaya prAyaH viSayoMke
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ -69] zarIrasya dUrakSatvam viratiratulA zAstre cintA tathA karuNA parA matirapi sdaikaantdhvaantprpnycvibhedinii| anazanatapazcaryA cAnte yathoktavidhAnato bhavati mahatAM nAlpasyedaM phalaM tapaso vidheH // 68 // upAyakroTidUrakSe svatastata ito'nyataH / sarvataH patanaprAye kAye ko'yaM tavAgrahaH / 69 // J ekAntetyAdi / ekAntameva dhvAntaM tamastasya prapaJco vistArastasya vibhedinI vidhvaMsikA / anazanastapazcaryA saMnyAsAnuSTAnam yathoktavidhAnata: AgamoktavidhividhAnena / anatikrameNa / / 68 / / nanu tapovidhAne kAyapIDA sA ca ayuktA 'zarIraM dharmasaMyuktaM rakSaNIyaM prayatnataH' ityabhidhAnAdityAzaGkyAha-upAyetyAdi / dUrakSe rakSitumazakye / svataH svayameva / tataH vivakSitAt kAryakaraNAt / ita: paridRzyamAnAddhatoH / anyataH yataH kutazcit / evaM sarvataH patanaprAye uktaprakAreNa sarvasmAddhetoH patana prAyeNa yasya / AgrahaH saMgrahameM hI botatA hai, jisase ki vaha sadA rAga-dveSase kaluSita aura vyAkula rahatA hai| muniyoMkA mana jahAM kadAcita hI bAhya padArthoMko ora jAtA hai vahAM gRhasthoMkA mana prAyaH nirantara bAhya padArthoM meM hI pravRtta rahatA hai / isa prakAra vaha sAdhuoMko pravRtti avazya hI kisI mahAn tapake phalasvarUpa hai jo ki sarvasAdhAraNako durlabha ho hai| isase nizcita haiM ki jo sukha svatantratAmeM hai vaha parAdhInatAmeM kabhI nahIM prApta ho sakatA hai // 67 / / isake atirikta viSayoMkA anupama tyAga, zratakA abhyAsa, utkRSTa dayA,nirantara ekAntarUpa andhakArake vistArako naSTa karanevAlI buddhi, tathA antameM Agamokta vidhise anazana taMpakA AcaraNa arthAt AhArake parityAgapUrvaka samAdhimaraNa; yaha saba mahAtmAoMko pravRtti kisI thoDe-se tapake anuSThAnakA phala nahIM hai, kintu mahAn tapakA hI vaha phala hai // 68 // karoDoM upAyoMko karake bhI jisa zarIrakA rakSaNa na svayaM kiyA jA sakatA hai aura anya kisIke dvArA karAyA jA sakatA hai, kintu jo saba prakArase naSTa hI honevAlA hai, usa zarIrako rakSAke viSayameM terA kauna-sA Agraha hai ? arthAt jaba kisI bhI prakArase ukta zarIrako rakSA 1 (anazanatapazcaryA)
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 AtmAnuzAsanam [zlo0 70 avazyaM nazvararebhirAyuHkAyAdibhiryadi / zAzvataM padamAyAti mudhAyAtamavaihi te // 7 // gantumucchvAsaniHzvAsairabhyasyatyeva saMtatam / lokaH pRthaga (gi)to vAJchatyAtmAnamajarAmaram // 7 // malatyAyuH prAyaH prakaTitavaTIyantrasalilaM khalaH kAyo'pyAyugatimanupatatyeva satatam / AbandhaH // 69 // tasmAt Aha- avazyamityAdi / zAzvataM padaM mokSasthAnam // 7 // tatra AyuSo nazvaratvaM darzayan 'gantumityAdi ' zlokadvayamAha- saMtataM eSa jIvo'bhyasyati / kiM kartum / gantuM zarIraM tyaktum / kairabhyasyati / ucchvAsani: zvAsa: / lokaH pRyak pRthak lokaH avivekijanaH / itaH ebhya: ucchvAsaniH zvAsebhyaH |aayuss: apkrssopaayebhyH| AtmAnam ajarAmaraM mRtyoragocaraM vAJchati / athavA pUrakakumbhakarecakarUpebhya: ucchavAsaniHzvAsebhyaH AtmAnam ajarAmaraM vRddhalamRtyurahitaM vAJchati / pUrako hi ucchvAso recako niHzvAsa iti // 7 // galatItyAdi / galati gacchati AyuH / prAya: atyartham / prakaTitam anukRtaM ghaTIyantra nahIM kI jA sakatI hai taba hapUrvaka saba prakArase usakI rakSAkA prayatna karanA nirarthaka hai // 69 / isaliye yadi avazya naSTa honevAle ina Ayu aura zarIra AdikoMke dvArA tujhe avinazvara pada (mokSa) prApta hotA hai to tU use anAyAsa hI AyA samajha // 70 // yaha jIva niraMtara ucchavAsa aura niHzvAsoMke dvArA jAnekA abhyAsa karatA hai| paraMtu ajJAno jana una ucchvAsa aura niHzvAsoMke dvArA AtmAko ajara-amara arthAt jarA aura maraNase rahita mAnatA hai // vizeSArya-abhiprAya yaha hai ki jisa kramase prANIke ucchvAsa aura niHzvAsa nikalate haiM usI kramase usakI pUrvabaddha Ayu (jIvita)kama hotI jAtI hai| phira bhI bahutase prANI ajJAnatAvaza yaha samajhate haiM ki una ucchvAsa-niHzvAsoMko jitanA adhika rokA jA sakegA utanI hI adhika Ayu baDhegI tathA isa prakArase prANI vRddhatvase bhI rahita hogA / yaha unakA mAnanA ajJAnatAse paripUrNa hai, yahI yahAM sUcita kiyA gayA hai // 71 // yaha Ayu prAyaH arahaTakI
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurdehayora sthiratA kimasyAnyairanyairdvayamayamidaM jIvitamiha sthito bhrAntyA nAvi svamiva manute sthAsnumapadhIH // 72 // salilaM yena / eSa kAyaH khalaH apakArakaH / Ayutim asyAsnutAm / anupatati anutakaroti / satatam anavaram / asya jIvasya / anyaiH putrakalatrAdibhiH / anyaiH bhinnaiH / kim / na kimapi kAryam / kuto yato jIvita dvayamayaM AyurdehAbhyAM nivRttam 1 / tacca dvayaM asyAstu / ato'yamAtmA apadhI: apagatavivekaH san / iha jIvite loke vA / svam AtmAnam / sthAstuM bhrAntyA manute / nAvIva sthitaH // 72 // jIvitatvena prasiddhasya cocchavAsasya duHkharUpatvAt kva prANinAM sukhaM syAdityAha - -72] 71 ghaTikAoM meM sthita jalake samAna pratisamaya kSoga ho rahI hai tathA yaha duSTa zarIra bhI niraMtara usa AyukI gati ( nazvaratA ) kA anukaraNa kara rahA hai| phira bhalA isa prANIkA apane se bhinna anya strI evaM putra- mitrAdise kyA prayojana siddha honevAlA hai ? arthAt kucha bhI nahIM / kAraNa yaha ki yahAM ina donoM (Ayu aura zarIra ) svarUpa hI to yaha jIvita hai / phira bhI avivekI prANI nAvameM sthita manuSyake samAna bhramase apaneko sthirazIla mAnatA hai / / vizeSArtha - jisa prakAra arahaTakI ghaTikAoMkA jala pratisamaya naSTa hotA rahatA hai usI prakAra prANIko Ayu bhI niraMtara kSINa hotI rahatI hai| tathA jisa kramase Ayu kSINa hotI hai usI krama se usakA zarIra bhI kRza hotA jAtA hai / jisa Ayu aura zarIra svarUpa yaha jIvana hai una donoM hI kI jaba yaha dazA hai taba putra aura strI Adi jo pragaTameM bhinna haiM, ve bhalA kaise sthira ho sakate haiM tathA unase prANIkA kauna - sA prayojana siddha ho sakatA hai ? kucha bhI nahIM / phira bhI jisa prakAra nAvake Upara baiThA huA manuSya apane AdhArabhUta usa nAva ke calate rahanepara bhI bhrAMtivaza apaneko sthira mAnatA hai usI prakAra Ayuke sAtha pratikSaNa kSINa honevAle zarIrake Azrita hokara bhI yaha prANI ajJAnatA se apaneko sthira mAnatA hai / yadi vaha yaha samajhane kA prayatna kare ki jisa prakAra yaha zarIra kSINa hotA jA rahA hai usI prakAra Ayu bhI ghaTatI jA rahI hai aura mRtyu nikaTa A rahI hai, to phira vaha usako sthira rakhanekA (nirvRtam) |
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 73ucchvAsaH khedajanyatvAd duHkha meSo'tra jIvitam / tadvirAmobhavenmRtyurnRNAM bharNa kutaH sukham // 73 // janmatAladrumAjjantuphalAni prcyutaanydhH| " aprApya mRtyubhUbhAgamantare syuH kiyacciram // 74 // . . . ucchvAsa ityAdi / eSa uchvAsa: / tadvirAma: ucchvAsavinAzaH // 73 / / utpattivinAzAntarAle vartamAnAnAM ca prANinAM joktei kiyatkAla samAzvAsa: syAt ityAha-- janmetyAdi / pratyutAni patitAni / / 74 // janturakSArtha ca prayatna na karake jisa zarIrake saMyogase yaha paribhramaNa ho rahA hai use hI choDa denekA prayatna kara sakatA hai aura taba aisA karanese usa avinazvara sukha bhI avazya prApta ho sakatA hai / / 72 / / ucchavAsa kaSTase utpanna honeke kAraNa dukharUpa hai aura yaha ucchvAsa hI yahAM jIvana tathA usakA vinAza hI maraNa hai / phira batalAIye kiM manuSyoMko sukha kahAMse ho sakatA hai? nahIM ho sakatA hai / vizeSArtha-abhiprAya yaha hai ki zvAsocchvAsakA cAla rahanA,yahI to jIvana hai| so vaha zvAsocchvAsa cUMki kaSTase utpanna hotA hai aMtaeva isase samasta jIvana hI dukhamaya ho jAtA hai / aura usa zvAsocchavAsake naSTa ho jAnepara jaMba maraNa anivArya hai taba usake pazcAta sukha bhoganevAlA rahegA kauna ? isa prakAra saMsAra meM sarvadA dukha hI hai // 73 // janmarUpa tADake vRkSase nIce gire hue prANIrUpa phala mRtyurUpa pRthivItalako na prApta hokara antasalameM kitane kAla raha sakate haiM ? vizeSArtha-- jisa prakAra UMce bhI tADavRkSase nIce gire hue phala kSaNa mAtra antarAlameM rahakara nizcita hI pRthvItalakA 'Azraya le lete haiM usI prakAra tADavRkSake samAna janmase utpanna honevAle prANI alpa kAla hI bIcameM rahakara nizcayaMse isa pRthvItalaMke samAna mRtyuko prApta karate hI haiN| tAtparya yaha hai ki jisa prakAra vRkSase girA huA phala pRthvIke Upara avazya giratA hai usI prakAra jo prANI janma lete haiM ve marate bhI avazya haiM-sthira rahanevAlA koI bhI nahIM hai // 74 // vidhi (brahmA yA karma) rUpa * ! sa mu (ja. ni.) tadvirAme
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ -75 ] adhyatamo'ntakaH kSitijaladhibhiH saMkhyAtItairbahiH pavanaistribhiH parivRtamataH khenAdhastAtkhalAsuranArakAn / upari divijAn madhye kRtvA narAn vidhimantriNA patirapi nRNAM trAtA naiko hyalaGghyatamo'ntakaH // 75 // 73 vidhinApi prayatne kRte tadrakSA kartuM na zakyeti darzayannAha-- kSitItyAdi / parivRtaM veSTitaM jagat / kaiH / kSitijaladhibhiH dvIpasamudraH / kathaMbhUtaiH / saMkhyAtItaH asaMkhyAtaiH / tatare bahiH pavanaiH ghanavAtAmbu vAtatanuvAtanAmabhistribhiH parivRtam / ataH pavanatrayAt parataH / khena AkAzena parivRtam / adhastAt adhobhAge / khalAsuranArakAn kRtvA / upari UbhAge / divijAn devAn / madhye madhyabhAge / narAn kRtvA / itthaM nararakSArthaM jagat parivRtam / kena / vidhimantriNA / so'pi na trAtA / na kevalaM vidhimantrI, nAnyo'pi trAtA / athavA yadvidhi mantriNA parivRtaM yatnaM ( ? ) kRtaM tanna trAtR / na kevalaM tanna trAtR, api tu patirapi maMtrIne isa lokameM nIce duSTa asurakumAra devoM aura nArakiyoMko tathA Upara vaimAnika devoM ko karake madhya meM manuSyoM ko sthApita kiyA aura unake nivAsabhUta usa manuSyalokako asaMkhyAta pRthivIsvarUpa dvIpoM aura samudroMse veSTita kiyA / unake bhI bAhira tIna ( ghanavAtavalaya, ambuvAtavalaya, aura tanuvAtavalaya) vAtavalayoMse tathA unake bhI Age use AkAzase veSTita kiyA / itanepara bhI na to vaha vidhirUpa maMtrI hI una manuSyoM kI rakSA kara pAtA hai aura na cakravartI Adi bhI / kAraNa yaha ki lokameM atizaya durgama eka vaha yama ( mRtyu ) hI hai || vizeSArtha - jisa prakAra kisI rAjAkA suyogya maMtrI rAjA aura usake rAjyakI rakSAke liye koTa evaM gaharI khAIse veSTita nagarakA nirmANa karAkara usake bIca meM durgama durga ( kilA ) kA nirmANa karAtA hai usI prakAra maMtrIke samAna vidhine manuSyoM kI surakSA ke liye unake nivAsasthAna ( manuSyaloka) ko koTa aura khAIke samAna eka do nahIM kintu asaMkhyAta dvIpa- samudroMse, isake pazcAt tIna vAyumaNDaloM aura tatpazcAt bhI AkAzase veSTita kiyA; tathA unake
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 [ zlo0 76 AtmAnuzAsanam avijJAtasthAno vyapagatatanuH pApamalinaH khalo rAhurbhAsvaddazazatakarAkrAntabhuvanam / sphurantaM bhAsvantaM kila gilati hA kaSTamaparaH 1 pariprApte kAle vilasati vidhau ko hi balavAn // 76 // cakravartIndrAdirna trAtA / kutaH / hi yasmAt / eka alaGghyatamaH atizayena alaGghyo durnivAra: / / 75 / prAptAvadho ca prANinAmantake udyamaM kurvANe kastannivAraNe samartha ityAha- avijJAta ityAdi / vyapagatatanuH zarIrarahita: / pApamalinaH kRSNaH / bhAsvadityAdi / bhAsvantazca te dazazatakarAzca sahasrakiraNA: taiH AkrAntaM vyAptaM bhuvanaM yena / sphurantaM sapratApaM prakAzamAnaM vA / itthaMbhUtaM bhAsvantam Adityam / pariprApne kAle labdhAvasare / vilasati vijRmbhamANe sati vidhau / / 76 / / sa ca antakaH kiM kRtvA kva prANinaM hantItyAha-- utpAdyetyAdi / nIce vyantaroM, bhavanavAsiyoM evaM nArakiyoMko aura Upara vaimAnika devoMko sthApita kiyA / itanA karanepara bhI vaha una manuSyoM ko marane se nahIM bacA sakA - Ayuke pUrNa honepara samayAnusAra una sabakA maraNa hotA hI hai / abhiprAya yaha hai ki uparyukta jo lokakI racanA hai vaha svAbhAvika hI hai / usake upara yahAM yaha utprekSA kI gaI hai ki yaha lokakI racanA kyA hai, mAno brahmAne manuSyoMkI rakSAke liye hI yaha saba kiyA hai, phira bhI kheda hai ki ve mRtyupe surakSita nahIM raha sake / tAtparya yaha ki manuSya hI nahIM, kintu jitane bhI zarIradhArI prANI haiN| ve saba samayAnusAra maraNako avazya prApta honevAle haiM - unheM mRtyuse bacAnevAlA koI bhI nahIM hai || 75 // jisakA sthAna ajJAta hai, jo zarIrase rahita hai, tathA jo pApase malina arthAt kAlA hai vaha duSTa rAhu nizcayase prakAzamAna eka hajAra kiraNoMrUpa hAthoMse lokako vyApta karanevAle pratApI sUryako kavalita karatA hai; yaha bar3e khedakI bAta hai / ThIka hai - samayAnusAra karmakA udaya Anepara dUsarA kauna balavAn hai ? Ayuke pUrNa honepara aisA koI bhI baliSTha prANI 1 mu (jai. ni.) kaSTamaparaM /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ -77] aladhyatamo'ntakaH 75 utpAdya mohmdvivhlmev| vizvaM vedhAH svayaM gataghRNaSThakavadhayeSTam / vedhAH vidhiH kartA / vizvaM jagat / mohajanitamadena vivhalaM kRtvA / kRtyAkRtyavivekazUnyameva utpAdya pUrvam, pazcAt svayameva gataghRNo nidayaH san hantA yatheSTaM Thakavat / kvetyAha saMsAre ityAdi / Thago hi gahanAntarAle hantA bhavati / vedhAH nahIM hai jo mRtyuse baca sake // vizeSArtha-- lokameM sUrya atizaya pratApI mAnA jAtA hai / usake eka hajAra kiraNa (kara) kyA haiM mAno AkrAmaka hAtha hI haiM / aise apUrva balazAlI tejasvI sUryako bhI grahaNake samaya vaha kAlA rAha grasita karatA hai jisake na to sthAnakA patA hai aura na jisake zarIra bhI hai / jisa prakAra vaha pratApazAlI bhI sUrya rAhake AkramaNase AtmarakSA nahIM kara sakatA hai usI prakAra kitanA bhI balavAn prANI kyoM na ho, kintu vaha bhI kAlase (mRtyuse) apanI rakSA nahIM kara sakatA hai-- samayAnusAra maraNako prApta hotA hI hai / kAraNa yaha ki rAhuke samAna vaha kAla bhI aisA hai ki na to usake sthAnakA hI patA hai aura na usake zarIra bhI hai jisase ki usakA kucha pratikAra kiyA jA sake / 76 // karmarUpa brahmA samasta vizvako hI moharUpa zarAbase mUrchita karake tatpazcAt svayaM hI Thaga (cora-DAka) ke samAna nirdaya banakara icchAnusAra saMsArarUpa bhayAnaka mahAvanake madhyameM usakA ghAta karatA hai| usase rakSA karane ke liye bhalA yahAM dUsarA kauna samartha hai ? arthAt koI nahIM hai / vizeSArtha-- jisa prakAra koI cora yA DAkU bIhaDa jaMgalameM kisI manuSyako pAkara prathamataH use zarAba Adi mAdaka vastu pilAkara mUchita karatA hai aura tatpazcAt usake pAsa jo kucha bhI rupayA-pasA Adi hotA ha use lUTa kara mAra DAlatA hai| usI prakAra yaha karma bhI prANIko ma (ja. ni.) mavibhramameva / - ......
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 77saMsArabhIkaramahAgahanAntarAle .. hantA nivArayitumatra hi kaH samarthaH // 77 / / kadA kathaM kutaH kasminnityatayaH khalo'ntakaH / prApnotyeva kimityAdhvaM yatadhvaM zreyase budhAH // 78 // punaH kva / saMsAra eva bhIkara mahAgahanAntarAlaM tatra / atra vedhasi // 77 / / ma ca antakasya dezakAlAkAranaiyatyamasti yatparihAreNAsau parihiyate ityAha--- kadetyAdi / kadA kasmin kAle / kathaM kena prakArega / kutaH kasmAt sthAnAt / kasmin kSetre Agacchati ityevam ataya: aparyAlocya: / kimiti AdhvaM kimiti nizcintAstiSThata / yatadhvaM zreyase prayatnaM kuruta cAritrAnuSThAnAya he budhAH // 78 // dezAdInAM ca madhye mRtyoramocaraM kiMcidavalokya pahile to moharUpa zarAba pilAkara mUchita karatA hai-- heyopAdeyake jJAnase rahita karatA hai, aura tatpazcAt usake ratnatraya svarUpa dhanako lUTakara mAra DAlatA hai- durgatimeM prApta karAkara dukhI karatA hai / isa prakAra jaise usa bIhaDa jaMgalameM corake hAthoMmeM paDe hue, usa manuSyakI koI rakSA karanevAlA nahIM hai usI prakAra isa bhayAnaka saMsArameM karmodayase mohako prApta hue prANIkI bhI rakSA karanevAlA koI nahIM hai| hAM, yadi vaha svayaM hI mohase rahita hokara hitAhitake vivekako prApta kara letA hai to avazya hI vaha saMsArake santApase baca sakatA hai| prakArAntarase yahAM yaha bhI sUcita kiyA gayA hai ki jo brahmA svayaM hI vizvako utpanna karatA hai vahI yadi usakA saMjharaka ho jAya to phira dUsarA kauna usakI rakSA kara sakatA hai ? koI nahIM // 77 / / jisa kAlake viSayameM kaba vaha AtA hai, kaise AtA hai, kahAMse AtA hai, aura kahAMpara AtA hai; isa prakArakA vicAra nahIM kiyA jA sakatA hai vaha duSTa kAla prApta to hotA hI hai / phira he vidvAno! Apa nizcinta' kyoM baiThe haiM ? apane kalyANake liye prayatna kIjiye / abhiprAya yaha hai ki prANIke maraNakA ma to koI samaya hI niyata hai aura na sthAna bhii| ataeva vivekI janako sadA sAvadhAna rahakara AtmahitameM pravRtta rahanA cAhiye // 78 // mRtyuse
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 -6.] strIkalevarasvarUpam asAmavAyika mRtyorekamAlokya kaMcana / dezaM kAlaM vidhi hetuM nizcintAH santu jantavaH // 79 // apihitamahAghoradvAraM na ki narakApadAmupakRtavato bhUyaH kiM tena cedamapAkarot / nizcinta: sthaatvymityaah-asaamvaayikmityaadi| asAnavAyika pratikUlaM agocara pA / vidhi prakAram // 79 / / evam Ayudho nazvaratvaM pratipAdya idAnIM strInindA kurvANastaskAyasya apakArahetutvaM pradarzayan 'apihitaM' ityAdyAha-apihitam ajhmpitm| sambandha na rakhanevAle kisI eka dezako, kAlako, vidhAnako aura kAraNako dekhakara prANI nizcinta ho jAveM // vizeSArtha-pUrva zlokameM yaha batalAyA gayA hai ki prANIkA maraNa kaba, kahAM aura kisa prakArase hogA; isa prakAra jaba koI nahIM jAna sakatA hai taba viveko jIvoMko yoM hI nizcinta hokara nahIM baiThanA cAhiye,kintu usase AtmarakSAkA kucha prayatna karanA cAhiye / isapara zaMkA ho sakatI thI ki jaba usake kAla aura sthAna AdikA patA hI nahIM hai, taba bhalA usakA pratIkAra karake AtmarakSA kI hI kaise jA sakatI hai ? isake uttarasvarUpa yahAM yaha batalAyA hai ki yadi usa kAla (maraNa) ke sthAna AdikA patA nahIM hai to na rahe, kintu he prANI ! aise kisI surakSita sthAnako prApta kara le jahAM ki vaha pahuMca hI nahIM sakatA ho / aisA karanese usakA pratIkAra karaneke vinA hI terI rakSA apane Apa ho jaavegii| aise surakSita sthAnakA vicAra karanepara vaha kevala mokSapada hI aisA dikhatA hai jahAM ki mRtyukA vaza nahIM calatA / ataeva bAhya vastuoMmeM iSTAniSTakI kalpanAko choDakara mokSamArgameM hI pravRtta honA cAhiye, isImeM jIvakA AtmakalyANa hai // 79 // jisa strIke zarIrako ajJAnI jana durlabha mAnate haiM usa strIke zarIrameM he bhavya ! tU kisaliye anurakta ho rahA hai ? vaha strIkA zarIra puNya (sukha) ko bhasmIbhUta karaneke liye agnikI jvAlAyoMke samUhake samAna hokara narakake duHkhoMko prApta karaneke
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 AtmAnuzAsanam kuzalavilayanvAlAjAle kalatrakalevare kathamiva bhavAnatra prItaH pRthagjanadurlabhe // 80 // vyApatparvamayaM virAmavirasaM mUle'pyabhogyocitaM viSvakkSurakSata pAtakuSTha kuthitAdyugrAmachidritam / [. illo0 80 upakRtaktaH vastrAbharaNAdibhiH upacAraM kRtavataH / na ca naika / idaM kalatrakalevaram / apAkarot pratikUlA caraNa prANavipattyAdyapakArakaM kRtavat / kuzaletyAdi / kuzalasya puNyasya vilayAya jvAlAjAle jvAlAsaMghAte / prItaH prIti mataH / / 80 / / tatra ca prIti parityajya sarvathA niHsAraM mAnuSyaM viziSTadharmopArjanena saphalaM kuviti zikSAM prayacchatAha-- vyApadityAdi / vividhA Apado vyApadaH tA eka parvANi pranyayaH tainirvRttaM vyAtparvamayam / virAma virasaM virAme vRddhatve agrabhAge ca vigatarasam / mUle mUrdhni bAlatve ca abhogyocitam liye khule hue mahA bhayAnaka dvArake samAna hai / tathA jisa strIzarIrako tUne vastrAbharaNAdise alaMkRta kara bAra bAra upakRta kiyA hai usane kyA terA pratikUla AcaraNa karake apakAra nahIM kiyA hai ? arthAt avazya kiyA hai / ataeva aise kRtaghna strI ke zarIra meM anurAga karanA ucita nahIM hai ||80|| ApattiyoMrUpa poroMse nirmita, antameM nIrasa, mUlameM bhI upabhogake ayogya tathA saba orase bhUkha, kSatapAta ( ghAva ), koDha aura durgandha Adi tIvra rogoM se cheda yukta kI gaI aisI yaha manuSya paryAya ghunoM ( lava. DIke kIDoM) se khAye hue ganne ke samAna kevala nAmase hI ramaNIya hai / he bhavya ! tU isa niHsAra manuSya paryAyako zIghra yahAM parabhavakA bIja ( sAdhana) karake sArayukta kara le // vizeSArthaM - yahAM manuSya paryAyako ara ras samAna niHssAra batalAkara usake dvArA yogya saMyama evaM tapa AdikA AcaraNa karake parabhavako sudhAranekI preraNA kI gaI hai| una donoM meM samAnatA isa prakArase hai - jaise gannA poroMse saMyukta hotA hai vaise vaha manuSya paryAya aneka prakArake duHkhoMrUpa poroMse saMyukta hai, jisa prakAra gannA anta (antima bhAga) meM nIrasa yA phIkA hotA hai usI prakAra manuSya zarIra bhI antameM ( vRddhAvasthAmeM ) nIgsa ( Anandase rahita )
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 ] mAnuSyasya svarUpam mAnuSyaM ghuNabhakSitekSusadRzaM nAmaikaramthaM punaH niHsAraM paralokabIjamacirAtkRtveha sArI kuru // 81 // prasupto maraNAzaGkAM prabuddho jIvitotsavam / pratyahaM janayanneva tiSThe kArya kiyacciram // 82 // 79 anubhvnaayogym| vizvagityAdi / viSvak samantAt kSucca bubhukSA ca, kSatapAtazca 1, kuSThaM ca kutsitaM ca tAni AdiryeSAM jalodarabhagandarAdyugrAmayAH taiH chidritaM jarjarIkRtam ikSudaNDakam / nAmaikaramyaM nAmnA mAnuSyamiti zabdenaikena kevalena ramyam, na parairdharmaiH / niHsAraM antastuccham / paralokabIjaM dharmasAdhanatvena paralIkopAyam / iha loke sArIkuru saphalaM kuru // 81 // prasuptetyAdi / prasupto gADhanidrA krAntaH / maraNAzaGkAm / prabuddho jAgarita: jIvitotsavaM jIvite sati utsava: parijana paritoSAdi / pratyahaM pratidinam / eSaH AtmA / kiyacciraM kiyadbahukAlam / / 82 / / evaM kAyasyAtmopakArakatvAbhAvaM pratipAdya bandhUnAM pratipAdahotA hai, gannA yadi mUla (jaDa ) meM upabhogyake (cUsane ke ) yogya nahIM hotA hai to vaha manuSyazarIra bhI mUla (bAlyAvasthA) meM upabhoga ke ayogya hotA hai, gannA jahAM vanaspatimeM honevAle rogoMse grasita hokara yatra tatra chedayukta ho jAtA hai vahAM manuSya zarIra bhI kSudhA evaM ghAva Adi rogoM se chedayukta (durbala) ho jAtA hai, tathA jisa prakAra gannA bhItara sArabhAgase rahita hotA hai usI prakAra manuSya zarIra bhI sAra ( zreSThavastu) se rahita hotA hai isa prakAra donoMmeM samAnatA honepara jisa prakAra kisAna usa gannekI gAMoMko bIjake rUpameM surakSita rakhakara unase punaH usakI sundara phasalako utpanna karatA hai usI prakAra vivekI janakA bhI kartavya hai ki ve usa niHsAra manuSyazarIrako AgAmI bhavakA devAdi paryAya athavA siddha paryAya) kA bIja ( sAdhana) banAkara use saphalIbhUta kareM // 81 // jaba prANI sotA taba vaha mRtavat hokara marane kI AzaMkA utpanna karatA hai aura jaba jAgRta rahatA hai taba jIne ke utsavako karatA hai / isa prakAra pratidina AcaraNa karanevAlA yaha prANI kitane kAla taka usa zarIrameM raha sakegA ? arthAt bahuta hI thoDe samaya taka raha sakatA hai, pazcAt usa zarIrako choDanA hI paDegA // 82 // he prANI ! yadi tUne 1 ja kSasapAtazca /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlA0 830 satyaM vadAtra yadi janmani bandhukRtyamAptaM tvayA kimapi bandhujanAddhitArtham / etAvadeva paramasti mRtasya pazcAt saMbhUya kAyamahitaM tava bhatmayanti // 83 // janmasaMtAnasaMpAdivivAhAdividhAyinaH / svAH pare'sya sakRtprANahAriNo na pare pare // 84 // yannAha-satyamityAdi / atra saMsAre bandhukRtyaM bandhukAryam / hitArthan upakArakam / AptaM prAptama / saMbhUya militvA / / 83 / / nanu vivAhAdikAryasya bandhujanAn (t) pratIte: kathaM na tata: tatkAryamityAzajhyAha-- janmetyAdi / jannanaH saMsAre prAdurbhAvasya saMtAna: pravAhaH tasya saMpAdi saMprApakaM taca tadvivAhAdi tasya vidhAyinaH kArakA: svajanAH / tasya Atmana: pare zatravaH / apare svajanebhyo'nye ye te sakRtyAgahAriNaH ekadA prANavipattikAriNaH na te pare zatravaH // 84 // athocyate vivAhAdividhAnena dhanadhAnyakalatrAdi-- saMsArameM bhAI-bandhu Adi kuTumbI janoMse kucha bhI hitakara baMdhutvakA kArya prApta kiyA hai to use satya batalA / unakA kevala itanA hI kArya hai ki mara jAneke pazcAt ve ekatrita hokara tere ahitakAraka zarIrako jalA dete haiM / vizeSArtha-baMdhukA artha hitaiSI hotA hai / paraMtu jina kuTumbI janoMko bandhu samajhA jAtA hai ve vAstavameM prANIkA kucha bhI hita nahIM karate haiM balki,isake viparIta ve rAga-dveSake kAraNa banakara usakA ahita hI karate haiM / isIliye vivekI janako bandhujanameM anurakta na hokara apane AtmahitameM hI laganA cAhiye // 83 / / jo kuTumbI jana janmaparaMparA (saMsAra) ko baDhAne vAle vivAhAdi kAryako karate haiM ve isa jIvake zatru haiM, dUsare jo eka hI bAra prANoMkA apaharaNa karanevAle haiM ve yathArthameM atru nahIM haiN| vizeSArtha-jo apanA ahita kare vahI vAstavameM zatru hai-kintu jise prANI zatru mAnatA hai vaha sacamucameM zatru nahIM hai / kAraNa yaha ki yadi vaha adhikase adhika ahita karegA to kevala eka vAra prANoMkA viyoga kara sakatA hai, isase adhika vaha aura kucha bhI
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanino'pi duHkhina eva 81 dhnrndhnsNbhaarN| prakSipyAzAhutAzane / jvalantaM manyate bhrAntaH zAntaM saMghakSagakSaye // 85 // palitacchalena dehAnirgacchati zaddhireva tava bddhH| kathamiva paralokArtha jarI varAkastadA smarati // 86 // saMgadakatvena vAJchitArthaprApakatvAta kathaM teSAM zatrutvamiti tadayuktamityAha-- dhanetyAdi / randhyate aneneti randhanam * indhanama, dhanameva randhanaM tasya saMbhAraM saMbAtama / prakSipya / kva / AzAhutAzane Azaiva hutAzano'gniH tasmin / jvalantama AzAhatAzanam / zAntam upazAnaM manyate / bhrAntaH san avivekI / saMdhukSaNakSaNe AzAgneH dhanendhanaiH prajvAlanasamaye // 85 // evaM manyamAnasya bhavataH ki kiM bhavatItyaha- palitetyAdi / palitacchalena palitavyAjena / ddhiH nirmltaa| paralokArtha paratrArtham / athavA para utkRSTo loko mokSa: paraloka: tasya arthaH nahIM kara sakatA hai / kintu jo kuTumbIjana vivAhAdiko karake prANIko saMsAravaddhike kAraNoMmeM pravRtta karate haiM vAstavika zatru to ve hI haiM, kyoMki unake dvArA aneka bhavoMkA ghAta honevAlA hai- rAga-dveSAdikI vRddhike kAraNa honese ve aneka bhavoMko dukhamaya banAnevAle haiM / / 84 // AzA (viSayatRSNA) rUpa agnimeM dhanarUpa indhanake samUhako DAlakara bhrAntiko prApta huA prANI usa jalatI huI AzArUpa agniko jalaneke samayameM zAnta mAnatA hai| vizeSArtha---- jisa prakAra agnimeM indhanake DAlanese vaha uttarottara baDhatI hI hai- kama nahIM hotI- usI prakAra adhika adhika dhanake saMcayase yaha viSayatRSNA bhI uttarottara baDhatI hI hai- kama nahIM hotI / agni jaba indhanako pAkara adhika bhaDaka uThatI haiM taba mUrkhase mUrkha prANI bhI usai zAnta nahIM maantaa| parantu Azcarya hai ki viSayasAmagrIrUpa indhanako pAkara usa tRSNArUpa agnike bhaDaka uThanepara bhI yaha prANI use (viSayatRSNAgniko) aura usameM jalate hue apaneko bhI zAnta mAnatA hai / yaha usakI baDI ajJAnatA hai / / 85 / / he bhavya ! bAloMko dhavalatAke miSase terI buddhikI nirmalatA hI zarIrase 1 mu (jai. ni.) re thanendhanasaMbhAraM / A.6
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 AtmAnuzAsanam . [ zlo0 87iSTArthodyadanAzitaM bhavasukhakSArAmbhasi prasphuran nAnAmAnasaduHkhavADavazikhAsaMdIpitAbhyantare / prayojanam anantajJAnAdi samyagdarzanajJAnAdikAraNakalApo vA, arthyate yAcyate mokSo yenAsAvartha iti vyutpatteH / jarI jarA asyAstIti jarI brIhyAderina (jai. ma. 4 / 1 / 42) tadA zuddhinirgamakAle / / 86 / / ye tu buddhizuddhiyuktA mohAnabhibhUtacetasaH paralokArthaM smaranti te viralA ityAha-- iSTArthetyAdi / iSTArthaH sragvanitAcandanAdiH nikalatI jA rahI hai| aisI avasthAmeM bicArA vRddha usa samaya parabhavameM hita karanevAle kAryoMkA kaise smaraNa kara sakatA hai ? arthAt nahIM kara sakatA hai // vizeSArtha- vRddhAvasthAke prApta honepara bAla sapheda hone lagate haiN| isake Upara yahAM yaha utprekSA kI gaI hai ki vaha bAloMkI saphedI kyA hai mAnoM nirmala buddhi hI zarIrase nikalakara bAhira A rahI hai / abhiprAya usakA yaha hai ki vRddhAvasthAmeM jaise jaise zarIra zithila hotA jAtA hai vaise hI vaise prANIkI buddhI bhI bhraSTa hotI jAtI hai / usa samaya usakI vicArazakti naSTa ho jAtI hai tathA karane yogya kAryakA smaraNa bhI nahIM rahatA hai| aisI dazAmeM yadi koI manuSya yaha vicAra kare ki abhI maiM yuvA hUM, isaliye isa samaya icchAnusAra dhana kamAkara viSayasukhakA anubhava karUMgA aura tatpazcAt vRddhAvasthAke prApta honepara AtmakalyANake mArgameM lagUMgA / aisA vicAra karanevAle prANiyoMko dhyAnameM rakhakara yahAM yaha batalAyA hai ki vRddhAvasthAmeM indriyAM zithila aura buddhi bhraSTa ho jAtI hai tathA vrata evaM japa-tapa Adi karanekA zarIrameM sAmarthya bhI nahIM rahatA hai / isake atirikta mRtyukA bhI koI niyama nahIM haivaha vRddhAvasthAke pUrvameM bhI A sakatI hai / ataeva vRddhAvasthAke Upara nirbhara na rahakara usake pahile hI, jaba ki zarIra svastha rahatA hai, AtmakalyANake mArgameM- vratAdike AcaraNameM- pravRtta ho jAnA acchA hai // 86 / / jo saMsArarUpa bhayAnaka samudra manohara padArthoM ke nimitase utpanna honevAle asantoSajanaka sukharUpa khAre jalase paripUrNa hai, jisakA bhItarI bhAga mu (jaiH ni.) iSTArthAdyadavAptatadbhavasukhekSA /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ -87] saMsAre nirmohino durlabhAH 83 mRtyUtpattijarAtaraGgacapale saMsAraghorArNave mohagrAhavidAritAsyavivarAdare carA durlabhAH // 87 // tasmAdudyatprAdurbhavat tacca tat anAzitaM bhavam atRptijanakaM tacca tat sukhaM ca tadeva kSAram ambho yatra / prasphuradityAdi / prasphurantyo dIptA: tAzca tAH nAnAmAnasaduHkhAni eva vADavazikhAzca tAbhi: sadIpitaM prajvalitam abhyantaraM yatra / mRtyutpattijarA eva taraGgA Urmaya: tarala.zcapalA yatra / ityaMbhUte saMsAralakSage ghorANave raudrsmudre| moha ityAdi / moha eva grAho jala varastena vidAritaM tacca tat AsyaM ca mukhaM tadeva vivaraM tasmAt / dUre carAH dUre pravartamAnAH // 87 // tato dUre carato durdharAnu aneka prakArake mAnasika dukhoMrUpa vaDavAnalako jvAlAoMse jala rahA hai; tathA jo maraNa, janma evaM vRddhatvarUpa laharoMse caMcala hai; usa bhayAnaka saMsAra-samudrameM jo vivekI prANI moharUpa hiMsra jalajansuoM (magara Adi) ke phADe hue mukharUpa bilase dUra rahate haiM ve durlabha haiM // vizeSArtha-- yaha saMsAra bhayAnaka samudrake samAna hai-- samudra meM jahAM tRSNA (pyAsa) ko na zAnta kara sakanevAlA khArA jala rahatA hai vahAM saMsArameM tRSNA (viSayAbhilASA) ko na zAnta kara sakanevAlA iSTa viSayabhogajanita sukha rahatA hai, samudrameM yadi vaDavAnalako jvAlAoMse usakA jala jalatA rahatA hai to saMsArameM bhI prANI aneka prakArake mAnasika duHkhoMse jalate (saMtapta) rahate haiM; samudra meM jahAM usako kSubdha karanevAlI baDI baDI laharoMkI paramparA calatI hai yahAM saMsAra meM bhI prANIko pIDita karanevAlI laharoMke samAna janma, jarA aura maraNakI paramparA calatI rahatI hai; tathA samudrameM yadi magara evaM ghaDiyAla Adi hiMsaka jantu rahate haiM to saMsArameM bhI ghAtaka moha rahatA hai / isa prakAra saMsAra aura samudra ina donoMke samAna honepara jisa prakAra gambhIra evaM apAra samudrameM gire hue prANiyoMkA usameM sthita magara-matsyAdike mukhase bacanA azakya hai-viralA hI koI bhAgyavAn bacatA hai, usI prakAra saMsArameM sthita prANiyoMkA mohase bacanA azakya hai-- virale hI vivekI jIva usake prabhAvase bacate haiM / 87 // nirantara prApta
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 AtmAnuzAsanam [zlo0 88 avyucchinnaiH sukhaparikarAlitA lolaramyaH zyAmAGgInAM nayanakamalaracitA yauvanAntam / dhanyo'si tvaM yadi tanuriyaM labdhabodhe gIbhidagdhAraNye sthalakamalinIzaGkayAlokyate te // 88 // SThAnamanutiSThato bhavata: sulAlitApi tanUryadItthaM vane mRgIbhiH dRzyate tadA dhanyo'sItyAha-- avyucchinnairityaadi| avyucchi naiH nirntrH| sukhaparikaraH 'sragvanitAdibhiH / lAlitA upacayaM nItA / tathA aciMtA anavaratamavalokitA / kaiH / nayanakamalaH / kthNbhuutH| lolaramyaH cnyclrmnniiyH| kAsAm / zyAmAgInAM uttamanAyikAnAm / kathamaccitAH / yauvanAntaM yauvanamadhyaM yathA bhavatyevam / labdhabodheH prAptaratnatrayasya / dagdhetyAdi-dagdhA cAso araNye aTavyAM sthalakamalinI ca tasyAH zaGkayA saMdehena // 88 / / ityameva tvadIya janma saphala honevAlI sukha-sAmagrIse pAlita aura yauvanake madhyameM sundara striyoMke caMcala evaM ramaNIya netroMrUpa kamaloMse pUjita arthAt dekhA gayA aisA vaha terA zarIra vivekajJAnake prApta honepara yadi jale hue vanameM hiraNiyoMke dvArA sthalakamalinIkI AzaMkAse dekhA jAtA hai to tU dhanya hai- prazaMsAke yogya hai // vizeSArtha- jisane nirantara sukhasAmagrIko prApta karake viSayasukhakA anubhava kiyA hai tathA yauvanake samayameM jisako aneka sundara striyAM cAhatI rahI haiM vaha yadi vivekajJAnako prApta karake vanameM sthita hotA huA durddhara tapakA AcaraNa karatA hai to tapase kRza usake sukumAra zarIrako dekhakara hiraNiyoMko jaMgalameM Agase jalI huI sthalakamalinIkA bhrama hone lagatA hai| aise ve bhavyajIva hI vAstavameM puNyazAlI haiM jinheM samasta sukhasAmagrIke sulabha rahanepara bhI AtmakalyANake liye use choDanemeM kisI prakAra klezakA anubhava nahIM huaa| ve stutike yogya haiN| Azcarya to una jIvoMke Upara hotA hai jo ki yatheSTa sukhasAmagrIke na milanese nirantara dukhI rahakara bhI tadviSayaka mohako nahIM choDanA cAhate haiM // 88 // prANI bAlyAvasthAmeM zarIrake puSTa na honese kucha bhI
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ -89] bAlyAdyavasthAsu dharmasya duSkaratvam bAlye vetsi na kicidapyaparipUrNAGago hitaM vAhitaM kAmAndhaH khalu kAminIvumaghane bhrAmyan vane yauvane / syAnnAnyatheti darzayannAha-- bAlyetyAdi / bAlye bAlatve / , aparipUrNAGagaH apuSTAGagaH san / kAmAndhaH kAmena andha: vivekaparAGmukhaH / kAminIdrumadhane kAminIlakSaNadrumaiH ghane, te vA ghanA yatra vane yauvamalakSaNe vane / bhrAmyan na kiMciddhitamahitaM vA vetsi / madhye madhyamAvasthAyAm / bRddhatRSA vRddhA mahatI sA cAso tRT vRddhatRT tyaa| basu dravyam / ajitum / hita-ahitako nahIM jAnatA hai / yauvana avasthAmeM kAmase andhA hokara striyoMrUpa vRkSoMse saghana usa yauvanarUpa vanameM vicaratA hai, isaliye yahA~ bhI vaha hitAhitako nahIM jAnatA hai / madhyama (adheDa) avasthAmeM pazuke samAna ajJAnI hokara baDho huI tRSNAko zAnta karaneke liye khetI va vANijya Adike dvArA bhanake kamAnemeM tatpara rahakara khinna hotA hai,ataH isa samaya bhI hitAhitako nahIM jAnatA hai tathA vRddhAvasthAke prApta honepara vaha adhamareke samAna hokara zarIrase zithila ho jAtA hai, isaliye yahAM bhI hitAhitakA viveka nahIM rahatA hai| aisI dazAmeM he bhavyajIva ! kauna-sI avasthAmeM dharmakA AcaraNa karake tU apane janmako saphala kara sakatA hai ? // vizeSArtha-bAlyAvasthAmeM zarorake paripuSTa na honese prANI apane hitAhitako hI nahIM samajha sakatA hai / yauvana avasthAmeM prAyaH vaha kAmase pIDita hokara viSayasAmagrIko khojameM rahatA hai| isake pazcAt adheDa aksthAmeM vaha dhanake kamAnemeM Asakta hokara usake dvArA vRddhiMgata dhanakI tRSNAko samApta karanA cAhatA hai,paraMtu isase usakA zAMta honA to dUra hI rahA,vaha uttarottara baDhatI hI adhika hai| aba rahI vRddhAvasthA, so yahAM samasta indriyAM zithila ho jAtI haiM,zarIra rogAkrAMta ho jAtA hai, tathA smRti bhI jAtI rahatI hai / isa prakArase ve saba avasthAyeM yoM hI bIta jAtI haiM aura vaha ajJAnI prANI kucha bhI Atmahita nahIM kara pAtA / kintu hAM jo vivekI prANI haiM ve yauvana avasthAmeM viSaya
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 89madhye vuddhatRSAjituM vasu pazuH kliznAsi kRSyAdibhi ddhikye'rdhamRtaH2 kva janma phali te dharmo bhavenirmalaH // 89 // bAlye'smin yadanena te viracitaM smatuM ca tannocitaM madhye cApi dhanArjanavyatikarastannAsti yatnApitaH / pazuH ajJaH san / kliznAsi / kaiH / kRSyAdibhiH / atastatrApi na kiMciddhitam ahitaM vA vetsi / vAddhike kye vRddhatve ardhamRtaH kvacidapi vyApAre akSamaH, / avasthA vizeSe / janma / te tk| phali saphalaM syAt / tathA dharmo bhavenizcala: / / 89 // avasthAtraye'pi apakArakasya karmaNo vazenedAnIM bhavato sukhako bhoga karake tatpazcAt use ucchiSTake samAna choDa dete haiM aura AtmakalyANake mArgameM pravRtta ho jAte haiN| kucha aise bhI mahApuruSa hote haiM jo una kaSTadAyaka viSayoMmeM anurakta na hokara prArambhameM hI saMyama evaM tapa Adike sAdhanemeM pravRtta ho jAte haiN| parantu aise mahApuruSa virale hI haiM, adhika prANI to ve hI ajJAnI jIva haiM jo pUrvokta avasthAoM se kisI bhI avasthAmeM Atmahitako nahIM karate haiN| 89 // he durbuddhi prANI! isa vidhi (karma) ne bAlyakAlameM jo terA ahita kiyA hai usakA smaraNa karanA bhI yogya nahIM hai / madhyama avasthAmeM bhI aisA koI dukha nahIM hai jise ki usane dhanopArjana Adi kaSTaprada kAryoMke dvArA tujhe na prApta karAyA ho| vRddhAvasthAmeM bhI usane tujhe tiraskRta karake nirdayatApUrvaka dAMta toDa dene AdikA prayatna kiyA hai| phira dekha to sahI ki terA itanA ahita karanepara bhI Aja bhI tU ukta karmake hI vazIbhUta hokara pravRtti karanekI icchA karatA hai| vizeSArtha-- yaha ajJAnI prANI dUsaroMke viSayameM hita aura ahitakI kalpanA karake tadanusAra unheM mitra aura zatru samajhane lagatA hai| parantu vAstavameM jo usakA ahitakArI zatru karma hai usakI ora isakA dhyAna hI nahIM jAtA hai / jIva bAlyAvasthAmeM jo garbha evaM janma 1 mu (ja.) psho| 2 mu (jai. ni.) vRddho vArddhamRtaH / 3 mu (ja.) phalitaM / 4 mu (ja. ni.) stannArpitaM yattvayi /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ -10] avasthAtraye'pi karmaparavazatA vAkye pyabhibhUya dantadalanAdyAceSTitaM niSThuraM pazyAdyApi vidhervazena calituM vAJcha tyaho durmate // 90 // 87 vartitum anucitamiti zikSAM prayacchannAha-- bAlyetyAdi / anena vidhinA viracitaM kRtam / vyatikaraiH praghaTTakaiH / nApitaH na prApitaH / abhibhUya parAbhavaM kRtvA / AceSTitam Acaritam / niSThuram amanojJam / calituM pravartitum ||10|| 1 Adike asahya dukhako bhogatA hai usakA kAraNa vaha karma hI hai / tatpazcAt yauvana avasthAmeM bhI kucha karmake hI udayase prANI kuTumbake bharaNa-poSaNakI cintAse vyAkula hokara dhanake kamAne AdimeM lagatA hai aura nirantara duHsaha duHkhako sahatA hai / isI karmake nimittase vRddhAvasthAmeM indriyAM zithila paDa jAtI haiM, zarIra vikRta ho jAtA hai, aura dAMta TUTa jAte haiM / isa prakAra jo karma saba hI avasthAoM meM usakA aniSTa kara rahA hai use ahitakara na mAnakara yaha ajJAnI prANI Age bhI usIke vaza meM rahanA cAhatA hai / lokameM dekhA jAtA hai ki jo manuSya kisIkA eka bAra bhI aniSTa karatA hai usase vaha bhaviSya meM kisI prakArakA sambandha nahIM rakhatA / isI prakAra yadi koI dAMta toDanA to dUra rahA, kintu yadi dAMta toDane ke liye kahatA hI hai to manuSya use apanA apamAna karanevAlA mAnakara yathAzakti usake pratIkArake liye prayatna karatA hai / phira dekho ki jo karma eka bAra hI nahIM, kintu bAra bAra prANIkA aniSTa karatA hai tathA dAMta toDane ke liye kahatA hI nahIM, balki vRddhAvasthA meM unheM toDa hI DAlatA hai; usa ahitakara karma ke Upara isa prANIko krodha nahIM AtA / isIliye usakA pratIkAra karanA to dUra rahA, kintu vaha bhaviSya meM bhI usI karmake adhIna rahanA cAhatA hai / / 90 / / he vRddha ! tere kAna dUsaroMke nindAvAkyoMko nahIM sunanekI icchAse hI mAno tiraskRta arthAt naSTa ho gaye - bahare ho gaye / netra mAno terI ghRNita avasthAko dekhane meM asamartha hokara hI andhepanako prApta ho gaye haiM / yaha 1 mu (jai. ni ) vArddhakye |
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam .... [ zlo0 91 azrotrIva tiraskRtAparatiraskArazrutInAM zrutiH cakSurvIkSitumakSamaM tava dazAM dUSyAmivAndhyaM gatam / bhItyevAbhimukhAntakAdatitarAM kAyo'pyayaM kampate niSkampastvamaho pradIptamavane'pyAse (sse) jarAjarjare // 11 // vRddhAvasthAyAmindriyAdInAmevaMvidhA pravRtti pazyatastaka nizcintamavasthAnamayuktamityAha-azronIvetyAdi / zruti: zrotram / tiraskRtA te naSTA:(naSTA) kathaMbhUteva / bhazrotrIva zrotumanicchatIva kAsAm / paratiraskArazrutInAM paranindAvacanAnAm / tava dazAM tava vRddhAvasthAn / dUSyAM nindyAm / dIkSituM draSTum / akSamamiva azaktamiva / cakSuH AndhyaM gatam / bhItyeva bhayeneva / ni:kampaH paralokavyApAracintArahitaH / tvam / aho Azcaryam / pradopta bhavane'pi pradIptaM bhavanamiva pradIptabhavana jarAvyAdhyAdyupahRtaM zarIram / tatrApi Ase (sse) tiSThasi // 91 / / tatra tiSThato jIvasya zikSA prayacchannatipariciteSvityAdyAha zarIra bhI terA sanmukha AnevAle yama (mRtyu) se mAno bhayabhIta ho karake hI atizaya kAMpa rahA hai| phira bhI Azcarya hai ki tU jalate hue gharake samAna usa vRddhatvase zithila hue zarIrameM nizcala raha rahA hai / / vizeSArthavRddhAvasthAmeM kAna bahare ho jAte haiM,AMkheM andhI ho jAtI haiM,aura zarIra kAMpane lagatA hai / yaha zarIrakI avasthA buDhApemeM svabhAvataH ho jAyA karatI hai / isapara yahAM yaha utprekSA kI gaI hai ki buDhApemeM prAyaH ghara va bAhirake saba hI jana tiraskAra karane lagate haiM, una nindAvAkyoMko na sunanekI hI icchAse mAno vRddhake kAna bahare ho jAte haiN| isI prakAra usa avasthAmeM muMhase lAra bahane lagatI hai,kapaDoMmeM mala-mUtrAdi ho jAtA hai, tathA nirantara khAMsI va kapha Adi banA rahatA hai / isa prakArako ghRNAjanaka avasthAko na dekha sakaneke hI kAraNa mAno vRddhakI AMkheM andhI ho jAtI haiM / vaha buDhApA kyA hai maraNako nikaTatAko sUcanA hI hai, usIke bhayase mAno vRddhakA zarIra kAMpane lagatA hai / vaha vRddhAvasthAkA zarIra Agase jalate hue mahalake samAna naSTa ho jAnevAlA hai| phira bhI Azcarya 1 ja nishcintyaa|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIre tiSThato doSAsaktiH atipariciteSvavajJA nave bhavet prItiriti hi janavAdaH / taM kimiti mRSA kuruSe doSAsakto guNeSvarataH // 92 // janavAdaH lokavAdaH / taM janavAdam / kimiti iti evaM vakSyamANanyAyena kiM mRSA kuruSa / doSA hi rAgadveSa mohAdayaH atiparicitAH, sarvatra sarvadA sarve: prANibhiH anAdisaMsAre anubhUtatvAt / gugAstu samyagdarzanAdayaH navAH, kadAcidapi ananubhUtatvAt / tato doSeSu Asaktena guNeSu ca anurAga rahitena bhavatA janavAdo'satyaH kRta: iti / / 92 / / doSAsaktena ca vyasaninA - 92] 89 hai ki jaba gharameM Aga laga jAtI hai taba usake bhItara sthita prANI vyAkula hokara bAhira nikalane kA prayatna karate haiM; parantu vaha bepudha huA vRdva usa naSTaprAya zarorase mohako nahIM choDatA aura isaliye vaha parabhatrako sukhaya banAne ke liye kucha prayatna bhI nahIM karatA hai / / 91 // atyanta paricita vastumeM anAdarabuddhi aura navInameM prema hotA hai, yaha jo kiMvadantI ( prasiddhi ) hai use tU doSoM meM Asakta tathA guNoM meM anurAga rahita hokara kyoM asatya karatA hai ? // vizeSArtha - lokameM prasiddhi hai ki jo vastueM aneka bAra paricaya meM ( upabhoga meM) A cukI haiM unameM anurAga nahIM rahatA hai, isake viparIta jo vastu pUrva meM kabhI paricaya meM nahIM AyI hai usake viSaya meM prANIkA vizeSa anurAga huA karatA hai / parantu pUrvokta jIvakI dazA isake sarvathA viparIta hai- jo doSa ( rAga-dveSAdi ) jIvake sAtha cira kAlase sambaddha haiM unase vaha anurAga karatA hai tathA jo samyagdarzanAdi guNa use pUrva meM kabhI bhI nahIM prApta hue haiM unameM vaha anurAga nahIM karatA hai / isa prakArase vaha uparyukta lokoktiko bhI asatya karanA cAhatA hai / / 92 / / kamalako haMsa nahIM khAte haiM, vaha jalameM utpanna hokara bhI usase cUMki saMgata nahIM hotA hai ataeva kaThora hai, tathA vaha dina meM vikasita hokara rAtri meM mukulita ho jAtA hai / yaha saba vicAra bhramara nahIM karatA hai / isaliye vaha usakI gandhameM Asakta hotA huA rAtri meM usake saMkucita ho jAnepara usIke bhItara maraNako prApta hotA hai / ThIka hai - vyasanI janako apane hitAhitakA vicAra nahIM rahatA hai // vizeSArtha - yahAM bhramarakA udAharaNa dekara yaha batalAyA hai
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 93haMsana bhuktamatikarkazamambhasApi no saMgataM dinavikAsi sarojamittham / nAlokitaM madhukareNa mRtaM vRthava prAyaH kuto vyasaninAM svahite vivekH||93|| prajaiva durlabhA sunchu durlabhA sAnyajanmane / tAM prApya ye pramAdyante te zocyAH khalu dhImatAm // 94 // hitAhitamaparibhAvayatA saMsAre maraNAdiduHkhamanubhUtamiti sadRSTAntaM darzayannAha-- haMsarityAdi / haMsaH pakSivizeSaiH puruSavizeSaizca gaNadharadevAdibhiH / na bhuktaM na bhakSitaM na sevitaM vA / yataH atikarkazam akomalaM saMsAraduHkhadAyi ca / ambhasA jalena svacchasvamAvena ca / no saMgataM naikatAM gatam / dinavikAsi divase asaMkucitam / sarojaM padmaM zarIraM ca / sara iva zarIraM zukrazoNitasamudAya:, tatra jAtaM iti kRtvA / ittham anena prakAreNa / nAlokitaM madhukareNa bhramareNa viTena ca / / 93 // tadavalokane ca samyagjJAnabhAva: kAraNam, saMsAre paribhramataH prANina: tatprApteratidurlabhatvAdityAha- prajJevetyAdi / prajaiva, na bhogopabhogAdikam / anyajanmane paratra nimittam / pramAdyanti akRtAdarA bhavanti / / 94 // pariprAptaprajJAnAmapi ki jisa prakAra bhramara kamalake viSayameM yaha nahIM socatA hai ki isakA bhakSaNa haMsa nahIM karate haiM, vaha (kRtaghna) jisa jalameM utpanna huA hai usIse alipta rahatA hai, tathA vaha rAtrimeM mukulita hokara prAgoMkA ghAtaka banegA; isIlie vaha usameM Asakta rahakara vahIM maraNako prApta hotA hai| ThIka isI prakArase viSayI jana bhI yaha vivAra nahIM karate haiM ki ina viSayoMkA upabhoga haMsoMke samAna mahAtmA puruSoMne nahIM kiyA hai. ye sarvadA rahanevAle nahIM haiM-- dekhate dekhate naSTa honevAle haiM, tathA AtmasvabhAva ke pratikUla hokara prANIko narakAdi durgatiyoMmeM le jAnevAle haiM; isIlie ve unameM Asakta hokara usI bhramarake samAna janma-maraNAdike aneka duHkhoMko sahate haiM / so yaha kucha Azcaryajanaka bAta nahIM hai, kAraNa ki vyasanI janoMkA aisA svabhAva hI hotA hai-- unheM kabhI apane hitakA viveka nahIM rahatA hai // 93 // prathama to hitAhitakA vicAra karanerUpa buddhi hI durlabha hai, phira vaha parabhavake hitakA viveka to aura bhI durlabha hai| usa vivekako prApta karake bhI jo jIva pramAda karate haiM ve buddhimAnoMke liye socanIya hote haiM / vizeSArtha- saMsArameM ekendriya Adiko lekara cauindriyataka saba hI prANI manase rahita hote haiM, isIliye unheM
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ -95] rAjasevAM kurvatAM nindA lokAdhipAH kSitibhujo bhuvi yena jAtAH tasmin vidhau sati hi sarvajanaprasiddhe / zocyaM tadeva yadamI spRhaNIyavIryAsteSAM budhAzca bata kiMkaratAM prayAnti // 95 // 1322 91 udbhUtavIryANAM lakSmIvilAsAbhilASeNa rAjJAM sevAM kurvatAmanuzayaM kurvayannAha - loke - tyAdi / kSitibhujo rAjAnaH / bhuvi / lokAdhipAH lokasvAminaH, lokAdhikA vA pATha: / yena dharmalakSaNena viddhi ( dhi ) nA / spRhaNIyavIryAH zlAghyasAmarthyAH / teSAM kSitibhujAm / budhAzca vibudhA api / kiMkaratAM bhRtyatAm // 95 // pAdopanatottamAvicArAtmaka bodha hI nahIM prApta hotA hai / paMcendriyoM me bhI sabhI jIvoMke mana nahIM hotA- kuchake hI hotA hai / jinake vaha hotA hai unako bhI prAyaH AtmahitakA viveka nahIM rahatA / phira jo AtmahitakA viveka honepara bhI tadanurUpa AcaraNa karanemeM asAvadhAna rahate haiM unake Upara buddhimAnoMko kheda hotA hai / kAraNa yaha ki ve upayukta sAmagrIko prApta karake bhI hitake mArga meM pravRtta nahIM hote aura isa prakArase ukta sAmagrIke vinaSTa ho jAnepara phira usakA punaH prApta honA kaThina hI hai / / 94 // jisa vidhi (puNya) se pRthivIke Upara lokake adhipati rAjA hue haiM usa vidhike sarva janoM meM prasiddha honepara bhI yahI khedakI bAta hai ki jo viziSTa parAkramI aura vidvAn haiM ve bhI ukta rAjA logoMkI dAsatAko prApta hote haiM-- sevA karate haiM / / vizeSArtha -- yaha saba hI jAnate haiM ki rAjA, mahArAjA cakravartI evaM tIrthaMkara Adi jitane bhI mahApuruSa hote haiM ve saba pUrvopArjita puNya ke prabhAvase hI hote haiM / phira khedakI bAta to yahI hai ki aneka parAkramI evaM vidvAn bhI aise haiM jo ki ukta puNyake Upara vizvAsa na karake lakSmIkI icchAse una rAjA AdikI hI sevA karate haiM / ve yadi puNyake Upara vizvAsa rakhakara usakA upArjana karate to unheM rAjA ArdikI sevA na karanepara bhI vaha lakSmI svayameva prApta ho jaatii| isake viparIta puNyopArjana ke vinA kitanI bhI ve rAjA AdikI sevA kyoM na kareM, kintu unheM vaha yatheSTa lakSmI kabhI bhI prApta nahIM ho sakatI hai / / 95 / / jo parvata baDe baDe vAMsoMko dhAraNa karate haiM, jinakA anta ----
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 96 yasminnasti sa bhUbhRto dhRtamahAvaMzAH pradezaH prH| prajJApAramitA dhRtonnatidhanAH mUrnA dhriyante zriyai / Ggasya kRSNarAjasya dhRtanidhAnasthAnapratipAdanavyAjena dharmalakSaNavidheH svarUpaM mArga ca dazayannAha- yasminnityAdi / saH pradeza: paraH utkRSTaH asti / yasmin pradeze / dhriyante tiSThanti / ke te / bhUbhRtaH parvatA: / kathaMbhUtAH / dhRtamahAvaMzA: dhRtA dhAritA: poSitA vA mahAnto vaMzA yaiH / punarapi kathaMbhUtAH prajJApAramitA: prajJayaiva pAraM paryantam itaM paricchinnaM yeSAm / punarapi kiMviziSTAH / dhRtonnatidhanA: dhRtam unnatireva dhanaM ya: te dhRtonnatidhanAH / kena / mUrjA zirasA / kimartham / zriya zobhAnimittam / bhUyAn mahAn / tasya pradezasya mArgaH / kathaMbhUtaH / bhujaGgadurgamatamaH bhujaGgaH sarpa: atizayena durgamaH / tathA nirAzaH AzAbhyo digbhyo ni:kraantH| yataH eva tata: vyaktaM sAlalokaviditaM yathA bhavatyevam / vaktum ayuktaM mahatAm / he Arya! tadviSaye vyutpannamate / sarvArthasAkSAtkRta: sarvAryeNa sarvAryakanAmnA dvitIyamantriNA sAkSAtkRto dRSTaH / anyatra dvitIyapakSe-pradizyate parasmai pratipAdyate iti pradezo dharmaH / paraH uttamaH / buddhise hI jAnA sakatA hai, tathA jo uMcAIrUpa dhanako dhAraNa karanevAle haiM; aise ve parvata jisa pradeza (nidhAnasthAna) meM zobhAke nimitta sthita haiM vaha utkRSTa pradeza hai / usakA laMbA mArga sA~se atyanta durgama aura dizAoMse rahita arthAt digbhramako utpanna karanevAlA hai| isIliye he Arya ! usake viSayameM mahApuruSoMke lie spaSTa batalAnA ayogya hai / vaha saryi nAmake dvitIya maMtrIke dvArA pratyakSameM dekhA gayA hai / prakRta zlokakA yaha eka artha udAharaNa svarUpa hai / dUsarA mukhya artha usakA isa prakAra hai- pradeza zabdakA artha yahAM dharma hai, kyoMki 'pradizyate parasmai pratipAdyate iti pradezaH' arthAt dUsaroMke liye jisakA upadeza kiyA jAtA hai vaha pradeza (dharma) hai, aisI usakI nirukti haiN| jisa dharmake honepara ikSvAku Adi uttama vaMzako dhAraNa karanevAle (kulIna), buddhi ke pAragAmI (atizaya vidvAna) tathA guNoMse unnata hokara dhanake dhAraka aise rAjA soga anya janoMke dvArA lakSmI prAptike nimitta zirase dhAraNa kiye jAte haiM vaha dharma utkRSTa hai / usa dharmakA mArga (upAya) dAna-saMyamAdike bhedase aneka prakArakA hai jo AzA (viSayavAMchA) se rahita hotA huA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSNarAja nidhAnasthAnanirdeza: bhUyAMstasya bhujaGagadurgamatamo mArgoM nirAzastato vyaktaM vaktumayuktamArya mahatAM sarvArthasAkSAtkRtaH // 96 // -96] 93 saH asti yasmin sati / bhUmRto rAjAno mUrdhnA mastakena priyante lokaiH / kimartham / zriyai lakSmInimittam / kathaMbhUtA bhUbhRtaH / dhRtamahAvaMzAH dhRtekSvAktrA - divaMzAH / tathA prajJAyAH pAramitA : prajJAnAH pAraM paryantam itA matAH 1 dhRtonnatidhanA: unnatizca dhanaM ca te dhRte yaiH / tasya dharmalakSaNatradevasya / mArgaH upAya: / bhUyAn pracuraH, dAnavratAdibhedAt / nirAzaH AzAyAH AkAMkSAyA: 1 niHkrAntaH / bhujaGaya madurgamatamaH bhucaGagAnAM kAmukAnAM durgamatamaH agare varaH / yataH evaM tato vyakta sphuTaM vaktum ayuktam / Arya mahatAm AryANAM madhye mahatavam asmAkam / sarvArthasAkSAtkRtaH sarvaiH AryaiH gaNadhara devAdibhiH sAkSAtkRto anubhUtaH / athavA sarvai: bhavyaiH aryate mamyate sevyate iti sarvArya: (ryaH ) sarvajJaH tena sAkSIkRtaH, na punaH kasyacidapyasau,pratItyagocaraH ityarthaH / / 96 / / zarIrAdibhyo vairAgyamulAtha jainasya dharma tanmArga ca bhujaMgo-kAmI janoM ke liye durlabha hai / isa kAraNa mahApuruSoM ke liye usakA spaSTatayA vyAkhyAna karanA azakya hai / vaha dharma sarvArtha arthAt saboM se pUjane yogya sarvajJake dvArA pratyakSa meM dekhA gayA hai / vizeSArtha - jisa prakAra kRSNarAjAkA koSa (khajAnA ) aneka unnata vizAla parvatoM se ghire hue evaM sarpAdi hiMsra jantuoM se vyApta durgama sthAnameM nikSipta thA aura usake saMbaMdha meM sarvArtha nAmaka rAjAke dvitIya maMtrIko choDakara anya koI kucha bhI nahIM jAnatA thA tathA dUsaroMke liye corI Adi ke bhaya se usake saMbaMdha meM kucha batalAyA bhI nahIM jA sakatA thA / usI prakAra yaha dharmakA svarUpa bhI sAdhAraNa janoMke liye durgama hai| usako pratyakSa rUpa se to sarvajJa hI jAnatA hai tathA usa sarvajJa ke dvArA kiye gaye vyAkhyAna se anya gaNadhAra Adi bhI yathA yogya jAnate haiM / sAdhAraNa manuSya anya janoMke liye usakA spaSTatayA vyAkhyAna nahIM kara sakate haiM, kiMtu viziSTa buddhiko dhAraNa karanevAle hI usakA spaSTa pratipAdana kara sakate haiN| jina-mahArAjA AdikI anya manuSya sevA kiyA karate haiM ve isI dharma ke prabhAvase hote haiM / ataeva jo aihika evaM pAralaukika sukhakI abhilASA karate haiM unheM vrata, saMyama, japa-tapa evaM dAnAdike bhedase aneka prakArake usa dharmakA AcaraNa karanA cAhiye // 96 // sa bAzAyAM AkAMkSAyAM /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 97zarIre'smin sarvAzucini bahuduHkhe'pi nivasan vyaraMsIno naiva prathayati janaH prItimadhikAm / idaM dRSTvApyasmAdviramayitumenaM ca yatate yatiryAtAkhyAnaH parahitarati pazya mahataH // 97 // pradarzayato muneH na kiMcitphalAbhilASitvamasti, paropakArArthameva tatpravRtteH, 'paropakArAya satAM hi ceSTitam' iti vacanAt / etadeva darzayannAha- zarIretyAdi / asmin audArike zarIre / sarvAzucini sarvam azuci apavitraM yasmin / bahuduHkheM bahUni zArIra-mAnasAdIni duHkhAni yasmin / itthaMbhUte'pi kAye vasan janaH / vyaraMsIno vairAmyaM gatavAn naiva / naivetyAdi kAkvA vyAkhyAnam- idaM zarIraM dRSTavA janaH prItim adhikAM naiva prathayati kim / api tu prazyatyeva / imAm iti pAThe kAkvA vyAkhyAnaM na kartavyam / dRSTvA munim / janAH prIti pramodam / adhikAM viziSTAm / prathayati karoti / nava nApi / enaM ca janam / punaH yatiH asmAta zarIrAt / viramayituM nivartayituM yatate prayatnaM kroti| kaiH kRtvA / yAtAkhyAna: jJAtasAropadezaH / / 97 / / kasmAt na nivartate janaH / taM janaM yAtAkhyAna: muniH jo zarIra saba prakArase apavitra aura bahuta duHkhoMko utpanna karanevAlA hai aise isa zarIrameM rahanevAlA prANI usase virakta nahIM hotA hai, balki vaha ukta zarIrako dekha karake bhI usase adhika prIti nahIM karatA ho so bAta nahIM, kintu adhika hI prIti karatA hai / usako hitaiSI muni zreSTha upadezoMke dvArA isa apavitra zarIrase virakta karaneke liye prayatna karate haiN| aise mahApuruSoMkA dUsaroMke hitaviSayaka anurAga dekhane yogya hai-prazaMsanIya hai / vizeSArtha- yaha zarIra atizaya apavitra evaM tIvra duHkhoMkA kAraNa hai| phira bhI ajJAnI prANI usase anurAga karanA nahIM choDatA hai / itanA hI nahIM, balki vaha uttarottara 'usameM adhika hI Asakta hotA hai| yaha dekhakara dayAlu sAdhu use aneka prakArase samajhA karake usase virakta karanekA nirantara prayatna karate haiN| dUsare prANiyoMke kalyANameM nirata rahanA yaha mahAtmAoMkA svabhAva hI huA karatA hai / aise sAdhu puruSoMkA samAgama durlabha hai| saMsArameM ese nikRSTa jana hI adhika dekhe jAte haiM jo dUsaroMke sAtha madhura bhASaNa karake unheM dhokhA denemeM udyata rahate haiM / / 97 / / / ma (ja.) imAM (ni.) imaM /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ garbhAvasthAsvarUpam itthaM tatheti bahunA kimudIritena bhUyastvayaiva nanu janmani bhuktamuktam / etAvadeva kathitaM tava saMkalayya sarvApadAM padamidaM jananaM janAnAm // 98 // antarvAntaM vadanavivare kSuttRSArtaH pratIcchan karmAyattaH suciramudarAvaskare vRddhgRddhyaa| niSpandAtmA kRmisahacaro janmani klezabhIto manye janminnapi ca maraNAttannimitAdvimedhi // 99 // zarIrAt nivartayati ityAha-- itvaM tathetyAdi / ittham anena bahuduHkhatvaprakAreNa / sathA tena sarvAzucitvaprakAreNa / udIritena uktena / jammani bhuktamuktaM saMsAre tadrUpatayA anubhUtaM vya (tya) ktam / saMkalayya piNDitAyaM kRtvA / janAnAm / jAyate utpadyate prANI yasmistajjana zarIrama ||98tcc AdadAno garbhAvasthAyAM kIdRzaH kiM kurvannAdadAsIdityAha-- antarvAntamityAdi / mAtrA yat antarvAnta chaditam / kva / vadanavivare / tat / udarAvaskare udarameva avaskaro varcIgRhaM tatra sthita: / vRddhagRddhayA bRhadAkAGkSayA / karmAyatta: suciraM pratIcchan / kathaMbhUtaH san / kSuttRSArtaH bubhukSApipAsAbhyAM pIDitaH / niSpandAtmA saMkucitAvayavaH / kRmisahacaraH udaragaNDUpadAdikRmisahabhAvI / janmani utpattau |kleshbhiitH samutpannaduHkhAt trastaH / manye he janmin aham evaM manye / maragAdapi ca tanimittAt janmanimittAdibheSi svam // 99 // samyagdarzanalAbhApUrvabhaveSu bhavatAtmavadhAya sarvamanuSThitamityAhahe bhavyajIva ! yaha zarIra aisA hai aura vaisA hai, isa prakAra bahuta kahanese kyA prayojana siddha honevAlA hai ? tUne svayaM hI isa saMsArameM use aneka bAra bhogA hai aura choDA hai / saMkSepameM saMgraharUpase tujhe yahI upadeza diyA hai ki yaha prANiyoMkA zarIra saba duHkhoMkA ghara hai / / 98 // yaha prANI garbhAvasthAmeM karmake adhIna hokara cira kAlataka mAtAke peTarUpa viSThAgRha (saMDAsa) meM sthita rahatA hai aura vahAM bhUkha-pyAsase pIDita hokara baDhI huI tRSNAse mAtAke dvArA khAye hue bhojana (ucchiSTa) kI muMha kholakara pratIkSA kiyA karatA hai| vahAM vaha sthAnake saMkucita honese hAtha-paira Adi zarIrake avayavoMko hilA-DulA nahIM sakatA hai tathA udarastha kIDoMke sAtha rahakara janmake kaSTase bhayabhIta hotA hai| he janma lenevAle prANI ! tU jo maraNase DaratA hai so meM aisA samajhatA hUM ki vaha maraNa cUMki agale janmakA kAraNa hai, isIliye mAno usa maraNase DaratA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 100 ajAkRpANIyamanuSThitaM tvayA vikalpamugdhena bhavAditaH purA / yadatra kiMcitsukharUpamApyate tadArya viddhayandhakavartakIyam // 10 // ajAkRpANIyamityAha (di)| anA ca kRpANazca tayoritra kAryam ajAkRpANIyamyathA ajA kenaciddhantuM nItA, zastreNa ca vinA sA hantuM na zakyate / tatra prastAve ajayA pAdena bhUmi khanantyA AtmavadhAya khaDga utkhAtaH / tadvattvayA vikalpavimugdhena heyopAdeyasaMkalpazUnyena AtmavadhAya kAryamanuSThitam / bhavAditaH purA-itaH samyagdarzanAdilAbhayuktAt bhavAt pUrvam / atra sNsaare| sukharUpa sukhasvanAvam / andhakavartakIyaM andhakazca vartakA ca tayoriva kArya andhakavartakIyam-yathA andhakena hastaM prakSipatA devAdvartakI prApyate tathA saMsAre ceSTamAnena jIvena sukharUpa sthitaM sukhasaMpAdaka vastu / / 100 / / sukhAbhilASiNaH ca kAma etatkarotItyAha-- hai, kyoMki janmakA kaSTa tujhe anubhavaneM A hI cukA hai // 99 // he Arya ! tUne isa (samyagdazanayukta) bhavase pahile saMsArameM heya aura upAdeyake vicArameM mUDha hokara ajAkRpANIyake samAna kArya kiyA hai / yahAM jo kucha sukharUpa sAmagrI prApta hotA hai vaha undhAka-vartakoya nyAyase hI prApta hotI hai // vizeSArtha-prANIko jaba taka samyagdarzanakA lAbha nahIM hotA hai taba taka use aneka dukha sahane par3ate haiM / kAraNa yaha hai ki samyagdarzanake vinA use yaha tyAjya hai aura yaha grAhya hai, isa prakArakA viveka nahIM ho pAtA hai / isIliye vaha aise bhI anekoM kAryoMko svayaM karatA hai ki jinase mAraneke lie le jAyI gaI bakarIke samAna vaha apane Apa hI vipattimeM paDatA hai| jaise-koI eka vyakti mAraneke liye bakarIko le gayA, kintu usake mAraneke liye usake pAsa kRpANa (talavAra yA churI) nahIM thaa| isa bIca usa bakarIne pairase jamInako khodanA prAraMbha kiyA aura isake ghAtakako vahAM bhUmimeM khaDga prApta ho gayA jisase ki usane usakA vadha kara DAlA / isIko 'ajA-kRpANIya' nyAya kahA jAtA hai / isI prakAra samyagdarzanake vinA yaha prANo bhI apane liye hI kaSTakAraka upAyoMko karatA rahatA hai / use jo alpa samayake liye kucha abhISTa sAmagnI bhI prApta hotI hai vaha aise prApta hotI
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ -101] kAmakAryam 97 hA kaSTamiSTavanitAbhirakANDa eva caNDo vikhaNDayati paNDitamAnino'pi / pazyAdbhutaM tadapi dhIratayA sahante dagdhuM tapo'gnibhiramuM na samutsahante // 101 // tyAha-- hA kaSTamityAdi / hA dhik viSAde vaa| kaSTaM nindyam / akANDe aprastAve / caNDa: kAma: vikhaNDayati vizeSeNa khaNDitavratavAn (vratAn) karoti / paNDitamAnino'pi paNDitam AtmAnaM manyamAnAn, api| kAbhiH kRtvA / iSTavanitAbhiH vllbhstriibhiH| amuM kAmaM na samutsahante na samutsAha kurvanti / / 101 // kAmaM dagdhuM samutsAhamAnAzca kecit kiMcitkRtavanta ityAha-- hai jaise ki andhA manuSya kabhI hAthoMko phailAye aura unake bIcameM vaTera pakSI phaMsa jAya / aisA kadAcit hI hotA hai, athavA prAyaH vaha asambhava hI hai| yahI avasthA saMsArI prANiyoMke sukhakI prAptikI bhI hai / / 10 / / baDe khedakI bAta hai ki jo apaneko paNDita samajhate haiM unako bhI yaha atizaya krodhI kAmadeva (viSayavAMchA) asamayameM hI iSTa striyoM ke dvArA khaNDita karatA hai| phira bhI dekho yaha AzcaryakI bAta hai ki ve use (kAmakRta khaNDanako) bhI dhIratApUrvaka sahana karate haiM, kintu taparUpa agnike dvArA usa kAmako jalAneke liye utsAhako nahIM karate haiM / vizeSArtha-- abhiprAya yaha hai ki kAmI jana viSayAndha hokara icchApUrtike liye strI AdikI khoja karate haiM aura unheM prApta karake ve unameM itane Asakta ho jAte haiM ki phira unako apane hitAhitakA viveka hI nahIM rhtaa| isa prakArase ve donoM hI lokoMko naSTa karate haiN| yahAM isa bAtapara kheda pragaTa kiyA gayA hai ki vidvAn manuSya bhI usa viSayatRSNAke vazIbhUta hokara usakI pUrti ke liye to asahya dukhako sahate haiM, kintu tapa-saMyamAdike dvArA usa viSayatRSNAko hI naSTa karanekA alpa dukha nahIM sahate jo ki vastutaH pariNAmameM sukhakAraka hI hai / lokameM dekhA jAtA hai ki yadi koI manuSya kisI dUsare manuSyakA ziraccheda karaneke liye zastrakA prayoga karatA hai to isake pratikArasvarUpa dUsarA bhI usakA A. 7
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 AtmAnuzAsanam [zlo0 102mayibhyastuNavadvicintya viSayAn kazcicchyiM dattavAn pApAM tAmavitarpiNIM vigaNayannAdAt parastyaktavAn / prAgevAkuzalAM vimRzya subhago'pyanyo na paryagrahIt ete te viditottarottaravarAH sarvottamAratyAginaH // 102 // athibhya ityAdi / pApAM pApabahulAm / tAM zriyam / avitapiNIm atRptikarIm / vigaNayan manyamAnaH / aparA (paro) vivekii| nAdAt na dattavAn athibhyaH / evameva tyaktavAn / prAgeva prathamata eva / na paryagrahIt na parigRhItavAn / subhaga. suvivekii| ete pradarzitasvarUpAste kaamdhnodytaaH| viditetyAdi- vidita uttarottaro varo yeSAM te / sarvottamaH sarvebhyaH tyAgibhyaH utkRSTAstyAginaH / / 102 // na ca viziSTAH saMpadaH prApya parityajatA satAM ziraccheda karaneke liye udyata hotA hai / parantu kAmIjanakI dazA isase viparIta hai, kyoMki kAma to unakA khaNDana karatA hai- unake sukhako naSTa karatA hai, parantu usakA khaNDana karaneke liye ve svayaM udyata nahIM hote| itanA hI nahIM, kintu usa ghAtakako bhI ve apanA mitra mAnakara anurAga hI karate haiM // 101 // koI vidvAn manuSya viSayoMko tRNake samAna tuccha samajhakara lakSmI (dhana-sampatti) ko yAcakoMke liye de detA hai; dUsarA koI vivekI jIva ukta lakSmIko pApakA kAraNa aura asantoSajanaka jAnakara kisI dUsareke liye nahIM detA hai, kintu use yoM hI chor3a detA hai / tIsarA koI mahAvivekI jIva usako pahile hI ahitakAraka mAnakara grahaNa nahIM karatA hai / isa prakAra ve ye tyAgI uttarottara tyAgakI utkRSTatAke jAnanevAle haiM- uttarottara utkRSTatAko prApta haiN| vizeSArtha-viSayatRSNAkA kAraNa dhana-sampatti hai| kAraNa yaha ki usake honepara vaha viSayabhogAkAMkSA aura bhI adhika baDhatI hai / isIliye vivekI jana viSayatRSNAkI mUlabhUta usa sampattikA hI parityAga karate haiN| prakRta zlokameM usakA parityAga karanevAle tIna prakArake batalAye gaye haiM- (1) pahile prakArake tyAgI ve haiM ki jinhoMne usa lakSmIko tuccha samajhate hue dUsaroM (putrAdi) ko de karake choDA
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ -103] viraktiH saMpadAM tyAgaH . 99 virajya saMpadaH santastyajanti kimihAdbhutam / mA vamIt kiM jugupsAvAn subhuktamapi bhojanam // 103 // . kiMcidAzcaryamastIti darzayannAha-- virajyetyAdi / virajya vairAgyaM gatvA / mA vamIt mA chaddi karot / jugupsAvAn vicikitsAvAn / / 103 // zriyaM tyajan kazcit ki hai| inhoMne yadyapi AtmahitakA to dhyAna rakkhA hai, kintu jinake liye vaha dI gaI hai unake hitakA unhoMne anurAgavaza dhyAna nahIM rakkhA / (2) dUsare prakArake tyAgI ve haiM ki jinhoMne use pApajanaka aura tRSNAko baDhAnevAlI jAnakara svayaM choDa diyA hai tathA dUsaroMko bhI nahIM diyA hai / aise tyAgI apane samAna dUsaroMke bhI hitakA dhyAna rakhaneke kAraNa pUrvokta tyAgiyoMkI apekSA zreSTha hote haiN| (3) tIsare prakArake tyAgI ve haiM ki jinhoMne akalyANakArI samajhakara use prArambhameM hI nahIM grahaNa kiyA / aise tyAgI sarvotkRSTa tyAgI mAne jAte haiM / isakA kAraNa yaha hai ki pUrvokta donoM prakArake tyAgiyoMne to bhoganeke pazcAt use choDA hai, kintu inheM usake svarUpako jAnakara hI itanI virakti huI ki jisase unhoMne use svIkAra hI nahIM kiyA // 102 // yadi sajjana puruSa virakta ho karake una sampattiyoMko choDa dete haiM to isameM Azcarya hI kyA hai ? kucha bhI nahIM / ThIka hI hai- jisa puruSako ghRNA utpanna huI hai vaha kyA bhale prakAra khAye gaye bhojanakA bhI vamana (ulaTI) nahIM karatA hai ? arthAt karatA hI hai // vizeSArtha-kisI vyaktine bhojana to baDe Anandake sAtha kiyA hai, kintu yadi pIche use usameM viSAdikI AzaMkAse ghRNA utpanna ho gaI hai to isase yA to use svayaM kA ho jAtA hai; anyathA vaha prayatnapUrvaka vamana karake usa mukta bhojanako nikAla detA hai / isameM vaha kaSTakA anubhava na karake vizeSa Ananda hI mAnatA hai / ThIka isI prakArase jina vivekI janoMko pariNAmameM ahitakAraka jAnakara usa sampattise ghRNA utpanna ho gaI hai unheM
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 AtmAnuzAsanam [ zlo0 104 zriyaM tyajan jaDaH zokaM vismayaM sAttvikaH sa tAm / karoti tattvaviccitraM na zokaM na ca vismayam // 104 // karotItyAha -- zriyamityAdi / jaDaH zokam - mahatA kaSTena mayopArjiteyam evamevaM kathaM tyakteti zriyaM tyajan jaDaH zokaM karoti / sa tAm - sa jaDa: prasiddho vA / sAtvika: aklIba: / tAM zriyaM tyajan / vismayaM viziSTaH smayo garva : vismaya: taM karoti - ahamevetthaMbhUtAM lakSmIM tyaktuM samartho nAnyaH iti / tattvavit heyApAdeya vastusvarUpaparijJAnI // 104 // yathA ca usakA parityAga karanemeM kisI prakArakA kleza nahIM hotA, pratyuta unheM isase apUrva AnandakA hI anubhava hotA hai / usake parityAgameM kaSTa unhIMko hotA hai jo use hitakArI mAnakara usameM atizaya anurakta rahate haiM / / 103 / / mUrkha puruSa lakSmIko choDatA huA zoka karatA hai, tathA puruSArthI manuSya usa lakSmIko choDatA huA vizeSa abhimAna karatA hai, parantu tattvakA jAnakAra usake parityAgameM na to zoka karatA hai aura na viziSTa abhimAna hI karatA hai / vizeSArtha -- no mUrkha jana puruSArthase rahita hote haiM unakI sampatti yadi durbhAgyase naSTa ho jAtI hai to ve isase bahuta dukhI hote haiM / ve pazcAttApa karate haiM ki baDe parizramase yaha dhana kamAyA thA, vaha kaise naSTa ho gayA, hAya aba usake binA kaise jIvana bItegA Adi / isake viparIta jo puruSArthI manuSya hote haiM ve jaise dhanako kamAte haiM vaise hI usakA dAnAdimeM sadupayoga bhI karate haiM / isa prakArake tyAgameM unheM eka prakArakA svAbhimAna hI hotA hai / ve vicAra kiyA karate haiM ki jaba maiMne ise kamAyA hai to use satkAryameM kharca bhI karanA hIM cAhiye / isase vaha kucha kama honevAlA nahIM 1 hai / maiM apane puruSArtha se phira bhI use kamA sakatA hUM Adi / yadi kadAcit vaha svayaM hI naSTa ho jAtA hai to bhI apane puruSArthake balapara unheM isameM kisI prakArakA kheda nahIM hotA hai / parantu ina donoMke viparIta jo tattvajJAnI haiM ve vicAra karate haiM ki ye saba dhana-sampatti Adi para padArtha
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ -106] budhAH zarIramapi sAnandaM tyajanti 101 vimRzyoccairgarbhAt prabhRti mRtiparyantamakhilaM mudhApyetatklezAzucibhayanikArAdyabahulam / budhaistyAjyaM tyAgAdyadi bhavati muktizca jaDadhIH sa kastyaktuM nAlaM khalajanasamAyogasadRzam // 105 // kubodharAgAdiviceSTitaiH phalaM svayApi bhUyo jananAdilakSaNam / / zrIstyajate vivekibhistathA zarIramapIti darzayannAha- vimRzyetyAdi / vimRzya uccaiH paryAlocya mahAprayatnena / garbhAtprabhRtimRtiparyantam akhilam etat AcaraNaM zarIrAdisvarUpaM vA / kathaMbhUtamityAha mudhetyAdi / mudhA evameva klezAzucibhayanikArAdyabahulam api / nikAro vaJcanA parAbhavo vA / sa kaH / sa jaDadhIH / nAlaM na smyH| khaletyAdi / khalajanAnAM samAyogo melApaka : tena sadRzam anekAnarthakAritvena // 105 / / yathA ca zrIH zarIraM ca tyAjyaM tathA rAgAdayo'pItyAha-kubodhetyAdi / kutsitabodharAgAdibhiH janitaH vividhaceSTitaiH / tvayApi svayA prAptam / pratIhi pUrvamuttaram ubhayamapi jAnIhi / pratilomavRttibhiH kubodhA haiM, ye na mere aura na mai inakA svAmI huuN| karmake udayase unakA saMyoga aura viyoga huA hI karatA hai / aisA vicAra karate hue unheM sampattike parityAgameM na to zoka hotA hai aura na abhimAna bhI // 104 / / garbhase lekara maraNa paryanta yaha jo samasta zarIrasambandhita AcaraNa hai vaha vyartha meM pracura kleza, apavitratA, bhaya aura tiraskAra Adise paripUrNa haiM; aisA jAnakara vidvAnoMko usakA parityAga karanA cAhiye / usake tyAgase yadi mokSa prApta hotA hai to phira vaha kauna-sA mUrkha hai jo duSTa janakI saMgatike samAna use choDaneke liye samartha na ho? arthAt vivekI prANI use choDate hI haiM // 105 // he bhavya ! tUne bAra bAra mithyAjJAna evaM rAga-dveSAdi janita pravRttiyoMse jo janma-maraNAdirUpa phala prApta kiyA hai usake viruddha pravRttiyoM- samyagjJAna evaM vairAgyajanita AcaraNoM ke dvArA tU 1 mu (jai. ni.) nikArAdya /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 AtmAnuzAsanam ... zlo0 106pratIhi bhavya pratilomavRttibhiH dhruvaM phalaM prApsyasi tadvilakSaNam // 106 // dayAdamatyAgasamAdhisaMtateH pathi prayAhi praguNaM prayatnavAn / nayatyavazyaM vacasAmagocaraM vikalpadUraM paramaM kimapyasau // 107 // dibhyaH pratikUlapravartibhiH samyagjJAnavairAgyAdibhiH / dhruvaM nizcayena nityaM vA / tadvilakSaNaM jananAdivilakSaNam / / 106 / / itthaMbhUtaM ca phalamabhilaSastasmin mArge gacchetyAha-- dayetyAdi / dayAdamatyAgasamAdhInAM saMtatiH pravAhaH tasyAH / saMbandhini pathi maarge| prayAhi gaccha / praguNaM mAyAdivarjitaM yathA bhavati / vikalpadUraM vikalpAviSayam / vacasAm agocaram / yat paramam utkRSTam / kimapi mokSAdam / asau phanyAH // 107 / / vivekapUrvakaparigrahatyAgarUpaH paMthA: nizcayase usake viparIta phala- ajara-amara pada- ko prApta karegA, aisA nizcaya kara // 106 // he bhavya ! tU prayatna karake sarala bhAvase dayA, indriyadamana, dAna aura dhyAnakI paramparAke mArgameM pravRtta ho jA / vaha mArga nizcayase kisI aise utkRSTa pada (mokSa) ko prApta karAtA hai jo vacanase anirvacanIya evaM samasta vikalpoMse rahita hai| vizeSArtha- dIna-dukhI prANiyoMko dekhakara unake sAtha jo hRdayameM sahAnubhUtikA bhAva udita hotA hai vaha dayA kahalAtI hai| yaha dharmako jaDa hai, kyoMki usake vinA dharma sthira raha nahIM sktaa| kahA bhI hai-dharmo nAma kRpAmUlaM sAtu jiivaanukmmnm| azaraNyazaraNyatvamato dhArmikalakSaNan / arthAt dharmako AdhArabhUta dayA hai aura usakA lakSaNa hai prANiyoMke sAtha sahAnubhUti / isaliye jo bharakSita prANiyoMkI rakSA karatA hai vahI dhArmika mAnA jAtA hai / kSa. cU. 5--35. dUsare zabdase isa dayAko ahiMsA kahA jA sakatA hai aura usa ahiMsAmeM cUMki satyAdikA bhI antarbhAva hotA hai ataeva vaha dayA paMcavratAtmaka ThaharatI hai| damakA artha hai rAga-dveSake damanapUrvaka indriyoMkA damana karanA- unheM apane niyantraNameM rakhanA athavA svecchAcArameM pravRtta na hone denA / ise dUsare zabdase saMyama bhI kahA jA sakatA hai jo indriyasaMyama aura prANisaMyamake bhedase do prakArakA hai| tyAgase abhiprAya bAhya
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ -201] abhuktvaiva tyAgaH zreSThaH vijJAnanihatamohaM kuTIpravezo vizuddhakAyamiva / tyAgaH parigrahANAmavazyamajarAmaraM kurute // 108 // abhuktvApi parityAgAt svocchiSTaM vizvamAsitam / yena citraM namastasmai kaumArabrahmacAriNe // 109 // jIvasya mokSapadaprApakaH isisamarthayamAnaH prAha-vijJAnetyAdi (vijJAna) viziSTa jJAnaM tena nihi(ha)taH spheTito mohaH yatra karmaNi / kuTIpravezaH parapurapravezo rasAyana kriyA vA / ajarAmaraM jarA ca maraNaM ca jarAmaraNe tAbhyAM rahitaM muktaatmaanm||108|| vivekapUrvakaM parityAgaM kurvatAM madhye sarvottamaM parityAgaM kurvantaM prazaMsayannAha- abhuktvetyAdi / svocchiSTaM svasya ucchiSTaM svayaM parityaktaM pRthivyAdi / vizvaM jagat / AzitaM bhojitam / kaumArabrahmacAriNe bAlabrahmacAriNe / kumArIbhiH prathamaM parivRtaH, na ca pariNayanaM kRtaM kaumaarH| kumArAtprAyamye ann||109|| ityaMbhUtaparityAgakAriNaH aura abhyantara parigrahake tyAga evaM dAnakA hai| samAdhise tAtparya dharma aura zuklarUpa samIcIna dhyAnase haiM / isa prakAra jo vivekI jIva mana, vacana aura kAyakI saralatApUrvaka uparyukta dayA Adi cAroMkI paramparAkA anusaraNa karatA hai vaha nizcayase avinazvara padako prApta karatA hai / / 107 // vivekajJAnake dvArA mohake naSTa ho jAnepara kiyA gayA parigrahoMkA tyAga nizcayase jIvako jarA aura maraNase rahita isa prakAra kara detA hai jisa prakAra ki kuTIpraveza kriyA zarIrako vizuddha kara detI hai // 108 // Azcarya hai ki jisane svayaM na bhogate hue tyAga karake apane ucchiSTarUpa vizvakA upabhoga karAyA hai usa bAlabrahmacArIke liye namaskAra ho / / vizeSArtha-jisane rAjyalakSmI Adike bhoganekA avasara prApta honepara bhI use nahIM bhogA aura tuccha samajhakara yoM hI choDa diyA hai vaha sarvotkRSTa tyAgI mAnA gayA hai / jaise kisIko pahile kumAriyoMne varaNa kara liyA hai, paraMtu pazcAt usane unake sAtha vivAha na karake brahmacaryako hI svIkAra kiyA ho vaha bAlabrahmacArI utkRSTa brahmacArI ginA gayA hai| yahAM aise hI sarvotkRSTa tyAgIko namaskAra kiyA gayA hai ki jisane
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 AtmAnuzAsanam [ zlo0 110 akiMcano'hamityAssva trailokyAdhipatirbhaveH / yogigamyaM tava proktaM rahasyaM paramAtmanaH // 110 // paramodAsInatAlakSaNaM cAritraM pratipAdayannAha-akiMcanetyAdi mama na kiMcana asti iti bhakiMcano'hamityevaM Assva tisstth| rahasyam antastattvaM yatra kutracit aprakAzyaM guuddhkaarnnm||110||adaaniiN tapaArAdhanAsvarUpopakramAya durlabhetyAdyAha-durlabhetyAdi / lakSmIke upabhogakA avasara prApta honepara bhI use nahIM bhogA, kiMtu jo bAlabrahmacArIke samAna usase alipta rahA hai| yahAM isa bAtapara Azcarya bhI pragaTa kiyA gayA haiM ki lokameM koI bhI ucchiSTa (ulaTI yA vAMti) kA upabhoga nahIM karatA,paraMtu aise mahApuruSoMne apane ucchiSTakA-vinA bhoge hI choDI gaI rAjyalakSmI AdikA-bhI dUsaroMko upabhoga kraayaa| tAtparya yaha ki jo mahApuruSa rAjyalakSmI AdikA anubhava na karake pahile hI use chor3a dete haiM ve atizaya prazaMsanIya haiM / tathA isake viparIta jo avivekI jana unake dvArA tRNavat choDI gaI ukta rAjyalakSmIko bhoganeke liye utsuka rahate haiM ve atizaya niMdanIya haiN||109||he bhavya! tU 'merA kucha bhI nahIM hai' aisI bhAvanAke sAtha sthita ho / aisA hone.. para tU tIna lokakA svAmI (mukta) ho jAyagA / yaha tujhe paramAtmAkA rahasya (svarUpa) batalA diyA hai jo kevala yogiyoMke dvArA prApta karaneke yogya yA unake hI anubhavakA viSaya hai| vizeSArtha--abhiprAya yaha hai ki para padArthoMko apanA samajhakara jabataka jIvakA unameM mamatvabhAva rahatA hai tabataka vaha rAga-dveSase pariNata hokara karmoMko bAMdhatA huA saMsArameM paribhramaNa karatA hai / aura jaise hI usakA para padArthose vaha mamatvabhAva haTatA hai vaise hI vaha nirmamatva hokara AtmasvarUpakA ciMtana karatA huA svayaM bhI paramAtmA bana jAtA hai ||110|yh manuSya paryAya durlabha, azuddha aura sukhase rahita (dukhamaya) hai| manuSya avasthAmeM maraNakA samaya nahIM jAnA jA sakatA hai| tayA manuSyako pUrvakoTi
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnuSyaM prApya tapaH kartavyam durlabhamazuddhama sukhamavidita mRtisamayamalpaparamApuH mAnuSyamiva tapo muktistanasaiva tataH kAryam // 111 // -111] 105 azuddham azuci / apasukham apagatasukham / alpaM pUrva koTyAdiparimANam / ih eva mAnuSye eva / / 111 // tatra tapaso dvAdazaprakArasya madhye muktipratyAsannasAdhanasya pramANa utkRSTa Ayu bhI devAyu AdikI apekSA stoka hai / parantu tapa isa manuSya paryAya meM hI kiyA jA sakatA hai aura mukti usa tapase hI prApta kI jAtI hai / isaliye tapakA AcaraNa karanA cAhiye || vizeSArtha - muktikI prApti tapake dvArA hotI hai aura vaha tapa eka mAtra manuSya paryAyameM hI sambhava hai - anya kisI devAdi paryAya meM vaha sambhava nahIM hai / ataeva usa manuSya paryAyako pA karake tapakA AcaraNa avazya karanA cAhiye / kAraNa yaha hai ki vaha manuSya paryAya atizaya durlabha hai / jIvoMkA adhikAMza samaya naraka nigoda AdimeM hI bolatA hai / vaha manuSya paryAya yadyapi svabhAvataH azuddha hI hai, phira bhI cUMki ratnatrayako prApta karake tapakA AcaraNa eka usa manuSya paryAya meM hI kiyA jA sakatA hai, ataeva vaha sarvathA nindanIya bhI nahIM hai / AcArya samantabhadra svAmI nirvicikitsita aMgakA svarUpa batalAte hue kahate haiM ki - " svabhAvato'zuvau kAye ratnatrayapavitrite / nirjugupsA guNaprItirmatA nirvicikitsitA / arthAt yaha manuSyazarIra yadyapi svabhAvase apavitra hai, phira bhI vaha ratnatrayakI prAptikA vAraNa honese pavitra bhI hai / ataeva ratnatrayakA sAdhaka hone se unake viSayameM ghRNA na karake guNoM ke kAraNa prema hI karanA cAhiye / isIkA nAma nirvicikitsita aMga hai / ra. zrA. 13. isake atirikta vaha manuvyazarIra kucha devazarIrake samAna sukhakA bhI sAdhana nahIM hai ki jisase sukhako choDakara use tapake kheda meM na lagAyA jA ske| vaha to Adhi aura vyadhikA sthAna * hone se sadA dukharUpa hI hai / yahAMpara yaha zaMkA ho sakatI thI ki usase jo kucha bhI viSayasukha prApta ho sakatA hai usake bhogane ke bAda vRddhAvasthA meM
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 AtmAnuzAsanam [zlo0 112ArAdhyo bhagavAn jagattrayaguruvRttiH satAM saMmatA klezastaccaraNasmRtiH kSatirapi praprakSayaH karmaNAm / samAdhirUpasya tapaso viSayaphalAdikaM pradarzayannAha- ArAdhya ityAdi / ArAdhyaH samAdhiviSayaH / bhagavAn paramajJAnasaMpannaH indrAdInAM pUjyo vA paramAtmA / vRtti: bhagavadArAdhane pravRttiH abhimukhtaa| satAM satpuruSANAM saMmatA abhipretA uttamapuraSa viSayatvAt / praprakSayaH prakSayaH pAdapUraNe prasiddhatvam, 'propAtsamAM use tapazcaraNameM lagAnA ThIka hai, na ki usake pUrva meN| isa zaMkAke parihAra. svarUpa hI yahAM yaha batalAyA hai ki mRtyu kaba prApta hogI, yaha kisIko vidita nahIM ho sakatA hai / kAraNa ki deva-nArakiyoMke samAna manuSyoMmeM usakA samaya niyata nahIM hai-- vaha vRddhAvasthAmeM bhI A sakatI hai aura usake pUrva bAlyAvasthA yA yuvAvasthAmeM bhI A sakatI hai| isake atirikta jahAM devoM aura nArakiyoMkI Ayu akAlamRtyuse rahita hokara tetIsa sAgaropamataka hotI hai vahAM manuSyoMkI Ayu adhikase adhika eka pUrvakoTi pramANa hI ho sakatI hai / ataeva acchA yahI hai ki saubhAgyase yadi vaha manuSya paryAya prApta ho gaI hai to jaldIse jaldI usase prApta karane yogya ratnatrayako prApta kara leM, anyathA usake vyartha naSTa ho jAnepara phirase use prApta karanA azakya hogA // 111 // dhyAnameM tInoM lokoMkA svAmI paramAtmA ArAdhanA karaneke yogya hai / isa prakArakI pravRtti sajjanoMko abhISTa hai| usameM yadi kucha kaSTa hai to kevala bhagavAnke caraNoMkA smaraNa hI hai| usase jo hAni bhI hotI hai vaha aniSTa karmoMkI hI hAni (nAza) hotI hai / usase siddha karaneke yogya mokSasukha hai| usameM kAla bhI kitanA lagatA hai ? arthAt kucha vizeSa kAla nahIM lagatA- antarmuhUrta mAtra hI lagatA hai / usakA sAdhana (kAraNa) mana hai / ataeva he vidvAno! cittameM usa paramAtmAkA bhale prakAra vicAra kIjiye, kyoMki, usake dhyAnameM kaSTa hI kyA hai ? kucha bhI nahIM hai / / vizeSArtha- yahAM yaha batalAyA gayA hai ki jo bhavya jIva mokSasukhake
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ -112] samAdheH sukaratvam 107 sAdhyaM siddhisukhaM kiyAna parimitaH kAlo manaH sAdhanaM samyakcetasi cintayantu vidhuraM kiM vA samAdhau budhaaH||112|| pAdapUraNa' iti vacanAt / sAdhyaM phalam / divyavarSasahasrakoTiparimitakAlasAdhyatvAt samAdheH duHzakyatetyAzajhyAha kiyAn parimitaH kAlaH / samAdherantarmuhUrtAdiH / kiyAn katipayaH parimitaH stoka eva kAla: / kastatropAya ityAha-- manaH sAdhanam / vidhuraM kaSTaM viphalaM vA / kiM vA na kimapi // 112 / / abhilASI haiM unheM sarvajJa vItarAga paramAtmAkA dhyAna karanA cAhiye / usakA dhyAna karanese dhyAtA svayaM bhI paramAtmA bana jAtA hai / jaise ki AcArya kumudacandrane bhI kahA hai- " dhyAnAjjineza bhavato bhavinaH kSaNena dehaM vihAya paramAtmadazAM vrajanti / tIvrAnalAduphlabhAvamapAsya loke cAmIkaratvamacirAdiva dhAtubhedAH // " arthAt he jinendra ! Apake dhyAnase bhavyajIva kSaNabharameM hI isa zarIrako choDakara paramAtmA avasthAko isa prakArase prApta ho jAte haiM jisa prakAra ki dhAtubheda (suvarNapASANa) tIvra agnike saMyogase pattharake svarUpako choDakara zIghra hI suvarNarUpatAko prApta ho jAte haiM // kalyANa. 15. yahAM usa dhyAnakI upAdeyatAko batalAte hue yaha bhI nirdeza kara diyA hai ki usa dhyAnake karanemeM na to kucha kleza hai aura na kisI prakArakI hAni bhI hai| usameM yadi kucha kleza hai to vaha kevala jinacaraNoMke smaraNarUpa hI hai jo nagaNya hai, tathA usase jo hAni honevAlI hai vaha hai karmoMko hAni, so vaha sabako abhISTa hI hai| vaha nirarthaka yA aniSTa phaladAyaka bhI nahIM hai, balki iSTa phalaprada (mokSasukhadAyaka) hI hai| usameM bahuta adhika samaya bhI nahIM lagatA hai- usakA samaya adhikase adhika antarmuhUrtaparimita hai / isake atirikta usake liye vizeSa sAdhanasAmajIkI bhI AvazyakatA nahIM hotI, vaha kevala apane manakI ekAgratAse hI hotA hai / isa prakAra jaba vaha dhyAna saba prakArake kleza evaM hAnise rahita hai, parimita samaya meM hI abhISTa
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 AtmAnuzAsanam [zlo0 113draviNapavanaprAdhmAtAnAM sukhaM kimihezyate kimapi kimayaM kAmavyAdhaH khalIkurute khalaH / caraNamapi kiM spraSTuM zaktAH parAbhavapAMsavaH vadata tapaso'pyanyanmAnyaM samohitasAdhanam // 113 // ni:zreyasArthinAM tapaso nAnyadvAJchitaphalapradamityAha-- draviNetyAdi / prAdhmAtAnAM moTitAnAm / iha asmistapasi sati loke vA / khalIkurute akhalam aduSTAcaraNaM halaM duSTAcaraNaM kurute khalIkurute / parAbhavapAMsavaH parAbhavo mAnakhaNDanA sa eva pAMsavo dhUlayaH mAnyaM pUjyam // 113 // evaM. mokSasukhako denevAlA hai, tathA apane manake atirikta anya kisI bhI kAraNakI apekSA bhI nahIM rakhatA hai taba vivekI janoMkA yaha kartavya hai ki ve usa kaSTarahita jinacaraNoMkA dhyAna avazya kareM // 112 // dhanarUpa vAyu (tRSNA) se mardita (saMtapta) prANiyoMko bhalA kauna-sA sukha ho sakatA hai ? kucha bhI nahIM / arthAt jo sukha tapazcaraNase prApta hotA hai vaha sukha dhanAbhilASI prANiyoMko kabhI nahIM prApta ho sakatA hai / usa tapake hote hue kyA yaha kAmarUpa duSTa vyAdha (bhIla) kisI prakArakA duSTa AcaraNa kara sakatA hai ? arthAt nahIM kara sakatA hai / isake atirikta ukta tapake honepara kyA tiraskArarUpa dhUli tapasvIke caraNako bhI chUneke liye samartha ho sakatI hai ? nahIM ho sktii| he bhavyaprANiyo! yadi tapase dUsarA koI abhISTa sukhakA sAdhaka ho to use btlaao| abhiprAya yaha ki yadi prANIke manorathako koI siddha kara sakatA hai to vaha kevala tapa hI hai, usako choDakara dUsarA koI bhI prANIke manorathako pUrNa karanevAlA nahIM hai // 113 // jisa tapake prabhAvase prANI isa lokameM krodhAdikaSAyoMrUpa svAbhAvika zatruoMpara vijaya prApta karatA hai tathA jina guNoMko vaha apane prANoMse bhI adhika cAhatA hai ve guNa use prApta ho jAte haiM / isake atirikta ukta tapake prabhAvase paralokameM use mokSarUpa puruSArthako siddhi svayaM hI zIghratAse prApta hotI hai| isa prakArase jo tapa prANiyoMka
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ -115] tapasvinoM prazaMsA ihaiva sahajAn ripUna vijayate prakopAvikAn guNAH pariNamanti yAnasubhirapyayaM vAJchati / purazca puruSArthasiddhiracirAtsvayaM yAyinI naro na ramate kayaM tapasi tApasaMhAriNi // 114 // tapovallyAM dehaH samupacitapuNyojitaphala: zalATvagre yasya prasava iva kAlena glitH| vidhe tapasi vartamAnaH kiM karotItyAha- ihaivetyAdi / ihaiva uktaprakAra evaM tapasi sthitaH / sahajAn ripUn sahabhuvaH zatrUn / prakopAdikAn prakRSTakopAdIn / pariNamanti prAdurbhavanti / asubhirapi prANairapi / purazcAne puruSAryasiddhi: mokSasiddhiH / acirAt saMkSepaNa / svayaM yAyinI svayam agresarI / tApasaMhAriNi saMsAraduHkhaspheTake // 114 // tapasi ratiM kurvANazcAyurdehayorityaM ya: saphalatAM kurute taM zlAghayabhAha- tapovalyAmityAdi / samupacitapuNyojitaphala: samupacitaM puSTi notaM puNyameva UjitaM mahatphalaM yena dehena / zalATvagre komalaphalAne sati puSpamapagacchati yasmAtkalAttat zalATuH zaleraTuH / prasava iva puSpamiva / saMtApako dUra karatA hai usake viSaya meM manuSya kaise nahIM ramatA hai? arthAt ramanA hI cAhiye / vizeSArtha-yahAM yaha batalAya gayA hai ki vaha tapa prANIke liye ubhaya lokoM meM hI hitakAraka hai| isa lokameM to vaha isaliye hitakAraka hai ki jo krodha Adi kaSAyeM anAdi kAlaseM prANIkA ahita kara rahI haiM unako vaha tapa naSTa kara detA hai / kAraNa yaha hai ki jabartaka krodhAdi kaSAyeM jAgRta rahatI haiM tabataka vaha icchAnirodhAtmaka tapa saMbhava hI nahIM hai / isake atirikta vaha tara isI lokameM kSamA,zAMti evaM viziSTa Rddhi Adi durlabha gugoM ko bhI prApta karAtA hai| vaha cUMki paralokameM mokSa puruSAryako siddha karAtA hai ataeva vaha paralokameM bhI hitakA sAdhaka hai / isa prakAra vicAra karake jo vivekI jIva haiM ve ubhaya lokake saMtApako dUra karanevAle usa tapameM avazya pravRtta hote haiM // 114 // jisakA zarIra taparUpa belike Upara puNyarUpa mahAn phalako utpanna karake samayAnusAra isa prakArase naSTa ho jAtA hai jisa prakAra ki kacce phalake agrabhAgase phUla naSTa ho jAtA hai,tathA jisakI Ayu sanyAsarUpa agnimeM dUdhakI
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 mAtmAnuzAsanam zlo0 115 vyazuSyaccAyuSyaM salilamiva saMrakSitapayaH sa dhanyaH saMnyAsAhutabhuji samAdhAnacaramam // 115 // amI prarUDhavairAgyAstanumapyanupAlya yat tapasyanti ciraM taddhi jJAtaM jJAnasya vaibhavam // 116 // AyuSyaM ca vyazuSyat Ayureva AyuSyam, svArya yaH / vyazuSyat / kva / saMnyAsAhutabhuji saMnyAsAgnI / payaH dugdham / kathaM vyazuSyat / samAdhAnacaramaM yathA bhavati / samAdhAnaM samAdhi: dhyAnaM caramam anyadharmazuklarUpaM yatra / / 115 // paramavairAgyopatAnAm azucau duHkhade dehe pratipAlanam avasthAnaM ca kRtvA tapaH kurvatAM kAraNaM zlokadvayamAhR- amI ityAdi / prarUDhavairAgyA api prarUDham utpanna prakarSa prAptaM vA vairAgyaM yeSAm / tanum anupAlya zarIraM pratipAlya / te tapasyanti tapaH kurvanti / vaibhavaM prabhutvam // 116 / / kSaNAdhaMmityAdi / batistoka-- rakSA karanevAle jalake samAna dharma aura zukla dhyAnarUpa samAdhikI rakSA karate hue sUkha jAtI hai vaha dhanya hai-prazaMsanIya hai // vizeSArya--jiMsa prakAra latAmeM utpanna huA phUla phalako utpanna karake usa kacce phalake agrabhAgase svayaM naSTa ho jAtA hai usI prakAra jisakA zarIra tapazcaraNake dvArA mahAn puNyako utpanna karake tatpazcAt svayaM naSTa ho jAtA hai tathA jisa prakAra Agapara rakhe hue dUdharma rahanevAlA pAnI svayaM jalatA hai, paraMtu vaha dUdhakI rakSA karatA hai; usI prakAra jisa mahA puruSako Ayu dhyAnarUpa agnimeM svayaM zuSka hotI hai, paraMtu dharma evaM zuklarUpa dhyAnako rakSA karatI hai vaha mahAtmA sarAhanIya hai-- usIkA manuSyajanma pAnA saphala hai // 115 // jinake hRdayameM virakti utpanna huI hai ve zarIrakI rakSA karake jo cirakAla taka tapazcaraNa karate haiM vaha nizcayase jJAnakA hI prabhAva hai, aisA nizcita pratIta hotA hai / vizeSArtha-- lokameM prAyaH yaha dekhA jAtA hai ki jo jisakI orase virakta yA udAsIna hotA hai vaha usakA rakSaNa nahIM karatA hai / parantu vivekI jana zarIrakI orase udAsIna (anurAgarahita) ho karake bhI yathAyogya prApta hue AhArake dvArA usakA rakSaNa karate haiN| isakA kAraNa raha hai ki ve yaha jAnate
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ -217] tapo'nuSThAce vivekaH kAraNam kSaNArdhamapi dehena sAhacarya saheta .kH| yadi prakoSThamAdAya na syAdvodhare nirodhakaH // 117 // kaalmpi| sAhacarya sahabhAvaH prakoSThaM hastaproccakapradeza: / atra tuprkosstthmntstttvm| tadAdAya avalambya AtmasvarUpaM pazya kiM zarIraM cintayediti bodha: zikSayatItyarthaH / nirodhaka: dhaarkH||117||amumevaarthe dRSTAntadvAreNa samarthayamAnaH samastamityAdizloka haiM ki isa manuSyazarIrase hameM apanA prayojana (mukti) siddha karanA hai, hamane yadi isakI rakSA na kI to yaha asamayameM hI naSTa ho jAvegA aura taba aisI avasthAmeM hama usase apanA prayojana siddha nahIM kara skeNge| isakA bhI kAraNa yaha hai ki yadi yaha manuSya paryAya yoM hI naSTa ho gaI to phira devAdi kisI dUsarI gatimeM tapakA AcaraNa saMbhava nahIM hai aura vaha manuSya paryAya kucha bAra bAra prApta hotI nahIM hai| isa prakArakI vivekabuddhike rahanese hI sAdhujana usa zarIrakA rakSaNa karate haiM, anyathA ve usakI rakSA na bhI karate / hAM, yaha avazya hai ki vaha zarIra kisI asAdhya rogAdise AkrAMta hokara yadi abhISTakI siddhi meM hI bAdhaka bana jAtA hai to phira ve usakI rakSA nahIM karate haiM, balki use sallekhanApUrvaka choDakara dharmakI hI rakSA karate haiM // 116 // yadi jJAna poMce (hathelIke uparakA bhAga) ko grahaNa karake rokanevAle na hotA to kauna-sA vivekI jIva usa zarIrake sAtha Adhe kSaNake liye bhI rahanA sahana karatA? arthAt nahIM karatA // vizeSArtha-bANI jo aneka prakArake dukhoMko sahatA hai vaha kevala zarIrake hI saMbaMdhase sahatA hai, isIliye koI bhI vivekI jIva kSaNabhara bhI usake sAtha nahIM rahanA cAhatA hai / phira bhI jo vaha usake sAtha rahatA hai, isakA kAraNa usakA uparyukta (abhISTa prayojanakI siddhiviSayaka) vicAra hI hai // 117 // jina RSabha devane samasta rAjya-vaibhavako tRNake samAna tuccha samajhakara choDa 1 pa prAJcaka0, sa pronyck0|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 [ zlo0 118 AtmAnuzAsanam samastaM sAmrAjyaM tRNamiva parityajya bhagavAn lapasyan nirmANaH kSudhita iva dInaH paragRhAn / kilAkSArthI svayamalabhamAno'pi suciraM na soDhavyaM kiM vA paramiha paraiH kAryavazataH // 118 // dvayamAha - samastaM tribhuvanaviSayam / sAmrAjyaM paramaizvaryam / nirmANa: mAnarahitaH / dInA iva / kile. tyAgamoktau / na soDhavyaM kiM vA / api tu sarvamapi soDhavyam / param anyat // iha loke / paraiH utkRSTaiH, bhagavato'nyairvA / kAryavazataH saMvara- nirjarAlakSaNaM kAryam urarI kRtya / / 118 || puretyAdi / purA garbhAn pUrvaM garbhAt / svayaM sraSTA paropadezamantareNa vidhAtA / diyA thA aura tapazcaraNako svIkAra kiyA thA ve bhI nirabhimAna hokara bhUkhe daridra ke samAna bhikSA ke nimitta svayaM dUsaroMke gharoMpara ghUme / phira bhI unheM nirantarAya AhAra nahIM prApta huA / isa prakAra unheM chaha mAsa ghUmanA paDA / phira bhalA anya sAdhAraNa janoM yA mahApuruSoM ko apane prayojanakI siddhike liye yahAM kyA ( parISaha Adi) nahIM sahana karanA cAhiye ? arthAt usakI siddhike liye unheM saba kucha sahana karanA hI cAhiye || vizeSArtha - yaha purANaprasiddha bAta hai ki bhagavAn RSabha deva dIkSA lene ke bAda chaha mAsa ke upavAsako pUrNa karake AhArake liye chaha mAha ghUme the, paraMtu bhogabhUmike bAda usa samaya karma bhUmikA pAdu-honese koI bhI AhAra dAnakI vidhiko nahIM jAnatA thA / isIliye unheM chaha mAha taka vidhipUrvaka nirantarAya AhAra nahIM prApta ho sakA thA / anta meM jaba rAjA zreyAMsako jAtismaraNa huA taba jisa vidhi zrImatIke bhavameM AhAradAna diyA thA usI vidhi se bhagavAn Adi jinendrako AhAra diyA isa prakAra daivavazAt jaba bhagavAn RSabhanAtha jaise mahApuruSako bhI nirabhimAna hokara zikSA ke liye chaha mAha taka ghara-ghara ghUmanA paDA aura vaha nahIM prApta huI to phira yadi sAdhAraNa janoMko apane abhISTa prayojanakI siddhimeM kaSTa upasthita hotA hai to unheM vaha sahana karanA hI cAhiye // 118 // jisa AdinAtha
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 113 -120] daivadurlaGghatve dRSTAntaH purA garbhAdindro mukulitakaraH kiMkara iva svayaM sraSTA sRSTaH patiratha nidhInAM nijasutaH / kSadhitvA SaNmAsAn sa kila pururapyATa jagatImaho kenApyasmin vilasitamaladdhyaM hatavidheH // 119 // prAka prakAzapradhAnaH syAta pradIpa iva sNymii| pazcAttApaprakAzAbhyAM bhAsvAniva hi bhAsatAm // 120 // kasyAH / sRSTeH asimssikRssyaadeH| atha zabdaH punararthe nijasuta ityasyAnantaraM draSTavyaH / nijasutaH puna: patinidhonAm / pururapi indrAdInAmArAdhyo'pi / ATa paryaTito'bhavat // 119 / / evaMvidhasamyagdarzanAdyArAdhanAtrayaM zrutajJAnAdipradhAnatayA pravRttaM viziSTaprayojanaprasAdhakaM bhavati, nAnyathA / atastadanantaraM jJAnArAdhanApradarzanopakrama kurvANa: prAgityAdyAha-- prAgityAdi / prAk prathamam / prakAzapradhAnaH yathAvatsvaparasvarUpaprakAzanapradhAna: jJAnapradhAna ityrthH| saMyamI muniH / tapaH tapanaM tApa: saMtApaH, tapazcAritrayoranuSThAnamityarthaH / bhAsatAM zobhatAm prakAzatAM vA // 120 // jJAnArAdhanArAdhakaH itthaMbhUtaH jinendrake garbha meM Aneke pUrva chaha mahinese hI indra dAsake samAna hAtha joDe hue sevAmeM tatpara rahA, jo svayaM hI sRSTiko racanA karanevAlA thA, arthAt jisane karmabhUmike prArambhameM AjIvikAke sAdhanoMse aparicita prajAke liye AjIvikAviSayaka zikSA dI thI, tathA jisakA putra bharata nidhiyoMkA svAmI (cakravartI) thA; vaha indrAdikoMse sevita AdinAtha tIrthaMkara jaisA mahApuruSa bhI bubhukSita hokara chaha mahinetaka pRthvIpara ghUmA; yaha AzcaryakI bAta hai / ThIka hai- isa saMsArameM koI bhI prANI duSTa daivake vidhAnako lAMghanemeM samartha nahIM hai / / 119 // sAdhu pahile dIpakake samAna prakAzapradhAna hotA hai / tatpazcAta vaha sUryake samAna tApa aura prakAza donoMse zobhAyamAna hotA hai / vizeSArtha-- jisa prakAra dIpaka kevala prakAzase saMyukta hokara ghaTa-paTAdi padArthoMko prakAzita karatA hai usI prakAra sAdhu bhI prArambhameM jJAnarUpa prakAzase saMyukta hokara sva aura parake svarUpako prakAzita karatA hai| yadyapi isa samaya usake prakAza (jJAna) ke sAtha hI kucha tapakA teja bhI avazya rahatA hai, phira bhI usa A. 8
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 AtmAnuzAsanam .. [zlo0 121bhUtvA dIpopamo dhImAn jJAnacAritrabhAttvaraH / svamanyaM bhAsayatyeSa prodvamatkarma (n karma) kajjalam // 121 // azubhAcchubhamAyAtaH zuddhaH syAdayamAgamAt / raveraprAptasaMdhyasya tamaso na samudgamaH // 122 // sannetatkarotItyAha- bhUtvetyAdi / dIpopamo dIpasadRzo bhuutvaa| eSa jJAnArAdhanArAdhako dhImAn / bhAsayati zobhayati vA prakAzayati vA / prodvaman protsRjan, nirjarAM kurvannityarthaH // 121 // tathA jJAnArAdhanArAdhaka: pravacanajanitavivekapUrvakaM krameNa azuddhapariNAmaM parityajya zuddhapariNAmam Azritya mukto bhavatIti nidarzayannAha-- azubhAdityAdi / ayamArAdhanArAdhako bhavyaH / AgamAt AgamajJAnAt / azubhAt atapazcAritrapariNAmAt / zubhaM tAzcAritrapariNAmam / mAyAtaH AzritaH / zuddhaH syAt sakalakarmamalakalaGkavikalo samaya usakI pradhAnatA nahIM hotI jisa prakAra ki tApakI diipkmeN| parantu AgekI avasthAmeM usakA vaha prakAza (jJAna) sUryake prakAzake samAna samasta padArthoMkA prakAzaka ho jAtA hai| isa avasthA meM usake jaise prakAzakI pradhAnatA hotI hai vaise hI teja (tapazcaraNa) kI. bhI pradhAnatA ho jAtI hai // 120 // vaha buddhimAn sAdhu dIpaka ke samAna hokara jJAna aura cAritrase prakAzamAna hotA hai| taba vaha karmarUpa kAjalako ugalatA huA svake sAtha parako prakAzita karatA hai| vizeSArtha--jisa prakAra dIpaka prakAza aura tejase yukta hokara kAjalako choDatA hai aura ghaTa-paTAdi padArthoM ko pragaTa karatA hai usI prakAra sAdhu bhI jJAna aura cAritrase dIpta hokara karmako nirjarA karatA hai tathA Atma-parasvarUpako jAnatA bhI hai // 121 // yaha ArAdhaka bhavyajIva AgamajJAnake prabhAvase azubhasvarUpa asaMyama avasthAse zubharUpa saMyama avasthAko prApta huA samasta karmamalase rahita hokara zuddha ho jAtA hai / ThIka hai- sUrya jabataka sandhyA (prabhAtakAla) ko nahIM prApta hotA hai tabataka vaha andhakArako naSTa nahIM karatA hai / / vizeSArtha-jisa prakAra sUrya prathamataH rAtri andhakArase nikalakara prabhAtakAlako prApta karatA hai aura taba phira kahIM vaha andhakArase rahita hotA hai, usI prakAra ArAdhaka bhI pahile rAtrigata andhakArake samAna azubhase 1 pa zobhayati prakAzayati /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ tapaH zrutanibandhanarAgo'pyabhyudayAya vidhUtatamaso rAgastapaH zrutanibandhanaH / saMdhyArAga ivArkasya jantorabhyudayAya saH // 123 // -123] 115 1 bhavet / asyaivArthasya samarthanArthaM dRSTAntamAha- raverityAdi / ayamaryo - yathA Adityasya aprAptasaMdhyasya na prAptA saMdhyA prabhAtaM yena tasya / tamaso na sanudgamaH na nirgamaH / tathA Atmano'pi aprAptazubhapariNAmasya karmatamaso na nirgama: iti / / 122 / / nanu jJAnArAdhanApariNatasya tapaH zrutaviSayarAgena rAgitvAtkathaM muktatvaM syAt ityAzaGkyAha -- vidhUtatamasorityAdi / tamo'jJAnam andhakArazca vidhUtaM spheTitaM tamo yena tasya / rAgaH raktimA anurAgazca / tapaHzrutanibandhanaH tapazrutaviSayaH / saMdhyArAga ivArkasya prabhAtarAgo yathAdityasya / abhyudAya udayanimittaM svargApavarga nimittaM ca / / 123 / / etadviparIte rAge dveSaM darzayannAha-nikalakara prabhAtake samAna zubha ( sarAgasaMyama ) ko prApta karatA hai aura taba phira kahIM karma kalaMkarUpa andhakAra se rahita hotA hai| abhiprAya yaha hai ki prANIkA AcaraNa pUrvameM prAyaH asaMyamapradhAna rahatA hai, tatpazcAt vaha yathAzakti asaMyamamaya pravRttiko choDakara saMyamake mArga meM pravRtta hotA hai yaha huI usakI azubhase zubhameM pravRtti / yadyapi karmabandha ( parAdhInatA ) kI apekSA ina donoMmeM koI vizeSa bheda nahIM hai, phira bhI jahAM azubhase pApa karmakA bandha hotA hai vahAM zubhase puNyakarmakA bandha hotA hai / isa prakArase use zuddha honekI sAdhanasAmagrI upalabdha hone lagatI hai, jo fa pApabandha ke honepara asambhava hI rahatI hai / udAharaNake rUpameM jaise prabhAta - kAla meM yadyapi rAtrigata andhakArakI saghanatA nahIM hotI hai, phira bhI kucha aMzameM taba bhI andhakAra rahatA hai, pUrNa andhakArakA vinAza to dina meM hI ho pAtA hai / isa prakAra vaha zubha meM sthita rahakara antameM apane zuddha svarUpako bhI prApta kara letA hai // 122 // ajJAnarUpa andhakArako naSTa kara denevAle prANIke jo tapa aura zAstraviSayaka anurAga hotA hai vaha sUryakI prabhAtakAlIna lAlimA ke samAna usake abhyudaya ( abhivRddhi ) ke liye hotA hai / vizeSArtha --- jisa prakAra prabhAtakAla meM udita honevAle sUryakI lAlimA usakI abhivRddhikA kAraNa hotI hai usI prakAra ajJAnase rahita hue vivekI jIkkA bhI tapa evaM zrutase sambaddha 1 pa sa ' vidhUtatamasorityAdi ' nAsti /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 AtmAnuzAsanam [zlo0 124vihAya vyAptamAlokaM puraskRsya punastamaH / ravivadrAgamAgacchan pAtAlatalamRcchati // 124 // vihAyetyAdi / vihAya parityajya / vyApnaM vastuprakAzane prasRtam / AlokaM jJAnam udyotaM ca / puraskRtya agre kRtvA svIkRtya ca / pAtAlatalam astaM narakaM ca / Rcchati gacchati // 124 // evaM caturvidhArAdhanAyAM praguNamanasA pravartamAnasya mumukSormokSapadaprAptianurAga usakI abhivRddhikA- svarga-mokSakI prAptikA-- kAraNa hotA hai| jo anurAga hAni (durgati) kA kAraNa hotA hai vaha ajJAnIkA hI hotA hai aura vaha bhI viSayabhogaviSayaka anurAga vivekI (samyagdRSTi) jIvakA vaha tapa AdiviSayaka anurAga kabhI hAnikA kAraNa nahIM ho sakatA hai // 123 // jisa prakAra sUrya phaile hue prakAzako choDakara aura andhakArako Age karake jaba rAga (lAlimA) ko prApta hotA hai tava vaha pAtAlako jAtA hai-- asta ho jAtA hai, usI prakAra jo prANI vastusvarUpako prakAzita karanevAle jJAnarUpa prakAzako choDakara ajJAnako svIkAra karatA huA rAga (viSayavAMchA) ko prApta hotA hai vaha pAtAlatalako- narakAdi durgatiko-- prApta hotA hai // vizeSArtha---- sUrya jisa prakAra prabhAta samayameM lAlimAko dhAraNa karatA hai usI prakAra vaha sandhyA samayameM bhI ukta lAlimAko dhAraNa karatA hai / parantu jahAM prabhAtakAlIna lAlimA usake abhyudaya (udaya yA vRddhi ) kA kAraNa hotI hai vahAM vaha sandhyA samayakI lAlimA usake adhaHpatana (astagamana) kA kAraNa hotI hai / ThIka isI prakArase jo prANI ajJAnako choDakara tapa evaM zruta Adike viSayameM rAgako prApta hotA hai vaha rAga usake abhyudaya-svarga-mokSakI prApti-- kA kAraNa hotA hai, kintu jo prANI vivekako naSTa karake ajJAnabhAvako prApta hotA huA viSayAnurAgako dhAraNa karatA hai vaha anurAga usake adhaHpatanakA-- naraka-nigodAdikI prAptikA-- kAraNa hotA hai| isa prakAra tapazrutAnurAga aura viSayAnurAga ina donoMmeM anurAgarUpase samAnatAke honepara bhI mahAn antara hai-- eka UrdhvagamanakA kAraNa hai aura dUsarA adhogamanakA kAraNa hai // 124 // jisa yAtrA (gamana) meM jJAna
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturvidhArAdhanAto muktinizcitA jJAnaM yatra puraHsaraM sahacarI lajjA tapaH saMbalaM cAritraM zibikA nivezanabhuvaH svargA guNA rakSakAH - 125 ] 117 nirupadravA bhavatIti darzayannAha - jJAnamityAdi / yatra yAne 1 / jJAnaM purassaraM mArgapradarzaka - ntayA agresaram / jJAnasya ca darzanapUrvakatvAddarzanamapyagresa raM sAmarthya siddham / sahacarI sakhI / 'nivezanabhuvaH nivAsasthAnAni / guNA vItarAgatvAdamaH / mathA mokSamArgaH ratnatrayAtmakaH / / mArgadarzaka hai, lajjA mitrake samAna sadA sAtha meM rahanevAlI hai, taparUpa pAtheya (mArga meM khAne yogya bhojana) hai, cAritra zivikA (pAlakI) hai, nivezasthAna ( paDAva ) svarga hai, rakSA karanevAle vItarAgatA Adi guNa haiM, mArga ( ratnatrayarUpa ) sarala ( mana, vacana va kAyakI kuTilatAse rahita) evaM zAntirUpa pracura jalase paripUrNa hai, tathA chAyA dayAbhAvanA hai; vaha yAtrA usa muniko vighna-bAdhAoMse rahita hokara abhISTa sthAnako prApta karAtI hai || vizeSArtha - jisa pathikake pAsa suparicita mArgadarzaka ho, mitra sAtha meM ho, nAztA pAsameM ho, savArI uttama ho, bIcameM ThaharanekA sthAna surakSita ho, rakSaka sAthameM ho; tathA mArga sarala (sIdhA ), jalase sahita evaM chAyAyukta saghana vRkSoMse vyApta ho; vaha pathika jisa prakAra nava vighna-bAdhAoM se rahita hokara nizcita hI apane abhISTa sthAnako pahuMca jAtA hai usI prakAra jisa mukti purI ke pathikake pAsa jJAna mArgadarzaka ke samAna hai, pApavRtti se bacAnevAlI lajjA hitaiSI mitrake samAna sadA sAthameM rahanevAlI hai, pAtheyakA kAma karanevAlA tapa vidyamAna hai, savArIkA kAma karanevAlA cAritra hai, svarga paDAvake samAna haiM, uttama kSamA Adi guNa rAga-dveSAdirUpa cAroMse rakSA karanevAle haiM, tathA ratnatraya svarUpa mArga sarala ( mana, vacana evaM kAyakI kuTilatAse rahita), zAntirUpa jalase paripUrNa evaM dayAbhAvanArUpa chAyAse sahita hai; vaha 1 ja sa jJAne /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 AtmAnuzAsanam - zlo0 125 panthAzca praguNaH zamAmbubahulazchAyA dayAbhAvanA yAnaM taM munimApayedabhimataM sthAnaM vinA viplavaH // 125 // mithyA dRSTiviSAn vadanti phaNino dRSTaM tadA susphuTa yAsAmardhavilokanairapi jagadaMdAte sarvataH / praguNa: prAJjalaH manovAkkAyakuTilatArahitaH / zamAmbubahula: zama upazamaH sa eva ambu pAnIyaM bahulaM pracuraM bahalaM vA yatra / evaMvidhaM yAnaM gamanaM kartR Apayet prApayet / taM caturvidhArAdhanArAdhakaM munim / abhimataM sthAnaM mokSam / vinA viplavaiH upadravamantareNa // 125 // ke te tadyAne viplavA ityAzakya paJcazlokaistadviplavAnAha-mithyetyAdi / mithyA asatyam / dRSTiviSAn dRSTI viSaM yeSAM tAn / dRSTiviSatvam Asu strISu / ardhavilokanaiH kaTAkSaH / muktikA pathika sAdhu saba prakArakI vighna-bAdhAoMse rahita hotA haA avazya hI apane abhISTa pada (mokSa) ko prApta karatA hai| abhiprAya yaha hai ki jo muni samyagdarzana Adi cAra ArAdhanAoMkA ArAdhAna karatA hai vaha niHsandeha mokSako prApta karatA hai| prastuta zlokameM jisa prakAra jJAna,tapa aura cAritra ina tIna ArAdhanAoMkA pRthak pRthak ullekha kiyA hai vaisA samyagdarzana ArAdhanAkA pRthak ullekha nahIM kiyA gayA hai,kintu use jJAnArAdhanAke antargata grahaNa kiyA gayA hai / isakA kAraNa samyagjJAnakA ukta samyagdarzanake sAtha avinAbhAva hai- usakA samyagdarzanake vinA AvirbhUta nahIM honA hai| isIliye usakA pRthak ullekha nahIM kiyA hai // 125 // vyavahArI jana jo sarpoko dRSTiviSa kahate haiM vaha asatya haiM,kyoMki,vaha dRSTiviSatva to una striyoMmeM spaSTatayA dekhA jAtA hai jinake ardhavilokana rUpa kaTAkSoMke dvArA hI saMsAra (prANI) saba orase atizaya saMtapta hotA hai / he sAdho ! tU jo unake viruddha AcaraNa kara rahA hai so ve tere hI viSayameM atizaya krodhako prApta hokara idhara udhara ghUma rahI haiM / ve strIke rUpameM kevala viSa hI haiN| isIliye tU unakA viSaya na bn|| vizeSArtha-pUrvake zlokameM yaha batalAyA thA ki jo 1 ja sa mokSe /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ -127] mokSamArga bAdhakA sAmagrI tAstvayyeva vilomavatini bhRzaM bhrAmyanti baddhakrudhaH strIrUpeNa viSaM hi kevalamatastadgocaraM mA sma gAH // 126 // kruddhAH prANaharA bhavanti bhujagA daSTvaiva kAle kvacit teSAmauSadhayazca santi bahavaH sadyo viSabyucchidaH / daMdahyate atyarthaM saMtapyate / sarvataH sarvaNa prakAreNa / vilomavatini pratikUla pratini / bhrAmyanti bhramanti / baddha krudha: AbaddhakopAH / tadgocaraM strIviSayam mA sma gAH mA gaccha // 126 / / kruddhA ityAdi / daSTvaiva bhakSitvA / kAle kvacit kulikavelAyAm / sadya: jhaTiti / viSa vyucchida: viSavinAzikAH / hanyuH mArayeyuH / purA anya janmani / iha ca asmin janmani / samyagdarzanAdi ArAdhanAoMkA ArAdhAna karatA hai use mukti padakI prAptimeM koI bAdhA nahIM upasthita ho sakatI hai / isapara yaha zaMkA ho sakatI thI aisI kauna-sI ve bAdhAyeM haiM jinakI ki mokSamArgameM pravRtta hue sAdhu ke liye sambhAvanA kI jA sakatI hai ? isa zaMkAke nirAkaraNasvarUpa hI yahAM batalAnA cAhate haiM ki ukta sAdhuke mArgameM strI Adike dvArA bAdhA upasthita kI jA sakatI hai, ataeva sAdhuja. nako unakI orase vimukha rahanA cAhiye / kAraNa yaha ki ye sarpakI apekSA bhI adhika kaSTa de sakatI haiM / lokameM sarpoko eka dRSTiviSa jAti prasiddha hai / isa jAtikA sarpa jisakI ora kevala netrase hI dekhatA hai vaha viSase saMtapta ho jAtA hai / granyakAra kahate haiM ki ukta jAtike sarpoko dRSTiviSa na kahakara vAstavameM una striyoMko dRSTiviSa kahanA cAhiye jinakI ki ardha dRSTike (kaTAkSake) paDane mAtrase hI prANI viSase vyApta-kAmase saMtapta-ho uThatA hai| jo sAdhu unakI orase virakta rahanA cAhatA hai use ve apanI ora AkRSTa karane ke liye aneka prakArako hAva-bhAva evaM vilAsAdirUpa ceSTAe karatI haiM / isaliye yahAM yaha preraNA kI gaI hai ki jo bhavya prANI apanA hita cAhate haiM ve aisI striyoMke samAgamase dUra raheM // 126 // sarpa to kisI vizeSa samayameM krodhita hote hue kevala kATakara hI prANoMkA nAza karate haiM, tathA vartamAna meM unake viSako naSTa karanevAlI
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 AtmAnuzAsanam [ zlo0 127 hanyuH strIbhujagAH pureha ca muhuH kruddhAH prasannAstathA yogIndrAnapi tAn nirauSadhaviSA dRSTAzca dRSTvApi ca // 127 // muhurvAraMvAram krudhA(ddhAH)ruNThA: / prasannAstuSTAH / yogIndrAnapi yoginAM pradhAnAnapi / tAn lokaprasiddhAn rudrAdIn / nirauSadhaviSA auSadhAnniSkrAMtaM / viSaM yAsAm / dRSTA yogIndraiH dRSTvA yogIndrAn // 127 // etAmityAdi / abhijanAya kulInajanairA 1 bahuta-sI auSadhiyAM bhI haiM / paraMtu strIrUpa sarpa krodhita hokara tathA prasanna ho karake bhI una prasiddha maharSiyoM ko bhI isa loka meM aura para loka meM bhI bAra bAra mAra sakatI haiM / ve jisakI ora dekheM usakA tathA jo unakI ora dekhatA hai usakA bhI donoMkA hI dhAta karatI haiM tathA unake viSako dUra karanevAlI koI auSadhi bhI nahIM haiM // vizeSArtha. pUrva zloka meM striyoMko jo dRSTiviSa sarpakI apekSA bhI adhika dukhaprada batalAyA hai usIkA spaSTIkaraNa prastuta zlokake dvArA kiyA jA rahA hai / yathA sarpa jaba kisI ke dvArA bAdhAko prApta hotA hai taba hI vaha kruddha hokara kisI vizeSa kAla aura kisI vizeSa dezameM hI kATatA hai tathA usake viSako naSTa karanemeM samartha aisI kitanI hI auSadhiyAM bhI pAyI jAtI haiM / phira bhI yadi vaha adhika se adhika kaSTa de sakatA hai to kevala eka bAra maraNakA hI kaSTa de sakatA hai | paraMtu striyAM jisake Upara kruddha ho jAtI haiM use to ve viSaprayoga Adike upAyoMse mAratI hI haiM, kintu jisake Upara ve prasanna rahatI haiM use bhI mAratI haiM- kAmAsakta karake isa loka meM to rugNatA va bandIgRha Adike kaSTako dilAtI haiM tathA paralokameM narakAdi durgatiyoMke dukhake bhoganemeM nimitta hotI haiM / sAdhAraNa janakI to bAta hI kyA hai, kintu ve baDe baDe tapasviyoMko bhI bhraSTa kara detI haiM / isake atirikta dRSTiviSa sarpa jisakI ora dekhatA hai use hI vaha viSase saMtapta karatA hai, kintu ve striyAM jisakI ora svayaM dRSTipAta ( kaTAkSapAta ) karatI 1 1 ja sa USadhAtikrAntaM /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ -128] mokSamArge bAdhakA sAmagrI 121 etAmuttamanAyikAmabhijanAvA jagatpreyasI muktizrIlalanAM guNapraNayinIM gantuM tavecchA yadi / tAM tvaM saMskura varjayAnyavanitAvArtAmapi prasphuTa tasyAmeva rati tanuSva nitarAM prAyeNa seAH striyaH // 128 // varjanIyAm / jagatpreyasIM lokasya atizayena priyAm / muktizrIlalanAM mokSalakSmImahilAm2 / guNapraNayinI 3 guNeSu praNaya: snehaH so'syA astIti / saMskuru ratnatrayAdyupAyena saMbhUSaya / tanuSva vistAraya / / 128 // vacanetyAdi / haiM use kAmase saMtapta karatI haiM aura jisakI ora ve na bhI dekheM, para jo unakI ora dekhatA hai use bhI ve kAmase saMtapta karatI haiM / isake atirikta sarpake viSase mUchita hue prANIke viSako dUra karanevAlI auSadhiyAM bhI upalabdha haiM, para strIviSase mUrchita (kAmAsakta) prANIko usase mukta karAnevAlI koI bhI auSadhi upalabdha nahIM hai / isa prakAra jaba striyAM sarpase bhI adhika dukha denevAlI haiM taba AtmahitaiSiyoMko unakI orase virakta hI rahanA cAhiye / / 127 // he bhavya ! jo yaha muktirUpa sundara mahilA uttama nAyikA hai, kulIna janoMko hI prApta ho sakatI hai, vizvakI priyatamA hai, tathA gaNoMse prema karanevAlI hai; usako prApta karanekI yadi terI icchA hai to tU usako saMskRta kara- ratnatrayarUpa alaMkAroMse vibhUSita kara- aura dUsarI (loka prasiddha) strIkI bAta bhI na kara / kevala tU usake viSayameM hI atizaya anurAga kara; kyoMki, striyAM prAyaH IrSyAlu hotI haiM / vizeSArtha-- eka ora lokaprasiddha strI hai aura dUsarI ora muktirUpI apUrva strI hai| inameM lokaprasiddha strI jahAM kulIna evaM akulIna saba hI janoMko prApta ho sakatI hai vahAM mukti lalanA kevala kulIna janako hI prApta ho sakatI haivaha nIca evaM durAcArI janoMko durlabha hai / laukika strI kevala kAmI janoMko hI pyArI hotI hai, parantu mukti-kAntA samasta vizvako hI pyArI / ja sa sutarAM / 2 pa mohalakSmIsvIkaraNIyAM mahilAM / 3 pa 'guNapraNayinI' iti nAsti / 4 ja sa so'syAstIti /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 mAtmAnuzAsanam [zlo0 129 vacanasalilahAsasvacchastaraGgasukhodaraH vadanakamalarbAhye ramyAH striyaH srsiismaaH| vacanAnyeva salilAni taiH| hAsasvacchaiH nirmlaiH| taraGgasukhodaraH taraGgavadutpannabhamurarUpANi sukhAni tAnyudare madhye yeSAM vacanasa lilAnAm, teSAM vA janakAni udarANi madhyapradezAstaiH / vadanakamalaiH vadanAnyeva kamalAni taiH / prAstaprajJAH prakarSaNa astA kSiptA prajJA yaiH| taTe'pi sAMnidhyamAne (a )'pi / hai / laukika strI jahAM kevala dhana-sampatti AdimeM hI anurAga rakhatI hai vahAM mukti-sundarI kevala uttamottama guNoMmeM hI anurAga rakhatI hai| laukika strIse yadi aihika kSaNika sukha prApta hotA hai to mukti-ramaNIse pAralaukika avinazvara sukha prApta hotA hai| isa prakArase ina donoMkA svabhAva sarvathA bhinna hai / ataeva jo laukika strIko cAhatA hai use mukti-vallabhA durlabha hai tathA jo mukti-vallabhAko cAhatA hai use laukika strIse moha choDanA paDatA hai, kAraNa ki isake vinA vaha prApta ho hI nahIM sakatI hai| isIliye to yaha nIti prasiddha hai ki striyAM prAyaH karake atyanta IAyukta hotI haiN| aisI sthitimeM jo bhavya mukti-ramAko cAhatA hai use laukika strIkI cAha to dUra rahI, kintu use usakA nAma bhI nahIM lenA cAhiye, isake atirikta laukika strIko prasanna karane ke liye jisa prakAra use kaTisUtra, keyUra evaM hAra Adi alaMkAroMse alaMkRta kiyA jAtA hai usI prakAra mukti-kAntAko prasanna karaneke liye use samyagdarzanAdirUpa ratnamaya AbhUSaNoMse vibhUSita karanA cAhiye // 128 // ve striyAM sarasI (choTA tAlAba) ke samAna bAhirase hI ramaNIya dikhatI haiM- sarasI jisa prakAra caMcala taraMgoMse yukta svaccha jala evaM kamaloMse suzobhita hotI hai usI prakAra ve striyAM bhI taraMgoMke samAna caMcala (asthira) sukhako utpanna karanevAle hAsyayukta manohara vacanoMrUpa jalase tathA mukharUpa kamaloMse ramaNIya hotI haiM / jisa prakAra bahuta-se buddhihIna (mUrkha) prANI pyAsase dauDita hokara sarovarapara jAte haiM aura kinArepara hI bhayAnaka hiMsra jalajantuoMke grAsa banakara- unake dvArA maraNako prApta hokara-phira nahIM nikala
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 -130] mokSamArge bAdhakA sAmagrI iha hi bahavaH prAstaprajJAstaTe'pi pipAsavo viSayaviSamagrAhagrastAH punarna samudgatAH // 129 // pApiSTharjagatIvidhItamabhitaH prajvAlya rAgAnalaM kruddharindriyalubdhakarmayapadaiH saMtrAsitAH sarvataH / pipAsava: anubhavitumicchavaH / viSayetyAdi / viSayA eva viSamagrAho raudrajala varaH tena grastAH kavalitAH / na samudgatA: na nirgatA // 129 / / pApiSThaiH pAparataiH / kruddhaH utkaTa: apAyahetubhirvA / bhayapadaiH bhysthaanH| indriyalubdhakaiH indriyaasktaiH|| prajvAlya rAgAnalaM rAga eva anala: agniH tam / kva / jagatIvidhItamabhitaH jagatI jagat saiva vidhItaM viDambitam / tasmin iti pAte haiM usI prakAra bahuta-se ajJAnI prANI bhI viSayatRSNAse vyAkula hokara una striyoMke pAsa pahuMcate haiM aura hiMsra jalajantuoMke samAna atizaya bhayAnaka viSayoMse grasta hokara-unameM atizaya Asakta hokara-phira nahIM nikalate arthAt narakAdi durgatiyoMmeM paDakara phira uttama manuSyAdi paryAyako nahIM pAte haiM / / 129 // atizaya pApI, krUra evaM bhayako utpanna karanevAle indriyoMrUpa aheriyoM (zikAriyoM) ke dvArA saMsArarUpa vidhIta (mRga va siMhAdike rahanekA sthAna) ke cAroM ora rAgarUpa agniko jalAkara saba orase pIDAko prApta karAye gaye ye manuSyarUpa hiraNa rakSAkI icchAsa vyAkula hokara strIke chalase banAye gaye kAmarUpa vyAdharAja (aheriyoMkA svAmI) ke ghAtasthAna (maraNasthAna) ko prApta hote haiM, yaha khedakI bAta hai // vizeSArtha--- duSTa aherI mRgAdikoMkA ghAta karaneke liye unake nivAsasthAnake cAroM ora Aga jalA dete haiM jisase ve bhayabhIta hokara rakSAkI dRSTi se usa sthAnako prApta hote haiM jo ki aheriyoMke dvArA unakA hI ghAta karane ke liye banAyA gayA hai| isa prakArase ve vahAM jAkara unake dvArA mAre jAte haiM / ThIka isI prakArase una aheriyoMke samAna duSTa indriyAM isa saMsArameM prANiyoMko viSayAsakta karaneke liye una viSayoMke prati rAgako utpanna karAtI haiM, jisase vyAkula hokara ve prANI una mRgoMke hI samAna zAnti 1ja indriyaashktH|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 AtmAnuzAsanam [zlo0 130hantaite zaraNaiSiNo janamRgAH strIchadmanA nirmitaM ghAtasthAnamupAzrayanti madanavyAdhAdhipasyAkulAH // 130 // apatrapa tapo'gninA bhayajugupsayorAspadaM zarIramidamardhadagdhazavavanna kiM pazyasi / saptamIprAptI abhinA yoge dvitIyA bhavati / sarvatazcatudikSu / hanta aho / janamRgAH janA eva mRgAH / strochadmanA strIvyAjena / madanavyAdhAdhipasya madanaH kAmaH sa eva vyAdhAdhipa vyAdhapradhAnaH / AkulA vyAkulacittAH / / 130 // evaM bAhayeSu viplavahetuSu pravRtti pratiSedhya antaraGageSu tAM pratiSedhayannAha-- apatrapetyAdi / trapA lajjA sA apakrAntA ni:krAntA yasmAdasI apatrapaH, tasya saMbodhanaM he aptrp| jugupsA nindA / AspadaM sthAnam / ardhadagdhamRtakavat / ratim Asaktim, viSayeSu pravRttau antaraGgahetum / nanu aho na bhISayasi prApta karanekI icchAse usa strIrUpa ghAtasthAnako prApta hote haiM jo mAnoM unake naSTa-bhraSTa karaneke liye hI banAyA gayA hai| abhiprAya yaha hai jisa prakAra hiraNa ajJAnatAse apanA hI vadha karAneke liye zikAriyoM dvArA nirmita vadhasthAnameM jA phaMsate haiM usI prakAra ye avivekI prANI bhI viSayatRSNAke vazIbhUta hokara usako zAnta karanekI icchAse strIkA Azraya lete haiM / parantu hotA hai usase viparIta-- jisa viSayatRSNAko ve zAnta karanA cAhate the vaha strIkA Azraya pAkara uttarottara adhikAdhika vRddhiko hI prApta hotI hai / pariNAma yaha hotA hai ki isa prakAra viSayavimUDha hokara prANI dharmAcaraNako bhUla jAtA hai aura pApakA saMcaya karatA hai jisase ki vaha durgatimeM paDakara aneka duHkhoMko bhogatA hai // 130 // he nirlajja ! yaha terA zarIra taparUpa agnise adhajale zava (mRta zarIra) ke samAna bhaya aura ghRNAkA sthAna bana rahA hai / kyA tU use nahIM dekhatA hai? phira tU utsuka hokara vyarthameM kyoM striyoMke viSayameM anurAgako prApta hotA hai| aise zarIrako dhAraNa karatA huA tU una striyoMke liye bhayako na utpanna karAtA ho so bAta nahIM hai, kintu unheM nizcayase bhayako prApta karAtA hI hai / saMsArameM striyAM svabhAvase hI kAtara hotI haiM / ve tere bhayAnaka zarIrako dekhakara spaSTatayA bhayabhIta hotI haiN| vizeSArtha--jo
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ -132] strIzarIrasvarUpam 125 vRthA vrajasi ki rati nanu na bhISayasyAturo nisargataralAH striyastvadiha tAH sphuTaM bibhyati // 131 // uttuGagasaMgatakucAcaladurgadUramArAdvalitrayasaridviSamAvatAram / romAvalIkusRtimArgamanaGagamUDhAH kAntAkaTIvivarametya na ke'tra khinnAH // 132 // na bhayaM nayati / api tu bhISayasyeva / AturaH atyutsakaH / nisargataralAH svabhAvena kAtarAH / tvadiha iha loke tvatto vikarAlamUta: sakAzAt / vibhyati bhayaM gacchanti / / 131 / / yatra ca sthAne tvaM rati karoSi tadIdRzamiti darzayan utta (tu) GagetyAdi zlokatrayamAha--uttuGago unnatarai saMyatI sthUlatayA parasparasaMlagnau tau ca to kucau ca to eva acaladurga: miridurgaH teca dUraM duHprApyam / ArAt samIpe / valItyAdi--valivayameva saritastAbhiviSamo duHkarmopArjanahetutayA duHkhado avatAraH pravRttiryatra / rometyAdi-romAvalyeva kusRtimArgo apAya--- bhavya jIva saba indriyaviSayoMko choDakara manidharmako svIkAra karatA hai aura tapazcaraNameM pravRtta ho jAtA hai vaha yadi tatpazcAt striyoMke viSayameM anurakta hotA hai to yaha usake liye lajjAko bAta hai / aise hI sAdhuke lakSyameM rakhakara yahAM yaha kahA gayA hai ki he nirlajja ! terA yaha zarIra tapake kAraNa malina evaM bIbhatsa ho gayA hai / tU jina striyoMko cAhatA hai ve tere isa ghRNita zarIrako dekhakara isa prakArase bhayabhIta hogI jisa prakAra ki manuSya adhajale 'mRtazarIra (murdA) ko dekhakara bhayabhIta hote haiM / aisI avasthAmeM yaha tU hI batA ki jaise tU una striyoMko cAhatA hai vaise hI kyA ve bhI tujhe cAhegI yA nahIM ? cAhanA to dUra hI rahA, kintu ve tujhe dekhakara bhayase dUra hI bhaagegiiN| phira bhalA tU unake viSayameM anurakta hokara vyartha meM apane Apako kyoM durgatimeM DAlatA hai ? yaha tere liye ucita nahIM hai // 131 // jo strIkI yoni UMce evaM paraspara mile hue stanoMrUpa parvatIya durgase durgama hai, pAsa hI udarameM sthita trivalIrUpa nadiyoMse jahAM pahuMcanA bhayaprada hai, tathA jo romapaMktirUpa idhara udhara
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam - [ilo0 133ba!gRhaM viSayiNAM madanAyudhasya nADIvraNaM viSamanirvRtiparvatasya / pracchannapAdukamanaGagamahAhirandhramAhurbudhAH jaghanarandhramadaH sudtyaaH||133|| pradhuraH daNDolakarUpaH panthAH / anaGamUDhAH anaGagena kAmena mUDhA vivekaparAGmukhAH / khinnA artha: prANaiH khinnA: // 132 // va!gRhamityAdi viSamA yena tena asAdhyA, sA cAso nirvRttizca parvatazca mokSaparvatasya (zca) / pracchannapAdukaM tirohitapAtagartarUpaM randhram / ada: etat / sudatyA: striyA: zobhanA dantA yasyAH aso sudatI tamyAH sudatyAH striyAH / / 133 / / bhaTakAnevAle mArgase saMyukta haiM; aisI usa strIko yoniko pAkara kauna-se kAmAndha prANI yahAM khedako nahIM prApta hue haiM ? arthAt ve sabhI dukhako prApta hue haiM // vizeSArtha-jisa sthAnakA mArga UMce parvatoMse durgama ho, jisake madhyameM nadiyAM paDatI hoM, tathA jo bhayAnaka vanase vyApta ho,aise mArgameM usa sthAnako jAnevAle prANI jaise atizaya khedako prApta hote haiM vaise hI parvata jaise unnata stanoMse sahita, trivalIpa nadiyoMse veSTita aura romapaMktirUpa vanarAjise vyA-ta usa yonisthAnako prApta karanevAle kAmIjana bhI isa lokameM khedako (AkulatAko) prApta hote haiM tathA isa prakArase pApakA saMcaya karake ve paralokameM bhI dukho hote hai / / 132 // sundara dAMtoMvAlI strokA yaha jo jAMghoMke bocameM sthita chidra hai use paNDita jana kAmI puruSoMke mala (vIrya) kA ghara, kAmadevake zastrakA nADIvraNa arthAt nasake Upara (utpanna huA)ghAva, durgama mokSarUpa parvatakA DhakA huA gaDDhA tathA kAmarUpa mahAsarpakA chidra (bAMvI)batalAte haiM / vizeSArtha-kAmI jana strIke jisa yonisthAnameM krIDA karate hue AnandakA anubhava karate haiM vaha kitanA ghRNAspada aura anarthakA kAraNa hai, isakA yahAM vicAra karate hue yaha batalAyA hai ki vaha yonisthAna purISAlaya (saMDAsa) ke samAna hai-jaise manuSya purISAlayameM mala-mUtrakA kSepaNa karate haiM vaise hI kAmI jana isameM ghRNita vIryakA kSepaNa karate hai| phira bhI Azcarya hai ki jo viSayI jana purISAlayameM jAte hue to
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ -133 ] svozarIrasvarUpam 127 kaSTakA anubhava karate haiM, kintu usameM krIDA karate hue ve kaSTake sthAna meM AnandakA anubhava karate haiM / vaha yonisthAna kyA hai - jisa prakAra zatru bANa Adi kisI zastra ke prahArase ghAvako utpanna karatA hai usI prakAra kAmarUpa zatrune apane bANako mArakara mAno vaha ghAva hI utpanna kara diyA hai phira bhI khuda isa bAtakA hai ki jo loga zarIrameM thoDA-sA bhI ghAva utpanna hone para duHkhI hote haiM ve hI isa ghAvako AnaMdadAyaka mAnate haiMisameM unheM kisI prakAra duHkha nahIM hotA / jisa prakAra kisI UMce viSama (UMcA-nIcA) parvata ke upAntameM gaharA gaDDhA ho aura vaha bhI ghAsa evaM pattoM Adise AcchAdita ho to usake Upara caDhanevAlA manuSya ukta gaDDheko na dekha sakane ke kAraNa usameM gira jAtA hai aura vahIM para maraNako prApta hotA hai / ThIka usI prakAra se vaha yonisthAna bhI mojharUna unnata parvatapara car3hanevAloMke liye usa parvata ke gaDDheke hI samAna hai jisameM ki paDakara ve phira nikala nahIM pAte - kAmAsakta hokara viSayoMmeM ramate hue durgatike pAtra banate haiM / isake atirikta jisa prakAra sarpakI bAMvI prANIko duHkhadAyaka hotI hai usI prakAra strIkA vaha yonisthAna bhI kAmI janoMke liye duHkhakA denevAlA hai| isakA kAraNa yaha hai jisa prakAra bAMvI meM hAtha DAlanevAle prANiyoMko usake bhItara sthita sarpa kATa letA hai, jisase ki vaha maraNako prApta karatA hai, usI prakAra usa yonisthAna meM krIDA karanevAloMko vaha kAmarUpa sarpa kATa letA hai, jisase ki ve bhI hitAhitake vivekase rahita hokara viSayoM meM Asakta hote hue maraNako prApta hote haiM- apaneko duHkha meM DAlate haiM / isaliye jo padhika sAvadhAna hote haiM ve cUMki mArgako bhale prakAra dekha-bhAla karake hI parvatake Upara caDhate haiM isIliye jaise ve abhISTa sthAna meM cA pahuMcate haiM vaise hI jo vivekI jIva haiM ve bhI usa gaDDhese bacakara viSayabhogase rahita hokara apane abhISTa mokSarUpa parvatapara caDha jAte haiM / / 133 || dUsare manuSya tapake
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 [ zlo 134 AtmAnuzAsanam adhyAsyApi tapovanaM bata pare nArIkaTIkoTare byAkRSTA viSayaiH patanti kariNaH kUTAvapAte yathA / proce prItikaroM janastha jananIM prAgjanmabhUmi ca yo vyaktaM tasya durAtmano duruditairmanye jagadvaJcitam // 134 // kaNThasthaH kAlakUTo'pi zambhoH kimapi nAkarot / so'pi dahyate strIbhiH striyo hi viSamaM viSam // 135 // ; adhyAyAdi / adhyAsya Azritya tapovanamapi tapaso nimittaM vanam aTakI } tapasAM vA vanaM saMghAtaH / pare munayaH / vyAkRSTAH vizeSeNa AkRSTAH / kUTAvapAte pracchannapAduke / proce pratipAditavAn prItikarIM janasya jananIM prAk - yuvAvasthAyAH pUrva pazcA ( ? ), janmabhUmi ca yoni prItikarIm, 'jananI janmabhUmi ca prApya ko. na sukhAyate ityAbhidhAnAt / evaMvidhaiH duruditaiH durgatihetuvacanaiH / viSe mRtabuddhayA pravartako vaJcakaH || 134|| striyazca mahAtmanAmapi saMtApAdidu:khahetutvAnmahadviSamityAha -- kaNThastha ityAdi / zambhormahezvaraspa / kimapi saMtApAdikam / nAkarot na kRtavAn / viSamam / acikitsyam ||135 / / evaMvidhe nimitta vanakA Azraya le karake bhI indriya viSayoMke dvArA khIce jAkara strI yonisthAna meM isa prakAra se girate haiM jisa prakAra ki hAthI apane pakaDaneke liye banAye gaye gaDDhe meM girate haiM / jo yonisthAna prANI ke janmakI bhUmi hone se mAtA ke samAna hai use jo duSTa kavi prItikA kAraNa batalAte haiM ve spaSTatayA apane duSTa vacanoMke dvArA vizvako ThagAte haiM / / 134 / / jisa mahAdevake kaNThameM sthita ho karake bhI viSane usakA kucha bhI ahita nahIM kiyA vahI mahAdeva striyoMke dvArA saMtapta kiyA jAtA hai / ThIka hai - striyAM bhayAnaka viSa haiM / // vizeSArtha -- kahA jAtA hai ki devoMne jaba samudrakA maMthana kiyA thA to unheM usameM se pahile viSa prApta huA thA aura usakA pAna mahAdevane kiyA thaa| ukta viSa ke pI lenepara bhI jisa mahAdevako viSajanita koI vedanA nahIM huI thI vahI mahAdeva pArvatI Adi striyoMke dvArA kAma se saMtapta karake pIDita kiyA jAtA hai / isase yaha nizcita hotA hai ki loga jisa viSako duHkhadAyaka mAnate haiM vaha 1 na sa viSaM /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ -136] stryanurAge'vivekaH kAraNam tava yuvatizarIre sarvadoSekapAtre ratiramRtamayUkhAdyaryasAdharmyatazcet / strIzarIre candrAdidharmAropAt prANinAmAsaktirasatketyAha- tavetyAdi / ekapAtre ekam asAdhAraNam / pAtraM bhAjanam / amRtetyAdi-- amRtatulyamayUkhAH kiraNA yasya vA amRtamayUkhazcandraH sa AdiryeSAM padmAdInAM te ca te arthAzca te (teSAM) sAdharmyataH / mukhasya hi candreNa sAdharmyam , cakSuSoH padmapatraH, kezAnAM bhramaraiH, dantAnAM hIrakaiH, ityAdyathaiH sAdRzyAt / zuciSu nirmaleSu pavitreSu vA / zubheSu vAstava meM utanA duHkhadAyaka nahIM hai- usase adhika duHkha denevAlIM to striyAM haiM / ataeva una striyoMko hI viSama viSa samajhanA caahiye| kAraNa ki uparyukta viSakI to cikitsA bhI kI jA sakatI hai, kintu strIrUpa viSakI cikitsA nahIM kI jA sakatI hai / / 135 // he bhavya ! saba doSoMke advitIya sthAnabhUta strIke zarIrameM yadi candra Adi padArthoMke sAdharmya (samAnatA) se terA anurAga hai to phira nirmala aura uttama inhIM (candrAdi) padArthoM ke viSayameM anurAga karanA zreSTha hai| parantu kAmarUpa madyake mada (nazA) se anve hue prANImeM prAyaH vaha viveka hI kahAM hotA hai ? arthAt usameM vaha viveka hI nahIM hotA hai / vizeSArtha---- strIkA zarIra atizaya nindya evaM aneka doSoMkA sthAna hai| phira bhI kavijana usake mukhako candrakI, netroMko kamalakI, dAMtoMko hIrekI, tathA stanoMko amRtakalazoM AdikI upamA dete haiM jisase ki becAre bhole prANI usake nindya zarIrako sundara mAnakara usameM anurAga karate haiN| ve yaha nahIM samajhate ki jina candrAdikI samAnatA batalAkara strIke zarIrako sundara batalAyA jAtA hai vAstava meM to ve hI sundara kahalAye, ataH unameM hI anurAga karanA uttama hai, na ki usa ghRNita strIke zarIrameM / parantu kyA kiyA jAya ? jisa prakAra madyapAna karanevAle manuSyako unmatta ho jAneke kAraNa kucha bhI bhale burekA jJAna nahIM rahatA hai usI prakAra kAmase unmatta hue prANiyoMko bhI apane bA. 9
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 mAtmAnuzAsanam [zlo0 136nanu zuciSu zubheSu prItireSveva sAdhvI madanamadhumadAndhe prAyazaH ko vivekaH // 136 // priyAmanubhavatsvayaM bhavati kAtaraM kevalaM pareSvanubhavatsu tAM viSayiSu sphuTaM lhAdate / prazasteSu / eSveva amRtamayUkhAdyartheSu / sAdhvI zobhanA prItiH / madanamadhumadAndhe madana eva madhu madyaM tena madAndhe / prAyaza: bAhulyena / ko viveka: na ko'pi // 136 // manaHpUrvikA ca strozarore rati puMpAm, tena ca napuMsakena kathaM teSAmabhibhavo yukta: ityAha--priyAmityAdi svayaM priyAmanubhavat sat kAtaram adhIraM bhavati / kevalaM param ekAkI vaa| pareSu cakSurAdiSu prANyantareSu viSayiSu anubhavatsu / tAM priyAm / lhAdate ullAsaM gacchati / napuMsakaM tvitinapuMsakamiti punaH na zabdataH na kevalaM zabdato napuMsakam arthatazca vAcyApekSayApi / hitAhitakA viveka nahIM rahatA hai / isaliye ve mala-mUtrAdise paripUrNa strIke usa nindya zarIrameM to anurAga karate haiM, kintu una vrata-saMyamAdimeM anurAga nahIM karate jo ki unheM saMsArake duHkhase uddhAra karAnevAle haiM / / 136 // jo mana priyAkA anubhava karate hue kevala adhIra hotA haiuse bhoga nahIM sakatA hai, tathA jo dUsare viSayI janoMko--indriyoMko.. usakA bhoga karate hue dekhakara bhale prakAra Anandita hotA hai, vaha mana to zabdase aura aryase bhI nizcayataH napuMsaka hai / phira isa napuMsaka manake dvArA jo sudhI (uttama buddhikA svAmI) zabda aura artha donoM hI prakArase puruSa hai vaha kaise jItA jAtA hai ? arthAt nahIM jItA jAnA cAhiye thA // vizeSArtha-- jo loga yaha kahA karate haiM ki mana atizaya baliSTha hai, usakI preraNAse hI prANiyoMkI pravRtti viSayabhogAdime hotI hai| unheM yaha samajhanA cAhiye ki vaha mana jisa prakAra zabdakI dRSTise- vyAkaraNakI apekSA- napuMsaka (napuMsakaliMga) hai usI prakAra vaha arthase bhI napuMsaka hai| kAraNa yaha ki lokameM napuMsaka vahI ginA jAtA hai jo ki puruSArthameM asamartha hotA hai / so vaha mana aisA hI hai, kyoMki jisa prakAra napuMsaka strIke bhoganekI abhilASA rakhatA huA bhI indriyakI vikalatAse use
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ -138] napuMsakena manasA pumAn jIyate mano nanu napuMsakaM tviti na zabdatazcArthataH sudhIH kathamanena sannumayathA pumAn jIyate // 137 // rAjyaM saujanyayuktaM zrutavadustapaH pUjyamatrApi yasmAt tyaktvA rAjyaM tapasyan na laghura tilaghuH syAttapaH prohya rAjyam / 131 sudhIH suvivekI / ubhayayA ca zabdato'rthatazca / pumAn san anena ubhayathA napuMsakena manasA kathaM jIyate / / 137 / / tasmAnmano'bhibhUya suvivekinA samyaktapa: kartavyam, tatkurvataH paramapUjyato patterityAha-- rAjyamityAdi / saujanyayuktaM duSTa nigrahaziSTa pALanopetam / zrutavadurutapaH AgamajJAnapUrvakaM mahAtapaH atrApi svayaM to bhoga nahIM sakatA hai, parantu dUsare janoM ko bhogate hue dekha-sunakara vaha Anandita avazya hotA hai; usI prakAra vaha mana bhI strIke bhogake liye vyAkula to hotA hai, para bhoga sakatA nahIM hai, bhogatI ve sparzanAdi indriyA haiM jinheM ki bhogate hue dekhakara vaha prasanna hotA hai / isa prakAra vaha mana zabda aura artha donoMse hI napuMsaka siddha hai / aba jarA puruSakI bhI avasthAko dekhiye- vaha zabda aura arthaM donoMse hI puruSa hai / vaha zabdase puruSa ( pulliMga) hai, yaha to vyAkaraNase siddha hI hai / sAtha hI vaha arthase bhI puruSa hai / kAraNa yaha ki vaha sudhI hai-vivekI hai - isaliye jaba vaha apane svarUpako samajha letA hai, taba laukika sAdhAraNa striyoMkI to bAta hI kyA, vaha to mukti - ramaNIke bhI bhogane meM samartha hotA hai / ataeva yaha samajhanA bhUla hai ki mana puruSake Upara prabhAva DAlatA hai / vastusthiti to yaha hai ki puruSa hI use apane niyantraNa meM rakhatA hai / abhiprAya yaha huA ki jo puruSa kahalA karake bhI yadi apane mana ke Upara niyantraNa nahIM rakha sakatA hai to vaha vAstavameM puruSa kahalAne ke yogya nahIM hai // 137 // sujanatA ( nyAya-nIti ) se sahita rAjya aura zAstrajJAna se sahita mahAn tapa, dono yahAM pUjya haiM / parantu ina donoMmeM bhI cUMki rAjyako choDakara tapazcaraNa karanevAlA manuSya laghu nahIM rahatA - mahAn ho jAtA hai, aura isake viparIta tapako choDakara rAjya
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 932 AtmAnuzAsanam [zlo0 138rAjyAttasmAtprapUjyaM tapa iti manasAlocya dhImAnudagraM kuryAdAryaH samagraM prabhavabhayaharaM sattapaH pApabhIruH // 138 // purA zirasi dhAryante puSpANi vibudhairapi / pazcAtpAdo'pi nAspAkSIt kiM na kuryAd guNakSatiH // 139 // anayorapi rAjyatapasomadhye / prohaya tyktvaa| rAjyaM kurvan / udagraM mahat / samagraM bAhyam AbhyantaraM ca / prabhavabhayaharaM saMsArabhayaspheTakam // 138 / / tapolakSaNaguNakSatelaghutvaM bhavatIti amumevArtha dRSTAntadvAreNa samarthayamAnaH prAhapuretyAdi / amlAnatA-sugandhatAlakSaNaguNakSate: pUrvam / vibudhairapi devairapi / pazcAt guNakSateruttarakAlam / nAspAkSIt na spRSTavAn // 139 / / karanevAlA manuSya atilaghu- atizaya nindya-- mAnA jAtA hai; isIliye rAjyakI apekSA tapa atizaya pUjya hai| isa prakAra manase vicAra karake jo buddhimAn manuSya pApase DaratA hai use, jo tapa saMsArake bhayako naSTa karanevAlA evaM mahAn hai usa samIcIna sampUrNa tapako karanA cAhiye / / 138 // jina puSpoMko pahile deva bhI zirapara dhAraNa karate haiM unako pIche pAMva bhI nahIM chUtA hai| ThIka hI hai-- guNakI hAni kyA nahIM karatI hai ? arthAt vaha saba kucha anartha karatI hai // vizeSArtha---- pUrva zlokameM yaha batalAyA thA ki jo sAdhu tapako choDakara rAjyalakSmIkA upabhoga karane lagatA hai vaha atilaghu- atizaya nindAMkA pAtra-- bana jAtA hai / isI bAtako puSTa karaneke liye yahAM yaha udAharaNa diyA gayA hai ki jisa prakAra jabataka phUla murajhAte nahIM aura apanI sugandhiko nahIM choDate haiM tabataka unheM deva bhI zirapara dhAraNa karate haiM, kintu ve hI jaba marajhAkara sugandhise rahita ho jAte haiM taba unheM koI pAMvase bhI nahIM chUtA hai / ThIka isI prakArase jabataka sAdhu tapa-saMyama AdimeM sthita rahatA hai tabataka sAdhAraNa manuSyoMkI to bAta hI kyA hai, kintu mahAna deva bhI usakI pUjA karate haiM / parantu pIche yadi vahI tapase bhraSTa hokara viSayoMmeM pravRtta ho jAtA hai to phira usako koI bhI nahIM pUchatA hai- sabhI usakI nindA karate haiM / abhiprAya yaha hai ki pUjA-pratiSThAkA kAraNa guNa haiM, na ki bAhya dhana-sampatti Adi // 139 // he candra ! tU malinatArUpa doSase
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ pracuraguNeSu doSalezo'pi nindyaH he candramaH kimiti lAJchanavAnabhUstvaM tadvAn bhaveH kimiti tanmaya evaM nAbhUH / ki jyotsnayA malamalaM tava ghoSayantyA svarbhAnuvannanu tathA sati nAsi lakSyaH // 140 // - 140 ] 133 pracureSvapi guNeSu doSatvalezasyApi avasthAnaM na zreSTham / tadavasthAne vA tanmayatai ba zreSThetyanyoktyA darzayannAha--- he candrama ityAdi / lAJchanavAn lAJchata malinatAdoSaH tadyuktaH abhUH saMjAtaH / tadvAn lAJchanavAn / tanmaya eva / kiM jyotsnayA padArthaprakAzarUpatayA / na kimapi tayA tava prayojanam / kiM kurvatyA / ghoSayantyA / kim / malaM kAJchanarUpaM malinatAm / alam atyarthena / kasya / tava 1 tathA sati tanmayatve sati / mAsi lakSya: na bhavasi kasyacidapi grAhyaH / kiMvat / svarbhAnuvat rAhuvat || 140|| vidyamAne doSe sahita kyoM huA ? yadi tujhe malinatAse sahita hI honA thA to phira pUrNarUpase usa malinatAsvarUpa hI kyoM nahIM huA ? terI usa malinatAko atizaya pragaTa karanevAlI cAMdanIse kyA lAbha hai ? kucha bhI nahIM / yadi tU sarvathA malina huA hotA to vaisI avasthAmeM rAhuke samAna dekhane meM to nahIM AtA || vizeSArtha - yahAM candrako lakSya banAkara aise sAdhukI nindA kI gaI hai jo ki sAdhuke veSameM rahakara usako (sAdhutvako ) malina karatA hai / abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra candrameM AlhAdajanakatva Adi aneka guNoMke honepara bhI usameM jo thoDI-sI kAlimA dRSTigocara hotI hai vaha usake anya guNoM kI pratiSThA nahIM hone detI hai / itanA hI nahIM, balki vaha usa thoDe-se doSa ke kAraNa kalaGkI kahA jAtA hai ! yadi vaha kadAcit rAhuke samAna pUrNarUpase kAlA hotA to phira usakI ora kisIkA dhyAna bhI nahIM jaataa| usakI isa malinatAko pragaTa karanevAlI usakI hI vaha nirmala cAMdanI hai / ThIka isI prakArase jo sAdhu vrata-saMyamAdika pAlana karate hue bhI yadi usa sAvutva ko malina karanevAle kisI doSase saMyukta hotA hai to phira vaha ukta candramAke samAna kalaMkI (nindya) ho jAtA hai / isase tI yadi kahIM vaha
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 AtmAnuzAsanam [ zlo0 141 doSAn kAMzcana tAn pravartakatayA pracchAdya gacchatyayaM sAdhaM taiH sahasA priyedyadi guruH pazcAtkarotyeSa kim / tasmAnme na guru gururgurutarAn kRtvA ladhUMzca sphuTaM brUte yaH satataM samIkSya nipuNaM so'yaM khalaH sadguruH // 141 // prakAzakapracchAdakayordurjanAcAryayoH upakArakApakAratvAbhyAm ArAdhyAnArAdhyatve darzayannAha--- doSAnityAdi / tAn cAritrAdya ticArarUpAn / pravartakataya avivekatayA / pracchAdya aprakAzya / gacchati pravartate / ayaM guruH / sArdhaM saha / taiH doSaH / na guru: guru: AcArya: na guru: ArAdhyaH / laghuraca laghUnapi doSAn / gurutarAn atizayena mahataH kRtvA / sadguruH zobhanaguruH paradayA ( ? ) doSa vizuddhihetutvAt // 141 // nanuH ziSyasya cintA (ttA) prasattiprati -- gRhastha hotA to acchA thA vaisI avasthAmeM usakI ora kisIkI dRSTi bhI nahIM jAtI / kAraNa isakA yaha hai ki bahuta se guNoMke honepara yadi koI doSa hotA hai vaha logoM kI dRSTimeM avazya A jAtA hai / jaise ki yadi kisI svaccha kapaDepara kahIM se kAlA dhabvA paDa jAtA hai to vaha avazya hI dekhane meM A jAtA hai, kintu vaisA hI dhabbA yadi kisI malina vastrapara paDa jAtA hai to na to prAtaH vaha dekhane meM hI AtA hai aura na koI usake Upara kisI prakArakI TIkA-TippaNI bhI karatA hai / tAtparya yaha hai ki sAdhuko apane nirmala munidharmako surakSita rakhaneke liye choTe-se bhI choTe doSa se bacanA cAhiye, anyathA use isa lokameM nindA aura paraloka meM durgatikA pAtra bananA hI paDegA / / 140 / / yadi yaha guru ziSyake una kinhIM doSoMko pravRtti karAne kI icchAse athavA ajJAnatA se AcchAdita karake - prakAzita na karake-calatA hai aura isa bIca meM yadi vaha ziSya ukta doSoMke sAtha maraNako prApta ho jAtA hai to phira yaha guru poche kyA kara sakatA hai ? kucha bhI usakA bhalA nahIM kara sakatA hai| aisI sthiti meM vaha ziSya vicAra karatA hai ki mere doSoM ko AcchAdita karanevAlA vaha guru vAstava meM merA guru ( hitaiSI AcArya) nahIM hai / kintu jo duSTa mere kSudra bhI doSoMko nirantara sUkSmatAse dekha karake
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ -142] kaThorA api gurUktayaH pramodajanakAH vikAzayanti bhavyasya manomukulamaMzavaH / / raverivAravindasya kaThorAzca gurUktayaH // 142 // SedhArtham AcAryA doSaM pracchAdya gacchantItyAzaGakyAha-- vikAzayantItyAdi / mana eva mukulaM boNDikA tat / vikAzayanti pralhAdayanti prabodhayanti vA kA: / gurUktayaH guruvacanAni / kiviziSTAH kaThorAzca viSayapravRttiniSedhopavAsaprAyazcittAdividhAyakatvena kaThorA karkazA api ke iva aura unheM atizaya mahAn banA karake spaSTatAse kahatA hai vaha yaha duSTa hI merA samIcIna guru hai / vizeSArtha-guru vAstava meM vaha hotA hai jo ki ziSyake doSoMko dUra karake use uttamottama guNoM se vibhUSita karatA hai| isa kAryameM yadi use kucha kaThoratAkA bhI vyavahAra karanA paDe, jo ki usa samaya ziSyako pratikUla bhI dikhatA ho to bhI use isako cintA nahIM karanA cAhiye / kAraNa ki aisA karane se usa ziSya kA bhaviSya kalyANa hI honevAlA hai| paraMtu isake viparIta jo guru ziSyakA doSoMko dekhatA hulA bhI yaha socatA hai ki yadi abhI ina donoMko dUra karAne kA prayatna karUMgA to zAyada vaha abhI unheM dUra na kara sake yA krudra hokara saMghase alaga ho jAve, aisI avasthAmeM saMghakI pravRtti nahIM cala sakegI; isI vicArase jo usake doSoMko prakAzameM nahI lAtA hai vaha guru vAsta. vameM guru padake yogya nahIM hai| kAraNa yaha ki mRtyukA samaya kucha nizcita nahIM hai, aisI bhavasthAmeM yadi isa bIca meM una doSoMke rahate hue ziSyakA maraNa ho gayA to vaha durgatimeM jAkara duHkhI hogaa| isIliye aise gurukI apekSA usa duSTako hI acchA batalAyA hai jo ki bhale hI duSTa abhi-- prAyase bhI dUsareke sUkSma bhI doSoMko bar3hA-caDhAkara pragaTa karatA hai / kAraNa yaha ki aisA karanese jo AtmahitakA abhilASI hai vaha una doSoMko dUra karake AtmakalyANa kara letA hai // 141 // kaThora bhI guruke vacana bhavya jIvake manako isa prakArale praphullita (Anandita) karate haiM jisa prakAra ki sUryako kaThora (santApajanaka) bhI kiraNeM kamalakI
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam .. - [ilo0 142 kasya / raveriva aMzava: kiraNAH kaThorAzca vikAzayanti / aravindasya padasya mukulam / / 142 // tathAbhUtoktibhizca dharma pratipAdayituM pratipattuM ca sAMprataM praviralAH kalIko praphullita kiyA karatI haiN| vizeSArtha- pUrva zloka ziSyake doSoMko pragaTa na karanevAle jisa gurukI nindA kI gaI hai usake viSayama yaha zaMkA upasthita ho sakatI thI ki vaha jo apane ziSyake doSoMko pragaTa nahIM karatA hai vaha isa kAraNase ki ziSya kisI prakArako ciMtAmeM na paDe yA aisA karanese use kisI prakArakA kaSTa na ho / ataeva vaha guru nindya nahIM kahA jA sakatA hai / isa zaMkAke uttarasvarUpa yahAM yaha batalAyA gayA hai ki jisa prakAra sUryako kiraNeM anya prANiyoMke liye yadyapi kaThora (saMtApakAraka) pratIta hotI haiM to bhI unase kamalakalikA to praphullita hI hotI hai| isI prakAra jo ziSya Atma hitase vimukha haiM unheM hI guruke hitakAraka bhI vacana kaThora pratIta hote haiM, kintu jo ziSya Atmahitako abhilASA rakhate haiM unako tatkSaga kaThora pratIta honevAle bhI ve vacana pariNAmameM Anandajanaka hI pratIta hote haiM-unheM ina kaThora vacanoMse kisI prakArako cintA va kheda nahIM hotA hai| isake atirikta yaha nIti bhI to prasiddha hai ki " hitaM manohAri ca durlabhaM vc:"| isa nItike anusAra chadmastha prANiyoMke jo vacana pariNAmameM hitakAraka hote haiM ve prAyaH manohara nahIM pratIta hote haiM aura jo vavana bAhya meM manohara pratIta hote haiM ve pariNAmameM hitakAraka nahIM hote haiM / ataeva ziSyake hitako cAhanevAle guruko use yogya mArgapara le jAneke liye yadi kadAcit kaThora vyavahAra bhI karanA paDe to dayAcitta hokara use bhI karanA hI cAhiye / isa prakArase vaha apane kartavyase cyuta nahIM hotA hai-- usakA pAlana hI karatA hai // 142 // pUrva kAlameM jisa dharmake AcaraNase isa loka aura paraloka donoM hI lokomeM hita hotA hai usa dharmakA vyAkhyAna
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ -144] doSodbhAvanaM matimatAM prItaye bhavati 137 lokadvayahitaM vaktuM zrotuM ca sulabhAH purA / durlabhAH kartumadyatve vaktuM zrotuM ca durlbhaaH||143|| guNAguNavivekirmivihitamapyalaM dUSaNaM bhavet sadupadezavanmatimatAmatiprItaye / kRtaM kimapi dhASTaryataH stavanamapyatIrthoSitaiH na toSayati tanmanAMsi khalu kaSTamajhAnatA // 144 // prANinAH ityAha-- loketyAdi / lokadvayahitaM ihalokaparalokopakArakam / adyatve idAnIMtanakAle // 143 // nanu lokadvayahitaM bruvANaH pareSAM doSAn pratipAdya tato vyAvRtti: kArayitavyA tathAcAniSTaprasaMgAna kiMcitsanmArge pravartate ityAzaGkAM nirAkurvannAha- guNetyAdi / vihitam udbhAvitam / dUSaNamapi kiMcit / dhASTaryataH dhRSTatvamavalambya / atIrthoSitaiH aagmaanbhijnyaiH| tanmanAMsi matimatAM manAMsi // 144 // udbhAvite ca dUSaNe doSadarzanAtyAgo guNadarzanAcyopAdAnaM prjnyaavtaaN| kartavyamityAha-- tyaktetyAdi / guNadoSadarzanalakSaNA karaneke liye tathA use sunane ke liye bhI bahutase jana saralatAse upalabdha hote the, parantu tadanukUla AcaraNa karaneke liye usa samaya bhI bahuta jana durlabha hI the| kintu vartamAnameM to ukta dharmakA vyAkhyAna karaneke liye aura sunaneke liye bhI manuSya durlabha haiM, phira usakA AcaraNa karanevAle to dUra hI rahe // 143 // jo guNa aura doSakA vicAra karanevAle sajjana haiM ve yadi kadAcit kisI doSako bhI atizaya pragaTa karate haiM to vaha buddhimAn manuSyoMke liye uttama upadezake samAna atyanta prItikA kAraNa hotA hai| parantu jo AgamajJAnase rahita haiM aise avivekI janoMke dvArA yadi dhRSTatAse kucha prazaMsA bhI kI jAtI hai to vaha una buddhimAn manuSyoMke manako santuSTa nahIM karatI hai| nizcayase vaha ajJAnatA hI duHkhadAyaka hai // 144 // jo anya kAraNoMko apekSA na karake kevala guNake kAraNa kisI vastu (samyagdanAdi) ko grahaNa karatA hai aura doSa ke kAraNa usakA (mithyAtva 1 ja sa prekSavatAM / . - -
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 AtmAnuzAsanam [zlo0 145tyaktahetvantarApekSau gunndossnibndhnau| yasyAdAnaparityAgau sa eva viduSAM varaH // 145 // hitaM hitvA'hite sthitvA durchArdukhAyase bhRzam / viparyaye tayoredhi tvaM sukhAyiSyase sudhIH // 146 // ime doSAsteSAM prabhavanabhamIbhyo niyamataH guNAzcate teSAmapi bhavanametebhya iti yaH / khetoH anyo heturhetvantaraM rAgadveSAdi, tyaktA hetvantare apekSA yayosto tykthetvntraapekssau| guNadoSanibandhanau guNA: sugatisukhahetutvAdiH, doSo durgatiduHkhahetutvAdiH / AdAnaparityAgau AdAnaM samyadarzanAde:, parityAgo mithyAdarzanAdeH / / 145 / / vipakSe dUSaNamAha-- hitamityAdi / hitaM samyagdarzanAdi / hitvA tyaktvA / ahite mithyAdarzanAdau sthitvA / durthI: viparyastabuddhiH / du:khAyase duHkhamAtmana: karoSi / viparyaya tayoredhi edhi bhava / kva / tayoviparyaye hitAhitayoH sthAnaparityAgau / sukhAyiSyase sukham AtmanaH kariSyasi // 146 / / hite sthAnam ahite tyAgazca guNadoSayoH sahetukayo: jJAtayorevaM AdikA)parityAga karatA hai vahI vidvAnoMmeM zreSTha ginA jAtA hai // 145 / / he bhavya ! tU durbuddhi (ajJAnI) hokara jo samyagdarzana Adi terA hita karanevAle haiM unako to choDatA hai aura jo mithyAdarzanAdi terA ahita karanevAle haiM unameM sthita hotA hai / isa prakArase tU apane Apako duHkhI karatA hai / tU vivekI hokara isase viparIta pravRtti kara, arthAt ahitakAraka mithyAdarzanAdiko choDakara hitakAraka samyagdarzanAdiko grahaNa kara / isa prakArase tU apaneko sukhI karegA // 146 // ye (mithyAdarzana Adi) doSa haiM aura inakI utpatti niyamataH inase (darzanamohanIya Adise) hotI hai, tathA ye (samyagdarzanAdi) guNa haiM aura unakI bhI utpatti inase (darzanamohanIyake upazama, kSaya aura kSayopazama Adise) hotI hai, aisA nizcaya karake jo choDane yogya kAraNoMko choDatA hai aura hitake kAraNoMko svIkAra karatA hai vaha vidvAn hai, vahI samyakcAritrase sampanna hai, aura 1 ja sa sugatiH /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ -147] guNa-doSaparijJAne hitAhitapravRtti-nivRttI 139 tyajastyAjyAna hetUn jhaTiti hitahetUn pratibhajan sa vidvAn savRttaH sa hi sa hi nidhiH saukhyayazasoH // 147 // bhavatIti darzayannAha -- ime ityAdi / ime pratIyamAnA mithyAvarzanAdayo, rAgAdayazca / teSAM mithyAdarzanAdInAM prabhavanam utpattiH / amIbhyo darzanamohAdibhyo mithyopadezAdibhyazca viSayebhyazca! vA cAritramohAdibhyazca / niyamataH avazyaMbhAvena / guNA: samyagdarzanAdayo vItarAgatvAdayazca / ete pratIyamAnAH / teSAmapi guNAnAmapi / bhavanam utpattiH / etebhyo darzanamohakSayopazamAdibhya: nisargAdhigamAdibhyazca cAritramohakSayopazamAdibhyazca parigrahaparityAgAdibhyazca / tyAjyAn hetUn doSajanakAn / hitahetUn guNajanakAn / pratibhajana svIkurvan // 147 // vivekinA hitAhitayovRddhinAzau kartavyo, tato'nyatra vRddhinAzayoH vahI sukha evaM kortikA ghara bhI hai // vizeSArtha-- jise guNa aura doSake viSayameM viveka utpanna ho cukA hai use yaha nizcaya ho jAtA hai ki samyagdarzanAdi guNa haiM, kyoMki ve AtmAkA kalyANa karanevAle haiM; tathA inake viparIta mithyAdarzana Adi doSa haiM, kyoMki ve AtmAkA ahita karanevAle haiN| kahA bhI hai- na samyaktvasamaM kiMcit traikAlye trijgtypi| zreyo'zreyazca mithyAtvasamaM nAnyattanUbhRtAm / / arthAt tInoM kAla aura tInoM lokoMmeM samyaktvake samAna dUsarA koI prANiyoMkA hitakAraka nahIM hai aura mithyAtvake samAna anya koI ahitakAraka nahIM hai / ra. zrA. 34. isa prakAra guNa-doSoMkA nizcaya ho jAnepara jo doSoMke kAraNoMko- mithyA upadeza evaM viSayakAMkSA Adiko-khojakara unheM choDa detA hai aura guNoMke kAraNoMko- sadupadeza evaM viSayatRSNAnivRtti Adiko-- khojakara unheM grahaNa kara letA hai vaha mokSamArgakA pathika ho jAtA hai| kAraNa yaha ki use jo vivekapUrvaka guNa-doSakA parijJAna huA hai vaha to huA samyagdarzanapUrvaka samyagjJAna; tathA guNake kAraNoMkA grahaNa aura doSake kAraNoMkA parityAga yaha huA samyakcAritra; isa prakArase vaha ratnatrayasvarUpa mokSamArga meM pravRtta hokara zIghra hI avinazvara sukhako prApta kara letA hai // 147 // pUrva janmameM saMcita kiye gaye puNya aura pApa karmake 1 ja * viSayebhyazca ' iti nAsti /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 AtmAnuzAsanam sAdhAraNa sakalajantuSu buddhinAzau janmAntarAjitazubhAzubhakarmayogAt / dhImAn sa yaH sugatisAdhanavRddhinAzaH tadvacatyayAdvigatadhIraparo'bhyadhAyi // 148 // [ zlo0 148 sakalaprANisAdhAraNatvAt ityAha-- sAdhAraNAvityAdi / sAdhAraNau sakalajantuSu vidyamAnau / Ayu: zarIra-saMpadAdInAM vRddhinAzau / kasmAt / janmAntarAjitazubhAzubhakarmayogAt pUrvabhavopArjitapuNya-pApasadbhAvAt / sugatItyAdi / sugatermukte : mAdhane siddhau vRddhinAzau yasya / vRddhi: samyagdarzanAdInAm, nAzo mithyAjJAnAdInAm / tadvadhatyayAt durgatisAdhanavRddhinAzAt / abhyadhAyi pratipAditaH // 148 // ye ca sugatisAdhanavRddhikarAste praviralA iti udayase jo Ayu, zarIra evaM dhana-sampatti AdikI vRddhi aura unakA nAza hotA hai ve donoM to samasta prANiyoM meM hIM samAnarUpase pAye jAte haiM / parantu jo sugati arthAt mokSako siddha karanevAle vRddhi evaM nAzako apanAtA hai vaha buddhimAn, tathA dUsarA inakI viparItatAse - durgati ke sAdhanabhUta vRddhi-nAzako apanAne se - nirbuddhi ( mUrkha) kahA jAtA hai // vizeSArtha ---- lokameM jisake pAsa dhana-sampatti AdikI vRddhi hotI hai| vaha buddhimAn tathA jisake pAsa usakA abhAva hotA hai vaha mUrkha mAnA jAtA hai / parantu yathArtha meM yaha ajJAnatA hai, kyoMki dhana-sampatti Adiko vRddhikA kAraNa buddhi nahIM hai, balki prANI ke pUrvopArjita puNyakA udaya hI usakA kAraNa hai / isI prakAra ukta sampattike nAzakA kAraNa bhI mUrkhatA nahIM hai, balki prANI ke pUrvopArjita pApakA udaya hI usakA kAraNa hai / buddhimAn to vAstavameM use samajhanA cAhiye ki jo samIcIna sukha (mokSa) ke sAdhanabhUta samyagdarzanAdiko baDhAtA hai tathA usameM bAdhA pahuMcAnevAle mithyAdarzanAdiko naSTa karatA hai / aura jo isake viparIta AcaraNa karatA hai-- narakAdi durgatike sAdhanabhUta mithyAdarzanAdiko baDhAtA hai tathA usako rokanevAle samyagdarzanAdiko naSTa karatA hai - use vAstavameM mUrkha samajhanA cAhiye // 148 //
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhucaritAH sAdhavaH praviralAH kalo daNDo notiH sa ca nRpatimiste nRpatayo nayantyayaM taM na ca dhanamado'styAzramavatAm / darzayannAha-kalAvityAdi / arthArtham arthanimittam / taM daNDam / nayanti kurvanti / adaH etaddaNDahetubhUtaM dhanam / asti na va AzramavatAM yatInAm / tapaHstheSu madhye tapasviSu isa kalikAlameM (paMcama kAlameM) eka daNDa hI nIti hai, so vaha daNDa rAjAoMke dvArA diyA jAtA hai / ve rAjA usa daNDako dhanakA kAraNa banAte haiM aura vaha dhana vanavAsI sAdhuoMke pAsa hotA nahIM hai / idhara vandanA AdimeM anurAga rakhanevAle AcArya namrIbhUta ziSya sAdhuoMko sanmArgapara calA nahIM sakate haiM / aisI avasthAmai tapasviyoMke madhyameM samucita sAdhudharmakA paripAlana karanevAle zobhAyamAna maNiyoMke samAna atizaya virala ho gaye haiM-bahuta thoDe raha gaye haiM // vizeSArtha-vartamAnameM jo jIvoMkI sanmArga meM kucha pravRtti dekhI jAtI hai, vaha prAyaH daNDake bhayase hI dekhI jAtI hai| paraMtu vaha daNDa rAjAke Azrita hai-vaha jinase dhanAdikA lAbha dekhatA hai unheM daNDita karatA hai| isase yadyapi sAdhA. raNa janatAmeM kucha sadAcArakI pravRtti ho sakatI hai, tathApi usa daNDake bhayase sAdhujanoMmeM usakI sambhAvanA nahIM kI jA sakatI hai| kAraNa yaha hai ki sAdhuoMke pAsa dhana to rahatA nahIM hai jisase ki rAjA unakI mora dRSTipAta kare / dUsare, dharmanItike anusAra yaha kArya rAjAke adhikArakA hai bhI nahIM / aisI avasthA ukta sAdhuoMko yadi sanmArgama pravRtta karA sakate haiM to unake AcArya hI. karA sakate haiM / paraMtu ve bhAcArya vartamAnameM AtmapratiSThAke icchuka adhika haiM,isase ve ziSyoM ko yatheccha pravRttiko dekha karake bhI unheM daNDa nahIM dete haiM / isakA kAraNa yaha hai ki daNDa dete hue unheM yaha bhaya rahatA hai ki yadi daNDa denese ve ziSya asaMtuSTa ho gaye to phira mujhe praNAma Adi na kareMge / isake atirikta yaha bhI saMbhava hai ki ve mere saMghase pRthak ho jAya / aisI
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 149 natAnAmAcAryA na hi natiratAH sAdhucaritAH tapAsyeSu zrImanmaNaya iva jAtAH praviralAH // 149 // ete te munimAninaH kavalitAH kAntAkaTAkSekSaNa raGagAlamnazarAvasannahariNaprakhyA bhramantyAkulAH / madhye // 149 / / ye cAcArgaNAmanuknatA: svecchAcAriNastaiH saha sAMgatyaM na kartavyamityAha--- ete ityAdi / kavilatA: grastAH / kaTAkSekSaNaiH kaTAkSaH IkSaNAni avalokitAni te: / aGagetyAdi- aGaga AlaggaH ca asau zarazca bANastena avasannaH pIDita: sa cAso hariNazca tena prakhyAH sadRzAH / AkulA: vikssiptcittaaH| saMghartuM vyavasthApayitum / viSayetyAdiviSayA eva aTavyAH sthalam uccaiH pradezaH, tasya tale uparitanabhAge svAn AtmanaH / maru-- avasthAmeM mere isa AcArya padakI kyA pratiSThA rahegI? basa isI bhayaseve unheM daNDa denemeM asamartha ho jAte haiM / pariNAma isakA yaha hotA hai ki unakI ucchRkhala pravRtti uttarottara baDhatI hI jAtI hai aura isa prakArase munivratoMko uttama rItise paripAlana karanevAle virale hI dikhane lage haiN| yaha sAdhuoMko duravasthA granthakAra zrI guNa bhadrAcAryake bhI samayameM ho cukI thii| isIliye unhoMne yahAM yaha spaSTa saMketa kiyA hai ki pratiSThA lolupI AcAryoMkA apane saMghoMpara saghucita zAsana na raha sakanese samIcIna sAdhudharmakA AvaraNa karanevAle sAdhu kAntimAn maNiyoMke samAna bahuta hI thoDe raha gaye haiM // 149 // ye jo apaneko muni mAnanevAle sAdhu haiM ve striyoMke kaTAkSapUrNa avalokanoMke grAsa banakara zarIrameM lage hue bANoMse khedako prApta hue hariNoMke samAna vyAkula hokara paribhramaNa karate haiM / parantu kheda hai ki ve viSayalpa vanasthalIke madhyameM apaneko kahIMpara bhI sthira rakhaneke liye samartha nahIM hote haiM / he bhavya! tU vAyuse sADita hue meghoMke samAna asthiratAko prApta hue ina sAdhuoMko saMgatiko prApta nho||vishessaarth-jis prakAra aherIke dvArA mAre gaye bANoMse bhyathita hue hiraNa idhara UdhAra vanameM bhAgate haiM parantu kahIM bhI apaneko yasa ye cAryANAM /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAJcAniSedhaH saMghatuM viSayATavIsthalatale svAn kvApyaho na kSamAH vrAjanmarudAhatA capalaiH saMsargamebhirbhavAn // 150 // -251] gehaM guhAH paridadhAsi dizo vihAyaH saMvyAnamiSTamazanaM 2 tapaso'bhivRddhiH / 143 dityAdi - marutA vAyunA AhataM ca tadabhraM ca tadvat capalaiH apratijJAtavrataiH ca asthiraiH / ebhi: zithilacAritraH puruSaH // 150 // etaizca saha saMsarges agacchannevaMvidhAM sAmagrI prApya yAJcArahitastiSTheti zikSAM prayacchannAha - gehamityAdi / vihAya : AkAzam / sthira nahIM rakha pAte haiM usI prakAra munidhArmase bhraSTa hokara bhI apane ko muni mAnanevAle jo sAdhu striyoMkI kaTAkSapUrNa citavana se pIDita hokara viSaya - vanameM vicaraNa karate hue kahIMpara bhI sthira nahIM rahate haiM, kintu ekase dUsare aura dUsare se tIsare Adi viSayoMkI sadA abhilASA rakhakara saMtapta hote haiM, ve muni aise asthiracitta haiM jaise ki vAyu prerita hokara bAdala asthira hote / aise sAdhuoMke saMsargameM rahakara koI bhI prANI Atmahita nahIM kara sakatA hai / isIliye yahAM yaha upadeza diyA gayA hai ki jo bhavya jIva apanA hita karanA cAhate haiM unheM aise bhraSTa sAdhuoM se dUra hI rahanA cAhiye // 150 // he Agamake rahasya ke jAnakAra sAdhu ! tere liye guphAyeM hI ghara haiM, dizAyeM evaM AkAza hI terA vastra hai use tU pahina, tapakI vRddhi hI terA iSTa bhojana hai, tathA strIke sthAnameM tU samyagdarzanAdi guNoMse anurAga kara / isa prakAra tujhe yAcanAke yogya kucha bhI nahIM hai / ataeva tU vRthA hI yAcanAjanita dInatAko na prApta ho / vizeSArtha - yAcanA karanese svAbhimAna naSTa hokara manuSya meM dInatA utpanna hotI hai / isIliye yahAM sAdhuko yAcanAse rahita honekI preraNA karate hue yaha batalAyA hai ki jina padArthoM kI dUsaroMse yAcanA kI jAtI hai ve mu (jai., ni.) guhA / 2 mu (jaM., ni.) saMyAna0 /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 [ klo0 151 AtmAnuzAsanam prAptAgamArthaM tava santi guNA: kalatramatrArthyavRttirasi yAsi vRthaiva yAJcAm // 151 // paramANoH paraM nAlpaM nabhaso na mahatparam / iti bruvan kimadrAkSInenau dInAbhimAninau // 152 // saMvyAnam uttarIyaM vastram / he prAptAgamArtha / anAvRttiH na vidyate prArthI prArthanIye vRttirasyeti atrAvRttiH / asi bhavasi tvam / / 151 / / anena prakAreNa yo himAJcAM karoti sa laghuryastu na karoti so'tigururiti darzayannAha - paramANorityAdi / tere pAsa svAbhAvika haiM / yathA - manuSya dUsaroMse artha (dhana) kI yAcanA karatA hai, so tere liye AgamakA artha (rahasya) prApta hai hI / yaha usa laukika chAnase adhika kalyANakArI hai / isake atirikta tujhe rahane ke liye guphAyeM vidyamAna haiM, ataeva gharakI yAcanA karanekI AvazyakatA nahIM rahatI / dizAyeM hI tere liye vastra haiN| laukika vastra to cintAkA kAraNa hai, ataeva usako choDakara digambara raha aura nizcinta hokara tapakI vRddhi kara | yaha tapakI vRddhi tere abhISTa bhojanakA kAma karegI / strI ke sthAna meM tere pAsa uttamakSamA Adi guNa vidyamAna haiM, tU inase adhika se adhika anurAga kr| isa prakAra tere pAsa saba Avazyaka sAmagrI vidyamAna hai, ataeva dIna banakara vyartha meM kisIse yAcanA mata kara / yAcanA karanese manuSya zrIhIna hokara nirlajja bana jAtA hai, usakI buddhi aura dhairya naSTa ho jAtA hai, tathA apayata baDhatA hai / kisI ne yaha ThIka kahA hai - dehIti vacanaM zrutvA dehasthAH paJcadevatAH / mukhAnnirgatya gacchanti zrI hI dhI- dhRti kIrtayaH // arthAt ' dehi (mujhe kucha do ) ' isa vacanako sunakara zobhA, lajjA, buddhi, dhairya aura kIrti ye zarIrarUpa bhavanameM rahanevAle pAMca devatA 'dehi' isa vacana ke sAtha hI mukhase nikala kara cale jAte haiM / ataeva aisI yAcanAkA parityAga karanA hI yogya hai / / 151 / / paramANuse dUsarA koI choTA nahIM hai aura AkAzase dUsarA koI baDA nahIM hai, aisA
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 145 -153] yAJcato gauravahAniH yAcitugauravaM dAturmanye saMkrAntamanyayA / tadavasthau kathaM syAtAmeto gurulaghU tadA // 153 // iti evam alpabahutve niyama bruvan / kim adrAsIt dRSTavAn na imo diinaabhimaaninau| paramANohi paraM nAlpam ityuktaM (ityayuktaM) dInasya yAciH tato'pyatilaghutvasaMbhavAt / tathA namaso na paraM mahat ityapyasan , abhimAnino'yAcakasya tato'pyatimahattvasaMmavAt // ,152 // nanu yAcituH gauravaM kva gataM yenAlpatvaM tasya syAt ityAha-yAciturityAdi / tadavasthau sA yAcanadAnalakSaNAvasthA yayoH // 153 // tadA yAcanadAnakAle grahIturdAnuzva kahalAnevAle kyA ina dIna aura abhimAnI manuSyoMko nahIM dekhA hai ? // vizeSArtha-- lokameM sabase choTA paramANu samajhA jAtA hai| parantu vicAra kareM to yAcakako usa paramANuse bhI choTA (tuccha)samajhanA caahiye| kAraNa yaha ki yAcanA karanese usake saba hI uttama guNa naSTa ho jAte haiM / vaha dIna banakara sabake muMhakI ora dekhatA hai, parantu usako ora koI dRSTipAta bhI nahIM krtaa| isa prakAra usakI saba pratiSThA jAtI rahatI hai / isake viparIta AkAzale koI bar3A nahIM mAnA jAtA hai / parantu yathAryameM dekhA jAya to jo svAbhimAnI dUsarese yAvanA nahIM karatA hai use isa AkAzase bhI baDA (mahAn) sanajhanA cAhiye / isa adhAvaka vRtimeM usake saba guga surakSita rahate haiM / svAbhimAnI saMkaTameM paDakara bhI usa dukha ko sAhasapUrvaka sahatA hai, kintu kabhI kisose yAvanA nahIM krtaa| abhiprAya yaha ki yAcanAko vRtti manuSyako atizaya hIna banAnevAlI hai // 152 // yAvaka puruSakA gaurava dAtAke pAsa calA jAtA hai, aisA maiM mAnatA huuN| yadi aisA na hotA to phira usa samaya denerUpa avasthAse saMyukta dAtA to guru (mahAn) aura grahaNa karanerUpa avasyAse saMyukta yAcaka latru (kSudra) kaise dikhatA? arthAt aise nahIM dikhane cAhiye the| vizeSArya-- jisa samaya yAcaka kisI dAtAke yahAM pahuMcakara usase kucha yAcanA karatA hai aura tadanusAra vaha dAtA use kucha detA bhI hai usa samaya una donoM ke mA. 10
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 AtmAnuzAsanam ..... [ zlo0 154adho jighRkSavo yAnti yaantyuurdhvmjighRkssvH|| iti spaSTaM vadantau vA nAmonnAmau tulAntayoH // 154 // tasvamAzAsate sarve na svaM tatsarvapi yat / arthivamukhyasaMpAdisasvatvAniHsvatA varam // 155 // gativizeSaM darzayannAha-- adha ityAdi / jighRkSavaH atRptacittatayA gRhItumiccha vo yAcakAH / ajivRkSavaH tyAginaH dAtAraH / vadantau (vA) vadantau iva / / 154 / / yAcakAnAM vAJchitArthAsaMpAdakAdaizvaryAdAridraghaM sundaramiti darzayannAha-- mukhapara alaga alaga bhAva aMkita dikhate haiN| usa samaya jahAM yAcakake mukhapara dInatA, saMkoca evaM kRtajJatAkA bhAva dRSTigocara hotA hai vahAM dAtAke mukhapara praphullatA evaM abhimAnakA bhAva spaSTatayA dekhanemeM AtA hai| isake Upara yahAM yaha utprekSA kI gaI hai ki usa samaya mAnoM yAcakakA Atmagaurava usake pAsase nikalakara dAtAke pAsa hI calA jAtA hai| tabhI to una donoMmeM yaha viSamatA dekho jAtI hai, anyathA isake pUrvameM to donoM samAna hI the / tAtparya yaha ki yAcanAkA kArya atizaya hIna evaM nindya hai // 153 / / tarAjUke donoM ora kramase honevAlA nIcApana aura UMcApana spaSTatayA yaha pragaTa karatA hai ki lenekI icchA karanevAle prANo nIce aura na lenekI icchA karanevAle Upara jAte haiM / vizeSArtha-- jisa prakAra tarAjuke eka ora jaba koI vastu rakkhI jAtI hai to udharakA bhAga nocA aura dUsarI orakA khAlI bhAga UMcA ho jAtA hai usI prakAra jo manuSya dUsarese yAcanA karake kucha grahaNa karatA hai vaha nIcepana (hInatA) ko prApta hotA hai tathA jo dAtA detA hai vaha utkRSTatAko prApta karatA hai| isa prakArase tarAjU bhI mAnoM yahI zikSA detI hai // 154 // jo manuSya dhanase sahita hotA hai usase saba loga AzA rakhate haiM- mAMganekI icchA karate haiN| parantu aisA vaha dhana nahIM hai jo ki saba hI yAcakoMko santuSTa kara ske| ataeva yAcaka janakI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ -156] AzA mAnadhanena nirasyate 147 AzAkhaniratIvAbhUdagAdhA nidhibhizca yaa| sApi yena samIbhUtA tatte mAnadhanaM dhanam / / 156 // sasvamityAdi / saha svena dravyeNa vartate ya: sasvaH, taM sasvaM sadravyaM puruSam AzAsate yAcituM vAJchanti / sarvapi sarvatRptikaraNazIlam / arthivaimukhyasaMpAdi yAcakaprArthanAbhAkaram // 155 // ye ca sasvamAzAsate teSAmAzAkhani: kIdRzItyAha-- aashetyaadi| AzAkhani: aashaagtH| agAdhaH ayAgha:1 / nidhibhizca nidhibhirapi kRtA yA na samIbhUtA na puuritaa| sApi AzAkhani: yena mAnadhanena ayAcakatvapratijJAlakSaNena kRtvA samIbhUtA // 156 // kathaM sA mAnadhanena samIbhUtetyAha-- AzetyAdi / vimukhatAko utpanna karanevAle dhanADhayapanekI apekSA to kahIM nirdhanatA hI zreSTha hai // vizeSArtha- jisake pAsa dhana rahatA hai usake pAsase dhana prApta karanekI bahuta jana apekSA karate haiN| parantu usake pAsa kitanA bhI adhika dhana kyoM na ho, rahegA vaha sImita hI / aura udhara yAcaka asImita tathA abhilASA bhI unakI asImita hI rahatI hai| aisI avasthAmeM yadi vaha dhanavAn apane samasta hI dhanako yAcakoMmeM vitIrNa kara de to bhI kyA ve saba yAcaka tRpta ho sakate haiM ? nahIM ho sakate / isaliye jo manuSya yaha socakara dhanake kamAnemeM udyata hotA hai ki maiM dhanakA saMcaya karake yAcakoMko dUMgA aura unakI abhilASAko pUrNa karUMgA, usakA vaisA vicAra karanA ajJAnatAse paripUrNa hai| ataeva aise dhanakI apekSA nirdhana (nirgrantha) rahanA hI. adhika zreSTha hai| kAraNa ki aisA karanese jo nirAkulatA dhanavAnko kabhI nahIM prApta ho sakatI hai vaha isa nirdhana (sAdhu) ko anAyAsa hI prApta ho jAtI hai aura isa prakArase vaha Atyantika sukhako bhI prApta kara letA hai / / 155 // jo atyanta gaharI AzArUpa khAna (gaDDhA) nidhiyoMke dvArA bhI samAna (pUrNa) nahIM ho sakatI hai vaha tere jisa svAbhimAnarUpa dhanase samAna ho sakatI hai vaha svAbhimAnarUpa dhana hI terA yathArtha dhana hai // 156 // tInoM lokoMko nIce karanevAlI yaha AzArUpa khAna 14 athaadhH|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 AtmAnuzAsanam .... [zlo0 157aashaakhnirgaadheymdhHkRtjgttryaa| utsaryotsarpya tatrasthAnaho sadbhiH samIkRtA // 157 // vihitavidhinA dehasthityai tapAMsyupaLahaya nazanamaparabhaktyA dattaM kvacitkiyadicchati / / utsaryotsal tyaktvA tyaktvA / tatrasthAn AzAgartasthitAn, yatra viSaye AzA pravartate taM taM viSayaM parityaje (jye) tyarthaH // 157 // nimranthatAmavalambya pratijJAtavratasya parigrahAhaNAbhAvAdityamevAsyAH samIkaraNaM yuktamiti darzayan vihitetyAdizlokadvayamAha-- vihitavidhinA akRtAkAritAnanumoditAdyAgamoktavidhinA / upadvhayan vRddhi nayan / athAha hai| phira bhI yaha AzcaryakI bAta hai ki ukta AzArUpa khAnameM sthita dhanAdikoMkA uttarottara parityAga karake sajjana puruSoMne use samAna kara diyA hai| vizeSArtha--prANIkI AzA yA icchA eka prakArakA gaDDhA hai jo itanA gaharA hai ki yadi usameM tInoM hI lokoMkI sampadA bhara dI jAya to bhI vaha pUrA nahIM hogaa| yahAM isa bAtapara Azcarya pragaTa kiyA gayA hai ki itane gahare bhI usa AzArUpa gaDDhemeM sthita padArthoMko usameM se bAhira nikAlakara sajjana puruSoMne use pRthivItalake samAna kara diyA hai / so hai bhI yaha AzcaryakI-sI bAta / kAraNa ki lokameM to aisA dekhA jAtA hai ki jisa gaDDheke bhItarase miTTI, patthara yA cAMdI-sonA Adi jitane adhika pramAName bAhira nikAlA jAtA hai utanA hI vaha gaDDhA aura bhI adhika gaharA hotA jAtA hai| parantu sajjana puruSoMne usa AzArUpa gaDDhemeM sthita (abhISTa) padArthoMko usase bAhira nikAlakara gaharA karaneke badale use pUrA kara diyA hai / abhiprAya yaha hai ki jitanI jitanI icchAkI pUrti hotI jAtI hai utanI hI adhika tRSNA aura bhI baDhatI jAtI hai / isIliye vivekI manuSya jaba usa tRSNAko baDhAnevAle viSayabhogoMkI AzA hI nahIM karate haiM taba unakA vaha AzArUpa gaDDhA kyoM na pUrNa hogA? avazya hI pUrNa hogA / / 157 // tapoMko baDhAnevAlA muni AgamameM kahI gaI vidhike anusAra zarIrako sthira rakhaneke liye kisI kAlavizeSa (caryAkAla) meM dUsaroMke (zrAvakoMke)
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ -158] munirAhArAdRte nAnyat kiMcid gRhanti 149 nadapi nitarAM lajjAhetuH kilAsya mahAtmanaH kathamayamaho gaNhAtyanyAn parigrahadurgrahAn // 158 // kvacit caryAkAle / kiyat / akSavRkSaNamAtram / ta pi bhaktyA dataM kiyad gRhItamapi / kiletyAzcarye / anyAn dhana--satikAdIn / parigrahadurgrahAn parigrahA eva durgrahA: duSTA grahA: prANinAsapakArakatvAt // 1586. dAtAra ityAdi / tadatra-- tat dhanan, atra paatre| sarvopakAre-- dvArA bhaktipUrvaka diye gaye kucha thoDe-se AhArako grahaNa karanekI icchA karatA hai|vh bhI isa mahAtmAke liye atizaya lajjAkA kAraNa hotA hai| phira Azcarya hai ki yaha mahAtmA anya parigraharUpa duSTa pizAcoMko kaise grahaNa kara sakatA hai ? nahIM karatA hai| vizeSArya- tamako vRddhikA kAraNa zarIra hai| yadi zarIra svatha homA to usake Azrayase anazanAdi tapoMko bhale prakAra kiyA jA sakatA hai, aura yadi vaha svastha nahIM haiazakta hai-to phira usake Azrayase tapazcaraNa karanA sambhava nahIM hai| isIliye sAdhu tapazcaraNakI abhilASAse zarIrako sthira rakhane ke liye dAtAke dvArA navadhA bhaktipUrvaka diye gaye AhArako svalya mAtrA meM grahaNa karatA hai / isake liye bhI vaha svayaM AhArako nahIM banAtA hai aura anyase bhI nahIM banavAtA hai so to ThIka hI hai,kintu vaha apane nimittase banAye gaye (uddiSTa) bhojanako bhI nahIM grahaga karatA hai / sAtha hI vaha indriyadamana aura sahanazIlatA prApta karane ke liye eka-do gRha AdikA niyama bhI karatA hai| isa prakArase yadi use niraMtarAya AhAra prAna hotA hai to vaha use grahaNa karatA hai, anyathA vApisa calA AtA hai aura isase kisI prakArake khedakA anubhava nahIM karatA hai-niraMtarAya AhArake na prApta honese vaha dAtAko burA nahIM samajha sakatA hai / ukta prakArase prApta hue AhArako grahaga karatA huA bho sAdhu isa paravazatAke liye kucha lajjAkA anubhava karatA hai / aisI sthiti meM vaha sAdhu AhArake atirikta anya (dhana athavA vasatikA Adi) kisI vastuko apekSA karegA,yaha to sarvathA hI asambhava haiM // 158 // dAtA to gRhastha
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 AtmAnuzAsanam . [ zlo0 159 vAtAro gRhacAriNaH kila dhanaM deyaM tadatrAzanaM gRhantaH svazarIrato'pi viratAH sarvopakArecchayA / lajjava manasvinAM nana punaH kRtvA kathaM tatphalaM rAmadveSavazIbhavanti tadidaM cakrezvaratvaM kaleH // 159 // cchayA gRNhanti / lajjaiva- eSA sarvopakAramaGagIkRtya azanagrahaNecchA lajjaiva / manasvinAM paNDitAno mAninAM vA / tatphalaM tat azanamAtraM ca phalaM nimittaM kRtvA / dAtA hi taM nimittaM kRtvA ahamevotkRSTo dAtA, anye tu nikRSTA: ityAdi prakAraM rAmadveSAdikaM karoti / yatiH punaH anena utkRSTam azanaM dattam anena nikRSTam ityAdirUpatayeti / cakrezvaratvaM prabhutvam // 159 // rAgadveSAdhInatA ca karmaNA kriyate, tena ca karmamA bhavata: ki haiM aura vaha deya dhana (dene yogya dhana) yahAM pAtrake liye bhaktipUrvaka diyA jAnevAlA bhojana hai / sabake upakArako icchAse jo usa AhArarUpa dhanako grahaNa karanevAle sAdhu haiM ve apane zarIrase bhI virata (niHspRha) hote haiM / yaha AhAragrahaNakI icchA bhI una svAbhimAniyoMke liye lajjAkA hI kAraNa hotI hai| phira bhalA usa AhArako nimitta banA karake ve (sAdhu aura dAtA) rAga-dveSake vazIbhUta kaise hote haiM ? vaha isa paMcama kAlakA hI prabhAva hai / vizeSArtha-dAnake nimitta tIna haiM-dAtA, pAtra aura deya / so yahAM dAtA to gRhastha, pAtra muni aura deya dhana AhAra mAtra hai / jo mani usa AhArako grahaNa karate haiM ve bhI kevala isa vicArase karate haiM ki isase zarIra sthira rahegA, jisase ki hama tapazcaraNa Adi karake Atmahitake sAtha hI sadupadezAdike dvArA dUsaroMkA bhI hita kara skeNge| itanepara bhI jo svAbhimAnI vidvAn haiM ve usa AhAra mAtrake grahaNa karane meM bhI lajjita hote haiN| yaha hai satpAtra aura nirabhimAnI sadgRhastha dAtAoMko sthiti / isake viparIta jo dAtA usa AhAradAnake nimittase yaha samajhatA hai ki maiM hI utkRSTa dAtA hUM, anya dAtA nikRSTa haiM, tathA maiM ina sAdhuoMpara upakAra kara rahA hUM; vaha dAtA nindanIya hai| isI prakAra jo sAdhu bhI usa AhArake nimittase kisI dAtAkI prazaMsA
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 160 ] - karmakRtA hAniH AmRSTaM sahajaM tava trijagatobodhAdhipatyaM tathA saukhyaM cAtmasamudbhavaM vinihataM / nirmUlataH karmaNA / kRtamityAha - AmRSTamityAdi / AmRSTaM luptm| vinihataM spheTitam / nirmUlataH niHsaiSataH satkAraNabhUtAtmavizuddhivizeSeNa saha ityarthaH / dainyAt cAritramohodayaprabhavaviSaya 151 1 karatA hai ki isane uttama AhAra diyA hai, tathA anya dAtAkI nindA karatA hai ki isane niSkRSTa AhAra diyA hai, vaha bhI jo isa prakAra se rAga va dveSa ke vazIbhUta hotA hai usakA kAraNa isa kalikAla ke prabhAva ko hI samajhanA cAhiye / anyathA pUrva meM jahAM dAtA yaha samajhatA thA ki satpAtrako dAna denA yaha gRhasthakA Avazyaka kartavya hai tathA isa gRhastha jIvanakI saphalatA bhI isI meM hai, vaha suavasara mujhe puNyodaya se hI prApta huA hai Adi; vahAM ve satpAtra (sAdhu) bhI dAtAke dvArA jaisA kucha bhI rUkhA-sUkhA bhojana prApta hotA thA usImeM saMtuSTa hote the-dAtAke prati kabhI bhI rAga-dveSa nahIM karate the / ve dAtA aura pAtra Aja nahIM upalabdha hote haiM / isase yahI nizcaya hotA hai ki dAtA aura pAtroMkI jo vartamAnameM yaha duravasthA ho rahI hai vaha kalikAlake hI prabhAvase ho rahI hai / / 159 / / he Atman ! tInoM lokoMko viSaya karanevAle jJAna (kevalajJAna) ke Upara terA jo svAbhAvika svAmitva thA use isa karmane lupta kara diyA hai tathA para padArthoM kI apekSA na karake kevala AtmA mAtrase utpanna honevAle tere usa svAbhAvika sukhako bhI ukta karmane pUrNarUpase naSTa kara diyA hai / jo tU cirakAlase upavAsAdike kaSTapUrvaka kutsita bhojanoM (nIrasa evaM namakase hIna Adi) ke bandhanameM sthita rahA hai vahI tU nirlajja hokara usa karmake dvArA kiye gaye indriyasukhoM ( viSayasukhoM) se dInatApUrvaka saMtuSTa hotA hai / / vizeSArthaM jIva svabhAva se anantajJAna evaM ananta sukhase saMpanna hai / kintu karmakA AvaraNa rahanese vaha pragaTa nahIM hai-- lupta ho rahA hai / jo prANI ajJAnatAse apanI ananta zaktikA anubhava nahIM karate haiM ve hI usa karmake dvArA 1 ja vinihitaM /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 AtmAnuzAsanam [ zlo0 160 denyAttadvihitaistvamindriyasukhaH saMtRpyase nistrapaH sa tvaM yazcirayAtanAkadazanairbaddhasthitastuSyasi / // 160 // prArthanAvazAt / tadvihitaiH karma vRtaiH / cirayAtanAkadazanaiH ciraM bahutaraM kAlaM pUrvayAtanAm upavAsAdikadarthanAM kArayitvA pazcAt kadazanAni alavaNa--- kodrava - kAJjikAdIni a: baddhasthita: gupto bandhane sthitaH // 160 / / astu cendriyasukhAbhilASaH tathApi yatra viziSTA indriyanirmita tuccha indriyasukhoM ( AhArAdijanita ) se santuSTa hote haiM / isameM ve apanI dInatAko pragaTa karate hue lajjita bhI nahIM hote haiM / aise indriyalolupI jIva upavAsa Adike kaSTako sahakara jaisA kucha rUkhAsUkhA bhojana prApta hotA hai usameM santuSTa hote haiM / yadi ve apanI svAbhAvika AtmazaktikA anubhava kareM to aise dInatApUrNa AcaraNa meM unheM saMtoSa ke sthAna meM lajjAkA hIM anubhava hogaa| udAharaNArtha yadi koI balavAn manuSya kisI anya vyaktiko sampatti AdikA apaharaNa karake usako apane AdhIna rakhatA huA apanI hI icchAse bhojana Adi detA hai to AdhInastha manuSya yadi kAyara hai taba to vaha apanA sarvasva kho karake bhI usake dvArA kucha bhI rUkhA-sUkhA bhojana Adi diyA jA rahA hai usapara santuSTa hotA hai aura kisI prakArako lajjAkA anubhava nahIM karatA hai / kintu jise apanI zaktikA abhimAna hai vaha anya ke dvArA diye jAnevAle bhojana Adike liye lajjita hotA hai tathA usa avasarakI khoja meM rahatA hai ki jaba ki usa apane zatruko naSTa karake apanI harI gaI sampattiko vApisa prApta kara le| ThIka isI prakArase jo avivekI prANI haiM ve karmarUpa zatruke dvArA jo apanI svAbhAvika sampatti ( ananta jJAnAdi ) harI gaI hai use prAta karanekA udyoga nahIM karate, balki ukta karmake dvArA diye jAnevAle tuccha evaM kSaNika indriya sukhameM hI santuSTa hote haiM / kintu jo vivekI jIva haiM ve usa karma -- zatru ke dvArA lupta kI gaI apanI usa svAbhAvika sampattiko prApta karanekA niraMtara udyoga karate haiM aura vaha jaba taka unheM prApta nahIM hotI hai tabataka usakI | musthitistuSyasi /
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ -161] bhogAbhilASiNA svargAya yatitavyam 153 tRSNA bhogeSu cedbhikSo sahasvAlpaM svareva te / pratIkSya pAkaM ki pItvA peyaM bhukti vinAzayaH // 161 // viSayAH santi taddarzayannAha- tRSNetyAdi / sahastra pratIkSasva / alpaM stokaM vratAnuSThAnakAlaM yAvat / svareva svarga eva / te bhogAH // 161 / / karmaNA prAptike sAdhanabhUta zarIrako sthira rakhaneke liye ukta karmake nimittase prApta honevAle bhojanako grahaNa to karate haiM, kintu use svAbhimAnapUrvaka lajjAke sAtha hI grahaNa karate haiM, na ki nirlajja va dIna banakara / isa prakArase antameM ve apanI usa svAbhAvika sampatti (anantacatuSTaya) ko avazya prApta kara lete haiM // 160 // he sAdho! yadi tujhe bhogoMke viSayameM abhilASA hai to tU kucha samayake liye vratAdike AcaraNase honevAle thoDe-se kaSTako sahana kara / aisA karanese tujhe svarga prApta hogA, ve bhoga vahAMpara hI haiM / tU pAkako pratIkSA karatA huA pAnI Adiko pI karake kyoM bhojanako naSTa karatA hai ? ||vishessaarth-- jo sAdhu bAhya viSayabhogoMkI abhilASA karatA hai usako lakSyameM rakhakara yahAM yaha kahA gayA hai ki yadi tujhe viSayabhogoMkI hI abhilASA hai to tU kucha samayake liye vratAdike AcaraNase jo thoDA-sA kaSTa honevAlA hai use sthiratAse sahana kara / kAraNa yaha ki aisA karanese tujhe terI hI icchAke anusAra svarga meM una viSayabhogoM kI prApti ho jaavegii| phira tU sAgaropama kAlataka usa viSayasukhakA anubhava karate rhnaa| aura yadi tU aisA nahIM karatA hai to phira terI aisI avasthA hogI jaisI ki avasthA usa manuSyako hotI hai jo ki thoDe-se kAla ke liye. bhojanake paripAka kI pratIkSA na karake bhUkhase pIDita hotA huA pAnI Adiko pI karake hI usa bhakhako naSTa karake bhojanake Anandako bhI naSTa kara detA hai / abhiprAya yaha hai ki jo viSayatRSNAke vazIbhUta hokara vratAdike AcaraNako chor3a detA hai use mokSasukha milanA to dUra hI rahA, kintu vaha viziSTa viSayasukha bhI use prApta nahIM hotA jo ki svargAdimeM jAkara prApta kiyA jA sakatA thA // 161 // jina sAdhuoMke nirdhanatA (uttama AkiMcanya)
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 AtmAnuzAsanam [zlo0 162nirdhanatvaM dhanaM yeSAM mRtyureva hi jIvitam / kiM karoti vidhisteSAM satAM jJAnakacakSuSAm // 162 // cendriyasaukhyAni jIvitaM ca vidhIyate / ye caivaMvidhA munayasteSAM kiM karoti karmeti darzayanirdhanatvamityAha-- nirdhanatvamityAdi / nirdhanatvaM ni:saMgatA / dhanaM vibhUtiH abhipretaprayojanaprasAdhakatvAt / mRtyureva hi saMnyAsena prANatyAgaH / jIvitaM prItikaraM viziSTajIvitahetutvAt // 162 / / keSAM tarhi vidhiH hI dhana hai tathA mRtyu hI jinakA jIvana hai una jJAnarUpa advitIya netrako dhAraNa karanevAle sAdhuoMkA bhalA karma kyA aniSTa kara sakatA hai ? arthAt kucha bhI nahIM kara sakatA hai| vizeSArtha--- jisa prakAra anya janoMko prANoMse adhika dhana priya hotA hai usI prakAra sAdhuoMko bhI nirdhanatA (digambaratva) adhika priya hotI hai / kAraNa ki unakA vahI eka apUrva dhana hai, jisakI ki ve sadAse rakSA karate haiM / aihika sukhakI abhilASA karanevAle prANiyoMko jaise jIvana priya hotA hai vaise hI paramArthika sukhakI abhilASA rakhanevAle sAdhu puruSoMko maraNa priya hotA hai / ve vRddhatva evaM kisI asAdhya roga Adike upasthita honepara dharmakA rakSaNa karate hue prasannatAse samAdhimaraNako svIkAra karate haiN| una manasviyoMko kiMcit bhI maraNakA bhaya nahIM hotaa| usakA bhaya to kevala ajJAnI jIvoMko hI huA karatA hai / aisI avasthAmeM deva bhalA unakA kyA aniSTa kara sakatA hai ? kucha bhI nahIM / kAraNa yaha ki daiva yadi kucha aniSTa kara sakatA hai to yahI kara sakatA hai ki vaha dhanako naSTa kara degA, isase bhI adhika kucha aniSTa vaha kara sakatA hai to prANoMkA apaharaNa kara legA / so yaha ukta manasvI jIvoMko iSTa hI hai / taba usane unakA aniSTa kiyA hI kyA ? kucha nahIM // 162 // jina jIvoMke jIvanakI abhilASA aura dhanakI abhilASA rahatI hai unhIM jIvoMkA karma kucha aniSTa kara sakatA hai- vaha unake priya jIvana aura dhanako naSTa karake hAni kara sakatA hai| parantu jina jIvoMkI
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ -164] viSayAzayA tapastyajatAM nindA 155 jIvitAzA dhanAzA ca yeSAM teSAM vidhividhiH / kiM karoti vidhisteSAM yeSAmAzA nirAzatA // 163 // parAM koTi samArUDhau dvAveva stutinindayoH / yastyajettapase cakraM yastapo viSayAzayA // 164 // svakAryakartA syAdityAha- jIvitAzetyAdi / vidhividhiH vidhiH karma, vidhi sraSTA / AzAnirAzatA AzAyA: nirAzatA ni:kAGkSatA, sarvathA viSayAzArahitatetyarthaH // 163 // sAmrAjyaM tyaktvA AzAnirAzatAmavalamba. mAnastha, tapazca tyaktvA sAmrAjyamAzrayata: phalamAdarzayan parAmityAdizlokadvayamAha- parAM koTiM paramaprakarSam / tapase taponimittam / cakra cakravartitvam // 164 // tyajatvityAdi / svotyaM viSayanirapekSaM karmaviviktAtmaAzA- jInekI icchA aura viSayatRSNA- niHzeSatayA naSTa ho cukI hai unakA vaha karma bhalA kyA aniSTa kara sakatA hai ? kucha bhI nahIM- yadi vaha unake jIvana aura dhanakA apaharaNa karatA hai to vaha unake abhISTako hI sampAdita karatA hai // 163 // jo manuSya tapake liye cakravartIkI vibhUtiko choDatA hai tathA isake viparIta jo viSayoMkI abhilASAse usa tapako choDatA hai ve donoM hI kramazaH stuti aura nindAkI utkRSTa sImApara pahuMcate haiM // vizeSArtha--- jo vivekI jIva cakravartI jaisI vibhUtiko pAkara bhI use AtmahitameM bAdhaka jAnakara tuccha tRNake samAna choDa detA hai aura nigrantha hokara durdhara tapako svIkAra karatA hai vaha sabase adhika prazaMsAke yogya hai / isake viparIta jo kAraNa pAkara vira. vitako prApta hotA huA prathama to rAjyavaibhavako choDakara tapako svIkAra karatA hai, aura phira pIche unhIM pUrvabhukta bhogoMkI abhilASAse usa durlabha tapako choDakara punaH usa sampattikA upabhoga karane lagatA hai, vaha sabase adhika nindAkA pAtra hai-- usakI ajJAnatAko dhikkAra hai // 164 / / cUMki tapakA phala jo sukha hai vaha sukha anupama-- samasta saMsArI jIvoMko durlabha, karmakI apekSA na karake kevala AtmamAtrakI apekSAse utpanna honevAlA, aura sadA rahanevAlA (avinazvara) hai; sI. liye yadi cakravartI usa tapake liye sAmrAjyako chor3a detA hai to vaha
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 [ zlo0 165 AtmAnuzAsanam tyajatu tapase cakraM catrI yatastapasaH phalaM sukhamanupamaM svotthaM nityaM tato na tadadbhutam / idamiha mahaccitraM yattadviSaM viSayAtmakaM punarapi sudhIstyaktaM bhaktuM jahAti mahattapaH // 165 // zayyAtalAdapi tuko'pi bhayaM prapAtAt tuGgAttataH khalu vilokya kilAtmapIDAm / citraM trilokazikharAdapi dUratuGgAd dhImAn svayaM na tapasaH patanAdvibheti // 166 // svarUpaprabhavam / viSaM viSayAtmakaM viSayarUpaM viSam / jahAti tyajati / 165 / / tapastyajatAM ca vismayaM kurvannAha - zayyAtalAditi / tukro'pi bAlo'pi I bhayaM gacchati / kasmAt / prapAtAt prapatanAt / tuGgAt mahataH / tataH zayyAtalAt / dUtuGgAt atizayena mahataH kucha AzcaryakI bAta nahIM hai / Azcarya to mahAn isa bAtakA hai ki jo buddhimAn pUrva meM viSayoMko viSa ke samAna ghAtaka samajhakara chor3a detA hai aura tatpazcAt unhIM choDe hue viSayoMko phirase bhogane ke liye grahaNa kiye hue usa mahAn tapako bhI choDa detA hai / / 165 / / dekho, bAlaka bhI UMce zayyAtala ( palaMga ) se gira jAnepara honevAlI apanI pIDAko dekhakara nizcayataH usase bhayako prApta hotA hai / parantu Azcarya hai ki buddhimAn sAdhu tIna lokake zikharase bhI atizaya UMce (mahAn) usa tapase svayaM cyuta hotA huA bhayako prApta nahIM hotA hai // vizeSArtha -- tapa tInoM lokoMmeM atizaya pUjya evaM avinazvara sukhakA kAraNa hai, isIliye use tIna lokake zikharase bhI unnata batalAyA gayA hai / jo bAlaka hitAhita vivekase rahita hotA hai vaha bhI jaba UMce kisI palaMga - yA pAlane AdimeM sthita hotA hai taba vahAMse gira paDanekI AzaMkA se bhayabhIta hotA hai / parantu jo sAdhu vivekI hai aura isIliye jisane viSayatRSNA ko choDakara tapako svIkAra kiyA thA vaha phirase bhI usa ucchiSTaka samAna viSayasukha ke upabhogake liye Atura hotA huA grahaNa kie hue usa tapako choDakara durgatimeM paDanese bhayabhIta nahIM hotA, yaha
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ aho hInapuNyAH saMyamaM tyajanti vizuddhayati durAcAraH sarvo'pi tapasA dhruvam 1 karoti malinaM tacca kila sarvAdharaH paraH // 1675 santyeva kautukazatAni jagatsu ki tu -264 ] vismApakaM tadalametadiha dvayaM naH / pItvAmRtaM yadi vamanti visRSTapuNyAH saMprApya saMyamanidhi yadi ca tyajanti // 168 157 indrAdibhirvandyAt tapasaH / / 166 // yena ca tapasA mahApApaprakSAlanaM bhavati tadapi malinatAM nayanti nIcA ityAha-vizuddhayatItyAdi / durAcAraH brahmahatyAdividhAyI / dhruvaM nizcitam / tacca tapaH / malinaM sAticAram / kila ityAzcayeM -sarvAdharaH nikRSTa: / para: aparaH anyaH // 167 // AzcaryahetUnAM madhye tapastyAgine : atyAzcaryahetutvaM darzayannAha - santyevetyAdi / vismApakaM vismayajanakam / naH asmAkam / tat kautukam / alam atyarthena / iha jagati | etadvakSyamANadvayam / visRSTapuNyAH parityaktapuNyAH || 168 / / tasmAtsaMyama - kitane Azcarya kI bAta hai / aise sAdhuko usa ajJAna bAlakase bhI adhika mUrkha samajhanA cAhiye // 166 // jisa tapake dvArA niyamataH saba hI duSTa AcaraNa zuddhiko prApta hotA hai usa tapako bhI dUsarA nikRSTa manuSya malina karatA hai // vizeSArtha - jo jala vastukI malinatA ko dUra kara use zuddha karatA hai usa jalako hI yadi koI gaMdalA karatA hai to vaha jisa prakAra nindAkA pAtra hotA hai, usI prakAra jo tapa pUrvopArjita pApako naSTa karake AtmAko zuddha karanevAlA hai use hI yadi koI duzcaritra sAdhu apane pApAcaraNase malina karatA hai to vaha sabase nIca hIM kahA jAvegA / isa prakArake durAcaraNa se na jAne usako kitane mahAt dukha sahane paDeMge / / 167 / / lokameM Azcaryajanaka saikaDoM kautuka haiM, parantu unameM se ye do kArya hameM atizaya Azcaryajanaka pratIta hote haiM / prathama to Azcarya hamako unapara hotA hai jo ki pahile to amRtakA pAna karate haiM aura phira pIche vamana karake use nikAla dete haiM / dusarA Azcarya unake Upara hotA hai jo ki pUrvameM to vizuddha saMyamarUpa nidhiko grahaNa 1. mu sarvAdharo'paraH /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 169 iha vinihatabahvArambhabAhyoruzatrospacitanijazaktenapiraH kobhypaay:| azanazayanayAnasthAnadattAvadhAna:kuru tava parirakSAmAntarAn hantukAmaH // 169 nidhim aparityajantaH sarvasaMgaparityAgaM kRtvA rAganirmalanAya yatantAmiti zikSA prayacchannAha-ihetyAdi / tava nAparaH ko'pyapAya : duHkhahetukaH / kthNbhuutsyetyaahvinihtetyaadi| bahoH sAvadyakarmaNa: ArambhaH bahAraMbhaH vinihato bahvAraMbha eva bAhya UrurmahAn shtruryen| upacitanijazakteH upacitA puSTi nItA saMyamAnuSThAnena nijA zaktiryena / dattAvadhAnaH prayatnaparaH san / kuru parirakSAM saMyamasya / AntarAn rAgAdIn // 169 / / manaso niyanRgo cAtmano rakSA rAgAdiprakSayazca syAt / tasya ca karate haiM aura tatpazcAt use choDa bhI dete haiM / abhiprAya yaha hai ki pUrvameM tapa-saMyamAdiko svIkAra karake bhI jo pIche phirase viSayoMmeM anurakta hokara use chor3a detA hai isa prakArakA hIna manuSya samajhanA cAhiye jo ki pUrvameM amRtako pI karake phira pIche use vamana dvArA bAhira nikAla detA hai // 168 // he bhavya ! bahuta pApakarmake ArambharUpa bAhirI zatruko naSTa karake apanI AtmIka zaktiko baDhA lenevAle tere liye anya koI bhI dukhakA kAraNa nahIM ho sakatA hai / tU rAga-dveSAdirUpa Antarika zatruoMko naSTa karanekA abhilASI hokara bhojana,zayana, gamana evaM sthiti Adi kriyAoMke viSayameM sAvadhAna hotA huA apane saMyamakI rakSA kara // vizeSArtha-jisa prakAra rAjAko rAjyako bhraSTa kara denevAle bAhya aura abhyantara do prakArake zatra hote haiM usI prakAra muniyoMko bhI usa padase bhraSTa kara denevAle ve hI do prakArake zatru hote haiM / yadi rAjA buddhimAna hai to vaha jisa prakAra apane bAhya zatruoMkovidveSI anya rAjA Adiko- apane adhIna rakhatA hai, usI prakAra vaha apane kAma, krodha, lobha, mada, mAna aura harSa rUpa antaraMga zatruoM ( ayuktitaH praNItAH kAma-krodha-lobha-mada-mAna-harSAH kSitIzAnAma taraGago'riSaDvargaH / nI. vA. ariSaDvargasamuddeza 1. ) ko bhI vazameM
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ -170 'manaso niyantraNamit] katavyam avekAntAtmArthaprasavaphalabhArAtibinate vacaHparNakoNe vipulanayazAkhAzatayute / niyantraNamityaM kartavyamityAha-. anekAntetyAdi / anekAnto dharma AtmA svarUpaM yeSAM te ca te azvi te eva prasavaphelAni puSpaphalAni, teSAM bhAraH saMghAtastena vinate / vaca:- pAkINe vAMsi saMskRtaprAkRtavacanAni sAnyeva pani tai: AkIrSe yukte / vipuletyAdi---vipulA: pracurAH te ca se rakhatA hai / isa prakArase usakA rAjya niHsandeha surakSita rahatA hai| isI prakArase jo vivekI sAdhu munipadase bhraSTa karanevAle hiMsAjanaka ArambhAdirUpa bAhya zatruoMse rahita hokara rAga-dveSAdirUpa antaraGaga zatruoMko bhI jItaneke liye bhojana-zayanAdi kriyAoMmeM sadA sAvadhAna rahatA haisaMyama va tapase bhraSTa nahIM hotA hai-vaha bhI nizvayase apane sAdhupadako surakSita rakhakara nirAkula sukhako prApta karatA hai / / 169 / / jo zrutaskandharUpa vRkSa aneka dharmAtmaka padArtharUpa phUla evaM phaloMke bhArase atizaya jhukA huA hai, vacanoMrUpa pattoMse vyApta hai, vistRta nayoMrUpe saikaDo zAkhAoMse yukta hai, unnata hai, tathA samIcIna evaM vistRta matijJAnarUpa jaDase sthira hai usa zrutaskandharUpa vRkSake Upara buddhimAna sAdhuke liye apane manarUpI baMdarako pratidina ramAnA cAhiye ||vishessaarth-jise prakAra baMdara svabhAvase yadyapi atizaya caMcala hotA hai, paraMtu yadi use phala-phUloMse paripUrNa koI vizAla vRkSa upalabdha ho jAtA hai to vaha upadravaM karanA choDakara usake Upara rama jAtA hai| isI prakAra prANiyoMkara mana bhI atizaya caMcala hotA hai, usake nimittase hI prANI bAhya para padArthomeM iSTAniSTakI kalpanA karake rAga-dveSako prApta hote haiN| sAdhAraNa manuSyoMkI to bAta hI kyA, kintu kabhI kabhI sAdhuoMkA bhI mana caMcala ho uThatA hai-ve bhojanAdike viSayameM rAga-dveSakA anubhava karane lagate haiN| isIliye yahAM aise hI sAdhuko lakSya karake yaha upadeza diyA gayA hai ki vaha bandarake samAna caMcala apane manako zrutarUpa vRkSake Upara
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8E0 AtmAnuzAsanam samusuGage samyakpratatamatimUle pratidinaM zrutaskandhe dhImAn ramayatu manomarkaTamamum // 170 // [ klo0 170 nayAraca te eva zAkhAzatAni tai: yukte saMyukte samuttuGage bRhati / samya tatamatimUle samyak samIcInA pratatA vistIrNA cAsau matizca sA mUlaM kAraNaM yasya ' matipUrvazrutam " ityabhidhAnAt / atha vA samIcInaM pratataM prahRtaM matireka mUlaM yasya // 170 // ramAve - usake cintana meM pravRtta kareM / jisa prakAra vRkSa phUloM aura phaloM ke bhArase jhukA huA hotA hai usI prakAra vaha zrutarUpa vRkSa bhI aneka dharmAtmaka padArthoM ke bhArase ( vicArase) namrIbhUta hai, vRkSa yadi patroMse vyApta hotA hai to yaha zrutarUpa vRkSa bhI pattoMke samAna ardhamAgadhI Adi bhASAorUpa vacanoMse vyApta haiM, vRkSameM jahAM anekoM zAkhAoM kA vistAra hotA hai vahAM isa zrutarUpa vRkSameM bhI una zAkhAoMke samAna nayoMkA vistAra adhika hai, jaise vRkSa unnata ( UMcA ) hotA hai vaise hI zrutavRkSa bhI unnata (mahAn sAdhAraNa janoMko durlabha ) hai, tathA jisa prakAra vRkSako sthira rakhanevAlI usakI kitanI hI jar3eM phailI hotI haiM, tathA usI prakAra aneka (336) bhedoMrUpa jo vistRta matijJAna hai vaha isa zrutarUpa vRkSakI gaharI jaDake samAna hai jisake ki nimittase vaha sthira hotA hai / isa prakAra usa caMcala manako bAhya viSayoMkI orase khIMcakara isa zrutarUpa vRkSa ke Upara ramAnese - zrutake abhyAsameM lagAnese - usake nimitta se honevAlI rAga-dveSarUpa pravRtti naSTa ho jAtI hai / isase karmoMkI saMvarapUrvaka nirjarA hokara mokSasukhakI prApti hotI hai / / 170 / / vaha jIvAdirUpa vastu tadatatsvarUpa arthAt nityAnityAdisvarUpako prApta hokara virAmako nahIM prApta hotI hai, isa prakAra samasta tattvakA jAnakAra vizvakI anAdinidhanatAkA vicAra kare // vizeSArtha ---- pUrva zloka meM yaha nirdeza kiyA thA ki sAdhuke liye apane caMcala manako zrutake abhyAsa meM lagAnA cAhiye / isakA spaSTIkaraNa karate hue yahAM yaha batalAyA hai ki -
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ -171] manoniyantraNArtha tattvaM vicAraNIyam tadeva tadatadrUpaM prApnuvanna viraMsyati / iti vizvamanAdyantaM cintayedvizvavit sadA // 171 // zrutaskandhe mano ramayan itthaM tattvaM bhAvayet ityAha-- tadevetyAdi / tadeva jIvAdilakSaNaM vastu / tadatadrUpaM nityAnityarUpaM sadasadAdirUpaM vA / prApnuvan na viraMsyati sAvadhi na bhaviSyati na2 vinazyati vaa| iti evaM / vizvaM jIvAdivastuprapaJca:3 / anAdyantam AdyantavihInam / / 171 // mrAntamidaM jJAnaM AgamameM varNita jIvajIvAdi padArthoM se pratyeka vivakSAbhedase bhinna bhinna svarUpavAlA hai / jaise- eka hI AtmA jahAM dravyakI pradhAnatAse nitya hai vahAM vaha paryAyakI pradhAnatAse anitya bhI hai| kAraNa yaha ki AtmAkA jo caitanya dravya hai usakA kabhI nAza sambhava nahIM hai, vaha usakI samasta paryAyameM vidyamAna rahatA hai| jaise-suvarNase uttarottara utpanna honevAlI kaDA, kuNDala evaM sAMkala Adi paryAyoMme suvarNasAmAnya vidyamAna rahatA hai| ataeva vaha dravyArthika nayakI pradhAnatAse nitya kahA jAtA hai| parantu vahI cUMki paryAyakI apekSA aneka avasthAoMmeM bhI pariNata hotA hai- eka rUpa nahIM rahatA, isIliye paryArthika nayako apekSA ukta AtmAko anitya bhI kahA jAtA hai / lokavyavahArameM bhI kahA jAtA hai ki amuka manuSya mara gayA hai, amukake yahAM putrajanma huA hai, Adi / yadyapi nityatva aura anityatva ye donoM hI dharma paraspara viruddha avazya dikhate haiM to bhI vivakSAbhedase unake mAnane meM koI virodha nahIM AtA / jaise- eka hI devadatta nAmakA vyakti apane putrakI apekSA jisa prakAra pitA kahA jAtA hai usI prakAra vaha apane pitAko apekSA putra bhI kahA jAtA hai| isa prakArakA vyavahAra lokameM spaSTatayA dekhA jAtA hai, isameM kisIko bhI virodha pratIta nahIM hotaa| parantu hAM, yadi koI jisa putrakI apekSA kisoko pitA kahatA hai usI putrakI hI apekSAse yadi use putra bhI kahatA hai to usakA vaisA kahanA nizcita hI viruddha hogA aura isIliye vaha nindAkA pAtra hogA hii| isI prakAra jisa dravyako apekSA vastuko 1 pa tadatadrUpaM nityAnityasvarUpaM vA / 2 pa 'na' ityetannAsti / 3 pa prapaMcaM / A. 11
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 [ zlo0 172 AtmAnuzAsanam ekamekakSaNe siddhaM prauvyotpattivyayAtmakam / abAdhitAnyatatpratyayAnyathAnupapattitaH // 172 // bhaviSyatItyAzaGkAM nirAkurvannAha-- ekamityAdi / ekaM jIvAdi vastu / ekakSaNe ekasmin samaye / dhrauvyotpattivyayAtmakaM siddham - siddhaM nirNItaM dhauvyAtmakaM dravyApekSayA, utpAda-vyayAtmakaM paryAyApekSayA / kutastadAtmakaM tatsiddham ityAha nitya mAnA jAtA hai usI dravyakI apekSA yadi koI use anitya samajhale to usake samajhane meM avazya hI virodha rahegA / parantu eka hI vastuko dravyakI apekSA nitya aura paryAyakI apekSA anitya mAnanemeM kisI prakAra ke bhI virodhakI sambhAvanA nahIM rhtii| isI prakAra pratyeka vastuko apekSAbhedase sat aura asat, eka aura aneka tathA bhinna aura abhinna Adi svarUpoM ke mAnanemeM kisI prakArakA virodha nahIM hotA; balki isake viparIta use durAgrahavaza eka hI svarUpa mAnanemeM avazya virodha hotA hai / isa prakAra sAdhuko zrutake cintana meM- vastusvarUpa ke vicAra meM - apane manako lagAnA caahiye| aisA karanesa vaha sAtha niThalle 'manake dvArA utpanna honevAlI rAga-dveSamaya pravRttise avazya hI rahita hogA / / 171 / / eka hI vastu vivakSita eka hI samaya meM dhrauvya, utpAda aura nAzasvarUpa siddha hai; kyoMki isake binA ukta bastumeM jo bheda aura adarUpa nirbAdha jJAna hotA hai vaha ghaTita nahIM ho sakatA hai // vizeSArthabAhya aura Abhyantara nimittako pAkara jIva aura ajIva dravya apanI jAtiko na choDate hue jo avasthAntarako prApta hote haiM, isakA nAma utpAda hai- jaise apanI pudgala jAtiko na choDakara miTTIkai piNDaka ghaTa paryAyako `prApta karanA / ukta donoM hI kAraNoMse dravyakI jo pUrva avasthAkA nAza hotA hai ise vyaya ( nAza) kahA jAtA hai - jaise usa ghaTakI utpatti meM usI miTTI ke piNDakI piNDarUpa pUrva paryAyakA nAza / anAdi pAriNAmika svabhAvase vastukA utpAda aura nAzase rahita hokara sthira rahanekA nAma dhauvya hai / ye tInoM hI avasthAyeM pratyeka vastumeM prati
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ -172] vastuno dhrauvyotpAdavyayAtmakatvasiddhiH 163 abAdhitetyAdi / abAdhitI ca to anyatatpratyayau ca bhedAbhedapratyayau tayoH anyathAnupapattitaH / uktaM ca-- " bhedajJAnAt pratIyete prAdurbhAvAtyayau yadi / abhedajJAnataH siddhA sthitiraMzena kenacit // " // 172 / / nanu dhrauvyAditritayAtmakatvaM vastuno'nupapannam sarvathAnityAyekaka samaya rahatI haiN| kAraNa yaha ki pratyeka padArtha sAmAnya-vizeSAtmaka hai, ataeva jahAM vizeSarUpase vastu (ghaTa) kA utpAda hotA hai vahIM usakA (mRtpiNDakA) nAza bhI hotA hai| parantu sAmAnya (paudgalikatva) svarUpase na vastukA utpAda hotA hai aura na nAza bhI- vaha sAmAnya (pudgala) svarUpase donoM (ghaTa aura mRtpiDa) hI avasthAoMmeM vidyamAna rahatI hai / isa bAtakA samarthana svAmI samantabhadrAcAryane nimna dRSTAntake dvArA kiyA hai- ghaTa-mauli-suvarNArthI nAzotpAdasthitiSvayam / zoka-pramodamAdhyasthyaM jano yAti sahetukam // arthAt kisI sunArane suvarNake ghaTako toDakara usase mukuTako bnaayaa| isako dekhakara jo vyakti ghaTako cAhatA thA vaha to pazcAttApa karatA hai, jo mukuTako cAhatA thA vaha harSita hotA hai, aura jo suvarNa mAtrako cAhatA thA vaha harSa-viSAda donoMse rahita hokara madhyastha hI rahatA hai // A. mI. 59. isase siddha hotA hai ki pratyeka vastu pratyek samayameM utpAda, vyaya aura dhrauvyasvarUpa hai / aisA mAnanepara hI usake viSayameM honevAlI bhedabuddhi aura abhedabuddhi saMgata hotI hai, anyathA vaha ghaTita nahIM ho sakatI hai; aura vaisI buddhi hotI avazya hai| tabhI to bhedabuddhike kAraNa ghaTako TUTA huA dekhakara usakA abhilASI dukhI aura mukuTakA abhilASI harSita hotA hai| kintu una donoM hI avasthAoMmeM abhedabuddhike rahanese suvarNakA abhilASI na dukhI hotA hai aura na harSita bhii| isaliye pratyeka padArtha pratisamaya utpAda, vyaya aura dhrauvya svarUpa hai; aisA nizcaya karanA cAhiye // 172 // jIva-ajIva Adi pa nityaayek|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 [zlo0 173 AtmAnuzAsanam na sthAsnu na kSaNavinAzi na bodhamAnaM nAbhAvamapratihatapratibhAsarodhAt / rUpatvAttasyetyAzaGkAM nirAkurvannAha-- netyAdi / na sthAsnu na sarvathA nityakarUpaM sAMkhyAdikalpitaM jIvAditattvam / na kSaNavinAzi na sarvathA kSaNikarUpaM bauddhakalpitam / na bodhamAtraM jJAnAdvaitavAdikalpitam / nAbhAvaM na abhAvamAtraM sakalazUnyavAdikalpitaM tattvam / kutaH / koI bhI vastu na sarvathA sthira rahanevAlI (nitya) hai, na kSaNa-kSaNameM naSTa honevAlI (anitya) hai, na jJAnamAtra hai, aura na AtmasvarUpa hI hai; kyoMki vaisA nirbAdha pratibhAsa nahIM hotA hai| jaisA ki nirbAdha pratibhAsa hotA hai, tadanusAra vaha vastu pratikSaNa utpanna honevAle tadatat. svarUpa arthAt nitya-anityAdisvarUpase saMyukta va anAdinidhana hai / jisa prakAra eka tattvaM nityAnitya, eka-aneka evaM bhedAbheda svarUpavAlA hai usI prakAra samasta tattvoMkA bhI svarUpa samajhanA cAhiye // vizeSArtha---- (1) sAMkhya darzanameM vastuko sarvathA nitya svIkAra kiyA gayA hai| usakA nirAkaraNa karate hue yahAM yaha kahA gayA hai ki vastu sarvathA nitya nahIM hai, kyoMki vaisI nirbAdha pratIti nahIM hotI hai| yadi vastu sarvathA nitya hI hotI to vaha sadA eka svarUpameM hI dekhanemeM AnA cAhiye thI, parantu aisA hai nahIMsamayAnusAra vaha parivartita rUpameM hI dekhI jAtI hai / jo pUrvameM dUdha thA vaha kAraNa pAkara dahIke rUpameM pariNata dekhA jAtA hai tathA jo pUrvameM bAlaka thA vaha samayAnusAra kumAra, yuvA evaM vRddha bhI dekhA jAtA hai / yaha anubhUyamAna parivartana kUTastha nitya avasthAmeM sambhava nahIM hai / vaisI avasthAmeM to jo vastu apane dravya, kSetra, kAla aura bhAvake anusAra jitane pramANameM haiM utane hI pramANameM sadA upalabdha honI cAhiye, so vaisA hai nahIM / ataeva vastu sarvathA nitya nahIM hai / (2) bauddha pratyeka vastuko kSaNanazvara svIkAra karate haiN| unakA kahanA hai ki vastu pratyeka kSaNameM bhinna hI hotI hai, pUrva paryAyase uttara paryAyakA kucha bhI
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastunaH sarvathAnityAnityatvAdiniSedhaH tattvaM pratikSaNabhavattvadatatsvarUpamAdyantahInamakhilaM ca tathA yakam // 173 173] 165 apratihatapratibhAsarodhAt abAdhyamAnapratibhAsAbhAvAt / yadi IdRzaM tanna bhavati hi kIdRzaM tadityAha --- tasvaM jIvAdi kstu / pratikSaNaM pratisamaya bhavanti jAyamAnAni tatsvarUpANi nityAnityAdisvarUpANi ) yasya 1 sambandha nahIM hai / bauddha darzana meM pUrvottara paryAyoMmeM abhvayasvarUpa se pratibhAsamAna sAmAnyako vastubhUta nahIM svIkAra kiyA gayA hai, kintu vahAM svalakSaNasvarUpa vizeSako hI vastubhUta mAnA gayA hai / ise bauddhAbhiprAyako asaMgata batalAte hue yahAM yaha nirdeza kiyA hai ki tattva sarvayo kSaNanazvara bhI nahIM hai, kyoMki ukta vastu jaise sarvayA nitya pratibhAsitaM nahIM hotI hai vaise hI vaha sarvathA (pudgalasvarUpa se bhI ) bhinna hI hoM to vinA dudhake bhI dahIkI utpatti honI cAhiye thI / parantu aisA nahIM hai, jo pUrva meM kisI na kisI svarUpase sat hai vahI uttara kAla meM dUsarI paryAyasvarUpase pariNata hotA hai / yadi pUrvotara paryAyoMko sarvathA bhinna hI mAnA jAyagA to miTTI se hI ghaDhakI utpatti ho aura tantuoMse hI paTakI utpatti ho, aisA kucha bhI upAdAnakA niyama nahIM raha sakegA - vaisI avasthA meM to koI bhI vastu kisI bhI upAdAna se utpanna ho sakegI 1 parantu aisA hai nahIM, kyoMki, bhinna bhinna kAryoMkI utpattike liye buddhimAn manuSya bhinna bhinna kAraNoM ( upAdana) kA hI anveSaNa karate dekhe jAte haiM - bAluse tela nikAlanekA prayatna koI bhI buddhimAn nahIM karatA hai / isake atirikta bastuko sarvathA anitya mAnanepara ' yaha vahI devadattaM hai jise ki dasa varSa pUrva meM dekhA thA ' aisA anubhavasiddha pratyabhijJAna bhI 1 jasaM yathA tathaikaM /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 AtmAnuzAsanam [zlo0 173 kRtastaditthaMbhUtaM siddhamityAha-- apratihatapratibhAsarodhAt abAdhyamAnAnubhava - svIkArAt / kiM kadAcittatAdRzamityAha-- AdyantahInam / anAdyantarUpatayA jIvAdirUpaM tAdRzam / astu nAma ekaM kiMcittattvaM 2 na tu sarvamityAha -- nahIM ho sakegA / parantu vaha hotA avazya hai ataeva vastu jisa prakAra sarvathA nitya nahIM hai usI prakAra vaha sarvathA anitya bhI nahIM hai / kintu dravya ( sAmAnya ) kI apekSAse vaha kathaMcit nitya aura paryAya (vizeSa) kI apekSAse kathaMcit anitya bhI hai, aisA svIkAra karanA cAhiye / kAraNa ki aisI hI nirbAdha pratIti bhI hotI haiM / ( 3 ) vidvAnAdvaitavAdI eka mAtra vijJAnako hI svIkAra karate haiM - vijJAna ko chor3akara anya koI. padArtha unake yahAM vastubhUta nahIM mAne gaye haiM / unakA abhiprAya hai ki ghaTapaTAdi jo bhI padArtha dekhane meM Ate haiM ve kAlpanika haiM - avastubhUta haiM / isa kalpanAkA kAraNa banAdi avidyAvAsanA hai / unake isa abhiprAyakA nirAkaraNa karate hue yahAM yaha kahA gayA hai ki vastutattva kevala jJAnamAtra hI nahIM hai, kyoMki vaisI nirbAdha pratIti nahIM hotI hai / isake atirikta eka mAtra vijJAnako hI vastubhUta svIkAra karanepara kAraka aura kriyA AdikA jo bheda dekhA jAtA hai vaha virodhako prApta hogaa| jo bhI utpanna hote hue kArya dekhe jAte haiM, koI bhI kArya apane Apase nahIM utpanna ho sakatA hai / dUsare, jisa avidyAkI vAsanAse anubhUyamAna padArthoMko avastubhUta mAnA jAtA hai vaha avidyA bhI yadi avastubhUta hai taba to usake nimittase ukta padArthoMko avastubhUta nahIM samajhanA cAhiye, kyoMki, avastubhUta gadheke sIMga kisIko kaSTa dete hue nahIM dekhe jAte haiM / isake atirikta ukta advaitako kalpanAmeM puNya - pApa, sukha-duHkha, loka-paraloka, vidyA avidyA aura bandha - mokSa AdikI vyavasthA na bana sakanese samasta lokavyavahAra hI samApta ho jAtA hai / ataeva vijJAnAdvaitake samAna [ puruSAdvaita, 1 ja sa nityAnityAdisvarUpANi ' iti nAsti / 2 pa nAmaikaM cittattvam /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ vastunaH sarvethAnityAnityatvAdiniSedhaH jJAnasvabhAvaH syAdAtmA svabhAvAvAptiracyutiH / tasmAdacyutimAkAMkSan bhAvamejjJAnabhAvanAm // 174 // -174] 167 akhilaM ca yathA ekaM jIvAditattvaM zrIvyotpAdavyayAtmakaM tathA akhileM ca akhilamapi // 173 / / yadyevaMvidhaM sarva vastu sAdhAraNa svarUpaM tadAtmanaH kIdRzama sAdhAraNaM svarUpaM yadbhAvyamAneM tasya mukti citrAdvaita evaM zabdAdvaita Adi koI bhI advaita yuktisaMgata nahIM hai; aisA samajhanA cAhiye / (4) mAdhyamika (zUnyaikAntavAdI ) carAcara jagatko zUnya yA abhAvasvarUpa mAnate haiM / unakA kahanA hai ki jisa prakAra svapna meM vividha prakArakI vastue~ evaM kArya Adi dekhane meM Ate haiM, kintu nidrAbhaMga hote hI ve saba vilIna ho jAte haiM - avastubhUta pratibhAsita hone lagate haiM, usI prakAra ghaTapaTAdisvarUpase pratibhAsita honevAle samasta hI padArtha svapna meM dekhe hue padArthoM ke hI samAna avastubhUta haiM / unakA vaisA pratibhAsa ajJAnatAse hotA hai / isa matakA khaNDana karate hue yahAM yaha kahA hai ki tattva abhAvasvarUpa bhI nahIM hai, kyoMki vaisI nirbAdha pratIti nahI hotI hai / kiMtu vaha pratIti usake viparIta hI hotI hai - pratyakSa meM dekhe jAnevAle samasta padArtha aura unake nimittase honevAlA sArA lokabyavahAra yathArtha hI pratIta hotA hai, na ki svapna ke samAna ayathArtha / yadi jagatko sarvathA zUnya hI mAnA jAve to phira zUnyaikAntavAdI na to apanehI astitvako siddha kara sakeMge aura na anya zrotAoM ke bhI / aisI avasthAmeM jagatkI usa zUnyatAko kauna aura kisake prati siddha karegA, yaha saba hI socanIya ho jAtA hai / isa prakAra muktise vicAra karanepara tattvako sarvathA AbhAvasvarUpa svIkAra karanA bhI ucita nahIM pratIta hotA / tattvakI yathArtha vyavasthA to anekAnta ke Azraya se vivakSA bhedake anusAra- hI ho sakatI hai, na ki sarvathA ekAntasvarUpase // 173 // AtmA jJAna svabhAvavAlA hai aura usa anaMtajJAnAdi svabhAvakI jo prApti hai, yahI usa AtmAkI acyuti arthAt mukti hai / isaliye muktikI
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 AtmAnuzAsanam .. / zlo0 174 prasAdhayedityaha- jJAnasvabhAva ityAdi / svabhAvAvAptiH karmApAya prAdurbha-- vAnantacatuSTayasvarUpaprAptiH / acyutiH muktiH||174|| nanu jJAne zrutabhAvanAsvabhAke abhilASA karanevAle bhavyako usa jJAnabhAvanAkA cintana karanA kAhiye // vizeSArtha-pUrva zlokameM yaha batalAyA thA ki jitane bhI jIvAjIvAdi padArtha haiM ve saba hI vivakSAbhedase nityAnityAdi aneka svabhAvavAle haiN| yaha kathaMcit nityAnityAdirUpatA ukta saba hI padArthoMkA sAdhAraNa svarUpa hai / isapara prazna upasthita hotA hai ki jaba yaha samasta padArthoMkA sAdhAraNa svarUpa hai taba AtmAkA asAdhAraNa svarUpa kyA hai jisakA ki cintana kiyA jA ske| isake uttara svarUpa yahAM yaha batalAyA hai ki AtmAkA asAdhAraNa svarUpa jJAna hai aura vaha avinazvara hai / jo bhI jisa padArthakA asAdhAraNa svarUpa hotA hai vaha sadA usake sAtha hI rahatA hai-jaise ki agnikA uSNatva svarUpa / isa prakAra yadyapi AtmAkA svarUpa jJAna hai aura vaha avinazvara bhI hai to bhI vaha anAdi kAlase jJAnAvaraNa evaM mohanIya Adi karmoMke nimitase vikRta (rAga-dveSabuddhisvarUpa) ho rahA hai jaise ki agnike saMyogase jalakA zItala svabhAva vikRta hotA hai| agnikA saMyoga haTa jAnepara jisa prakAra vaha. jala apane svabhAvameM sthita ho jAtA hai usI prakAra zAnAvaraNAdi karmoke haTa jAnepara AtmA bhI apane svAbhAvika anantacatuSTayameM sthita ho jAtA hai| basa isIkA nAma mokSa hai| isIliye yahAM mumukSu janase yaha preraNA kI gaI hai ki Apa loga yadi usa mokSakI abhilASA karate haiM to AtmAkA svarUpa jo zAna hai usIkA vAra vAra cintana kareM,kyoMki,eka mAtra vahI avinazvara svabhAva upAdeya hai-zeSa saba vinazvara para padArtha (strI-putra evaM dhana Adi) hema haiM / isa prakArako bhAvanAse usa mokSakI prApti ho sakegI // 174 / /
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ -175] zrutabhAvanAyAH phalaM jJAnameva jJAnameva phalaM jJAne nanu zlAghyamanazvaram / aho mohasya mAhAtmyamanyadapyatra mRgyate // 175 // pRthaktvaikarUpazukladhyAnAtmake ca bhAgyamAne kiM phalaM syAdityAzaGyAha-- jJAnamityAdi / anazvaram anantam / anyadapi aNimAmahimAdi lAmapUjAdi vaa| atra jJAne / / 175 // zrutajJAnabhAvanAyAM pravRttayo vyAbhavyayoH kiM phalaM jJAnasvabhAvakA vicAra karanepara prApta honevAlA usakA phala bhI vahI jJAna hai jo ki prazaMsanIya evaM avinazvara hai| parantu Azcarya hai ki ajJAnI prANI usa jJAnabhAvanAkA phala Rddhi Adiko prApti bhI khojate haiM, yaha unake usa prabala mohakI mahimA hai| vizeSArtha- ukta jJAnabhAvanAke cintanase kyA phala prApta ho sakatA hai, isa jijJAsAkI pUrtisvarUpa yahAM yaha batalAyA hai ki ukta jJAnabhAvanA (zrutacintana) kA phala bhI usI jJAnako prApti hai / kAraNa yaha ki zrutajJAnakA vicAra karanepara sAkSAta phala to una una padArtho ke viSaya meM jo ajJAna thA vaha naSTa hokara tadviSayaka jJAnako pariprApti hai, tathA usakA pAramparita phala nirmala evaM avinazvara kevalajJAnakI prApti hai| isa taraha donoM bhI prakArase usakA phala jJAnako hI prApti hai / usakA phala jo Rddhi-siddhi Adi mAnA jAtA hai vaha ajJAnatAse hI mAnA jAtA hai| kAraNa yaha ki jisa prakAra khetIkA vAstavika phala annakA utpAdana hotA hai, na ki bhUsA Adi- vaha to annake sAthameM anuSaMgasvarUpase honevAlA hI hai / isI prakAra zrutabhAvanAkA bhI vAstavika phala kevalajJAnakI prApti hI hai, unake nimittase utpanna honevAlI RddhiyoM AdikI prApti to ukta bhUseke samAna usakA AnuSaMgika phala hai / ataeva jisa prakAra koI bhI kisAna bhUsaprAptike vicArase kabhI khetI nahIM karatA hai, kintu annaprAptike hI vicArase karatA hai| usI prakAra vivekI janoMko bhI ukta kevalajJAnakI prAptike vicArase hI zrutabhAvanAkA cintana karanA cAhiye, na ki Rddhi AdikI prApti icchAse // 175 / / / pa.syAdityAha /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 AtmAnuzAsanam [zlo0 176 - zAstrAgnau maNivadbhavyo vizuddho bhAti nirvRtH| aGgAravat khalo dIpto malI vA bhasma vA bhavet // 176 // syAdityAha- zAstretyAdi / zAstrameva agniH yathAvadvastusvarUpaprakAzakatvAt saMsArATavIdAhahetutvAcca / maNivat puSparAgAdiratnavat / vizuddho nirmlo| bhAti zobhate / nirvRtaH sukhIbhUto mukto vA san / khala: abhavya: / dIpta: zAstrAgninA prakAzamAnaH / malI mithyAjJAnena malinaH / ubhayatra vA-zabda: parasparasamuccaye / bhasma darzanamohodaye(na) anantAnubandhi krodhAdyudayena ca bhasma vA bhavet padArthaprakAzazUnyo bhavedityarthaH // 176 // dhyAnasAmagrI darzayannAha-- muhurityAdi / muhuH prasArya puna: vistiiry| prItyaprItI rAgadveSau / adhyAtmavit zAstrarUpa agnimeM praviSTa huA bhavya jIva to maNike samAna vizuddha hokara muktiko prApta karatA huA zobhAyamAna hotA hai| kintu duSTa jIva (abhavya) usa zAstrarUpa agnimeM pradIpta hokara malina va bhasmasvarUpa ho jAtA hai| vizeSArtha-jisa prakAra padmarAgAdi maNiko agnimeM rakhanepara vaha malase rahita hokara atizaya nirmala ho jAtA hai aura sadA vaisA hI rahatA hai usI prakAra zrutabhAvanAkA vicAra karanepara bhavya jIva bhI rAga-dveSAdirUpa malase rahita hokara vizuddha hotA huA mukta ho jAtA hai aura sadA usI avasthAmeM prakAzamAna rahatA hai| isake viparIta jisa prakAra agnike madhyameM sthita aMgAra yadyapi usa samaya atizaya daidIpyamAna hotA haiM to bhI pIche vaha malina koyalA athavA bhasma bana jAtA hai usI prakAra ukta zrutabhAvanAke vivArase abhavya jIva bhI yadyapi usa samaya jJAnAdike prabhAvase prakAzamAna hotA hai to bhI vaha mithyAjJAnase padArthoMko jAna karake malina tathA mithyAdarzana va anantAnubandhIke prabhAvameM unameM rAga-dveSabuddhiko prApta hokara bhasmake samAna padArthajJAnase rahita ho jAtA hai / yahAM zAstrameM jo agnikA Aropa kiyA gayA hai vaha isaliye kiyA gayA hai ki jisa prakAra agni vastuko prakAzita karatI hai aura indhanako jalAtI bhI hai usI prakAra zAstra bhI vastusvarUpako 1pa vistArya /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasya bhavabhramaNe manthanadaNDadRSTAntaH muhuH prasArya saMjJAnaM pazyan bhAvAn yathAsthitAn / prItyaprItI nirAkRtya dhyAyedadhyAtmavinmuniH // 177 // veSTanodveSTane yAvattAvad bhrAntirbhavArNave / AvRttiparivRttibhyAM jantonyAnukAriNaH // 178 // - 178] 171 AtmasvarUpavedako muniH / / 177 / prItyaprItI nirAkRtya kuto dhyAyediti cet tayoH saMsAranibandhanakarmo garjana hetutvAt etadevAha -- veSTanetyAdi / veSTanodveSTane karmaNo bandha-nirjare manyavattrasiddhaM (ddhe) prItyaprItivazAn khalu karmaNa prakAzita karatA hai aura karmarUpa indhanako jalAtA bhI hai / isa prakAra una donoMmeM prakAzakatva evaM dAhakatvarUpa samAna dharmoMko dekhakara hI vaisA Aropa kiyA gayA hai / / 176 / / AtmatattvakA jAnakAra muni bAra bAra samyagjJAnako phailAkara jaisA ki padArthoMkA svarUpa hai usI rUpase unako dekhatA huA rAga aura dveSako dUra karake dhyAna kare | vizeSArtha -- abhiprAya yaha hai ki AtmahitaiSI jIvako sabase pahile samyagjJAnake dvArA jIvAjIvAdi padArthoM ke yathArtha svarUpako jAnanekA prayatna karanA cAhiye / aisA honepara AtmasvarUpakI jAnakArI ho jAnese usakI usa ora ruci hogI / isake atirikta bAhya para padArthoM meM iSTAniSTabuddhi ke na rahanese rAgadveSarUpa pravRtti bhI naSTa ho jAvegI jisase ki vaha ekAgra citta hokara dhyAnameM lIna ho sakegA / kAraNa yaha ki rAga-dveSarUpa pravRttike hote hue usa dhyAnakI sambhAvanA nahIM hai / / 177 // mathanIkA anukaraNa karanevAle jIvake jabataka rassI baMdhane aura khulaneke samAna karmokA bandha aura nirjarA ( savipAka ) hotI hai tabataka ukta rassIke khIMcane aura DhIlI karane ke samAna rAga aura dveSase usakA saMsArarUpa samudra meM paribhramaNa hotA hI rahegA // vizeSArtha -- yahAM jIvako manthanadaNDa ( mathAnI ) ke samAna batalAyA hai / usase sambaddha karma usa manthanadaNDake Upara lipaTI huI rassIke samAna haiM, usakI rAga aura dveSamaya pravRtti ukta rassIko eka
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 AtmAnuzAsanam ... [zlo0 178 upArjananirjare / te veSTanodveSTane yAvat tAvat jantoH bhrAntiH bhramaNam / bhavArNave saMsArasamudre / kAbhyAm / AvRttiparivRttibhyAM gamanAgamanAbhyAm AkarSaNa-mocanAbhyAm ityanyat // 178 / / orase khIMcane aura dUsarI orase kucha DhIlI karaneke samAna hai, tathA usase honevAlA bandha aura savipAka nirjarA usa rassIke baMdhane aura ukalaneke samAna hai / abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra mathAnImeM lipaTI huI rassIko eka orase khIMcane aura dUsarI orase DhIlI karanepara vaha rassI baMdhatI va ukalatI hI rahatI hai tathA isa prakArase vaha mathanadaNDa barAbara ghUmatA hI rahatA hai- use vizrAnti nahIM miltii| hAM, yadi usa rassIko eka orase sarvathA choDakara dUsarI orase pUrA hI khIMca liyA jAya to phira usakA isa prakArase baMdhanA aura ukalanA cAlU nahIM raha skegaa| taba manthanadaNDa svayameva sthira-- paribhramaNase rahita--ho jaavegaa| ThIka isI prakArase jabataka jIvakI rAga-dveSarUpa pravRtti cAlU rahatI hai tabataka vaha karmoMkA bandha karake aura unakA phala bhogakara nirjarA bhI karatA hI rahatA hai / kAraNa yaha ki rAga-dveSase jina navIna karmokA bandha hotA hai unake udayameM Anepara jIva tatkRta sukhaduHkharUpa phalako bhogatA huA phira bhI rAga-dveSarUpa pariNamana karatA hai / isa prakArase yaha krama jabataka cAlU rahatA hai tabataka prANI caturgatirUpa isa saMsArameM paribhramaNa karatA hI rahatA hai / parantu yadi vaha rAgadveSase bAMdhe gaye una karmoko tapazcaraNAdike dvArA avipAka nirjarAsvarUpase naSTa kara detA hai to phira rAga-dveSarUpa pariNatise rahita ho jAneke kAraNa usake navIna karmoMkA bandha nahIM hotA hai / aura taba saMvara evaM nirjarAke Azrayase usakA saMsAraparibhramaNa bhI naSTa ho jAtA hai / isase yaha niSkarSa nikalA ki jabataka prANI rAga-dveSarUpa pariNamana karatA hai taka usakA citta sthira nahIM raha sakatA hai, aura jabataka citta sthira nahIM hotA hai tabataka dhyAnakI prApti nahIM ho sakatI hai| ataeva dhyAnakI prAptike liye rAga-dveSase rahita honA anivArya hai // 178 //
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhavabhramaNa virAme'pi sa eva dRSTAntaH mucyamAnena pAzena bhrAntirbandhazca mantravat / jantostathAsau moktavyo yenAbhrAntirabandhanam // 179 // -179] 173 uddeSTanaM kiMcijjintorbhrAntibandhasya ca kAraNaM kicinneti darzayannAha-mucyamAnenetyAdi / mucyamAnena udveSTathamAnena ! nirjIryamANenetyarthaH / pAzena karmabandhena / bhrAntirbranthazca bhrAntiH saMsAre paryaTanaM bandhazca pUrvakarmopArjanaM rAgadveSasadbhAvAt prasiddhaM anyatra tathA 2 rAgadveSaparihArataH saMvaravidhAnena / asau pAza: / / 179 / / kathaM punarjantorbandho'bandhazcetyAha---- choDI jAnevAlI rassIkI phAMsI ke dvArA mathAnI ke samAna jIvake navIna bandha aura paribhramaNa cAlU rahatA hai / ataeva usako isa prakAra se choDanA cAhiye ki jisase phirase bandhana aura paribhramaNa na ho sakeM // vizeSArtha - jisa prakAra madhAnI meM phAMsIke samAna lipaTI huI rassI yadi eka orase khIMcane ke sAtha dUsarI orase DhIlI kI jAtI hai taba to mathAnIkA baMdhanA va ghUmanA barAbara cAlU hI rahatA hai / kintu yadi usa rassIko donoM orase ho DhIlA kara diyA jAtA hai to phira mathAnI ke ghUmane kI kriyA sarvathA banda ho jAtI hai / ThIka isI prakArase jIvakI phAMsI svarUpa sambaddha karmako yadi savipAka nirjarAke dvArA rAga-dveSarUpa pravRttike sAtha choDate haiM- nirjIrNa karate haiM- taba jo jIvakeM navIna karmoMkA bandha aura saMsAra paribhramaNa pUrvavat barAbara cAlU rahatA hai / parantu yadi ukta karmarUpa phAMsIko avipAka nirjarApUrvaka rAga-dveSase rahita hokara choDA jAtA hai to phira usake navIna kamakA bandha aura saMsAraparibhramaNa dono hI ruka jAte hai / ataeva savipAka nirjarA heya aura avipAka nirjarA upAdeya hai, yaha abhiprAya mahAM grahaNa karanA cAhiye // 179 // rAga aura dveSake dvArA kI gaI pravRtti aura nivRttise jIvake bandha hotA hai tathA tattvajJAnapUrvaka kI gaI usI pravRtti aura nivRttike dvArA usakA mokSa dekhA jAtA hai / 1 ja sa ' udveSTayamAnena ' iti nAsti / 2 pa tathA ' iti nAsti / 1
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 874 AtmAnuzAsanam (zlo0 180 rAgadveSakRtAbhyAM jantobaMndhaH prvRttyvRttibhyaam| tattvajJAnakRtAbhyAM tAbhyAmevekSyate mokSaH // 18 // rAgetyAdi / pravRttyavRttibhyAM pravRttiH stryAdau vratagrahaNAdau vA rAgeNa,apravRtti taka bhojanAdau ca dveSeNa / tattvajJAnakRtAbhyAM tAbhyAm eva pravRttyavRttibhyAmeva / tatkRtA hi pravRtti: vratasamitigRptyAdau apravRttiH punaH avratAdau / / 180 // nanu bandho bhavati vizeSArtha-jIva jabataka bAhya para padArthoM meM iSTa aura aniSTakI kalpanA karatA hai tabataka usake jisa prakAra isa padArtha ke saMyogameM harSa aura usake viyogameM viSAda hotA hai usI prakAra aniSTa padArthake saMyogama dveSa aura usake kyiogameM harSa bhI hotA hai| isa prakArase jabataka usakI iSTa vastuke grahaNAdimeM pravRtti aura aniSTa vastuke viSayameM nivRtti hotI hai tabataka usake karmokA bandha bhI avazya hotA hai / isake viparIta jaba kaha tattvajJAnapUrvaka aniSTa hiMsA Adike parihAra aura iSTa (tapa-saMyama Adi) ke grahaNa meM prakta hotA hai taba usake navIna karmoke bandhakA abhAva (saMvara) aura pUrvasaMcita karmokI nirjarA hokara mokSakI prApti hotI hai / isaliye yaha ThIka hI kahA gayA hai ki 'rAgI badhnAti karmANi vItarAgo vimucyate / ' arthAt rAgI jIva to karmako bAMdhatA hai aura vItarAga usase mukta hotA hai-nirjarA karatA hai| isI prakAra puruSArthasiddhayupAya (212-214) meM bhI rAgako bandhakA kAraNa aura ratnatrayako bandhAbhAvakA kAraNa batalAyA gayA hai // 180 // guNake nimittase kI gaI dveSabuddhi tathA doSake nimittase kI gaI anurAgabuddhi, inase pApakA upArjana hotA hai| isake viparIta guNake nimittane honevAlI anurAgabuddhi aura doSake nimittase honevAlI dveSabuddhise puNyakA upArjana hotA hai / tathA una donoMse rahita-anurAga 1jasa pravRttyapravRttibhyAM /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ -181] pApa-puNyayostanmokSe ca kAraNam 105 dveSAnurAgabuddhirguNadoSakRtA karoti khalu pApam / tadviparItA puNyaM tadubhayarahitaM tayormokSam // 181 // pAparUpaH puNyarUpazca, sa ca kuto jAyate kuto vA tadubhayAbhAvaH ityAzajhyAha-- dveSetyAdi / muNe samyagdarzanAdau dveSabuddhiH tyAmabuddhiH kRtA, mithya'darzanAdau anurAgabuddhiH upAdAnabuddhiH kRtA / tadviparItA guNe'nurAmabuddhiH doSe dveSavuddhiH / tadubhayarahitA rAga--dveSarahitA / tayoH puNyapApayoH / mokSam AsravanirodhaM nirjarAM ca // 181 / / yadi rAma--dveSayoH uktaprakAra-. buddhi aura dveSabuddhi ke vinA-una donoM (pApa-puNya) kA mokSa arthAt saMvarapUrvaka nirjarA hotI hai // vizeSArtha--jIvakI pravRtti tIna prakArako hotI hai-azubha, zubha aura zuddha / inameM azubha pravRtti vrata-saMyamAdise dveSa rakhakara durvyasanAdimeM anurAga rakhanese hotI hai aura vaha pApabaMdhanakI kAraNa hotI hai / isake viparIta zubha pravRtti una durvyasanAdiko aniSTa samajhakara vrata-saMyamAdimeM anurAga rakhanese hotI hai aura vaha puNyabandhako kAraNa hotI hai / inake atirikta rAga aura dveSa ina donoMse hI rahita hokara jo AtmadhyAnarUpa jIvakI pravRtti hotI hai vaha hai usako zuddha pravRtti aura vaha uparyukta pApa aura puNya donoM ke hI nAzakA kAraNa hotI hai / yaha antima pravRtti (zuddhopayoga) hI jIvako upAdeya hai / paraMtu jabataka vaha zuddhopayogarUpa pravRtti sambhava nahIM hai tabataka jIvake liye usa azubha pravRttiko choDakara zubhapravRttiko apanAnA bhI yogya hai / paraMtu azubha pravRtti to sarvathA aura sarvadA heya hI hai| udAharaNake rUpameM jaise brahmacarya sarvadA aura sarvathA hI upAdeya hai| paraMtu jo usakA sarvathA pAlana nahIM kara sakatA hai usake liye yaha bhI acchA hai ki kisI yogya kanyAko sahadharmiNIke rUpameM svIkAra karake anya striyoMkI orase virakta hotA huA kevala usIke sAtha anAsaktipUrvaka viSayasu. khakA anubhava kare / isake viparIta svastrI aura parastrI AdikA bheda na karake svecchAcAritAse Asaktike sAtha viSayabhoga karanA, yaha sarvathA nindya hI samajhA jAtA hai-usakI prazaMsA kabhI bhI kisIke dvArA nahIM kI jAtI hai / yahI bhAva yahAM azubha, zubha aura zuddha upayogake bhI viSayameM samajhanA cAhiye 3181 // jisa prakAra bIjase jaDa aura
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 182mohabIjAdratidvavau bIjAnmUlAGkurAviva / tasmAjjJAnAgninA dAhyaM tadeto nirdidhikSaNA // 19 // purANa grahadoSotyo gambhIraH sagatiH saruka / tyAgajAtyAdinA mohavaNaH zuddhayati rohati // 18 // bandhahetutvaM tadA kutastayoH prAdurbhAva ityAha-moha ityAdi / moha eva bIjaM kAraNaM tasmAt / tat mohbiij| etau rti-dvessau| nirdidhikSuNA dagdhamicchanA / / 182 // sa ca anayo/jabhUto mohaH kIdRzaH kiM ca tadvinAze kAraNamityAha-purANa ityaadi| moha eva vraNo mohavaNaH / kIdRza: / purANa: anAdikAlIno bahukAlInazca / brahadoSottha:-mohapakSe parigrahagrahaNalakSaNadoSAdutthAnaM yasya vraNapakSe tu grahadoSa, utthA utthAnaM prAdurbhAko yasya / gambhIraH mahAn / sagati: narakAdigatiyuktaH, anyatra nADIyuktaH / saruk pIDAyuktaH / tyAgaH sarvasaMgaparityAgaH sa eva jAtyAdi ghRtaM tena mohavaNaH zuddhayati rohati, vraNastu jAtyAdighRtena / / 183 // mohavraNaM zodhayituM cecchatA vipanneSvapi bandhuSu zoko na aMkura utpanna hote haiM usI prakAra moharUpa bIjase rAga aura dveSa utpanna hote haiM / isaliye jo ina donoM (rAga-dveSa) ko jalAnA cAhatA hai use jJAnarUpa agnike dvArA usa moharUpa bojako jalA denA cAhiye / vizeSArtha- jisa prakAra vRkSakI jaDa aura aMkurakA kAraNa bIja hai usI prakAra rAga aura dveSakI utpattikA kAraNa moha (aviveka) hai ataeva jo vRkSake aMkura aura jaDako nahIM utpanna hone denA cAhatA hai vaha jisa prakAra ukta vRkSake bIjako hI jalA detA hai| usI prakAra jo AtmahitaiSI una rAga aura dveSako nahIM utpanna hone denA cAhatA hai use unake kAraNa bhUta usa mohako hI samyagjJAnarUpa agnike dvArA jalAkara naSTa kara denA cAhiye / isa prakArase ve rAga-dveSa phira na utpanna ho sakeMge // 182 // moha eka prakArakA ghAva hai, kyoMki vaha ghAvake samAna hI pIDAkAraka hai / jisa prakAra purAnA (bahuta samayakA), zani Adi grahake doSase utpanna humA, gaharA, nasase sahita aura pIDA denevAlA ghAva auSadhayukta pI (malahama) Adise zuddha hokara-- pIva Adise rahita hokara-- bhara jAtA hai usI prakAra purAnA arthAt anAdikAlase jIvake sAtha rahane14 tasmAd mohbiij|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 -184] iSTaviyoge zoko na kartavyaH 177 suhRdaH sukhayantaH syurduHkhayanto yadi dviSaH / suhRdo'pi kathaM zocyA dviSo duHkhayituM mRtAH // 184 // kartavya ityAha-- suhRda ityAdi / suhRdaH mitrANi / sukhayantaH sukhaM kurvantaH / duHkhayantaH duHkhaM kurvantaH / dviSaH zatravaH / dviSo duHkhayituM mRtAH du:khaM kartu mRtAH santo dviSaH // 184 / / suhRdAM maraNe cotpannaduHkho bhavAn kiM karotItyAha-- vAlA, parigrahake grahaNarUpa doSase utpanna huA, gambhIra (mahAn), narakAdi durgatikA kAraNa aura AkulatArUpa rogase sahita aisA vaha ghAvake samAna kaSTadAyaka moha bhI ukta parigrahake parityAgarUpa malahamase zuddha hokara (naSTa hokara) Urdhvagamana (muktiprApti) meM sahAyaka hotA hai // 183 // yadi sukhako utpanna karanevAle mitra aura dukhako utpanna karanevAle zatru mAne jAte haiM to phira jaba mitra bhI mara karake viyogajanya dukhako karanevAle haiM taba ve bhI zatru hI hue| phira unake liye zoka kyoM karanA cAhiye? nahIM karanA cAhiye // vizeSArtha-- abhiprAya yaha hai ki jo prANoko sukha detA hai vaha mitra mAnA jAtA hai aura jo dukha detA hai vaha zatru mAnA jAtA hai| yaha lokaprasiddha bAta hai / aba yadi vicAra kareM to prANI jina pitA, putra evaM bandhu Adiko mitrake samAna sukhadAyaka mAnatA hai ve bhI sadA sukha denevAle nahIM hote / kAraNa ki jaba unakA maraNa hotA hai taba unake viyogameM vaha atyadhika dukhI hotA hai / aisI avasthAmeM ve mitra kaise rahe- dukhadAyaka honese ve bhI zatru hI hue| phira unake nimitta jo yaha prANI zokasaMtapta hotA hai vaha apanI ajJAnatAke kAraNa hI hotA hai / ataeva ajJAnatAke kAraNabhUta usa mohako hI naSTa karanA cAhiye // 184 // jo jaDabuddhi jIva dUsare strI, putra evaM mitra Adike aparihArya maraNake honepara unheM apanA samajha karake rotA huA atizaya vilApa karatA hai tathA apane maraNake bhI upasthita honepara jo usI prakArase vilApa karatA hai A. 12
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 AtmAnuzAsanam [zlo0 185aparamaraNe matvAtmIyAnalayatame rudan vilapati tarAM svasmin mRtyo tathAsya jaDAtmanaH / vibhayamaraNe bhayaH sAdhyaM yazaH parajanma vA kathamiti sudhIH zokaM kuryAnmRte'pi na kenacit // 185 // apretyaadi| apareSAM mitra-putrakalatrAdInAM maraNe / kthNbhuute| alabhyatame atizayena azakyapratividhAne / matvA AtmIyAn madIyA ete iti matvA / rudan / tathA svasmin mRtyo sati vilapati tarAm atizayena Akrandati bibhayamaraNe galagajitaM kRtvA (Akrandati galagajitaM kRtvA / vibhayamaraNe) saMnyAsamaraNe sati / yatsAdhyaM bhUyo mahat yazaH parajanma vA tatkatham asya jaDAtmana: syAt / iti hetoH / sudhI: zokaM na kuryAt / kenacit kenApi prakAreNa // 185 // mRte'pi usa jaDabuddhike nirbhayatApUrvaka maraNa (samAdhimaraNa) ko prApta honepara jisa mahatI kIrti aura paralokakI siddhi ho sakatI thI vaha kaise ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sakatI hai| ataeva buddhimAn manuSyako maraNake prApta honepara kisI prakArase zoka nahIM karanA cAhiye / vizeSArtha-- jisane janma liyA hai vaha maregA bhI avazya- koI bhI usake maraNako roka nahIM sakatA hai / isa prakAra jaba yaha eka nizcita siddhAnta hai taba jo strI, putra evaM mitra Adi pratyakSameM apanese bhinna haiM- apane nahIM haiM- unheM apanA mAnakara yaha prANI unakA maraNa honepara kyoM rotA va zoka karatA hai, yaha zocanIya hai| isI prakAra jaba vaha svayaM bhI maraNonmukha hotA hai taba bhI vilApa karatA hai| isase usakI apakIrti to hotI hI hai, sAtha hI paraloka bhI bigaDatA hai| ataeva yadi vaha nirbhayatApUrvaka samAdhimaraNako svIkAra karatA hai to isase usakI kItikA bhI prasAra hogA, sAtha hI paralokameM svargAdi abhyudayakI bhI siddhi avazya hogii| isIliye vivekI janakA yaha kartavya hai ki jaba maraNa sabakA anivArya hai taba vaha apane aura anya kisI sambandhIke bhI maraNake samaya zoka na kre|| 185 // iSTa vastukI hAnise zoka aura phira usase dukha hotA hai tathA usake lAbhase rAga
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ -187] sarvasaMgaparityAga eva sukham 179 hAneH zokastato duHkha lAbhAdrAgastataH sukham / tenaH hAnAvazokaH san sukhI syAtsarvadA sudhIH // 186 // sukhI sukhamihAnyatra duHkhI duHkhaM samaznute / sukhaM sakalasaMnyAso duHkhaM tasya viparyayaH // 187 // phasmizcidAtmIye kutazcAyaM zoko jAyate kiMhetuzcetyAha!- hAnerityAdi / sukhI syAtsarvadA sudhI: suvivekI sarvadA abhilaSitArthAnAM saMpattivipattyavasyayoH sukhI syAt / / 186 / ya: atra sukhI sa: anyatra kIdRza ityAha- sukhItyAdi / samaznute aura phira usase sukha hotA hai / isIliye buddhimAn manuSyako iSTako hAnimeM zokase rahita hokara sadA sukhI rahanA cAhiye / vizeSArtha--- dukhakA kAraNa zoka aura usa zokakA bhI kAraNa iSTasAmagrIkA abhAva hai| isI prakAra sukhakA kAraNa rAga aura usa rAgakA bhI kAraNa ukta iSTasAmagrIkI prApti hai| parantu yathArthameM yadi vicAga kareM to koI bhI bAhya padArtha na to iSTa hai aura na aniSTa bhI.- yaha to apanI rucike anusAra prANIkI kalpanA mAtra hai| kahA bhI haianAdau sati saMsAre kena kasya na bndhutaa| sarvathA zatrubhAvazca sarvametaddhi kalpanA / / arthAt saMsAra anAdi hai / usameM jo kisI samaya bandhu rahA hai vahIM anya samayameM zatru bhI raha sakatA hai| isase yahI nizcita hotA hai ki isa anAdi saMsArameM na to vAstavameM koI mitra hai aura na koI zatru bhii| yaha saba prANIkI kalpanA mAtra hai / kSa. ca. 1-61. isIliye vivekI jana mamatvabuddhise rahita hokara iSTakI hAnimeM kabhI zoka nahIM karate / isase ve sadA hI sukhI rahate haiM / / 186 // jo prANI isa lokameM sukhI hai vaha paralokameM bhI sukhako prApta hotA hai tathA jo isa lokame dukhI hai vaha paralokameM bhI dukhako prApta karatA hai| kAraNa yaha ki samasta indriyaviSayoMse virakta honekA nAma sukha aura unameM Asakta honekA nAma hI dukha hai // vizeSArtha---- AkulatAkA nAma ___ 1 ja kasyAyaM hetuzca / . . . . . . ----
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 . AtmAnuzAsanam [zlo0 188- mRtyormRtyantaraprAptirutpattiriha dehinAm / tatra pramuditAn manye pAzcAtye pakSapAtinaH // 188 // prApnoti / sakalasaMnyAsaH sarvasaMgaparityAgaH / tasya viparyayaH sarvasaMgaparityAgAbhAvaH // 187 // nanu putrAdimRtyoH zokaH tadutpattestu pramodastatra keyamutpattirnAmetyAha-- mRtyorityAdi / mRtyoH pUrvazarIratyAgAt / mRtyantaraprApti: utpattiH- utpatte: uttaramRtyunA avinAbhAvitvAdupacArAdutpattireva dukha aura usake abhAvakA nAma sukha hai| jo prANI viSayabhogoMkI tRSNAse yukta hokara apanI icchAnusAra unheM prApta karanekA prayatna karatA hai vaha vyAkula hokara jaise isa lokameM parizramajanya dukhako sahatA hai vaise hI vaha ukta viSayoMke lAbhAlAbhameM harSa va vivAdako prApta hotA huA pApakarmako upArjita karake paralokameM bhI durgatike dukhako sahatA hai / isake viparIta jo svecchAse una viSaya-bhogoMkI abhilASA na karake unheM choDa detA hai aura tapa-saMyamako svIkAra karatA hai vaha nirAkula rahakara jaise isa loka meM sukhakA anubhava karatA hai vaise hI vaha rAga-dveSase rahita ho jAneke kAraNa pApa karmase rahita hokara paraloka (svargAdi) meM bhI sukhakA anubhava karatA hai / / 187 // yahAM saMsAra meM eka maraNase jo dUsare maraNakI prApti hai, yahI prANiyoMkI utpatti hai| isaliye jo jIva utpattimeM harSako prApta hote haiM ve pIche honevAlI mRtyuke pakSapAtI haiM, aisA maiM samajhatA hUM // vizeSArtha-- lokameM jaba kisIke yahAM putrAdikA janma hotA hai taba to kuTumbI jana atizaya harSako prApta hokara utsava manAte haiM aura jaba kisI iSTakA maraNa hotA hai taba ve dukhI hokara rudana karate haiN| ve yaha nahIM vicAra karate ki vaha janma kyA hai, Akhira Age honevAlI mRtyukA hI to vaha nimantraNa hai / phira jaba ve putrAdike janmama utsava manAte haiM to yahI kyoM na samajhA jAya ki ve Age honevAlI usakI mRtyukA hI utsava manA rahe haiN| kAraNa yaha ki jaba vaha utpanna huA hai to maregA bhI avazya hii| kahA bhI hai-- saMyuktAnAM viyogazca bhavitA hi niyogataH / kimanyairaGgato'pyaGgI niHsaMgo hi nivartate //
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ -189] tapaHzrutayoH phalaM na lAbhapUjAdikam adhItya sakalaM zrutaM ciramupAsya ghoraM tapo yadIcchasi phalaM tayoriha hi lAbhapUjAdikam 181 bhRtyantarazabdenocyate, tasya prAptiH / tasmin mRtyantare / pAzcAtye pazcotre 5 / 188 / / abhedAnIM sarvasaMgatyAgino mRtyUtpasSoH samAnacetasaH sarvazAstravidaH arthAt jinakA saMyoga huA hai unakA viyoga bhI avazyaMbhAvI hai / anyakI to bAta hI kyA hai, kintu prANI saba kucha yahIMpara choDekara isa zarIra se bhI akelA hI nikalakara jAtA hai / kSa. cU. 1-60 abhiprAya yaha hai ki prANIkI mRtyu aura janma ye donoM paraspara avinAbhAvI haiM / ataeva vivekI jIvako na to jamma meM harSita honA cAhiye aura na maraNase dukhI bhI / anyathA vaha isa bhavameM to dukhI hai hI, sAtha hI isa prakAra se AsAtAvedanIya AdikA bandha karake parabhavameM bhI dukhI hI rahanevAlA hai | // 188 / / samasta AgamakA abhyAsa aura cirakAla taka ghora tapazcaraNa karake bhI yadi una donoM kA phala tU yahAM sampatti AdikA lAbha aura pratiSThA Adi cAhatA hai to samajhanA cAhiye ki tU vivekahIna hokara usa utkRSTa taparUpa vRkSa ke phUlako hI naSTa karatA hai / phira aisI avasthA meM tU usake sundara va susvAdu pake hue rasIleM phalako kaise prApta kara sakegA ? nahIM kara sakegA // vizeSArtha - jise prakAra koI manuSya vRkSako lagAtA hai, jalasiMcana Adise use baDhAtA hai, aura ApattiyoMse usakA rakSaNa bhI karatA hai / parantu samayAnusAra jaba usameM phUla Ate haiM taba vaha unheM toDa letA hai aura isImeM saMtoSakA anubhava karatA hai / isa prakArase vaha manuSya bhaviSya meM AnevAle usake phaloMse vaMcita hI rahatA hai| kAraNa yaha ki phaloM kI utpattike kAraNa to ve phUla hI the jinheM ki usane loDakara naSTa kara diyA hai| ThIka isI prakArase jo prANI AgamakA abhyAsa karatA hai aura ghora tapazcaraNa bhI karatA hai paraMtu yadi vaha unake phalasvarUpa prApta huI RddhiyoM evaM pUjA-pratiSThA 1
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 AtmAnuzAsanam ........ - [zlo0 189 chinatsi sutapastaroH prasavameva zUnyAzayaH kathaM samupalapsyase surasamasya pakvaM phalam // 189 // tathA zrutamadhISva zazvadiha lokapaMkti vinA zarIramapi zoSaya prathitakAyasaMklezanaiH / kaSAyaviSayadviSo vijayase yathA durjayAn zamaM hi phalamAmananti munayastaphaHzAstrayoH // 190 // durdharatapo'nuSThAyino muneH zikSA prayacchannadhItyetyAdizlokadvayamAha- adhItyetyAdi / upAsya ArAdhya / ghoraM duSkaram / tayoH tapaHzrutayoH / prasavaM puSpam / katham / na kathamapi / asya prasavasya / / 189 // tathetyAdi / paGkti vyavahAraM vaJcanA vA / prathitAni prasiddhAni / kaSAyaviSayadviSaH kaSAyAzca viSayAzca ta eva dviSaH zatravaH / zamaM rAgAdyupazamam / Amananti pratipAdayanti / / 190 / / AdimeM hI santuSTa ho jAtA hai to usako usa tapakA jo yathArtha phala svarga-mokSakA lAbha thA vaha kadApi nahIM prApta ho sakatA hai / ataeva taparUpa vRkSake rakSaNa evaM saMvardhanakA parizrama usakA vyartha ho jAtA hai| abhiprAya yaha huA ki yadi tapase Rddhi Adiko prAptirUpa laukika lAbha hotA hai to isase sAdhuko na to usameM anurakta honA cAhiye aura na kisI prakArakA abhimAna bhI karanA cAhiye / isa prakArase use usake vAstavika phalasvarUpa uttama mokSasukhakI prApti avazya hogI // 189 // he bhavyajIva ! tU lokapaMktike vinA arthAt pratiSThA AdikoM apekSA na karake niSkapaTarUpase yahAM isa prakArase nirantara zAstrakA adhyayana kara tathA prasiddha kAyaklezAdi tapoMke dvArA zarIrako bhI isa prakArase sukhA ki jisase tU durjaya kaSAya evaM viSayarUpa zatruoMko jIta sake / kAraNa ki munijana rAga-dveSAdikI zAntiko hI tapa aura zAstrAbhyAsakA phala batalAte haiM // vizeSArtha-abhiprAya itanA hI hai ki prApta hue viziSTa AgamajJAna evaM tapake nimittase kisI prakArake abhimAna bhAdiko na prApta hokara jo rAga-dveSa evaM viSayavAMchA Adi paramArtha sukhakI prAptimeM bAdhaka haiM unheM hI naSTa karanA caahiye| yahI usa AgamajJAna evaM tapakA phala hai // 190 // he bhavya ! tU viSayI janako dekhakara
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ -191] viSayAbhilASo mahadanarthakaraH 183 dRSTvA janaM vrajasi kiM viSayAbhilASaM svalpo'pyasau tava mahajjanayatyanartham / stehAdyupakamajuSo hi yathAturasya doSo niSiddhacaraNaM na tathetarasya // 191 // manu sazRGagAralokAvalokanAdviSayAbhilASotsatteH kayaM kaSAyAdivijaya: syAdi. syAha--- dRSTvetyAdi / asau viSayAbhilASaH / mahaditi kriyAvizeSaNam / snehAdyupakramajuSaH snehAdeH anuvAsAderdadhidugdhaghRtAdervA / upakramasya Arambhasya / juSaH prItyA sevakasya / niSiddhAcaraNaM niSiddhAnuSThAnam / itarasya yatheSTavRttasya // 191 // apakArake ca vastuni prANimAtrasNapi dveSo2 bhavati svayaM viSayakI abhilASAko kyoM prApta hotA hai ? kAraga ki thoDI-sI bhI vaha viSayAbhilASA tere adhika anartha (ahita) ko utpanna karatI hai / ThIka hI hai-jisa prakAra ki tela Adi snigdha padArthoM kA sevana karanevAle rogI manuSyake liye doSa janaka hone se unakA sevana karanA niSiddha nahIM hai usa prakAra vaha dUsareke liye nahIM hai / vizeSArtha- jo viSayoMse virakta hokara tapameM pravRtta huA hai vaha yadi strIjana Adiko dekhakara phirase viSayako icchA karatA hai to isase usakA bahuta adhika ahita honevAlA hai / jaise ki koI rogI yadi tela-ghI Adi apathya vastuoMkA sevana karatA hai to isase usakA roga adhika hI baDhatA hai aura taba vaha isane bhI adhika kaSTameM paDatA hai / parantu jo svastha hai usake liye una ghI-tela Adi padArthoMkA sevana niSiddha nahIM hai / kAraNa ki vaha unako pacA sakatA hai / isI prakAra yadi koI gahasya strI Adiko dekhakara viSayasukhakI icchA karatA hai to isase usakA kucha vizeSa ahita honevAlA nahI hai / kAraNa yaha ki baha gRhastha avasthAmeM sthita hai-abhI vaha unakA parityAya nahIM kara sakA hai| parantu jo sAdhu avasthA meM sthita hai aura jo unakA parityAya kara cukA hai vaha yadi phirase unameM anurakta hotA hai to yaha usake liye lajjAjanaka to hai hI, sAtha hI isase usakI paralokameM bhI bahuta adhika hAni honevAlI hai / / 191 // ahita 1.pa ythessttaaprvRttsy| 2 ja sa dosso|
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 [ zlo0 192 AtmAnuzAsanam ahita vihitaprItiH prItaM kalatramapi svayaM sakRdapakRtaM zrutvA sadyo jahAti jano'pyayam / svahitanirataH sAkSAddoSaM samIkSya bhave bhave viSayaviSavadyAsAbhyAsaM kathaM kurute budhaH // 192 // 1 viSayAzca bhavato bhUyo'pakAraM kRtavanto'taH kathaM tatrAbhilASo yukta ityAha- ahitetyAdi / ayam api ahitavihitaprItiH janaH / sadyaH svayaM jahyati / kiM tat kalatram / kathaMbhUtam / prItamapi vallabhamapi / kiM kRtvA / apakRtaM zrutvA kRtAparAdham AkarNya / katham / sakRt ekavAram / bhavAn punaH budhaH svahitanirataH bhave bhave viSayANAM sAkSAddoSaM samIkSya viSayA eka viSavadyAsastasyAbhyAsaM punaH punaH sevAM kathaM kurute / / 192 / / yadA ca tadabhyAsa kurute bhavAMstadA kIdRzo'nyadA ca kIdRzaH ityAha-- AtmannityAdi / he Atman / AsIstvaM kAraka viSayoMmeM anurAga karanevAlA yaha ajJAnI manuSya bhI yadi eka bAra bhI durAcaraNako sunatA hai to vaha atizaya pyArI strIko bhI zIghra choDa detA hai / phira he bhavya ! tU vidvAn evaM Atmahita meM lIna ho karake pratyakSameM aneka bhavoMmeM viSayoMke doSako dekhatA huA bhI una viSayoMrUpa viSamizrita grAsakA vAra vAra kaise sevana karatA hai ? // vizeSArtha - jo manuSya hitAhita vivekase rahita hokara viSayoMmeM anurakta rahatA hai vaha bhI yadi kabhI apanI pyArI strIke viSaya meM kucha durAcaraNa Adiko sunatA hai to usa strIkA parityAga kara detA hai / parantu Azcarya hai ki jo vidvAn AtmahitameM tatpara hai tathA jisane eka bhavameM hI nahIM, balki aneka bhavoMme viSayoMse utpanna honevAle doSoMkA pratyakSameM anubhava bhI kara liyA hai; vaha viSake samAna aniSTa una viSayoMko nahIM chor3atA hai / isase adhika lajjAkI bAta bhalA aura kyA ho sakatI hai // 192 // he Atman ! tU AtmasvarUpako naSTa karanevAle apane AcaraNoMke dvArA cira 'kAlase durAtmA arthAt bahirAtmA rahA hai aba tU AtmAkA hita karanebAle aise apane samasta AcaraNoMko apanAkara unake dvArA uttama AtmA arthAt antarAtmA ho jA / isase tU apane Apake dvArA prApta karane yogya
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ -193] bahirAtmAdInAM svarUpam AtmannAtmavilopanAtmacaritairAsIrdurAtmA ciraM svAtmA syAH sakalAtmanInacaritairAtmIkRtarAtmanaH / durAtmA bahirAtmA ciram / kaiH kRtvA / AtmavilopanAtmacaritaH AtmA vizeSeNa lopyate nijasvarUpAtpracyAvyate tAni ca tAni AtmacaritAni, AtmacaritAni ca viSayAdipravRttayaH taiH / svAtmA syA: zobhana AtmA antarAtmA syAH bhave tvam / kaiH kRtvA / sakalAtmanInacaritaH Atmane hitAni AtmanInAni, tAni ca tAni sakalAni ca tAni AtmacaritAni ca taiH / AtmIkRtaH / kasya saMbandhibhiH taiH / AtmanaH svasya / AtmetyAM AtmanA prApyAm / pratipatan gacchan / pratyAtmavidyAtmaka: kevalajJAnarUpaH / svAtmotthAtma paramAtmA avasthAko prApta ho karake kevalajJAnasvarUpase saMyukta,viSayAdikI apekSA na karake kevala apanI AtmAke Azrayase hI utpanna hue AtmIka sukhakA anubhava karanevAlA aura apanI AtmAdvArA prApta kiye gaye nija svarUpase suzobhita hokara sukhI ho sakatA hai| vizeSArtha-abhiprAya yaha hai ki yaha prANI anAdi kAlase bahirAtmA- Atma-anAtmake vivekase rahita- rahA hai| isIliye usa samaya usakA samasta AcaraNa AtmasvarUpakA ghAtaka- heya-upAdeyake vicArase rahita-hokara rAga-dveSAdise paripUrNa rahA hai| jaba isako samyagdarzana prApta ho jAtA hai taba usake AtmaparakA viveka utpanna ho jAtA hai| isIliye usake AcaraNameM bhI parivartana ho jAtA hai| taba vaha aisI hI kriyAoMko karatA hai jinase ki AtmAkA hita honevAlA hai / yadyapi cAritramohanIyakA udaya vidyamAna rahanese vaha jaba taba viSayopabhogameM bhI pravRtta hotA hai, phira bhI vaha use heya hI samajhatA hai-- upAdeya nahIM samajhatA aura na Asaktike sAtha bhI vaha una viSayoMmeM pravRtta hotA hai / taba usakI antarAtmA saMjJA ho jAtI hai / yahI antarAtmA jaba saMsArake kAraNabhUta viSayoMse pUrNatayA virakta hokara tapa-saMyamako svIkAra karatA hai taba vaha unake dvArA saMvara aura nirjarAko prApta hotA huA cAra ghAtiyA karmokA kSaya karake Arhantya 1.ja 'bahirAtmA' nAsti / -- -.. A. 12 a
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 AtmAnuzAsanam [zlo0 193AtmetyAM paramAtmatAM pratipatan pratyAtmavidyAtmakaH svAtmotthAtmasukho niSIdasi lasannadhyAtmamadhyAtmanA // 193 // anena suciraM purA tvamiha dAsavadvAhita stto'nshnsaabhibhktrsvrjnaadikrmH| sukhaH svAtmotthaM na viSayottham AtmasukhaM nijasukhaM yasya / niSIdasi sukhI bhavasi / lasan zobhamAnaH / adhyAtmani svasvarUpe / adhyAtmanA vizuddhAtmasvarUpeNa // 193 / / sA ca paramAtmatA siddhAvasthAlakSaNA zarIrabhAve bhaviSyati, ataH sarvadA apakArakasya zarIrasya AgamoktavidhinA abhAvavidhAnAya yatnaH kartavya iti darzayannAha- anenetyAdi / anena zarIreNa / sAbhibhaktam avasthAko prApta karatA hai / usa samaya vaha sakala paramAtmA kahA jAtA hai / tatpazcAt vaha zeSa cAra ghAtiyA karmoMko bhI naSTa karake nikala paramAtmA (siddha) ho jAtA hai| isa samaya jo nirAkula sukha use prApta hotA hai vaha AtmAke dvArA AtmAmeM hI utpanna kiyA gayA AtmIka sukha hai jo zAzvatika (abinazvara) hai| isa prakAra yahAM yaha upadeza diyA gayA hai ki he Atman ! tU anAdi kAlase bahirAtmA (mithyAdRSTi) rahA hai| usa samaya tUne nyAya-anyAyakA vicAra na karake jo manamAnA AcaraNa kiyA hai usake kAraNa aneka duHkhoMko sahA hai| isaliye aba tu samyagdarzanako prApta karake antarAtmA bana jA aura jo vrata-saMyama Adi AtmAke hitakAraka haiM unameM pravRtta hokara paramAtmA bananekA prayatna kara / aisA karanepara hI tujhe vAstavika sukha prApta ho sakegA // 193 // pUrva samayameM isa zarIrane tujhe saMsArameM bahuta kAlataka dAsake samAna ghumAyA hai| isaliye tU Aja isa ghRNita zarIrako hAthameM Aye hue zatruke samAna jabataka ki vaha naSTa nahIM hotA hai tabataka anazana, Unodara evaM rasaparityAga AdirUpa vizeSa tapoMke dvArA kramase kRza kara / / vizeSArtha- lokameM jo jisakA ahita karatA hai vaha usakA zatru mAnA jAtA hai| isa svarUpase to yaha zarIra hI apanA vAstavika zatru siddha hotA hai / kAraNa yaha ki zatru to kabhI kisI vizeSa samayameM hI prANIko kaSTa detA hai, parantu yaha zarIra to jIvako anAdi kAlase aneka yoniyoM meM paribhramaNa karAtA
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 -195] zarIramanarthaparaMparAyAH mUlam 187 krameNa vilayAvadhi sthiratapovizeSairidaM kadarthaya zarIrakaM ripubhivAdya hastAgatam // 194 // Adau tanorjananamatra hatendriyANi kAGkSanti tAni viSayAn viSayAzca mAna! hAniprayAsabhayapApakuyonidAH syu mUlaM tatastanuranarthaparaMparAgAm // 195 // avamodaryam / vilayAvadhi maraNaparyantam / zarIrakaM2 kutsitaM zarIram / adya sAMpratama / / 194 / / atra saMsAre yA kAcit anarthaparaMparA tasyAH sAkSAt paraMparayA vA zarIrameva kAraNamatastaduktaprakAreNa kadarthanIyamevetyAha-- AdAvityAdi / Adau prathamam / tatra tanau / hatendriyANi nikRSTendriyANi // 195 / / evaMvidhaM zarIraM poSayitvA ki huA kaSTa detA rahA hai / ataeva jisa prakAra vaha lokaprasiddha zatru jaba manuSyake hAthameM A jAtA hai taba vaha use pUrNa bhojana Adi na de karake athavA aniSTa bhojana Adike dvArA saMtapta karake naSTa karanekA prayatna karatA hai, usI prakAra tU bhI isa zarIrako usa zatruse bhI bhayAnaka samajhakara use anazanAdi tapoMke dvArA kSINa karanekA prayatna kr| isa prakArase tU usake naSTa honeke pUrvameM apane prayojana (mokSaprApti) ko siddha kara skegaa| aura yadi tUne aisA na kiyA tathA vaha bIca meM hI naSTa ho gayA to vaha tujhe phira bhI aneka yoniyoMmeM paribhramaNa karAkara dukhI kregaa| abhiprAya yaha hai ki jaba yaha durlabha manuSyazarIra prApta ho gayA hai to ise yoM hI naSTa nahIM kara denA cAhiye, kintu usase jo apanA abhISTa siddha ho sakatA hai- saMyamAdike dvArA muktilAbha ho sakatA hai- use avazya siddha kara lenA cAhiye // 194 // prArambha meM zarIra utpanna hotA hai, isa zarIrameM duSTa indriyAM hotI haiM, ve apane apane viSayoMko cAhatI haiM; aura ve viSaya mAnahAni (apamAna), parizrama, bhaya, pApa evaM durgatiko denevAle haiN| isa prakArase samasta anarthokI paramparAkA mUla kAraNa vaha zarIra hI hai // 195 // ajJAnI jana zarIrako puSTa mu (.) mAnaM, ma (ni.) mAna: 2 ja sa abamodarya taM zarIrakaM /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 AtmAnuzAsanam [zlo0 196zarIramapi puSNanti sevante viSayAnapi / nAstyaho duSkaraM nRNAM viSAdvAJchanti jIvitum // 196 // itastatazca trasyanto vibhAvayA~ yathA mRgAH / vanAdvizantyupagrAmaM kalau kaSTaM tapasvinaH // 197 // varaM gArhasthyamevAdya tapaso bhAvijanmanaH / zvaH strIkaTAkSaluNTAkalopyavairAgyasaMpadaH // 198 // kurvantItyAha-- zarIramityAdi / puSNanti poSayanti // 196 / / zarIraM ca kadarthayanto girigavharAdIni kAyaklezasthAnAni parityajya kAlavazena grAmasamIpe munayo vasanti iti darzayannAha-- ita ityAdi / vibhAvaryA rAtrau / upagrAma grAmasamIpe / kalo paJcamakAle / / 197 // tathA kalo tapo gRhItvA strIvazavartinAM gRhasthAvasthaiva zreSThetyAha-- varamityAdi / varaM zreSTham / kiM tat / gArhasthyameva gRhastharUpatava / kasmAt / tapasaH paJcamamahAvratAdirUpAt / kiviziSTAt / bhAvijanmanaH prvrdhmaansNsaaraat| 'bhAvijanma yat' iti pAThaH, tatra gArhasthya vishessnnmidm| punaH kathaMbhUtAdityAha--zva ityAdi / ayamartha:- adya gRhItAttapasaH zvaH prAtaH strIkaTAkSA eva luNTAkAzcaurAH tairlopyavairAgyasaMpadaH tapasaH / tato gArhasthyameva vara karate haiM aura viSayoMkA bhI sevana karate haiM / ThIka hai-- aise manuSyoMko koI bhI kArya duSkara nahIM hai-- ve saba hI akArya kara sakate haiN| ve vaisA karate hue mAno viSase jIvita rahanekI icchA karate haiM // 196 // jisa prakAra hiraNa vanameM idhara udhara dukhI hokara-- siMhAdikoMse bhayabhIta hokara- rAtrimeM usa vanase gAMvake nikaTa A jAte haiM usI prakAra isa paMcama kAlameM munijana bhI vanameM idhara udhara dukhI hokara-- hiMsaka evaM anya duSTa janoMse bhayabhIta hokara-- rAtrimeM vanako choDakara gAMvake samIpa rahane lage haiM, yaha khedakI bAta hai // 197 // Aja jo tapa grahaNa kiyA gayA hai vaha yadi kala striyoMke kaTAkSoMrUpa luTeroMke dvArA vairAgyarUpa sampattise rahita kiyA jAtA hai to janmaparamparA (saMsAra) ko nahAnevAle usa tapakI apekSA to kahIM gRhastha jIvana hI zreSTha thaa| mazeSArtha--- abhiprAya yaha hai ki jisane pUrva meM viSayoMse virakta hokara samasta parigrahake parityAgapUrvaka tapako svIkAra kiyA hai vaha yadi pIche
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIraM kalatraM vA tvAM nAnveti 189 svArthabhraMzaM tvamavigaNayaMstyaktalajjAbhimAnaH saMprApto'min paribhavazatairduHkhametatkalatram / nAnveti tvAM padamapi padAdvipralabdho'si bhayaH sakhyaM sAdho yadi hi matimAn mA grahIvigraheNa // 199 // miti // 198 / / astu tarhi idaM cetyAha-- svArthetyAdi / svasyArtha: prayojanaM tapa: tasya bhraMzaM vinAzam / avigaNayan amnymaanH| asmin zarIresati paribhavaH mAnakhaNDanam / duHkhaM! sakaladuHkhahetutvAt / kalatraM bhAryA / nAnveti tvAM nAnugacchati tvayA saha / vipralabdha: vaJcitaH / sakhyaM maitrIm abhedarUpatAm // 199 // mUrtAnAmapi hi padArthAnAmanyonyasvarUpasvIkAreNA-- striyoMke kaTAkSapAta evaM hAva-bhAvAdise pIDita hokara usa vairAgyarUpa sampattiko naSTa karatA hai aura anurAgako prApta hotA hai to vaha atizaya nindAkA pAtra banatA hai / isase to kahIM vaha gRhastha hI banA rahatA to acchA thA / kAraNa ki isase usakI saMsAraparamparA to na baDhatI jo ki gRhIta tapako choDa denese. avazya hI baDhanevAlI hai // 198 // he bhavya ! isa zarIrake honepara hI tUne isa dukhadAyaka strIko svIkAra kiyA hai aura aisA karate hue tUne lajjA aura svAbhimAnako choDakara-nirlajja evaM dIna banakara-usake nimitase honevAle na to saikaDoM tiraskAroM ko ginA aura na apane Atmaprayojanase-tapa-saMyamAdiko dhAraNa karake usake dvArA prApta honevAle mokSasukhase-bhraSTa honeko bhI ginaa| vaha zarIra aura strI tere sAtha nizcayase eka pada (kadama) bhI jAnevAle nahIM haiM inase anurAga karake tU phirase bhI dhokA khaavegaa| isaliye he sAdho! yadi tU buddhimAn hai to usa zarIrase mitratAko na prApta ho-usake viSaya mamatmabuddhiko choDa de / / 199 / / koI bhI anya guNavAn kisI anya gugavAn ke sAtha abhedasvarUpatAko nahIM prApta hotA hai / parantu tU (arUpI) kiso karma ke vaza una rUpI zarIrAdike sAtha abhedako prApta ho rahA hai / jina zarIrAdiko tU abhinna mAnatA hai ve vAstavameM tujha svarUpa nahIM haiM / isIliye 1ja paribhavamAnapaMDanAM duHkhaM /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam .. [zlo0 200 na ko'pyanyo'nyena vrajati samavAyaM guNavatA guNI kenApi tvaM samupagatavAn rUpibhiramA / na te rUpaM te yAnuphtrajasi teSAM gatamatiH tatazcchedyo bhedyo bhavasi bahuduHkho bhavavane // 20 // bhedarUpatA na pratItA, kiM punarmatAmUrnayoH sA bhaviSyatItyAha--netyAdi / na ko'pi ghaTAdirguNI / anyo bhinna: anyena bhinnena paTAdinA guNavatA / samavAyama ekatvaM vrajati / kenApi karmaNA / rUpibhiH zarIrAdipudgalaiH / amA saha / samavAyatvaM samupagatavAn samAzritavAn / na te rUpaM te tava na te pudgalA: rUpaM svarUpam / yAn zarIrAdipudagalAn / upavrajasi abhedabuddhayA pratipadyase / kathaMbhUtaH / teSAM gatamatiH teSu AsaktamatiH / tata: tadabhedapratipatteH tadAsaktamatezca // 20 // tathA yadIdRgbhUtaM zarIraM tasyA buddhirapi tU unameM mamatvabuddhiko prApta hokara Asakta rahanese isa saMsArarUpa vanameM chedA bhedA jAkara bahuta dukhI hotA hai / vizeSArtha-lokameM jo bhI ghaTapaTAdi bhinna bhinna vastueM dekhanemeM AtI haiM ve mUrtikarUpase samAna hokara bhI eka dUsareke sAtha abhedarUpatAko prApta nahIM hotI haiN| parantu yaha ajJAnI prANI svayaM amUrtika hokara bhI apanese bhinna strI-putra evaM dhana sampatti Adi mUrtika padArthoM ke abhedako prApta hotA hai- unheM apanA mAnatA hai / yaha usake karmodayakA prabhAva samajhanA cAhiye / jaba jIva svayaM rUpa-rasAdise rahita (amUrtika) evaM caitanyarUpa hai taba usakI ekatA rUpAdisahita (matika) evaM jaDasvarUpa una strI-putrAdike sAtha bhalA kaise ho sakatI hai ? nahIM ho sakatI hai| phira jo yaha apanI ajJAnatAse ukta bhinna padArthoko apanA samajhakara unake sAtha anurAgako prApta hotA hai usakA phala yaha hogA ki use naraka aura tiryaMca gatiyoMmeM jAkara chedane bhedane Adike dussaha duHkhoMko sahanA paDegA // 200 / isa zarIrakI utpatti to mAtA hai, maraNa pitA hai, Adhi (mAnasika dukha) evaM vyAdhi (zArIrika dukha) sahodara (bhAI) haiM, tathA antameM prApta honevAlA buDhApA pAsameM rahanevAlA mitra hai; phira bhI usa nindya zarIrake
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ -202] zarIreNAtmA'zucIkriyate mAtA jAtiH pitA mRtyurAdhivyAdhI sahodgatau / prAnte jantorjarA mitraM tathApyAzA zarIrake // 201 // zuddho'pyazeSaviSayAvagamo'pyamUrtospyAtman tvamapyatitarAma zucIkRto'si / 191 alta med caus kathamityAha -- mAtetyAdi / jAti: utpattiH / mRtyu: pUrvAnantarabhave prANatyAgaH / Adhi: mana:pIDA / sahodgatau bhrAtarau / prAnte avasAne tathApi evaMvidhaduHkhahetu sAmagrI samanvito'pi // 201 / / tathA zuddhAdisvarUpo'pi tvaM zarIreNa azuddhAdirUpatAM nIto'sItyAha -- zuddho'pItyAdi / zuddho'pi amalinospi I azeSa viSayAvagamo'pi heyopAdeyata svaparijJAnabAnapi amUrto'pi nirupalepo'pi / he Atman / itthaMbhUtastvamapi yena zarIreNa atitarAM 1 viSaya meM prANI AzA karatA hai // vizeSArtha - yadi kisI kuTumbameM sthita vyakti ke mAtA-pitA, bhAI-bandhu evaM mitra Adi saba hI pratikUla svabhAvavAle hoM to aise kuTumba se sambandha rakhanevAle usa vyakti se kisIko bhI anurAga nahIM rahatA hai / parantu Azcarya kI bAta hai ki yaha ajJAnI prANI aise pratikUla kuTumbake bIca meM rahanevAle zarIrase bhI kucha AzA rakhatA huA usase anurAga karatA hai / usa zarIra ke kuTumba meM utpatti ( janma ) mAtA aura maraNa pitA hai jo paraspara khUba anurAga rakhate haiMekake vinA dUsarA nahIM rahanA cAhatA hai / jIvako jo zArIrika evaM mAnasika kaSTa hote haiM ve usa zarIra ke sahodara haiM- usake sAtha meM hI utpanna honevAle haiM / buDhApA usakA pyArA mitra hai / abhiprAya yaha hai ki jisa zarIrake sAtha jIvako nirantara janma-maraNa, roga, ciMtA evaM buDhApA Adike duHsaha dukha sahane paDate haiM usase anurAma na rakhakara use sadAke liye hI choDa dene ( mukta hone) kA prayatna karanA cAhiye || 201 // he Atman ! . tU svabhAvase zuddha, samasta viSayoMkA jJAtA aura rUpa-rasAdise rahita ( amUrtika) ho karake bhI usa zarIrake dvArA atizaya apavitra kiyA gayA hai / ThIka hai -- baha mUrtika, sadA apavitra aura jaDa zarIra
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 AtmAnuzAsanam [zlo0 203 mUtaM sadAzuci vicetanamanyadatra ki vA na dUSayati dhigdhigidaM zarIram // 202 // hA hato'si tarAM janto yenAsmistava sAMpratam / jJAnaM kAyAzucijJAnaM tattyAgaH kila sAhasam // 203 // azacIkRta: asi taccha rIraM mUrta sadA azuci vicetanaM sat / atra saMsAre / anyat kukumakarpUrAdi kiM nA dUSayati / api tu dUSayati azucIkarotyeva / ato dhik // 202 / / atizayena nindyamidaM zarIram, tatra anindyata (tva) buddhayA tvaM naSTo'sIsyAha--hetyAdi / hA kaSTam / hato'si tarAm atizayena naSTo'si / yena kAraNena / asmin zarIre / sAMpratam idAnIm / uktazarIrarUpAvagame tava yuktaM jJAnaM pramANam / kiMviziSTam / kAyAzucijJAnaM kAya: azuciriti jJAnaM paricchi - ttiryatra tattyAgastasya jJAnasya tyAgaH kArya: (kAyaH) zuciriti viparItajJAnam / kila aho / sAhasam atyadbhutaM karma / atha vA hato'si kadarthoto'si / yena zarIreNa / asmin saMsAre / sAMprataM taba jJAna yuktam / kayaMbhUtam / kAyAzucijJAnam / etacca na sAhasam / tattyAgastasya zarIrasya tyAgaH kila sAhasam / / 203 / / yahAM kauna-sI pavitra vastu (gandha vilepanAdi) ko malina nahIM karatA hai ? arthAt sabako hI vaha malina karatA hai / isaliye aise isa zarIra ko vAra bAra dhikkAra hai // 202 // he prANI ! tU cUMki isa zarIrake viSayameM atizaya dukhI huA hai isIliye usa zarIrake sambandhameM jo tujhe isa samaya apavitratAkA jJAna huA hai vaha yogya hai| aba usa zarIrakA parityAga karanA,yaha terA atizaya sAhasa hogaa| vizeSArtha-abhiprAya yaha hai ki jo zarIra atyanta apavitra hai use pavitra mAnakara yaha ajJAnI prANI aba taka dukhI rahA hai / isaliye usakA kartavya hai ki ukta zarIrake viSayameM prathama to vaha 'yaha apavitra hai' aise samyagjJAnako prApta kare aura tatpazcAt use sAhasapUrvaka choDanekA prayatna kare / isa prakArase vaha zarIrake nimittase jo dukha saha rahA thA usase chuTakArA pA jAvegA // 203 / / sAdhu atizaya vRddhiko prApta hue bhI rogAdikoMke 1 ja karpUrAdikaM na /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ -205] Amaye niSpratIkAre zarIraM tyajanIyam 193 api rogAdibhivRddharna yatiH1 khedamRcchati / uDupasthasya kaH kSobhaH pravRddhe'pi nadIjale // 204 // jAtAmayaH pratividhAya tanau vasedvA mo cetanuM tyajatu vA dvitayI gatiH syAt / lagnAgnimAvasati vanhimamohya gehaM niryAya2 vA vrajati tatra sudhI kimAste // 205 // nanu astu kAye'zucivijJAnam ucitam, tathA prabalarogAdyudayAcitavikSepo bhaviSyatItyAzakya apItyAdizlokadvayamAha-- apItyAdi / vRddharapi mahadbhiH api / uDupasthasya nAvi sthitasya jJAnasthasya ca / / 204 // jAtAmaya ityAdi / jAta: utpanna: Amayo vyAdhiH yasya / pratividhAya auSadhAdinA rogapratIkAraM kRtvA / no cet auSadhAdinA rogApratIkAre / 205 // prekSAvatAmudvegaH dvArA khedako nahIM prApta hotA hai| ThIka hai- nAvameM sthita prANIko nadIke jalameM adhika vRddhi honepara bhI kauna-sA bhaya hotA hai ? arthAt use kisI prakArakA bhI bhaya nahIM hotA hai / vizeSArtha-- jisa prakAra sthira nAvameM baiThe hue manuSyako nadImeM jalake baDha jAnepara bhI kisI prakArakA kheda nahIM hotA hai| kAraNa ki vaha yaha samajhatA hai ki nadIke jalameM vRddhi honepara bhI maiM isa nAvake sahArese usake pAra jA pahu~cUMgA / ThIka usI prakArase jisako zarIrakA svabhAva jJAta ho cukA hai ki vaha apavitra, rogAdikA ghara tathA nazvara hai; vaha vivekI sAdha ukta zarIrake kaThina rogase vyApta ho jAnepara bhI kisI prakArase khedako nahIM prApta hotA hai // 204 // rogake utpanna honepara usakA auSadhAdike dvArA pratIkAra karake usa zarIrameM sthita rahanA cAhiye / parantu yadi roga asAdhya ho aura usakA pratIkAra nahIM kiyA jA sakatA ho to phira usa zarIrako choDa denA cAhiye, yaha dUsarI avasthA hai| jaise- yadi ghara agnise vyApta ho cukA hai to yathAsambhava usa agniko bujhAkara prANI usI gharameM rahatA hai| parantu yadi vaha agni nahIM bujhAI jA sakatI hai to phira usameM rahanevAlA prANI usa gharase nikalakara calA jAtA hai| kyA koI 1 ma muniH| 2 mu nirhaay| bhA. 13
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 206 - ziraHsthaM bhAramuttArya skandhe kRtvA suyatnataH / zarIrasthena bhAreNa ajJAnI manyate sukham // 206 // yAvadasti pratIkArastAvatkuryAtpratikriyAm / tathApyanupazAntAnAmanudvegaH pratikriyA // 207 // kartumanucita ityAha-- // 206 / / tadevAha-- yAvadityAdi / anupazAntAnAM vyAdhInAm / anudvegaH zarIre udAsInatA / / 207 // kutastatrodAsInatA buddhimAn prANI usa jalate hue gharameM rahatA hai ? arthAt nahIM rahatA hai // 205 // zirake Upara sthita bhArako utArakara aura use prayatnapUrvaka kandheke Upara karake ajJAnI prANI usa zarIrastha bhArase sukhakI kalpanA karatA hai // vizeSArtha-- jisa prakAra koI manuSya zirake Upara rakhe hue bojhase pIDita hotA huA use prayatnapUrvaka zirase utArakara kandheke Upara rakhatA hai aura usa avasthAmeM apaneko sukhI mAnatA hai / parantu vaha ajJAnI prANI yaha nahIM socatA ki vaha bojhA to abhI bhI zarIrake hI Upara sthita hai| bheda itanA hI huA hai ki use zirase utArakara kandhepara rakha liyA hai aura aisA karanese usake kaSTameM kucha thoDI-sI kamI avazya huI hai / parantu vAstavameM isase use sukhakA leza bhI nahIM prApta huA hai| ThIka isI prakArase yaha avivekI prANo bhI zarIrameM utpanna hue rogako yathAyogya auSadhi Adise naSTa karake apaneko sukhI mAnatA hai| parantu vaha yaha nahIM vicAra karatA ki rogoMkA ghara jo zarIra hai usakA saMyoga to abhI bhI banA hai, aisI avasthAmeM sukha bhalA kaise prApta ho sakatA hai ? saccA sukha to taba hI prApta ho sakegA jaba ki usakA zarIrake sAtha sadAke liye sambandha chUTa jAyagA / usakI uparyukta sukhakI kalpanA to aisI hai jaise ki zirase bojhako utArakara use kandheke Upara rakhanevAlA manuSya sukha kI kalpanA karatA hai / / 206 / / jabataka rogoMkA pratIkAra ho sakatA hai tabataka use karanA caahiye| parantu phira bhI yadi ve naSTa nahIM hote haiM to isase khedako prApta nahIM honA cAhiye / yahI vAstavameM una rogoMkA pratIkAra hai // 207 / /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ zarIreNAtmA'spRzyaH kriyate yadAdAya bhavejjanmI tyaktvA mukto bhaviSyati / zarIrameva tattyAjyaM kiM zeSaiH kSudrakalpanaiH // 208 // -209] 195 nayet sarvAzuciprAyaH 2 zarIramapi pUjyatAm / sopyAtmA yena na spRzyo duzcaritraM dhigastu tat // 209 // kartavyeti celarityAjyatvAt / etadevAha -- yadityAdi / yaccharIm AdAna gRhItvA / janmI saMsArI | kSudrakalpanai: laghuvikalpaiH // 208 // upakArake'pyAtmani pratikUlapravRttitvAcvedaM zarIraM tyAjyamityAha-- nayedityAdi / yena zarIreNa / na spRzyo nAnukRtaH suvizuddhacetanatvAdidharmaH / duzcaritraM tatprasiddha ceSTitaM yasya duzcaritraM athavA duHkhaM caritraM mithyAnuSThAnaM tatprasiddham / yena duzcaritreNa // 209 // evaM vidhazarIrAdibhAgatrayasamanvitaH saMsArIti darzayan jisa zarIrako grahaNa karake prANI janmavAn arthAt saMsArI banA huA hai tathA jisako choDakara vaha mukta ho jAvegA una zarIrako hI chor3a denA cAhiye / anya kSudra vicAroMse kyA prayojana siddha honevAlA hai ? kucha bhI nahIM // 208 // jo AtmA prAyaH karake saba orase apavitra aise usa zarIrako bhI pUjya padako prApta karAtA hai usa AtmAko bhI jo zarIra sparzake yogya bhI nahIM rahane detA hai usako dhikkAra hai // vizeSArtha -- jIva jaba saMyama aura tapa Adiko dhAraNa karatA hai taba usakA zarIra lokavandya bana jAtA hai / isa prakArase jo AtmA usa ghRNita evaM apavitra zarIrako lokapUjya banAtA hai usakA anukaraNa na kara vaha zarIra use nindya cANDAlAdi paryAyameM prApta karAkara sparza karaneke yogya bhI nahIM rahane detA hai / isa taraha usa zarIrako deva - manuSyAdike dvArA pUjya banAkara AtmA to usakA upakAra karatA hai, parantu vaha zarIra kRtaghna hokara usa upakArI AtmAke sAtha itanA duSTatApUrNa AcaraNa karatA hai ki use nindya paryAyameM prApta karAkara aisA hIna banA detA hai ki vivekI jana usakA sparza bhI nahIM karanA cAhate haiM / abhiprAya yaha hai ki jaba AtmA usa zarIra ke sambandhaseM hI loka nindya hokara aneka prakArake duHkhoMko sahatA hai taba aise ahitakara zarIrake sambandhako sadAke liye denA cAhiye // 209 // saMsArI prANIkA rasa Adi sAta dhAtuoM 1 mu yadA yadA bhave / 2 muprAyaM /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [zlo0 210 rasAdirAdyo bhAgaH syAjjAnAvRttyAdiranvataH / jJAnAdayastRtIyastu saMsAryevaM trayAtmakaH // 210 // bhAgatrayamayaM nityamAtmAnaM bandhavartinam / bhAgadvayAtpRthak kartuM yo jAnAti sa tattvavit // 211 // karotu na ciraM ghoraM tapaH klezAsaho bhavAna / cittasAdhyAn kaSAyArIn na jayedyattadajJatA // 212 // rasAdirityAdizlokadvayamAha-- rsaadiriti| rasAdi saptadhAtumayo dehaH / Adya: prathamaH / jJAnAvRttvAdiraSTaprakAraH / ato rasAdibhAgAt / anu pazcAt / dvitIyo bhAgaH syAt // 210 // bhaagetyaadi| bandhavartinaM karmabandhasahitam / bhAgadvayAt zarIra-jJAnAvaragAdilakSa gAt / / 211 // nanu bhAgadvayAtpRthakkaraNamAtmano durdharatapo'nuSThAtAt tacca duHzakyamityAha-- karotvirUpa pahilA bhAga hai, isake pazcAt jJAnAvaraNAdi karmo rUpa usakA dUsarA bhAga hai, tathA tIsarA bhAga usakA jJAnAdirUpa hai; isa prakArase saMsAro jIva tIna bhAgasvarUpa hai // 210 // isa prakAra ina tIna bhAgoMsvarUpa va karmabandhase sahita nitya AtmAko jo prathama do bhAgoMse pRthaka karaneke vidhAnako jAnatA hai use tattvajJAnI samajhanA cAhiye / vizeSArtha-- Upara saMsArI jIvako jina tIna bhAgoMsvarUpa batalAyA hai unameM prathama do bhAga- saptadhAtumaya zarIra aura kArmaNa zarIra-AtmasvarUpase bhinna, jaDa evaM paudgalika haiM tathA tIsarA bhAga jo jJAnAdisvarUpa hai vaha AtmasvarUpa cetana hai aura vahI upAdeya hai| isa prakAra jo jAnatA hai tathA tadanurUpa AcaraNa bhI karatA hai vaha tattvajJa hai| isake viparIta jo prathama do bhAgoMko hI AtmA samajhatA hai aura isIliye jo unase AtmAko pRthak karanekA prayatna nahIM karatA hai vaha ajJAnI hai // 211 // yadi tU kaSTako na sahaneke kAraNa ghora tapakA AcaraNa nahIM kara sakatA hai to na kara / parantu jo kaSAyAdika manase siddha karane yogya haiM- jItane yogya haiM-- unheM bhI yadi nahIM jItatA hai to vaha terI ajJAnatA hai / / vizeSArtha--- tapazcaraNameM bhUkha Adike dukhako sahanA paDatA hai, isaliye yadi anazana Adi tapoMko nahIM kiyA jA sakatA hai to na bhI kiyA paranvitaH / 2 basa tritayastu /
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ -214] kaSAyopazamena vinA siddhirdulabhA hRdayasarasi yAvanirmale'pyatyagAdhe vasati khalu kaSAyagrAhacakaM samantAt / zrayati guNaguNo'yaM tanna tAvadvizaGkaM sayamazamavizeSastAn vijetuM yatasva // 213 // hitvA hetuphale kilAtra sudhiyastA siddhimAmutrikI vAJchantaH svayameva sAdhanatayA zaMsanti zAntaM manaH / tyAdi / klezAsaho yata: / cittasAdhyAn manasA nirjetuM zakyAn / / 212 // kapAyANAmajaye muktihetuguNAnAM uttamakSamAdInAM prAptiratidurImA ityAha-hRdayetyAdi / hRdayasarasi hRdaya rovare / guNagaNaH utamakSamAdiguga saMghAtaH / ayaM mokSahetutayAbhitretaH / tat hRdayasaraH / vizajhaM niHzaGkara sapanarA vizeSaiH saha yamena vratena vartante iti sayamAste ca te zamavizeSAzca tIvra-manda-madhyamA upazama bhedAH / yatastra udyato bhava // 213 // kaSAyavijayaM mojhahetutayA svayaM pratipAdya punaH kaSAyAdhInatAM gatAnupahasannAha--- hitvetyAdi / hitvA tyaktvA / ke / hetuphale viSaya--tatsukhe, athavA hetuniHsaMgatvAdiH phalaM tatkArya zAntaM manaH / jAya / parantu jo rAga,dveSa,evaM krodhAdi AtmAkA ahita karanevAle haiM unako to bhale prakArase jItA jA sakatA hai / kAraNa ki unake jItanemeM na to tapake samAna kucha kaSTa sahanA paDatA hai aura na manake atirikA kisI anya sAmagrIkI apekSA bhI karanI par3atI hai / isaliye ukta rAgadveSAdiko to jItanA hI cAhiye / phira yadi unako bhI prAgo nahIM jItanA cAhatA hai to yaha usakI ajJAnatA hI kahI jAvegI // 212 / / nirmala aura ayAha hRdayarUpa sarovarameM jaba taka kaSAyoMrUpa hiMsra jala. jantuoMkA samUha nivAsa karatA hai taba taka nizvayase yaha utama kSamAdi guNoMkA samudAya niHzaMka hokara usa hRdayarUma sarovarakA Azraya nahIM letA hai / isIliye he bhavya ! tU vratoM ke sAtha tItra-madhyamAdi upazama. bhedoMse una kaSAyoMke jItanekA prayatna kara // 213 // jo vidvAn parigrahake tyAgarUma hetu tathA usake phalabhUta manakI zAntiko choDakara usa pAralaukika siddhikI abhilASA karate hara svayaM hI usake sAdhanasvarUpase zAnta manakI prazaMsA karate haiM unakA yaha kArya Akhu-biDAlikAke samAna
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 AtmAnuzAsanam [ zlo0 214 teSAmAkhubiDAliketi tadidaM dhidhikkaleH prAbhavaM yenaite'pi phaladvayapralayanA dUraM viparyAsitAH // 2.14 // udyuktastvaM tapasyasyadhikamabhibhavaM tvAmagacchat kaSAyAH prAbhadbodho'pyagAdho jalamiva jaladhau ki tu durlakSyamanyaiH / frocreat | AmutrikIM pAralaukikIm / zaMsanti zlAghante / zAntaM manaH upazAntaM cittam / atha ca kaSAyavazavartanaM na parityajanti teSAmmAkhubi - DAliketi - Akhuzca mUSakaH biDAlazca tayoriva vairam / prAbhavaM / prabhutvam // yena prAbhavena / ete'pi sudhiyo'pi phaladvayapralayanAt aihika - pAratrikaphaladvayavinAzAt / dUraM viparyAsitAH atizayena vaJcitAH // 214 // kaSAyavinigrahaM ca kurvatA tvayA sAtizayatapojJAnasaMpannena mAtsaryalezo'pyunmUlayitavya iti hai / yaha saba kali kAlakA prabhAva hai, usake liye dhikkAra ho / isa aforma prabhAvase ye vidvAn bhI isa loka aura paraloka sambandhI phalako naSTa karane se atizaya Thage jAte haiM / vizeSArtha - jinhoMne na to parigrahako chor3A hai aura na kaSAyoM ko bhI upazAnta kiyA hai ve vidvAn pAralaukika siddhikI abhilASA karake usake sAdhanabhUta apane zAnta manakI kevala prazaMsA karate haiM / unake ina donoM kAryoM meM billI aura cUhe ke samAna paraspara jAtivirodha hai / kAraNa ki jaba taka parigraha aura rAga-dveSAdikA parityAga nahIM kiyA jAtA hai taba taka mana zAnta ho hI nahIM sakatA / aise loga isa loka aura paraloka donoM hI lokoM ke sukhako naSTa karate haiM / isa lokake sukhase to ve isaliye vaMcita hue ki unhoMne bAhya viSayoM ko chor3a diyA hai| sAtha hI cUMki ve apane manako zAnta kara nahIM sake haiM, isaliye pApa karmakA upArjana karanese paralokake bhI sukhase vaMcita hote haiM // 214 // he bhavya ! tU tapazcaraNameM udyata huA hai, kaSAyoM kA tUne atizaya parAbhava kara diyA hai, tathA samubrameM sthita AgAdha jalake samAna teremeM agAdha jJAna bhI pragaTa ho cukA 1 ja sa prabhAvaM / 2 ja sa prabhAvena /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtsarya tyajanIyam nirvyUDhe'pi pravAhe salilamiva manAgnimna dezeSvavazyaM mAtsaryaM te svatulye bhavati paravazAd durjayaM tajjahIhi // 2155 -216 ] cittasthamapyanavabuddhya hareNa jADyAt kruddhvA bahiH kimapi dagdhamanaGagabuddhayA / ghorAmavApa sa hi tena kRtAmavasthAM krodhodayAdbhavati kasya na kAryahAniH // 216 // | / 199 zikSAM prayacchannAha-- udyukta ityAdi / udyuktaH udyataH / adhikam abhibhavame atizayena nAzam / prAbhUdbodho'pyagAdha: utpanno bodho'pi mahAn / durlakSyaM mAtsaryam / manAk ISat / paravazAt karmavazAt / / 215 / / nanu kaSAyeSu satsu arrer kospakArasyAdyenAvazyaM te jetavyAH ityAzaGakya koaredaye'pakAraM darzayaMzcittasthamityAha - cittasthetyAdi / cittasthamapi anaGagam / ghorAM bahutarApamAnakarIm / avApa prApitavAn / sa hi sa haraH, hi sphuTam / tena anaGagena // 216 // hai; to bhI jaise pravAha sUkha jAnepara bhI kucha nIMce ke bhAga meM pAnI avazya raha jAtA hai jo ki dUsaroMke dvArA nahIM dekhA jA sakatA hai, vaise hI karmake vazase jo apane samAna anya vyakti meM tere liye mAtsarya ( IrSyA bhAva) hotA hai vaha durjaya tathA dUsaroM ke liye adRzya hai / usako tU choDa de // vizeSArtha - jo jIva ghora tapazcaraNa kara rahA hai, kaSa / yoMko zAnta kara cukA hai, tathA jise agAdha jJAna bhI prApta ho cukA hai, phira bhI usake hRdaya meM apane samAna guNavAle anya vyakti ke viSaya meM jaba kabhI mAtsaryabhAvakA prAdurbhAva ho sakatA hai jo ki dUsaroMke dvArA nahIM dekhA jA sakatA hai / jaise- jalapravAha ke sUkha jAnepara bhI kucha nIce ke bhAgoM meM jala zeSa raha jAtA hai / usa mAtsarya bhAvako bhI choDa denekA yahAM upa deza diyA gayA hai || 215 // jisa mahAdevane krodhako vaza hote hue ajJAnatAse citta meM bhI kAmadevako na jAnakara usa kAmadeva ke bhramase kisI bAhya vastuko jalA diyA thA vaha mahAdeva ukta kAmake dvArA kI gaI bhayAnaka avasthAko prApta huA hai / ThIka hai- krodhake kAraNa kisake kAryakI hAni nahIM hotI hai ? arthAt usake kAraNa saba hI janake
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 AtmAnuzAsanam cakraM vihAya nijadakSiNabAhu saMstha yattrAvrajannanu tadeva sa tena muJcet' / klezaM tamApa kila bAhubalI cirAya mAno manAgapi hati mahatIM karoti // 217 // [ zlo0 216 mAnodaye'pakAraM darzayannAha - - (cakraM) vihAyetyAdi / vihAna tyaktvA / sa tena sa bAhubalI, tena pravrajanena tapasA vA / muJcet mukto bhavet / cirAya kArya kI hAni hotI hai // vizeSArtha - jaba mahAdeva tapasyA kara rahe the taba unako prasanna karaneke liye pArvatI kAmadevake sAtha vahAM pahuMcI aura nRtyAdike dvArA unheM prasanna karane kA prayatna karane lagI, idhara kAmadevane bhI vasanta RtukA nirmANa kara unake Upara puSpabANoM ko choDanA prArambha kara diyA / isase krodhita hokara mahAdevane tIsare netra se agniko pragaTa kara ukta kAmadevako bhasma hI kara diyA / aisI kathA mahAkavi kAlidAsakRta kumArasambhava AdimeM prasiddha hai / isI kathAko lakSya rakhakara yahAM batalAyA hai ki mahAdevane jisa kAmadevako krodha ke vaza hokara bhasma kiyA thA vaha to vAstavameM kAmadeva nahIM thA, saccA kAmadeva to unake hRdaya meM sthita thA jise unhoMne jAnA hI nahIM / isIliye usa kAmadevane pIche pArvatIke sAtha vivAha ho jAnepara unakI vaha duravasthA kI thI / yaha saba anartha eka krodha ke kAraNa huA / ataeva aise anartha kArI krodhakA parityAga hI karanA cAhiye // 216 // apanI dAhinI bhujAke Upara sthita cakrako choDakara jisa samaya bAhubalIne dIkSA grahaNa kI thI usI samaya unheM usa tapake dvArA mukta ho jAnA cAhiye thA / parantu ve cirakAla taka usa klezako prApta hue / ThIka hai - thoDA-sA bhI mAna bar3I bhArI hAniko karatA hai / / vizeSArtha bharata cakravartI jaba bharata kSetrake chahoM khaNDoMko jItakara vApisa ayodhyA Aye taba unakA cakraratna ayodhyA nagarIke mukhya dvArapara hI ruka gayA vaha usake bhItara praviSTa na ho sakA / kAraNakA patA lagAnepara bharatako yaha jJAta huA ki merA 1 mu (jai. ni.) muktaH /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ -217] mAnAt kIdRzI hAnirgavati 201 bahutarakAlam // 217 // guNamahattvaparaMparAM pazyatAM ca vivekinAM na mAno manAgapi choTA bhAI bAhubalI merI adhInatA svIkAra nahIM karatA hai / etadartha bharatane apane dUtako bhejakara bAhubalIko samajhAnekA prayatna kiyA, kintu vaha niSphala huA- bAhubalIne bharatakI adhInatA svIkAra nahIM kI / antameM yuddha meM nirarthaka honevAle prANisaMhArase Darakara una donoMke buddhimAn maMtriyoM dvArA bharata aura bAhubalIke bIca jalayuddha, dRSTiyuddha aura bAhuyuddha ye jo tIna yuddha nirdhArita kiye gaye the, una tInoM hI yuddhoMmeM bharata to parAjita hue aura bAhubalI vijayI hue| isa apamAnake kAraNa krodhita hokara bharatane cakraratnakA smaraNa kara use bAhubalIke Upara calA diyA / parantu vaha unakA ghAta na karake unake hAthameM Akara sthita ho gyaa| isa ghaTanAse bAhubalIko virakti huI / taba unhoMne samasta parigrahako choDakara jinadIkSA dhAraNa kara lii| usa samaya unhoMne eka varSakA pratimAyoga dhAraNa kiyA / tabataka ve bhojanAdikA tyAga karake eka hI Asanase sthita hote hue dhyAna karate rhe| isa pratimAyogake samApta honepara bharata cakravartIne Akara unakI pUjA kI aura taba unheM kevalajJAnakI prApti huii| isake pUrva unake hRdayameM kucha thoDI-sI aisI cintA rahI ki mere dvArA bharata cakravartI saMklezako prApta huA hai / isIliye sambhavataH tabataka unheM kevalajJAna nahIM prApta huA aura bharatacakravartIke dvArA pUjita honepara vaha kevalajJAna unheM tatkAla prApta ho gayA (dekhie mahApurANa pava 36) / paumacariu (5, 13, 19) ke anusAra 'meM bharatake kSetra (bhUmi) meM sthita hUM' aisI thoDI-sI kaSAyake vidyamAna rahanese tabataka unheM kevalajJAnakI prApti nahIM huI / bAhubalIkA hRdaya mAnakaSAyase kaluSita rahA, aisA ullekha 'dehAdicattasaMgo mANakasAeNa kalusio dhIra / attAvaNeNa jAdo bAhubalI kittiyaM kAlaM // 44 // ' isa bhAvaprAbhRtako gAthAmeM bhI pAyA jAtA hai| isa prakAra dekhiye ki thoDA-sA bhI abhimAna kitanI bhArI hAniko prApta karAtA hai / / 217 // A. 14
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam [ zlo0 218 satyaM vAcamatau zrutaM hRdi dayA zauryaM bhuje vikrame / lakSmIrdAnamavUnarmArthanicaye mArgo gatau nirvRteH 3 / yeSAM prAgajanIha te'pi nirahaMkArAH zrutergocarAH citraM saMprati lezato'pi na guNAsteSAM tathApyuddhatAH // 218 // kartumucita iti darzayan satyamityAdizlokadvayamAha -- anUnaM 4 paripUrNam / arthinicaye yAcakasaMghAte / mArgaH samyagdarzanAdiH / gatau gatyarthaH / prAgajani etatsarvaM pUrva saMjAtam / citram Azcaryam / teSAM prAguktAnAm / saMbandhino guNAH uddhatA garvitAH / / 218 // vasatItyAdi / anyerdhanavAtAdibhiH / sAca bhUH / te ca vAyavaH | aparasya AkAzasya / tadapi AkAzamapi / pUrva meM yahAM jina mahApuruSoMke vacanameM satyatA, buddhimeM Agama, hRdayameM dayA, bAhumeM zUravIratA, parAkramameM lakSmI, prArthI janoM ke samUhako paripUrNa dAna tathA mukti mArga meM gamana; ye saba guNa rahe haiM ve bhI abhimAna rahita the; aisA Agama ( purANoM) se jAnA jAtA hai / parantu Azcarya hai ki isa samaya uparyukta guNoMkA leza mAtra bhI na rahanepara manuSya atizaya garvako prApta hote haiM / / 218 || jisa pRthivI ke Upara saba hI padArtha rahate haiM vaha pRthivI bhI dUsaroMke dvArA - ghanodadhi, ghana aura tanu vAtavalayoMke dvArA -- dhAraNa kI gaI hai| vaha pRthivI aura ve tInoM hI vAtavalaya bhI AkAzake madhya meM praviSTa haiM, aura vaha AkAza bhI kevaliyoM ke jJAnake eka kone meM vilIna hai / aisI avasthA meM yahAM dUsarA apane se adhika guNavAloM ke viSayameM kaise garva dhAraNa karatA hai ? // vizeSArtha -- vyakti jisa viSaya meM abhimAna karatA hai usa viSaya meM usakA abhimAna tabhI ucita kahA jA sakatA hai jaba ki vaha prakRta viSaya meM paripUrNatAko prApta ho / parantu aisA hai nahIM, kyoMki lokameM pratyeka viSaya meM eka se dUsarA aura dUsare se tIsarA isa kramase adhikAdhika pAyA jAtA hai / jaisepRthivI mahApramANavAlI hai, usameM jagatkI saba hI vastueM samAyI huI haiM / parantu vaha vizAla pRthivI bhI vAtavalayoMke Azrita hai / usa 1 - 202 1 mu (jai. ni.) vikramo / 2 ja mu (jai. ni.) mArge / 3mu (jai. ni. ) gatirnirvRte / 4 ja anyUnaM /
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ -219] mAnasya akaraNIyatvapradarzanam 203 vasati bhuvi samastaM sApi saMdhAritAnyaH udaramupaniviSTA sA ca te vA parasya / tadapi kila pareSAM jJAnakoNe nilInaM vahati kathamihAnyo garvamAtmAdhikeSu // 219 // vahati karoti dharati vA / / 219 // mAyAkaSAyAdapakAraM darzayan yazo mArIcIya pathivI aura una vAtavalayoMse bhI mahAn AkAza hai jo una sabako bhI apane bhItara dhAraNa karatA hai / tathA isa AkAzase bhI mahAn pramANavAlA sarvajJakA jJAna hai jo usa ananta AkAzako bhI apane viSaya svarUpase grahaNa karatA hai| isa prakAra sarvatra hI jaba utkarSako taratamatA pAyI jAtI hai taba koI bhI kisI viSayameM pUrNatAkA abhimAna nahIM kara sakatA hai / 219 // yaha marIcikI kIrti sUvarNamagake kapaTase malina kI gaI hai, 'azvatthAmA hataH' isa vacanase yadhiSThira snehI janoMke bIcameM hInatAko prApta hue, tathA kRSNa vAmanAvatArameM kapaTapUrNa bAlakake veSase zyAmavarNa hue- apayazarUpa kAlimAse kalaMkita hue / ThIka hai- thoDA-sA bhI vaha kapaTavyavahAra mahAn dUdhameM mile hue viSake samAna ghAtaka hotA hai / vizeSArtha-- mAyAvyavahArake kAraNa prANiyoMko kisa prakArakA dukha sahanA paDatA hai yaha batalAte hue yahAM marIci, yudhiSThira aura kRSNake udAharaNa diye gaye haiM / inameM inhIM guNabhadrAcAryake dvArA viracita uttarapurANameM (dekhie parva 68) marIcikA vaha kathAnaka isa prakAra pAyA jAtA hai- ayodhyApurImeM mahArAja dazaratha rAjA rAjya karate the| kisI samaya avasara pAkara rAmacandra aura lakSmaNane prArthanA kI ki vArANasI purI pUrvameM hamAre AdhIna rahI hai / isa samaya usakA koI zAsaka nahIM hai| ataeva yadi Apa AjJA de to hama donoM use vaibhavase paripUrNa kara deN| isa prakAra unake atizaya Agrahako dekhakara dazaratha rAjAne kaSTapUrvaka unheM vArANasI jAnekI AjJA de dii| vArANasI jAte
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 AtmAnuzAsanam__ yazo mArIcIyaM kanakamRgamAyAmalinitaM hato'zvatthAmoktyA praNayilaghurAsIdyamasutaH / [ zlo0 220 mityAdizlokatrayamAha - yaza ityAdi / marIceridaM mArIcIyam / praNayilaghuH praNayina / 1 samaya dazarathane rAmacandrako rAjapada aura lakSmaNako yuvarAjapada pradAna kiyA / ve donoM vahAM jAkara nyAyapUrvaka prajAkA pAlana karate hue usake snehabhAjana bana gaye / udhara laMkAmeM pratApI rAvaNa rAjya kara rahA thA / use tIna khaNDoMke adhipati honekA baDA abhimAna thA / usake pAsa eka dina nAradajI jA phuNce| rAvaNa dvArA AgamanakA kAraNa pUchanepara ve bole ki maiM Aja vArANasIse A rahA huuN| vahAM dazaratha rAjAkA putra rAmacandra rAjya karatA hai / use mithilAke svAmI rAjA janakane yajJa ke bahAne vahAM bulAkara apanI rUpavatI saubhAgyazAlinI kanyA dI hai / vaha Apake yogya thii| rAjA janakane Apa jaise tIna khaNDoMke adhipatike hote hue bhI rAmacandrako kanyA dekara ApakA apamAna kiyA hai| yaha mujhe sahana nahIM huA / isIliye snehavaza idhara calA AyA / yaha sunakara rAvaNa kAmase saMtapta ho uThA / taba usane apane mArIca nAmaka maMtrIko bulAkara usase kahA ki dazaratha rAjAke putra rAma aura lakSmaNa bahuta abhimAnI ho gaye haiM, ve mere padako prApta karanA cAhate haiM / ataeva una donoMko mArakara rAmacandrakI patnI sItAke haraNakA koI upAya soco / isapara mArIcane rAvaNako bahuta kucha smjhaayaa| para jaba vaha na mAnA to sItAkI icchA jAnaneke liye usake pAsa sUrpaNakhAko bhejA gayA / usa samaya vasanta RtukA samaya honese rAmacandra sItAke sAtha citrakUTa nAmake udyAna meM jAkara krIDA kara rahe the / vahAM jaba vaha sUrpaNakhA strIkA rUpa dhAraNa kara sItAke pAsa pahuMcI taba anya rAniyAM usakI haMsI karane lagI / yaha dekhakara vaha unase bolI ki Apa saba bahuta saubhAgyazAlinI
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ -220] mAyAto hAnipradarzanam 202 sakRSNaH kRSNo'bhUtkapaTabaduveSeNa nitarAmapi cchamAlpaM tadviSamiva hi dugdhasya mahataH // 220 // snehinAM madhye laghuH / sakRSNa maSIvarNaH kRSNaH vAsudevaH / kapaTabaTuH maabaabduH| api haiM / Apa logoMne pUrvameM kauna-sA puNyakArya kiyA hai, use mujhe batalAiye / maiM bhI tadanusAra anuSThAna karake isa rAjAko patnI honA cAhatI huuN| yaha sunakara strI-paryAyakI nindA karate hue sItAne jo use upadeza diyA usase hatotsAha hokara vaha vApisa calI gaI / use nizcaya ho gayA ki kadAcit sumeru vicalita ho sakatA hai, para sItAkA mana vicalita nahIM ho sakatA hai |suurpnnkhaase yaha samAcAra jAnakara rAvaNa usake Upara krodhita hotA huA, mArIcake sAtha puSpaka vimAnapara ArUDha huA aura udhara cala diyaa| isa prakAra citrakUTa udyAna meM jAkara usane mArIcako maNimaya sundara hariNa banakara sItAke sAmanese jAnekI AjJA dii| tadanusAra usake sItAke sAmanese nikalanepara use dekhakara sItAkI utsukatA baDha gaI / usakI utsukatAko dekhakara rAmacandra use pakaDaneke liye usake pIche cala paDe / isa prakAra bahuta dUra jAnepara vaha kapaThI hariNa AkAzameM uDakara calA gayA / udhara rAvaga rAmacandrake veSameM sItAke pAsa pahuMcA aura bolA ki he priye ! maiMne usa hariNako pakar3a kara bheja diyA hai| aba sandhyA ho gaI hai, isaliye pAlakI meM savAra hokara nagarako vApisa caleM / yaha kahate hue usane mAyAse puSpaka vimA. nako pAlakoke rUpameM pariNata kara diyA aura apane Apako isa prakAra dikhalAyA jaise rAmacandra ghoDepara caDhakara pRthivIpara cala rahe hoN| isa prakAra bholI sItA ajJAnatAse usapara caDha gaI aura taba rAvaNa use saMkA le gyaa| isa prakAra sItAke apaharaNakA kAraNa mArIcakA vaha kapaTapUrNa vyavahAra hI thA jisake kAraNa pRthivIpara usakA apayaza phailaa| 'azvatthAmA hataH' isa vAkyakA uccAraNa karanevAle yudhiSThirakA
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 AtmAnuzAsanam zlo0 22 chadmAlpaM chadma mAyA / alpamapi tat chdm| viSamiva dUSaNakaM bhvti||220||bhymityaadi vaha vRttAnta mahAbhArata (droNa parva adhyAya 190-92) meM isa prakAra pAyA jAtA hai-mahAbhArata yuddha meM jaba pANDava droNA vAryake bANoMseM bahuta trasta ho gaye the aura unheM jayakI AzA nahIM rahI thI taba unheM pIDita dekhakara kRSNa arjunase bole ki droNAcAryako saMgrAmameM indra ke sAtha deva bhI nahIM jIta sakate haiN| unheM yuddha meM manuSya taba hI jIta sakate jaba ki ve zastrasaMnyAsa le leN| isake liye he pANDavo ! dharmako choDakara koI upAya karanA cAhiye / merI samajhase azvatthAmAke mara jAnepara ve yuddha na kareMge aura isa prakArase tuma sabakI rakSA ho sakatI hai / isake liya koI manuSya yuddhameM unase azvatthAmAke maranekA vRttAnta kahe / yaha kRSNakI sammati arjunako nahIM ruco,yudhiSThirako vaha kaSTake sAtha rucI, paraMtu anya sabako vaha khUba rucI / taba bhImane mAlava indravarmA ke azvatthAmA nAmaka bhayaMkara hAthIko apanI gadAke prahArase mAra DAlA aura yuddhameM droNAcArya ke sAmane jAkara azvatthAmA hataH- azvatthAmA mara gayA' isa vAkyakA jorase uccAraNa kiyaa| usa samaya cUMki azvatthAmA nAmakA hAthI mara hI gayA thA, ataH aisA manameM socakara bhomane yaha mithyA bhASaNa kiyaa| isa vAkyako sunakara yadyapi droNAcAryako kheda to bahuta huA phira bhI apane putrake parAkramako dekhate hue usa vAkyake viSayameM saMdigdha hokara unhoMne dhairyako nahIM choddaa| usa samaya unhoMne dhRSTadyumnake Upara tIkSNa bANoMkI varSA kI / yaha dekhakara bIsa hajAra paMcAloMne yuddha meM unheM bANoMse aisA vyApta kara diyA jaise ki varSA RtumeM meghoMse sUrya vyApta ho jAtA hai / taba droNAcAryane krodhita hokara una sabake badhake liye brahma astra utpanna kiyA aura una hajAroM subhaToMke sAtha dasa
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ -220] mAyAto hAnipradarzanam 207 207 hajAra hAthiyoM aura itane hI ghoDoMko mArakara unake zavose pRthivIko vyApta kara diyaa| isa prakAra droNAcAryako kSatriyoMse rahita pRthivIko karate hue dekhakara agniko Age karate hue vizvamitra,jamadagni, bharadvAja, gautama,vasiSTha kazyapa aura atri Adi RSi unheM brahmaloka meM le jAnekI icchAse vahAM zIghra hI A phuNce| ve saba unase bole ki he droga ! tumane adharmase yuddha kiyA hai, aba tumhArI mRtyu nikaTa hai, ataeva tuma yuddhameM zastrako choDakara yahAM sthita hama logoMkI ora dekho / aba isake pazcAt tumheM aisA atizaya krUra kArya karanA yogya nahIM hai / tuma vedavedAMgake vettA aura satya dharma meM lavalIna ho / isaliye aura vizeSakara brAhmaNa honese tumheM yaha kRtya sobhA nahIM detaa| tumane zastrase anabhijJa manuSyoMko brahmAstrase dagdha kriyA hai / he vipra ! yaha jo tumane duSkRtya kiyA hai vaha yogya nahIM hai / laba tuma yuddha meM Ayudhako choDa do| isa prakAra una maharSiyoMke vacanoMko sunakara tathA bhImasenake vAkya (azvasthAmA hataH) kA smaraNa karake droNAcArya yuddhako orase udAsa ho gye| taba unhoMne bhImake vacanameM sandigdha hokara azvatthAmAke marane vana marane bAvata yudhiSThirase pUchA / kAraNa yaha hai ki unheM yaha dRDha vizvAsa thA yudhiSThira kabhI asatya nahIM bolegA / idhara kRSNako jaba yaha jJAta huA ki droNAcArya pRthivIko pANDavoMse rahita kara denA cAhate haiM tara ve dukhita hokara dharmarAja (yudhiSThira) se bole ki yadi droNAcArya krodhita hokara Adhe dina bho yuddha karate haiM to maiM saca kahatA hUM ki tumhArI saba senA naSTa ho jaavegii| isaliye Apa hama logoMkI rakSA kareM / isa samaya satyakI apekSA asatya bolanA kahIM adhika prazaMsanIya hogA / jo jIvitake liye asatya bolatA hai vaha asatyajanita pApase lipta nahIM hotA hai / kRSNa aura yudhiSThirake isa uparyukta vArtAlApake samaya bhImasena yudhiSThirase bolA ki he mahArAja ! droNA. cAryake badhake upAyako sunakara maine mAlava indravarmAke azvatthAmA
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 AtmAnuzAsanam zlo0 220 mAmase prasiddha hAthIko mAra DAlA aura taba droNAcAryase kaha diyA ki he brahman! azvatthAmA mara gayA hai,aba tuma yuddhase vimukha ho jaao| paraMtu unhoMne mere kahanepara vizvAsa nahIM kiyA / aba Apa kRSNake vacanoMko mAnakara vijaya kI icchAse droNAcAryase azvatthAmAke mara jAne bAbata kaha deM / he rAjan ! Apake vaisA kaha denese drogAcArya kabhI bhI yuddha nahIM kreNge| kAraNa ki Apa tInoM lokoMmeM satyavaktAke rUpameM prasiddha haiM / isa prakAra bhImasenake kathanako sunakara aura kRSNako preraNA pAkara yudhiSThira vaisA kahane ko udyata ho gye| taba unhoMne 'azvatthAmA hataH' isa vAkyAMzako jorase kahakara poche aspaSTa svarase yaha bhI kaha diyA ki 'uta kuJjaro hata:-azvatthAmA marA hai ayavA hAtho marA hai| jaba taka yudhiSThirane ukta vAkyakA uccAraNa nahIM kiyA thA taba taka unakA ratha pathivIse cAra aMgula UMcA thaa| paraMtu jaise hI unhoMne usakA uccAraNa kiyA ki vaise hI unake usa rathake ghoDe pRthivIkA sparza karane lge| udhara yudhiSThirake mukhase usa vAkyako sunakara droNAcArya putrake maraNase saMtapta hote hue jIvanakI orase nirAza ho gye| usa samaya ve RSiyoMke kathanAnusAra apaneko mahAtmA pANDavoMkA aparAdhI samajhane lge| isa prakAra ve putramaraNake samAcArase udvigna evaM vimanaska hokara dhRSTadyumnako dekhate hue bhI usase yuddha karaneke liye samartha nahIM hue| yaha kathAnaka saMkSepameM kucha thoDe-se parivartanake sAtha zrI zubhacandraviracita pANDavapurANa (parva 20, zloka 218-233) tathA devaprabhasUriviracita pANDavacaritra (13, 498-514). meM bhI pAyA jAtA hai / kRSNake kapaTapUrNa baTuveSakA upAkhyAna vAmanapurANa (a.31) meM isa prakAra pAyA jAtA hai-virocanakA putra eka bali nAmakA daitya thA,jo atizaya pratApI thaa| usake azanA nAmakI patnIse sau putra utpanna hue the| eka samaya vaha yajJa kara rahA thaa| usa samaya akasmAt parvatoMke sAtha samasta
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ -220 ] mAyAto hAnipradarzanam 209 pRthivI kSubhita ho uThI thIM / pRthivI ke isa prakAra se kSubhita dekhakara baline zukrAcAryako namaskAra kara unase isakA kAraNa pUchA / uttarameM ve bole ki bhagavAn kRSNane vAmanake rUpameM kazyapake yahAM avatAra liyA hai / ve tumhAre yajJameM A rahe haiN| unakI pAdaprakSepase pRthivo vicalita ho uThI hai / yaha usa jagaddhAtA kRSNakI mAyA hai / zukrAcAryake ina vacanoMko sunakara baliko bahuta harSa huA, usane apaneko atizaya puNyazAlI samajhA / unakA yaha vArtAlApa cala hI rahA thA ki usI samaya kRSNa vAmanake veSa meM vahAM A pahuMce / taba baline argha lekara unakI pUjA karate hue kahA ki mere pAsa suvarNa, cAMdI, hAthI, ghoDe, striyAM, alaMkAra evaM gAyeM Adi saba kucha haiM, inameMse jo kucha bhI mAMgo use maiM dUMgA / isapara haMsakara kRSNane vAmana ke rUpameM kahA ki tuma mujhe tIna pAda mAtra pRthivI do / suvarNa Adi to unako denA jo unake grahaNakI icchA karate ho / ise svIkAra karate hue baline unake hAthapara jaladhArA choDI / usa jaladhArA ke girate hI kRSNane vAmanAkArako chor3akara apane sarva devamaya vizAla rUpako prakaTa kara diyA / isa prakArase kRSNane tIna lokoMko jItakara aura pramukha asuroMkA saMhAra kara una tInoM lokoMko indra ke liye de diyA / isake sAtha hI unhoMne sutala nAmaka pAtAla balike liye bhI diyA / usa samaya ve balise bole ki tumane jaladhArA dI hai aura maiMne use hAthase grahaNa kiyA hai, ataeva tumhArI Ayu kalpapramANa ho jAvegI, vaivasvata manuke pazcAt sArvANaka manuke prAdurbhUta honepara tuma indra hooge, isa samaya maiMne samasta loka indrako de diyA hai / jaba tuma devoM aura brAhmaNoMse virodha karoge taba tuma varuNake pAzase baMdhe jAoge / isa samaya jo tumane bahuta dAnAdi satkArya kiye haiM ve usa samaya apanA phala deMge / isa prakAra kRSNane mAyApUrNa vyavahArase balipara vijaya pAyI thI, ataeva ve apayazarUpa kAlimAse lipta hue / / 220 // ma.
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. AtmAnuzAsanam [zlo0 221-.. bheyaM mAyAmahAganmithyAghanatamomayAt / yasmillInA na lakSyante krodhAdiviSamAyaH // 221 // pracchannakarma mama ko'pi na veti dhImAna dhvaMsaM guNasya mahato'pi hi meti maMsthAH / bheyaM bhayaM kartavyam / mAyAmahAgAMta mAyaiva mahAgata: andhakapaH tasmAt / kathaMbhUtAt / mithyAghanatamomayAt mithyA asatyaM tadeva dhanaM nibiDaM tamastena nirvRttAt / yasmin maayaamhaagrne| liinaastirohitaaH| krodhAdiviSamAhayaH krodhAdaya eva viSamA raudrA ahayaH sarpAH / / 221 // pracchannetyAdi / pracchannam aprakaTakam / dhvaMsaM vinAzam / meti maMsthAH ityevaM mA budhyasva / kAmam jo mAyAcArarUpa baDA gaDhDhA mithyAtvarUpa saghana andhakArase paripUrNa hai tathA jisake bhItara chipe hue krodhAdi kaSAyoMrUpa bhayAnaka sarpa dekhanemeM nahIM Ate haiM usa mAyArUpa gaDDhese bhayabhIta honA cAhiye // vizeSArtha- jisa prakAra saghana andhakArase paripUrNa evaM sAdikoMse vyApta gahare gaDDhemeM yadi koI prANI asAvadhAnIse gira jAtA hai to usase usakA uddhAra honA azakya hai- sAdikoMke dvArA kATanese vahAM hI vaha maraNako prApta hotA hai| usI prakAra yaha mAyAcAra bhI eka prakArakA gaharA gaDDhA hI hai- gaDDhA yadi andhakArase pUrNa hotA hai to vaha mAyAcAra bhI asatyasambhASaNAdirUpa andhakArase pUrNa hai tathA gaDDhemeM jahAM duSTa sarpAdi chipe rahate haiM vahAM mAyAcArameM bhI ukta sarpoke samAna kaSTaprada krodhAdi kaSAyeM chiIM rahatI haiM / ataeva AtmahitaiSI jIvoMko usa bhayAnaka mAyAcArarUpa gaDDhese dUra hI rahanA cAhiye // 221 // he bhavya ! koI bhI buddhimAn mere gupta pApakarmako tathA mere mahAn guNake nAzako bhI nahIM jAnatA hai, aisA tU na samajha / ThIka hai- apanI dhavala kiraNoMke dvArA prANiyoMke saMtApako dUra karanevAle candrako atizaya grasita karanevAlA gupta 1 mudritapratipATho'yam, ja pa pracchannapApamama, sa pracchannapApamami / 2 ja sa nivRttAt /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 -223] lobhato hAnipradarzanam kAmaM gilan dhvldiidhitidhautdaahN| gUDho'pyabodhi na vidhuM2 sa vidhuntudaH kaH // 222 // vanacarabhayAdbhAvana devAllatAkulabAladhiH kila jaDatayA' lolo bAlabaje'vicalaM sthitaH / atyartham / dhavaladIdhitItyAdi-dhavaladIdhitibhiH zubhrakiraNaH dhauta: spheTito dAho yena vidhunA tam / gUDha: durlkssyH| abodhiH| vidhuM+ candram / / 222 // lobhakaSAyAdapakAraM darzayannAha-- vanetyAdi / vanacaraH bhilla: vyAghrAdirvA / latAkulabAladhi: latAyAM AlagnapucchaH / jalatayA jaDatayA / lola: lobhavAn / kva / bhI vaha rAhu kinake dvArA nahIM jAnA gayA hai ? arthAt vaha sabhIke dvArA dekhA jAtA hai // vizeSArtha-- mAyAvo manuSya prAyaH yaha samajhatA hai ki maiM jo yaha kapaTapUrNa AcaraNa kara rahA haM na use hI koI jAnatA dekhatA hai aura na usake kAraNa honevAlI guNakI hAniko bhii| parantu yaha samajhanA usakI bhUla hai / dekho, jo candra apanI nirmala zItala kiraNoMse saMsArake saMtApako dUra karake use AlhAdita karatA hai use rAhu kitanI bhI gupta rItise kyoM na grasita kare, parantu vaha logoMkI dRSTimeM A hI jAtA hai- vaha chipA nahIM rahatA hai / abhiprAya yaha hai ki manuSya jo kapaTapUrNa vyavahAra karatA hai vaha tatkAla bhale hI pragaTa na ho, kintu kAlAntarameM vaha pragaTa ho hI jAtA hai| ataeva aisA samajhakara mAyApUrNa vyavahAra kabhI bhI na karanA cAhiye / / 222 // banameM saMcAra karanevAle siMhAdi athavA bhIlake bhayase bhAgate hue jisa camara mRgakI pUMcha durbhAgyaseM latAsamUhameM ulajha gaI hai tathA jo ajJAnatAse usa pUMchake bAloMke samUhameM lobhI hokara vahIMpara nizcalatAse khaDA ho gayA hai, vaha mRga kheda hai ki ukta sihAdi athavA vyAdhake dvArA prANoMse bhI rahita kiyA jAtA hai| ThIka hai- jinakI tRSNA vRddhiMgata 1 mu (jai. ni.) daaho| 2 mu (ja. ni.) vidhuH| 3 ja sa abodhi budhaH (budhaH) vidhaM 1 4 pa ma (ja. ni.) jaDatayA /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 AtmAnuzAsanam [zlo0 223bata sa camarastena prANarapi praviyojitaH pariNatatRSAM prAyeNaivaMvidhA hi vipattayaH // 223 // viSayaviratiH saMgatyAgaH kaSAyavinigrahaH zamayamadamAstattvAbhyAsastapazcaraNodyamaH / niyamitamanovRttirbhaktijineSu dayAlutA bhavati kRtinaH saMsArAbdhestaTe nikaTe sati // 224 // bAlabaje baalsmuuhe| avicalaM yathA bhavatyevaM sthitH| tena vanacareNa / prANarapi-- na kevalaM bAlavrajena, api tu prANairapi sa prakarSaNa praviyojitaH / pariNatatRSAM pravRddhatRSNAnAm / vipattaya: ApadaH // 223 / / tasmAtkaSAyAnevaMvidhApakArakAn vinijitya Asannabhavya: evaMvidhAM sAmagrI lamate iti darzayan viSayetyAdizlokadvayamAha--viSayetyAdi / saMgaH parigrahaH / tattvAbhyAsa: saptatattvabhAvanA / niyamitA niyantritA // 224 // yamaniyametyAdi-- hai unake liye prAyaH karake aisI hI vipattiyAM prApta hotI haiN| vizeSArtha-- lobhI prANIko kaisA kaSTa bhoganA paDatA hai, isakA udAharaNa dete hue yahAM yaha batalAyA hai ki dekho jo camara mRga dauDane meM atizaya pravINa hotA hai usakI pUMcha jaba vyAdhAdika bhayase dauDate hue latAoMmeM phaMsa jAtI hai taba vaha bAloMke lobhase-- merI pUMchake sundara bAla TUTa na jAveM isa vicArase- dauDanA baMda karake vahIMpara ruka jAtA hai aura isIliye vaha vyAdhAdike dvArA kevala una bAloMse hI rahita nahIM kiyA jAtA hai, kintu unake sAtha prANoMse bhI rahita kiyA jAtA hai / isI prakAra sabhI lobhI jIvoMko ukta lobhake kAraNa duHsaha duHkha sahana / paDatA hai / / 223 // indriyaviSayoMse virakti, parigrahakA tyAga, kaSAyoMkA damana, rAga-dveSakI zAnti, yama-niyama, indriyadamana, sAta tattvoMkA vicAra, tapazcaraNameM udyama, manakI pravRttipara niyantraNa,jina bhagavAnmeM bhakti, aura prANiyoMpara dayAbhAva; ye saba guNa usI puNyAtmA jIvake hote haiM jisake ki saMsArarUpa samudrakA kinArA nikaTameM A cukA hai // 224 / /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ -226] kIdRzo munayo vimuktermAjanam 213 yamaniyamanitAntaH zAntabAhyAntarAtmA pariNamitasamAdhiH srvsttvaanukmpii| vihitahitamitAzI klezajAlaM samUlaM dahati nihatanidro nizcitAdhyAtmasAraH // 225 // samadhigatasamastAH sarvasAvadyadUrAH svahitanihitacittAH shaantsrvprcaaraaH| svaparasaphalajalpAH sarvasaMkalpamuktAH kamiha na vimukterjinaM te vimuktAH // 226 // yama-niyamanitAntaH yamo yAvajjIvaM vratam, niyamo niyatakAlavratam, tayonitAnta: tatparaH / zAntabAhmAntarAtmA sAnta: upazAntaH vyAvRtto bAhye vastuni antarAtmA mano yasya / pariNamitasamAdhi: sthiratAM gatasamAdhiH / sarvasattvAnukampI sarvaprANiSu kAraNikaH / vihitahitamitAzI vihitam AgamoktaM hitaM pariNAmapathyaM nita stokam aznAtItyevaMzIlaH / klezajAlaM kleshsNghaat:(-tN)| samUlaM tatkAraNabhUtakamaMNA saha / nizcitAdhyAtmasAraH anubhUtazuddhAtmasvarUpaH // 225 // ye caivavidha guNasaMpannA munayaH te mukterbhAjanaM bhavantyevetyAha-samadhigatetyAdi / samadhigataM parijJAnaM samastaM heyopAdeyatattvaM yaH / svahitanihitacittAH svahite ratnatraye nihita sthApitaM cittaM yaH / zAntasarvapracArAH zAntA upazamaM gatAH sarvapracArA: sandriyapravRttayaH yeSAm / sva-parasaphalajalpA: sva-parayoH saphala: upakAraka: jalpo vacanavyApAro yeSAm / vimuktA munayaH / / 226 / / muktibhAjanatAmAtmano vAJchatA bhavatA jo yama-yAvajjIvana kiye gaye vrata,tathA niyamameM-parimita kAla ke liye dhAraNa kiye gaye vratameM-udyata hai,jisako antarAtmA (antaHkaraNa ) bAhya indriyaviSayoMse nivRtta ho cukI hai, jo dhyAnameM nizcala rahatA hai, saba prANiyoMke viSayameM dayAla hai, Agamokta vidhise hitakAraka (pathya) evaM parimita bhojanako grahaNa karanevAlA hai,nidrAse rahita hai,tayA jo adhyAtmake rahasyako jAna cukA hai| aisA jIva samasta klezoMke samUhako jaDamUlase naSTa kara detA hai // 225 / / jo samasta heya-upAdeya tattvake jAnakAra haiM, saba prakArakI pApakriyAoMse rahita haiM, AtmahitameM manako lagAkara samasta indriyavyApArako zAnta karanevAle haiM,sva aura parake liye hitakara vacanakA vyavahAra karate haiM, tathA saba saMkalpa-vikalpoMse rahita ho cuke haiM; aise ve muni yahAM kaise muktikeM pAtra na hoMge ? avazya hoMge // 226 / / jo viSayarUpa rAjAkI dAsatAko prApta hue haiM tathA jinakA
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 mAtmAnuzAsanam [zlo0 227 dAsatvaM viSayapramorgatavatAmAtmApi yeSAM parasteSAM bho guNadoSazUnyamanasAM kiM tatpunarnazyati / bhetavyaM bhavatava yasya bhuvanapradyoti ratnatrayaM bhrAmyantIndriyataskarAzca paritastvAM tanmuhurjAgRhi // 227 // ratnatrayavatA tadvilope bhayaM kartavyam ,(na) punaviSayAsaktajanavattatra nirbhayena bhavitavyamityAha-- daastvmityaadi| paraH parAdhInaH / paritastvAM tava samantAt / muhujAgRhi indriyacaurairyathA nAbhibhUyase tayA punaH punardattAvadhAno bhava / / 227 / / AtmA bhI para(parAdhIna)hai aise una guNa-doSake vicArase rahita manavAle prANiyoMkA bhalA vaha kyA naSTa hotA hai ? arthAt unakA kucha bhI naSTa nahIM hotA hai| parantu he sAdho ! cUMki tere pAsa lokako prakAzita karanevAle amUlya tIna (samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra) ratna vidyamAna haiM ataeva tujhako hI DaranA caahiye| kAraNa ki tere cAroM ora indriyarUpa cora ghUma rahe haiN| isaliye tU nirantara jAgatA raha / vizeSArthalokameM dekhA jAtA hai ki jinake pAsa kucha bhI nahIM hai unheM cora AdikA kucha bhI bhaya nahIM rahatA / ve rAtrimeM nizcinta hokara gADha nidrAmeM sote haiM / kintu jinake pAsa dhana-saMpatti Adi hotI hai ve sadA bhayabhIta rahate haiN| unheM cora-DAka Adise usakI rakSA karanI par3atI hai| isIliye ve rAtrimeM sadA sAvadhAna rahate haiM-nizcintatAse nahIM sote haiM / yadi koI dhanavAn nizcintAse sotA hai to coroM dvArA usakA dhana lUTa liyA jAtA hai| isI prakArase jo prANI viSayoMke dAsa bane hue haiM unake pAsa to bahumUlya saMpatti (samyagdarzanAdi) kucha bhI nahIM hai / isIliye ve cAhe sAvadhAna rahe aura cAhe asAvadhAna,donoM hI avasthAyeM unake liye samAna haiN| parantu jisake pAsa samyagdarzanAdirUpa amUlya saMpatti hai tathA jise curAneke liye usake cAroM ora indriyarUpa cora bhI ghUma rahe haiM use to usakI rakSA karaneke liye sadAhI sAvadhAna rahanA cAhiye / kAraNa yaha ki yadi usane isa viSayameM thoDI-sI bhI asAvadhAnI kI to usakI yaha baDe parizramase prApta kI gaI saMpatti ukta coroMke dvArA avazya lUTa lI jAvegInaSTa kara dI jAvegI / isIliye yahAM aise hI sAdhuko lakSya karake yaha
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ -228] saMyamasAdhaneSu moho na kartavyaH ramyeSu vastuvanitAdiSu votamoho / mujhe vRthA kimiti saMyamasAdhaneSu / dhImAna kimAmayabhayAtparihatya bhukti pItvauSadhi vrajati jAtucidapyajIrNam // 228 // viSayeSu vigatavyAmohena ca bhavatA kamaNDalupicchikAdyupakareNaSvapi vyAmoho na kartavya iti zikSA prycchnnaah-rmyessvityaadi| vItamohaH vinaSTamohaH / muhayet mohaM gacchet / saMyamasAdhaneSu picchikAcupakaraNeSu / AmayetyAdi / yo hi vyAdhibhayAda bhukti pariharati sa kiM vyAdhipratIkArArtha tathA mAtrAdhikam auSadham / jAtucit kadAcidapi pibati yena ajIrNaM bhavati / / 228 // sarvatra vimatamoho'pi muniritvaM preraNA kI gaI hai ki tU sadA sAvadhAna rahakara apane ratnatrayakI rakSA kara // 227 // he bhavya! jaba tU ramaNIya bAhya acetana vastuoM evaM cetana strI-putrAdike viSayameM mohase rahita ho cukA hai taba phira saMyamake sAdhanabhUta pIchI-kamaNDala Adike viSayameM kyoM vyarthameM mohako prApta hotA hai ? kyA koI buddhimAn rogake bhayase bhojanakA parityAga karatA huA auSadhiko pIkara kabhI ajIrNako prApta hotA hai? arthAt nahIM prApta hotA hai / vizeSArtha-- jo buddhimAn manuSya rogake bhayase bhojanakA parityAga karatA hai vaha kabhI auSadhiko adhika mAtrAmeM pIkara usI rogako nimaMtraNa nahIM detA hai / aura yadi vaha aisA karatA hai to phira vaha buddhimAn na kahalA kara mUrkha hI kahA jaavegaa| isI prakAra jo buddhimAn manuSya cetana (strI-putrAdi) aura acetana (dhana-dhAnyAdi) padArthose mohako choDakara mahAvratoMko svIkAra karatA hai vaha kabhI saMyamake upakaraNasvarUpa pIchI evaM kamaNDalu Adike viSayameM anurAgako nahIM prApta hotA hai| aura yadi vaha aisA karatA hai to samajhanA cAhiye ki vaha atizaya ajJAnI hai| kAraNa ki isa prakArase usakA parigrahako choDakara munidharmako grahaNa karanA vyartha ThaharatA hai| isIliye yahAM yaha upadeza diyA gayA hai ki he sAdho! jaba tU strI Adi samasta bAhya vastuoMse anurAga choDa cukA hai to phira pIchI kamaNDalu Adike viSayameM bhI vyarthameM anurAga na kara / anyathA tU isa lokake sukhase to rahita ho hI cukA hai, sAtha hI vaisA karanese paralokake bhI sukhase vaMcita ho jAvegA // 228 // bAhira utpanna
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 [ zlo0 229 AtmAnuzAsanam tapaH zrutamiti dvayaM bahirudIrya rUDaM yadA kRSIphalamivAlaye samupalIyate / svAtmani / kRSIvala ivojjhitaH karaNacaurabAdhAdibhiH tadA hi manute yatiH svakRtakRtyatAM dhIradhIH // 229 // kRtArthatAmAtmano manyate ityAha-- tapa ityAdi / udIrya prakAzya / rUDhaM pravRddham / kRSIvala : kuTumbikaH / ujjhitastyakta: / / 229 // zrutajJAnena azeSArthAva hokara vRddhigata huI kRSI ke phala (anAja) ko jaba cora AdikI bAdhA - ase surakSita rakhakara ghara pahuMcA diyA jAtA hai taba jisa prakAra dhIrabuddhi kisAna apaneko kRtakRtya ( saphalaprayatna) mAnatA hai, usI prakAra bAhyameM utpanna hokara vRddhiko prApta hue tapa aura AgamajJAna ina donoM ko indriyoMrUpa coroMko bAdhAoMse surakSita rakhakara jaba apanI AtmAmeM sthira karA detA hai taba dhIrabuddhi sAdhu bhI apaneko kRtakRtya mAnatA hai // vizeSArtha - jisa prakAra sAhasI kisAna pahile yogya bhUmi meM bIjako botA hai aura jaba vaha aMkurita ho jAtA hai to vaha usakI pazu Adise rakSA karatA hai / isa kramase usake paka jAnepara jaba kisAna usa coroM Adise bacAkara apane ghara pahuMcA detA hai taba hI vaha apane parizramako saphala mAnakara harSita hotA hai / isI prakAra se jo sAdhu bAhyameM tapazcaraNa karatA hai tathA AgamakA abhyAsa bhI karatA hai usake ye donoM kArya uttarottara vRddhiko prApta hokara jaba indriyoM kI vAdhAoM se surakSita rahate hue AtmAmeM sthiratAko prApta ho jAte haiM taba hI use apanA parizrama saphala samajhanA cAhiye / aisI avasthAmeM hI vaha apane sAdhya (mokSa) ko siddha kara sakatA hai, anyathA nahIM | yahAM lokameM jo ' dhIradhI ' (dhIrabuddhi) vizeSaNa diyA gayA hai usakA yaha bhAva hai ki jisa prakAra kisAna bIja bote samaya adhIra hokara yaha kabhIM 1 mu [ jaM. ni. ] samupanIyate /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 -230] aashaashtrutopekssnniiyH dRSTArthasya na me kimapyayamiti jJAnAvalepAdamuM nopekSasva jagattrayaMkaDamaraM niHzeSayAzAdviSam / pazyAmbhonidhimapyagAdhasalilaM bAbAdhyate vADavaH kroDIbhUtavipakSakasya jagati prAyeNa zAntiH kutaH // 230 // gamAnmama na kiMcitkartu samartho'yamityAzA-zatro nopekSA kartavyeti zikSA prayacchan dRSTetyAha-- dRSTArthasya jJAtArthasya / na me kimapyayam-- ayam AzA-dviT na me kimapi kartu samarthaH / avalepAt garvAt / / jagattrayakaDamaraM jagattrayasya ekama advitIyaM DamaraM bhayaM kSobho vA yasmAt / ni:zeSaya spheTaya / AzA-dviSam AzA-zatrum / agaadhslilmpi| bAbAdhyate sAtizayena bAdhate / kroDIbhUtavipakSakasya svIkRtazatroH // 230 / / AzA-zatru nirmUlayatA vicAra nahIM karatA hai ki yadi phasala acchI taiyAra na huI to mujhe bIjakI hAni sahanI paDegI, kintu isake viparIta vaha sAhasa rakhakara phalaprAptikI AzAse hI use botA hai / usI prakAra jo samasta bAhya parigrahako choDakara tapazcaraNako svIkAra karatA hai use bhI adhIra hokara kabhI aisA vicAra nahIM karanA cAhiye ki jisa tapake phala (svarga-mokSa) kI prAptikI AzAse meM vartamAna sukhako choDakara use svIkAra kara rahA hU' vaha phala yadi na prApta huA to mujhe vyartha hI kaSTa sahanA paDegA / kintu isake viparIta use yahI nizcaya karanA cAhiye ki tapakA phala jo svarga-mokSakI prApti hai vaha mujhe prApta hogA hii| tadanusAra use sAhasake sAtha usakI pratIkSA bhI karanI cAhiye // 229 // maiM padArthoM ke svarUpako jAna cukA hUM, isaliye yaha AzArUpa zatru merA kucha bigADa nahIM kara sakatA hai| isa prakAra jJAnake abhimAnase tU tInoM lokoMme atizaya bhayako utpanna karanevAle usa AzArUpa zatrukI upekSA na karake use nirmala naSTa kara de| dekho, athAha jalase paripUrNa bhI samudrako vADavAgni atizaya bAdhA pahuMcAtI hai / ThIka hai- jisakI godame (samIpameM) zatru sthita hai use bhalA saMsArameM prAyaH zAnti kahAMse prApta ho sakatI hai ? arthAt nahIM prApta ho sakatI hai // 230 / / jisakA hRdaya sneha (rAga)
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 AtmAnuzAsanam [zlo0 231 - snehAnubabahRdayo jJAnacaritrAnvito'pi na zlAghyaH / bIpa ivApAdayitA kajjalamalinasya kAryasya // 231 // rateraratimAyAtaH punA ratimupAgataH / tRtIyaM padamaprApya bAlizo bata sIdasi // 232 // ca bhavatA nirmohatava kartavyetyAha-- snehAnubaddhahRdayaH anurAgayuktahRdayaH / anvito'pi sahito'pi / ApAdayitA kartA / kajjalamalinasya duHkarmaNaH / / 231 // tadanubaddhahRdayazca bhavAniSTAniSTaviSaye ratyaratibhyAM klizyatItyAha-- rterityaadi| rate: anurAgAt / arati dveSam / tRtIyaM param udAsInatAlakSaNam / bAliza: ajJaH / sIdasi du:khito bhavasi // 232 // se sambaddha hai vaha jJAna aura cAritrase yukta hokara bhI cUMki sneha (tela) se sambaddha dIpakake samAna kajjala jaise malina karmoMko utpanna karatA hai ataeva vaha prazaMsAke yogya nahIM hai / vizeSArtha--jisa prakAra dIpaka sneha (tela) se sambandha rakhakara nikRSTa kAle kajjalako utpanna karatA hai usI prakAra jo sAdhu snehase sambandha rakhatA hai- hRdayameM bAhya vastuoMse anurAga karatA hai-vaha jJAna aura cAritrase yukta hotA huA bhI ukta anurAgake vaza hokara kajjalake samAna malina pApa karmoko utpanna karatA hai / atae va usakI prazaMsA nahIM kI jA sakatI hai / hAM, yadi vaha ukta snehase rahita hokara- bAga-dveSako choDakara- una jJAna aura cAritrako dhAraNa karatA hai to phira vaha cUMki ukta malina karmoko nahIM bAMdhatA hai- unakI kevala nirjarA hI karatA hai- ataeva vaha lokakA vaMdanIya ho jAtA hai| dIpaka bhI jaba snehase rahita ho jAtA hai- usakA tela jalakara naSTa ho jAtA hai- taba vaha kajjalarUpa kAryako nahIM utpanna karatA hai // 231 // he bhavya ! tU rAgase haTakara dveSako prApta hotA hai aura tatpazcAt usase bhI rahita hokara phirase usI rAgako prApta hotA hai / isa prakAra kheda hai ki tU tIsare padako-- rAga-dveSake abhAvarUpa samatAbhAvako-- na prApta karake yoM hI dukhI hotA hai // 232 // he bhavya !
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ -234] jJAna-cAritramUlyena mokSaH svakare karaNIyaH 219 tAvad duHkhAgnitaptAtmAyaHpiNDaH sukhasokaraH / nirvAsi nittAmbhodhau yAvattvaM na nimajjasi // 233 // maJju mokSaM susamyakravasatyaMkArasvasAskRtam / jJAnacAritrasAkalyamUlyena svakare kuru // 234 // duHkhasaMtaptasvarUpazca tvaM mokSasukhAprAptI viSayasukhalavena sukhinamAtmAnaM manyase ityAha- tAvadityAdi / tAvaduHkhAgnitaptAtmA san aya:piNDa iva tAvattvaM sukhasIkaraH indriyprbhvsukhlvaiH| (na) nirvAsi na sukhInavasi / nirvatAmbhodhI mokSasukhasamudre / / 233 / / tatra nimajjanaM ca tatsvIkAre sati bhavatItyato jJAnAdimUlyena tatsvIkAraH kriyatAmityAha-- maMkSvityAdi / maJju zIghram / mokSaM svakare kuru gRhANa / kathaMbhUtam / susamyaktvasatyaMkAra jabataka tU mokSasukharUpa samudra meM nahIM nimagna hotA hai tabataka tU dukharUpa agnise tape hue loheke goleke samAna viSayajanita kSaNika lezamAtra sukhase sukhI nahIM ho sakatA hai / vizeSArtha---- jisa prakAra agnise saMtapta loheke goleko yadi thoDe-se pAnImeM DAlA jAya to vaha utane mAtrase zAnta (zItala) nahIM hotA hai, kintu jaba use adhika pAnIke bhItara pUrA DubA diyA jAtA hai taba hI vaha zAnta hotA hai / isI prakAra janmamaraNAdike aneka duHkhoMse saMtapta prANIko yadi thoDA-sA viSayajanya kSaNika sukha prApta hotA hai to isase vaha vAstavameM sukhI nahIM ho sakatA hai| vaha pUrNatayA sukhI to taba hI ho sakatA hai jaba ki karmabandhanase rahita hokara ananta zAzvatika sukhako prApta kara le // 233 / / he bhavya ! tU nirmala samyagdarzanarUpa byAnA dekara apane AdhIna kiye hue mokSako samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa pUrA mUlya dekara zIghra hI apane hAthameM krle|| vizeSArtha--- lokavyavahArameM jaba koI kisI vastuko kharIdanA cAhatA hai to vaha isake liye pahile kucha byAnA (maiM nizcita hI ise kharIdUMgA, isa prakArakA vAyadA karate hue usake mUlyakA kucha bhAga jo pUrvameM diyA jAtA hai) dekara ukta vastuko apane AdhIna kara letA hai, jisase ki ukta 1 mu (je.ni.) piNDa iva sIdasi /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 AtmAnuzAsanam .. .. -- [zlo0 235azeSamadvaitamabhogyabhogyaM nivRttivRsyoH paramArthakoTyAm / abhogyabhogyAtmavikalpabuddhayA nivRttimabhyasyatu mokSakAMkSI // svasAtkRtaM samyaktvameva satyakAra: saMcakAra: tena svasAtkRtam AtmAdhInaM kRtam / sAkalyamUlyena paripUrNamUlyena // 234 // sarAga-vItarAgaprakRSTapravRtti-nivRttyapekSayA kIdRzamidaM jagadityAha-- azeSamityAdi / azeSaM jagat / advaitam ekarUpam / abhogyabhogyaM sat / kasyAM satyAmityAha-- nivRttiityaadi| ayamartha:-- nivRtteH paramArthakoTyAM paramaprakarSe sarvaM jagat abhogyarUpameva / vRtta pravRtteH paramArthakoTayAM sarvaM jagat bhogyarUpameva / tato yadi vastukA svAmI use kisI anya vyaktiko na beca sake / tatpazcAt vaha ukta vastukA pUrA mUlya dekara use apane hAthameM kara letA hai| Thoka isI prakArase jo bhavya jIva mokSako prApta karanA cAhatA hai use pahile byAnAke rUpameM samyaktvako denA cAhiye- dhAraNa karanA caahiye| tatpazcAt samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa pUrNa mUlyake dvArA ukta mokSako apane hAthameM kara lenA cAhiye / abhiprAya yaha hai ki jisa prakAra byAnA denese abhilaSita vastu usa byAnA denevAleke liye nizcita ho jAtI hai usI prakAra samyaktvakI prAptise ardhapudgalaparAvartana pramANakAlake bhItara mokSakA lAbha bhI nizcita ho jAtA hai| itane kAlake bhItara jaba bhI vaha pUrNa malyake samAna samyagjJAna aura samyakacAritrako prApta kara letA hai taba hI use apane abhISTa ukta mokSakI prApti ho jAtI hai // 134 // yaha samasta saMsAra ekarUpa hai- vAstavameM bhogya aura abhogyakI kalpanAse rahita hai| phira bhI vaha pravRtti aura nivRttikI atizaya prakarSatAmeM pravRttikI apekSA bhogya aura nivRttikI apekSA abhogya hotA hai / jo bhavya prANI mokSakI icchA karatA hai use bhogya aura abhogyarUpa vikalpabRddhise nivRttikA abhyAsa karanA cAhiye / vizeSArtha---- vizva eka rUpa hI hai| kintu jo jItra rAga-dveSase sahita hai vaha jise iSTa samajhatA hai usake to grahaNa karanemeM pravRtta hotA hai tathA jise vaha aniSTa samajhatA hai usake choDanemeM pravRtta hotA hai| isa prakAra vaha samasta vizvako hI bhoganA cAhatA hai| parantu
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ -230] pravRtti-nivRttyoH svarUpam 221 nivRtti bhAvayedyAvannivRtyaM tadabhAvataH / na vRttina nivRtizca tadeva padamavyayam // 236 // rAgadveSau pravRttiH syAnivRttistaniSedhanam / tau ca bAhyArthasaMbaddhau! tasmAtAn suparityajet // 237 // mokSAbhilASI bhavAn tadA nivRttimabhyasyatu / kasyAH / abhogya bhogyAtmavikalabuddhayA abhogyabhogyarUpabhedabuddhaH // 235 / / tannivRttyabhyAsazca kiyatkAlaM kartavya ityAhanivRttimityAdi / yAvannivRttyarthaM vastu vidyate tAvanivRtti bhAvayet / tadabhAvata: na vRttirna nivRttizca tadeva padam avyayam // 236 / / atha kA pravRttiH kA vA nivRttiH kiMviSayA vA setyAha-rAyetyAdi / tAn bAhyArthAn / / 237 // tatparityAgaM ca jo vivekI jIva rAga-dveSase rahita hotA hai use iSTa aniSTako kalpanA hI nahIM hotI / isIliye vaha eka mAtra apane caitanyasvarUpako choDakara anya sabhI bAhya vastuoMse nivRtta rahatA hai-use saba hI abhogya pratIta hotA hai / yahI nivRtimArga upAdeya hai| mokSa sukhAbhilASI jIvako pravRtimArgase alaga rahakara isa nivRttimArgakA ho abhyAsa karanA cAhiye / / 235 / / jaba taka choDane ke yogya zarIrAdi bAhya vastuoMse sambandha hai taba taka nivRttikA vicAra karanA cAhiye aura jaba choDaneke yogya koI vastu zeSa nahIM rahatI hai taba na to pravRtti rahatI hai aura na nivRtti bhI / vahI avinazvara mokSapada hai // vizeSArtha-jaba taka bAhya vastuoMse anurAga hai taba taka nivRttikA abhyAsa karanA caahiye| tatpazcAt jaba una bAhya vastuoMse anurAga naSTa ho jAtA hai taba unakA saMyoga bhI haTa jAtA hai aura isIliye usa samaya pravRtti ora nivRtti se rahita avinazvara mokSa pada prApta ho jAtA hai // 236 // rAga aura dveSakA nAma pravRtti tathA ina donoM ke abhAvakA nAma hI nivRtti hai| cUMki ve donoM (rAga aura dveSa) bAhya vastuoMse sambandha rakhate haiM / ataeva una bAhya vastuoMkA hI parityAga karanA cAhiye // 237 / / maiMne saMsArasvarUpa 18sa sNbNdhii|
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 AtmAnuzAsanam [zlo0 238 bhAvayAmi bhavAvarte bhAvanAH prAgabhAvitAH / bhAvaye bhAvitA neti bhavAbhAvAya bhAvanAH // 238 // zubhAzubhe puNyapApe sukhaduHkhe ca SaT trayam / hitamAyamanuSTheyaM zeSatrayamathAhitam // 239 // kurvannahamitthaM bhAvanAM bhAvayAmItyAha-- bhAvayAmItyAdi / bhAvanAH punaH punaH cetasi cintanam / prAgabhAvitA: samyagdarzanAdibhAvanAH / bhAvitAH prAganuSThitAH mithyAdarzanAdibhAvanAH / ityanena prakAreNa bhAvanA: bhAvaye / bhavAbhAvAya saMsAravinAzAya / / 238 / / bhAvanAviSayabhUtaM vastu kimAtmano hitaM kiM vA ahitam ityAha-- zubhetyAdi / zubhAzubhe prazastAprazasto vAk-kAya-mano-vyApArau / trayamAdyaM zubhaM puNyaM sukhaM ca / hitamupakArakam / anuSTheyaM kartavyam // 239 // bhaMvarameM paDakara pahile kabhI jina samyagdarzanAdi bhAvanAvoMkA cintana nahIM kiyA hai unakA aba cintana karatA hUM aura jina mithyAdarzanAdi bhAvanAoMkA vAra vAra cintana kara cukAhUM unakA aba maiM cintana nahIM karatA huuN| isa prakAra meM aba pUrva mAvita bhAvanAoM ko choDakara una apUrva bhAvanAoMko bhAtA hUM, kyoMki, isa prakArako bhAvanAyeM saMsAravinAzakI kAraNa hotI haiM / / 238 // zubha aura azubha, puNya aura pApa tathA sukha aura dukha ; isa prakAra ye chaha hue / ina chahoMke tIna yugaloM se Adike tona- zubha, puNya aura sukha- AtmAke liye hitakAraka honese AcaraNake yogya haiM / tathA zeSa tIna-- azubha, pApa aura dukha- ahita-- kAraka honese choDaneke yogya haiM / vizeSArtha- abhiprAya yaha hai ki jinapUjanAdirUpa zuma kriyAoMke dvArA puNya karmakA bandha hotA ha aura usa puNya karmake udayameM prApta honepara usase sukhakI prApti hotI hai| isake viparIta hiMsA evaM asatyasaMbhASaNAdirUpa azubha kriyAyoMke dvArA pApakA bandha hotA hai aura usa pApa karmake udayameM prApta honepara usase dukhako prApti hotI hai / isIliye ukta chahameMse zubha, puNya aura sukha ye tIna upAdeya tathA azubha, pApa aura dukha ye tIna heya haiM / / 239 / / pUrva zlokameM jina tInako-zubha, puNya aura sukhako-hitakAraka batalAyA hai
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ -240 ] zubhAzubhe dve'pi tyajanIye tatrApyAdyaM parityAjyaM zeSau na staH svataH svayam / zubhaM ca zuddhe tyaktvAnte prApnoti paramaM padam // 240 // zubhAditraye'pi tyAgakramaM darzayannAha-- tatretyAdi / tatrApi AdyaM zubham / zeSI puNya sukhapadArthoM kAraNAbhAve ( na ) bhavataH / zuddhe udAsIne bhAve sthitvA zubhaM tyaktvA / amte zubhAvasAne 1 traye hite / kAryAnutpatteH * 223 10 unameM bhI prathamakA (zubhakA) parityAga karanA cAhiye / aisA karanese zeSa rahe puNya aura sukha ye donoM svayaM hI nahIM raheMge, isa prakAra zubhako choDakara aura zuddha svabhAvameM sthita hokara jIva anta meM utkRSTa pada (mokSa) ko prApta ho jAtA hai // vizeSArtha - Upara jo isa zlokakA artha likhA gayA hai vaha saMskRta TIkAkAra zrI pramAcaMdrAcArya ke abhiprAyAnusAra likhA gayA hai / uparyukta zlokakA artha isa prakAra kiyA jA sakatA hai - iloka 239 meM jo azubha, pApa aura dukha ye tIna ahitakAraka batalAye gaye haiM unameM bhI prathama azubhakA hI tyAga karanA cAhiye / kAraNa yaha ki aisA honepara zeSa donoM pApa aura dukha svayameva nahIM raha sakeMge, kyoMki, inakA mUla kAraNa azubha hI hai| ina prakAra jaba mUla kAraNabhUta vaha azubha na rahegA taba usakA sAkSAt kAryabhUta pApa svayameva naSTa ho jAvegA, aura jaba pApa hI na rahegA to usake kAryabhUta dukhakI bhI kaise sambhAvanA kI jA sakatI hai nahIM kI jA sakatI hai / isa prakAra ukta ahitakAraka tInake naSTa ho jAnepara zeSa tIna jo zubhAdi hitakAraka rahate haiM ve bhI vAstava meM hitakAraka nahIM hai (dekhiye Age zloka 262 ) / unako jo hitakAraka va anuSTheya batalAyA gayA hai vaha atizaya ahitakArI azubhAdikI apekSA hI batalAyA hai / yathArthameM to ve bhI parata tAke hI kAraNa haiM / bheda itanA hI hai ki jahAM azubhAdika jIvako nAraka evaM tiryaMca paryAyameM prApta karAkara kevala dukhakA hI anubhava karAte haiM vahAM ve zubhAdika usako manuSyoM aura devoM meM utpanna karAkara dukhamizrita sukhakA anubhava karAte haiM / isIliye yahAM yaha batalAyA hai ki una azubhAdika tInako choDa deneke pazcAt zuddhopayogameM sthita
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 AtmAnuzAsanam ... [lo0 241 astyAtmAstamitAdibandhanamatastadvandhanAnyAsravaH te krodhAdikRtAH pramAdajanitAH krodhAdayaste'vratAt / paramaM padaM mokSam / / 240 / / nanu Atmani siddhe tasya paramapadaprAptiH siddhayet / sa cAsiddho garbhAdimaraNaparyantaM caitanyavyatiriktasyAtmano'bhavAt iti cArvAkAH / sadaivAtmano muktatvAt zubhaM tyaktvA paramaM padaM prApnotItyayuktamiti sAMkhyAH / tAn pratyAha--- astiityaadi| sarvadA vidyate AtmA, jAtismaraNadarzana t| hokara usa zubhako bhI choDa denA caahiye| isa prakAra antameM usa zubhake avinAbhAvo pUNya va sAMsArika sUkhake bhI naSTa ho jAnepara jIva usa nirbAdha mokSa padako prApta kara letA hai jo ki ananta kAla taka sthira rahanevAlA hai // 240 // AtmA hai aura vaha anAdi paramparAse prApta hue bandhanoMmeM sthita hai / ve bandhana mana,vacana evaM zarIrako zubhAzubha kriyAorUpa AsravoMse prApta hue haiM; ve Asrava krodhAdi kaSAyoMse kiye jAte haiM; krodhAdi pramAdoMse utpanna hote haiM, aura ve pramAda mithyAtvase puSTa huI aviratike nimittase hote haiM / vahI karma-malase sahita AtmA kisI viziSTa paryAyameM kAlAdilabdhike prApta honepara kanase samyagdarzana, vrata, dakSatA arthAt pramAdoMkA abhAva, kaSAyoMkA vinAza aura yoganirodhake dvArA uparyukta bandhanoMse mukti pA letA hai| vizeSArtha-cArvAka AtmAkA astitva svIkAra nahIM karate haiM / unakA abhiprAya hai ki jisa prakAra koyalA, agni, jala evaM vAyu Adike saMyogase jo prabala bASpa utpanna hotA hai vaha bhArI rela gADI Adike bhI calAnemeM samartha hotA hai, usI prakAra pRthivI Adi cAra bhUtoMke saMyogase vaha zakti utpanna hotI hai jo zarIrako gamanAgamanAdi kriyAoM evaM padAthoMke jAnane-dekhane AdimeM sahAyaka hotI hai / use hI cetanA zabdase kahA jAtA hai / aura vaha jaba taka una bhUtoMkA saMyoga rahatA hai tabhI taka (janmase maraNa paryanta) rahatI hai, na ki usase pUrva aura pazcAt bhI / 1 ja sa jAtismaradarzanAt /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___225 -241) bandha-mokSakAraNAni mithyAtvopacitAtsa eva samala: kAlAdilabdhau kvacit samyaktvavratadakSatAkaluSatAyogaiH kramAnmucyate // 241 // bhUtagrahAdezca sv-prpuurvbhvprtipaadktvprtiiteH| sa ca astamitAdibandhanagataH astasito naSTa: AdiryeSAM tAni ca tAni bandhanAni tatra gataH anAdikarmabandhanabaddha ityartha stimitaabndhnmt| (ityarthaH / stimitAdibandhanagata:) iti ca pAThaH / tatra sthityAdibandhanasthitirityarthaH / tadvandhanAni astamitAdibandhanAni / Asravai: kAya-vAG-manovyApAraiH / pramAda: unake isa matake nirAkaraNArtha yahAM zlokameM sabase pahile 'astyAtmA' kahakara yaha pramANita kiyA hai ki AtmA nAmase prasiddha koI vastu avazya hai / yadi AtmA na hotA to bahutoMko jo apane pUrvajanmakA smaraNa ho jAtA hai vaha nahIM honA caahiye| isake atirikta bhUta-pizAcAdikoMko bhI apane aura dUsaroMke pUrvabhavoMko batalAte hue dekhA jAtA hai| isase siddha hotA hai ki AtmA nAmakI koI vastu avazya hai jo vivakSita janmake pUrvameM bhI thA aura maraNake pazcAt bhI rahatI hai| isI prakAra sAMkhya AtmAko svIkAra karake bhI use sarvadA zuddha-karmase alipta mAnate haiM / usake nirAkaraNArtha yahAM usa AtmAko anAdibandhanagata nirdiSTa kiyA hai| isakA abhiprAya yaha hai ki zuddha svabhAvakI apekSA yadyapi pratyeka AtmA karmase alipta hokara apane hI zuddha caitanyarUpa dravyameM avasthita hai| svabhAvase eka dravyakA dUsare dravyake Upara koI prabhAva nahIM paDatA hai / jaise- suvarNameM yadi tAMbekA mizraNa bhI ho to bhI suvarNaparamANu suvarNasvarU. pase aura tAMbeke paramANu tatsvarUpase hI apanI pRthak pRthak svatantra sattA rakhate haiM / yahI kAraNa hai jo sunArake dvArA una donoMko pRthak kara diyA jAtA hai| kintu yaha dravyake usa zuddha svabhAvako apekSA hI sambhava hai, na ki vartamAna azuddha paryAyakI apekSA bhii| paryAyakI apekSA to saMsArI AtmA anAdi santati svarUpase AnevAle navIna navIna karmoke bandhase sambaddha hI rahatA hai / aura jaba vaha paryAyakI apekSA kamabandhanameM 1 pa amitAdibandhanagataH / A. 15
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 AtmAnuzAsanam [zlo0 241 aprytnprtaa| sa pramAda: avratAt hiNsaadiprinnteH| mithyAtvopacitAta mithyAtvena upacitaM puSTaM mithyAtvaM vA upacitaM puSTaM yatra / sa eva Atmaiva, na prkRtiH| kvacit manuSyabhave / dakSatA vivekaH / akaluSatA krodhaadirhittaa| ayogaH kaSAyA (kAyA)dyavyApAraiH kRtvaa| kramAt krameNa / samyaktvAdikRtAM karmanirjarAmAzritya mucyate // 241 // yaH zarIrAde nispRhaH sa nispRhaH, nAnyataH baddha hokara apane zuddha caitanya svabhAvako choDatA huA rAga-dveSAdirUpa vibhAvameM pariNata hotA hai taba usako apane zuddha svabhAvameM sthira rakhaneke liye prayatna karanA bhI- tapazcaraNa Adi karanA bhI- ucita hai / yadi vaha dravyake samAna paryAyase bhI zuddha ho to phira tapazcaraNAdi vyartha Thaharate haiN| ataeva yahI samajhanA cAhiye ki vaha AtmA jisa prakAra svabhAvase zuddha hai usI prakAra paryAyakI apekSA vaha azuddha bhI hai / aba jaba vaha paryAyase aMzuddha yA karmabandhase sahita hai taba yaha prazna uThatA hai ki base vaha karmabandhanameM baddha hai tathA kisa prakAra vaha usase chUTa sakatA hai / isake uttarameM yahAM yaha batalAyA hai ki vaha anAdise usa karmabandhanameM baddha hai / usake isa karmabandhake kAraNa mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga haiM / inameM pUrva pUrva kAraNake rahanepara uttara uttara kAraNa avazya rahate haiN| jaise- yadi mithyAtva hai to Ageke avirati Adi cAra kAraNa avazya raheMge, isI prakAra yadi avirIta hai to usake Ageke pramAda Adi tIna kAraNa avazya rheNge| isI prakAra Age bhI samajhanA caahiye| yahI bAta yahAM prakArAntarase prakRta zlokameM nirdiSTa kI gaI hai| yaha bandhakI paramparA bIja aura aMkurake samAna anAdise hai- jisa prakAra bIjase aMkura va usase punaH bIja utpanna hotA hai, isa prakArase jaise inakI paramparA anAdi hai usI prakAra uparyukta mithyAtvAdise karmabandha aura phira usase punaH mithyAtvAdi utpanna hote haiM, isa prakAra yaha bandhaparamparA bhI anAdi hai| parantu jisa prakAra bIja yA aMkurameMse kisI ekake naSTa ho jAnepara vaha anAdi bhI bIjAMkurakI paramparA naSTa ho jAtI hai usI prakAra una mithyatvAdike viparIta kramase samyagdarzana, vrata, dakSatA (apramAda), akaluSatA (akaSAya) aura ayoga avasthAke prApta
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ mamedabhAva Itiriva hAnikaraH mamedamahamasyeti prItirItirivotthitA / kSetre kSetrIyate yAvattAvatkAzA tapaHphale // 242 // mAmanyamanyaM mAM matvA bhrAnto bhrAntau bhavArNave / nAnyo'hamahamevAhamanyo'nyo'hamasti na / / 243 // -243] 227 anya: ityAha-- mametyAdi / Itiriva upadravakAriNI mUSakAdisaMbhUtiriva / kSetre Atmani / kSetrIyate kSetriNamiva AtmAnamAcarati / prItiH kartrI / kAzA na kAcidapi AzA / tapaHphale mokSe // 242 // prItivazAcca abhedabuddhi: saMsArahetu:, tadabhAvAnmuktiriti darzayannAha - - mAmityAdi / mAm AtmAnam anyaM bhinnaM kAyAdikaM matvA, anyaM kAyAdikaM bhinnaM mAm AtmAnaM matvA / bhrAntau satyAm / bhrAntaH paryaTitaH bhavArNave / na anyo'ham kAyAdirnAham / ahameva aham Atmaiva aham / anya : ho jAnepara vaha anAdi bandhaparamparA bhI naSTa ho jAtI hai| isa prakAra se vaha AtmA muktiko prApta karatA hai / / 241 / / 'yaha merA hai aura maiM isakA hUM ' isa prakArakA anurAma jabataka Itike samAna kheta (zarIra) ke viSaya meM utpanna hokara kheta ke svAmIke samAna AcaraNa karatA hai tabataka tapake phalabhUta mokSake viSaya meM bhalA kyA AzA kI jA sakatI hai? nahIM kI jA sakatI hai // vizeSArtha - ativRSTi, anAvRSTi, zalabha (TiDDI), cUhA, totA, svacakra aura paracakra (ativRSTiranAvRSTiH zalamA mUSakA zukAH / svacakraM paracakraM va saptaitA itayaH smRtAH // ) ye sAta Iti mAnI jAtI haiM / jisa prakAra ina itiyoMmeM se koI bhI Iti yadi kheta ke madhya meM utpanna hotI hai to vaha usa khetako (phasalako ) naSTa kara detI hai / isase vaha kRSaka kRSIke phala (anAja) ko nahIM prApta kara pAtA hai / isI prakAra tapasvIko yadi zarIra ke viSaya meM anurAga hai aura isIliye yadi vaha yaha samajhatA hai ki yaha zarIra merA hai aura meM isakA svAmI hUM to usakA vaha anurAga Itike samAna upadravakArI hokara tapake phalako - mokSako naSTa kara detA hai / / 242 // mujhako (AtmAko ) anya zarIrAdirUpa tathA zarIrAdiko maiM ( AtmA ) samajhakara yaha prANI ukta bhramake kAraNa abataka saMsArarUpa samudra meM ghUmA hai / vAstavameM meM anya nahIM hUM- zarIrAdi nahIM hUM, maiM meM hI hUM aura anya (zarIsadi ) anya hI haiM, anya meM nahIM
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 AtmAnuzAsanam [zlo0 244bandho janmani yena yena nibiDaM niSpAdito vastunA bAhyArthaMkarateH purA pariNataprajJAtmanaH sAMpratam / tattattannidhanAya sAdhanamabhUdvairAgyakASThAspRzo durbodhaM hi tadanyadeva viduSAmaprAkRtaM kauzalam // 244 // kAyAdiH / anyo bhinnH| anyo'hamasti na kAyAdi: AtmA bhavati n| abhrAntAviti ca pAThaH / abhrAnto bhavArNavo abhrAntI // 243 / / kAyAdimanurAgabuddhayA vairAgyabuddhayA ca pazyata: karmabandhAya tadvinAzAya bhavatIti darzayannAha-- bandha ityAdi / bAhyArthaMkarate: bAhayArthe ekA advitIyA ratiryasya AtmanaH / purA pUrvam / pariNataprajJAtmanaH pariNatA yathAvatpadArthaparicchedikA prajJA Atma (AtmA)svarUpaM yasya / tannidhanAya bandhavinAzAya / hUM; isa prakAra jaba abhrAnta jJAna (viveka) utpanna hotA hai taba hI prANI ukta saMsArarUpa samudrake paribhramaNase rahita hotA hai / vizeSArtha- abhiprAya yaha hai ki jIva jabataka zarIrako hI AtmA mAnatA hai- zarIrase bhinna zuddha caitanyasvarUpa AtmAko usase pRthak nahIM mAnatA hai- tabataka vaha isa bhramake kAraNa parapadArthomeM rAga-dveSa karake karmodayase saMsArameM paribhramaNa karatA huA dukha sahatA hai| aura jaba usakA uparyukta bhrama haTa jAtA hai- taba vaha AtmAko AtmA evaM zarIrAdiparapadArthoMko para mAnane lagatA hai- taba vaha rAga-dveSase rahita hokara ukta saMsAraparibhramaNase chUTa jAtA hai / / 243 / saMsArake bhItara bAhya padA rthoMmeM atizaya anurAga rakhanevAle jIvake pahile jisa jisa vastuke dvArA dRDha bandha utpanna huA thA usIke isa samaya yathArthajJAnase pariNata hokara vairAgyakI carama sImAko prApra honepara vaha vaha vastu ukta bandhake vinAzakA kAraNa ho rahI hai / vidvAnoMkI vaha alaukika kuzalatA anupama hI hai jo durbodha hai- baDe kaSTase jAnI jAtI hai // vizeSArtha- bandhake kAraNa rAga-dveSa haiM / jIvake jabataka Atma-paraviveka pragaTa nahIM hotA hai tabataka usake rAga-dveSakI viSayabhUta huI paravastuoMke nimittase bandha hI huA karatA hai / parantu jaba usake vaha Atma-paraviveka AvirbhUta ho jAtA hai taba vaha pUrva meM jina vastuoMse rAga-dveSa karake dRDha karmabandha karatA thA ve hI, aba usakI cUMki upekSAkI viSayabhUta ho
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ -245 ] bandha-mokSayoH kramaH 229 adhikaH kvacidAzleSaH kvaciddhInaH kvacitsamaH / kvacidvizleSa evAyaM bandhamokSakramo mataH // 245 // kASThAspRzaH prakarSa prAptasya / durbodhaM mahatA kaSTena budhyate / tadanyadeva tatkauzalam anyadeva apUrvameva / aprAkRtam alaukikam / / 244 // bandhana-tadvinAzayorthathAsaMbha vaM kramaM darzayannAha- adhika ityAdi / kvacit abhavye / adhika: AzleSa: karmabandhaH / kvacit Asannabhavye / hInaH karmabandhaH / kvacid dUrabhavyaM / samaH karmabandha: udayakAraNasadbhAvAt / kvacidatIva Asannamuktike / vizleSa eva karmabandhAbhAva eveti / nAnAtmApekSayedaM vyAkhyAnam / ekAtmApekSayApi-- kvacit mithyAtvAdiguNasthAne adhika: karmabandhaH / kvacit aviratasamyagdRSTyAdau hIna: karmabandhaH / kvacinmizraguNasthAne samaH karmabandha: / kvacitkSINaka SAyAdau vizleSa eva / / 245 // jAtI haiM ataeva unhIMke nimittase aba ukta bandhakA vinAza-saMvara aura nirjarA-hone lagatI hai / yaha jJAna aura vairAgyakA hI mAhAtmya hai // 244 / / kisI jIvake adhika karmabandha hotA hai, kisIke alpa karma, bandha hotA hai,kisIke samAna hI karmabandha hotA hai, aura kisIke karmakA bandha na hokara kevala usakI nirjarA hI hotI hai| yaha bandha aura mokSakA krama mAnA gayA hai / vizeSArtha-bandha aura nirjarAkI hInAdhikatA pariNAmoMke Upara nirbhara hai| yathA-abhavya jIvake pariNAma caMki nirantara saMklezarUpa rahate haiM, ataH usake bandha adhika aura nirjarA kama hotI hai / Asannabhavyake pariNAma nirmala honese usake bandha kama aura nirjarA adhika hotI hai / dUrabhavyake madhyama jAtike. pariNAma honese usake bandha aura nirjarA donoM samAnarUpameM hote haiN| tathA jIvanmukta avasthAmeM bandhakA abhAva hokara kevala nirjarA hI hotI hai / yaha bandha aura nirjarAkA krama nAnA jIvoMkI apekSAse hai / yadi usakA vicAra eka jIvakI apekSAse kareM to vaha isa prakArase kiyA jA sakatA haimithyAtva guNasthAnameM bandha adhika aura nirjarA kama hotI hai, aviratasamyagdRSTi Adi guNasthAnoMmeM bandha kama aura nirjarA adhika hotI hai, mizra guNasthAnameM baMdha aura nirjarA donoM samAnarUpameM hote haiM,tathA kSINakaSAyAdi guNasthAnoMmeM baMdhakA-sthiti va anubhAgabaMdhakA-abhAva hokara kevala nirjarA hI hotI hai / vahAM jo baMdha hotA hai vaha eka mAtra sAtA vedanIyakA hotA hai, so bhI kevala prakRti aura pradezarUpa / / 245 // jisa
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 AtmAnuzAsanam .. [lo0 246yasya puNyaM ca pApaM ca niSphalaM galati svayam / sa yogI tasya nirvANaM na tasya punarAtravaH // 246 // mahAtapastaDAgasya saMbhRtasya gunnaambhsaa| maryAdApAlibandhe'lpAmapyupekSiSTa mA kSatim // 247 // dRDhaguptikapATasaMvRtibhRtibhittirmatipAdasaMbhRtiH / yatiralpamapi prapadya randhaM kuTilavikriyate gRhAkRtiH // 248 // yasya ca karmaNAM svakAryamakurvatAmeva vizleSo bhavati sa eva yogItyAha--- yasyetyAdi / yasya paramavItarAgasya / niHphalaM svakAryam akurvata sat / galati ugratapaHsAmarthyAvRdayamAnIya jIryate / na punarAsravo na puna: karmaNAmAganam, saMvara eva bhavatItyarthaH // 246 / / sa ca saMvaraH pratijJAtavratapratipAlanAdbhavatItyAha- mahetyAdi / mahAtapa: paJcamahApratAni / saMbhRtasya pUrNasya / guNAmbhasA samyagdarzanAdiguNajalena / maryAdA pratijJA / upekSiSTa upekSaya // 247 // kSatihetavazca bhunerIdRzasya ete bhavantItyAha- dRDhetyAdi / dRDhA avicalA sA cAsau guptizca vItarAgake puNya aura pApa donoM phaladAnake vinA svayaM avipAka nirjarA svarUpase nirjINaM hote haiM vaha yogI kahA jAtA hai aura usake karmokA mokSa hotA hai,kintu Asrava nahIM hotA hai // 246 / / he sAdho ! guNarUpa jalase paripUrNa mahAtaparUpa tAlAbake pratijJArUpa pAlibaMdha (bAMdha)ke viSayameM tU thoDI-sI bhI hAnikI upekSA na kr|| vizeSArtha-munidharma eka tAlAbake samAna hai| jisa prakAra tAlAba jalase paripUrNa hotA hai usI prakAra vaha munidharma samyagdarzanAdi guNoMse paripUrNa hotA hai / yadi tAlAbakA bAMdha kahIM thoDA sA bhI gira jAtA hai to usameM phira pAnI sthira nahIM raha sakatA hai / isIliye buddhimAn manuSya sAvadhAnIke sAtha usako ThIka karA detA hai / ThIka isI prakArase yadi sAdhudharmameM bhI kI gaI vrataparipAlanakI pratijJAmeM kucha truTi hotI hai to buddhimAn sAdhuko usakI upekSA na karake use zIghra hI prAyazcitta Adike vidhAnase sudhAra lenA cAhiye / anyathA usake samyagdarzanAdi guNa sthira na raha sakeMge // 247 // dRDha guptiyoM (manogupti, vacanagupti, kAyagupni) rUpa kivADoMse sahita,dhairyarUpa bhittiyoMke Azrita aura buddhirUpa nIvase paripUrNa, isa prakAra gRhake
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ -249] paraparivAdo rAgAdijanakaH svAn doSAn hantumudhuktastapobhiratidurdharaiH / tAneva poSayatyajJaH paradoSakathAzanaH // 249 // saiva kapATaM tena saMvRtiH pidhAnaM yasya / pAdasaMbhRti: gartApUraH / randhra chidraM doSazca / kuTilaiH saH rAgAdibhizca / vikriyate dUSyate / gRhAkRti: gRhasyavAkRtirAkAro yasya / / 248 // tAMzca rAgAdidoSAn nirjetumudyata: parapari vAdaiH puSTAn karotItyAha---- svAnityAdi / paradoSa kathA eva azanAni AkArako dhAraNa karanevAlA munipada thoDe-se bhI chidrako pAkara kuTila rAga-dveSAdirUpa sarpoke dvArA vikRta kara diyA jAtA hai // vizeSArthamunipada eka prakArakA ghara hai / muni jina tIna guptiyoMko dhAraNa karate haiM ve hI isa gharake kivADa haiM,dhairya jo hai vahI isa gharako bhitti hai,tathA ghara jahAM dRDha nIvaka Azrita hotA hai vahAM vaha munipada bhI buddhirUpa nIvake Azrita hotA hai / isa prakAra munipadameM gharakI samAnatAke honepara jisa dRDha kivADoM Adise saMyukta bhI gharameM yadi kahIM koI choTAsA bhI chidra raha jAtA to usake dvArA kuTila sarpAdika usake bhItara praviSTa hokara use bhayAnaka banA dete haiM / isI prakAra ukta gharake samAna munipadameM bhI kahIM koI choTA-sA bhI chidra (doSa) rahatA hai to ukta chidrake dvArA usa munipadameM bhI una viSaile sA~ke samAna kuTila rAgadveSAdi praveza karake usa munipadako bhI naSTa-bhraSTa kara dete haiM / ataeva mokSAbhilASI sAdhuko yadi ajJAnatA yA pramAdase koI doSa utpanna hotA hai to use zIghra hI naSTa kara denekA prayatna karanA cAhiye // 248 / / jo sAdhu atizaya duSkara tapoMke dvArA apane jina doSoMke naSTa karane meM udyata hai vaha ajJAnatAvaza dUsaroMke doSoMke kathana (paranindA)rUpa bhojanoMke dvArA unhIM doSoMko puSTa karatA hai // vizeSArtha-yadi koI vyakti ajI rNAdi rogoMko zAMta karane ke liye auSadhi to letA hai,kiMtu bhojana choDatA nahIM hai-use vaha barAbara cAlU hI rakhatA hai to aisI avasthAmeM jisa prakAra ve ajIrNAdi roga kabhI zAMta nahIM ho sakate haiM usI prakAra jo sAdhu rAgAdi doSoMko zAnta karanekI icchAse ghora tapazcaraNa to karatA
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 AtmAnuzAsanam [zlo0 250 doSaH sarvaguNAkarasya mahato daivAnurodhAtkvacijjAto yadyapi candralAJchanasamastaM draSTumandho'pyalam / AhArAstaiH / / 249 / / doSAn nirjitya vratamanutiSThato muneH karmavazAtkadAcitsamutpannaM doSaM tadguNaprakaTitamudbhAvayato na kazcid guNAtizayo bhavatItyAha-- doSa ityAdi / Akarasya AdhArasya utpattihetorvA / mahato guNotkRSTasya bhvtH| daivAnu hai,kintu paranindArUpa bhojanako choDatA nahIM hai; usake ve rAgAdi doSa bhI kabhI naSTa nahIM ho sakate haiM / kAraNa ki paranindA karanevAlA IrSyAlu manuSya mAna kaSAyake vaza ho karake dUsaremeM na rahanevAle doSoMko pragaTa karatA hai tathA jo guNa apane meM nahIM haiM unhe vaha prakAzita kiyA karatA hai / isa prakAra usake ve rAga-dveSAdi ghaTaneke bajAya baDhate hI haiN|249|| samasta guNoMke AdhArabhUta mahAtmAke yadi durbhAgyavaza kahIM cAritra Adike biSayameM koI doSa utpanna ho jAtA hai to candramAke lAMchanake samAna usako dekhaneke liye yadyapi andhA (mandabuddhi) bhI samartha hotA hai to bhI vaha doSadarzI itane mAtrase kucha usa mahAtmAke sthAnako nahIM prApta kara letA hai / jaise-apanI hI prabhAse pragaTa kiye gaye candrake kalaMkako samasta saMsAra dekhatA hai, parantu kyA kabhI koI ukta candrakI padavIko prApta huA hai ? arthAta koI bhI usakI padavIko nahIM prApta huA hai| vizeSArtha-jahAM aneka guNoMkA samudAya hotA hai vahAM kabhI eka Adha doSa bhI utpanna ho sakatA hai| jaise candrameM AlhAdajanakatva Adi aneka guNa haiM, phira bhI unake sAtha usameM eka doSa bhI hai jo kalaMka kahA jAtA hai / vaha doSa bhI usakI hI prabhA (cAMdanI) ke dvArA pragaTa kiyA jAtA hai,anyathA vaha ukta candrake pAsa taka na pahuMca sakaneke kAraNa kisIkI dRSTimeM hI nahIM A sakatA thaa| isI prakAra jisa sAdhumeM aneka guNoMke sAtha yadi koI eka Adha doSa bhI vidyamAna hai to vaha anya sAdhAraNa prANiyoMkI bhI dRSTimeM avazya A jAtA hai / parantu aisA honepara bhI koI sAdhu usake
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ -251] vijJAne jAte pUrvamAcaritaM kIdRzaM pratibhAti 233 draSTApnoti na tAvatAsya padavImindoH kalaGkaM jagad vizvaM pazyati tatprabhAprakaTitaM kiM ko'pyagAttatpadam // 250 // yadyada caritaM pUrva tattadajJAnaceSTitam / uttarotaravijJAnAdyoginaH pratibhAsate // 251 // rodhAta karmavazAt / kvacita cAritrAdau / andho'pi sthUladRSTirapi / tAvatA doSadarzanamAtreNa / asya sarvaguNAkarasya / padavIM padam / jagat kartR / vizvaM samastam / tatprabhA induprabhA / agAt gataH tatpadam indupadam // 250 / / yacca asUyAdinA parasya doSodbhAvanaM svasya ca puujaadyrthmssttopvaasaadikmaacritN| taduttarottarapariNato kIdRzaM pratibhAtItyAha-- yadyadityAdi / yadyat paradoSodbhAvanaM svaguNakhyApanAdikam / AcaritaM kRtam / kdaa| uttarousa doSako dekhakara yadi anya janoMke samakSa usakI nindA karatA hai to isase kucha vaha usa mahAtmAke samAna utkRSTa nahIM bana jAtA hai, balki isake viparIta usake anya uttamottama guNoMke Upara dRSTipAta na karake kevala doSagrahaNake kAraNa vaha hIna hI adhika hotA hai| jaise ki candramAke doSako (kalaMkako) dekhanevAle to bahuta haiM, kintu unameM aisA koI bhI nahIM hai jo ki usake samAna vizvako AlhAdita karane vAlA ho sake / abhiprAya yaha hai ki dUsaroMke doSoMko dekhane aura unakA pracAra karanese koI bhI jIva apanI unnati nahIM kara sakatA hai / kAraNa ki vaha Atmonnati to AtmadoSoMko dekhakara unheM choDane aura dUsaroMke prazasta guNoMko dekhakara unheM grahaNa karanese hI ho sakatI hai / jaisA ki kavi vAdIbhasiMhane bhI kahA hai- anyadIyamivA" tmIyamapi doSaM prapazyatA / kaH samaH khalu muvato'yaM yuktaH kAyena cedapi / arthAt jo jIva anya prANiyoMke samAna apane bhI doSako dekhatA hai usake samAna koI dUsarA nahIM ho sakatA hai / vaha yadyapi zarIrase saMyukta hai, phira bhI vaha muktake hI samAna hai // 250 / / pUrvameM jo jo AcaraNa kiyA hai- dUsareke doSoMko aura apane guNoMko jo pragaTa kiyA hai- vaha saba yogIke liye Age Age vivekajJAnakI vRddhi . 1ja aacrti|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 AtmAnuzAsanam [ zlo0 252 api sutapasAmAzAvallIzikhA taruNAyate bhavati hi manomUle yAvanmamatvajalArdratA / iti kRtadhiyaH kRcchrArambhaizcaranti nirantaraM ciraparicite dehe'pyasminnatIva gataspRhAH // 252 // ttaravijJAnAt uttarottara prakRSTavivekAt / yoginaH tattat ajJAnaceSTitamiti pratibhAsate / / 251 / / viziSTajJAna pariNatirahitAnAm utkRSTatapoyuktAnAmapi zarIrAdau mamedaM buddhisadbhAve kiM bhavatItyAha--- apItyAdi / keSAm / sutapasAmapi / taruNAyate taruNamivAtmAnamAcarati / iti hetoH / kRtadhiyaH vivekinaH kRcchArambhaiH kaSTasAdhyaiH trikAlAdibhiH / ciraparicite dehe'pi na kevalaM putrakalatrAdau / / 252 / / amumevArthaM dRSTAntadvAreNa samarthayahone se ajJAnatApUrNa kiyA gayA pratIta hotA hai // vizeSArtha -- abhiprAya yaha hai ki jabataka vivekabuddhikA udaya nahIM hotA hai tabataka hI vyakti dUsarekI nindA aura AtmaprazaMsA AdirUpa hIna AcaraNa karatA hai / kintu Age jyoM jyoM usakA viveka baDhatA hai tyoM tyoM use vaha apanA pUrva AcaraNa ajJAnatAvaza kiyA gayA spaSTa pratIta hone lagatA hai / isIliye taba vaha dUsaroMke doSoMpara dhyAna na dekara apane AtmaguNoM ke vikAsakA hI adhikAdhika prayatna karatA hai / / 251 / / jabataka manarUpI aDake bhItara mamatvarUpa jalase nirmita gIlApana rahatA hai tabataka mahAtapasviyoMkI bhI AzArUpa belakI zikhA javAna- sI rahatI hai / isIliye vivekI jIva cira kAlase paricita isa zarIra meM bhI atyanta niHspRha hokarasukha-duHkha evaM jIvana-maraNa AdimeM samAna hokara - nirantara kaSTakAraka ArambhoM meM- grISmAdi RtuoMke anusAra parvatakI zilA, vRkSamUla evaM nadItaTa Adike Upara sthita hokara kiye jAnevAle dhyAnAdi kAryoMmeMpravRtta rahate haiM / vizeSArtha -- jisa prakAra velakI jaDameM jabataka jalake siMcanase gIlApana rahatA hai tabataka vaha apanI javAnImeM rahatI hai- harIbharI banI rahatI hai, usI prakAra manameM bhI jabataka mamatvabhAva rahatA hai labataka baDe baDe tapasviyoMkI bhI AzA ( viSayavAMchA) taruNa rahatI haiatizaya prabala hotI hai / isIliye vivekI jIva isa satyako jAnakara anAdi kAlase sAtha meM rahanevAle isa zarIra se bhI jaba anurAga choDa dete
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ paralokavizuddhayarthaM mahAmohastyaktavyaH kSIranIravadabhedarUpatastiSThatorapi ca dehadehinoH / bheda eva yadi bhedavatsvalaM bAhyavastuSu vadAtra kA kathA // 253 // tapto'haM dehasaMyogAjjalaM vAnalasaMgamAt / iti dehaM parityajya zItIbhUtAH zivaiSiNaH // 254 // anAdicayasaMvRddho mahAmoho hRdi sthitaH / samyagyogena yairvAntasteSAmUdhvaM vizuddhayati / / 255 / / -255 ] 235 mAna: prAha-- kSIretyAdi / abhedarUpata: abhedarUpeNa / bhedavatsu Atmano vyatirikteSu / alam atyarthena / bAhayavastuSu putrakalatrAdiSu // 253 // zarIrasaMyogAdAtmano yajjJAnaM taddarzayannAha - tapta ityAdi, jalaM vA jalamiva / zItIbhUtAH sukhIbhUtAH / sukhaiSiNaH ( zivaiSiNaH) mokSArthinaH munayaH / / 254 / / zarIrAdau mamedabhAvakAraNasya mahAmohasya tyAgopAyamAha-- anAdItyAdi / anAdizcAso cayazca upacayaH tena saMvRddhaH puSTaH / mahAmoha: haiM taba bhalA pratyakSameM bhinna dikhanevAle strI- putrAdise unakA anurAga kaise raha sakatA hai ? nahIM raha sakatA / isa kAraNa unakI vaha AzA - latA murajhAkara sUkha jAtI hai / / 252 / / jaba ki dUdha aura pAnI ke samAna abhedasvarUpase rahanevAle zarIra aura zarIradhArI (AtmA) ina donoMmeM hI atyanta bheda hai taba bhinna bAhya vastuoMkI - strI, putra, mitra evaM dhana-sampatti AdikIto bAta hI kyA hai; batAo / arthAt ve to bhinna haiM hI / / 253 / / jisa prakAra agnike saMyogase jala saMtapta hotA hai usI prakAra maiM zarIrake saMyogase saMtapta huA hUM- dukhI huA huuN| isI kAraNa mokSakI abhilASA karanevAle bhavya jIva isa zarIrako choDa karake sukhI hue haiM / / 254 / / hRdayameM sthita jo mahAn moha anAdi kAlase samAna vRddhi ke dvArA vRddhiko prApta huA hai usako jina mahApuruSoMne samIcIna samAdhike dvArA vAnta kara diyA hai - naSTa kara diyA hai- unakA AgekA bhava vizuddha hotA hai // vizeSArtha- kisI vyaktike udarameM yadi bahuta kAlase saMcita hokara malakI vRddhi ho jAtI hai to usakA zarIra asvastha ho jAtA hai / aisI avasthAmeM yadi vaha buddhimAn hai to yogya auSadhike dvArA vamana virecana Adi karake usa saMcita malako naSTa kara detA hai / isase vaha svastha ho jAtA hai aura usakA AgekA samaya bhI svasthatAke sAtha AnandapUrvaka
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 AtmAnuzAsanam ....... [zlo0 256ekazvaryamihakatAmabhimatAvApti zarIracyuti duHkhaM duHkRtiniSkRti sukhamalaM saMsArasaulyojsanam / sarvatyAgamahotsavavyatikaraM prANavyayaM pazyatAM kiM tadyanna sukhAya tena sukhinaH satyaM sadA sAdhavaH // 256 // zarIrAdau mamedabhAvaH / samyagyogena svasvarUpe cittanirodhena auSadhasayogena ca Urdhva paralokaH, anyatra hRdayAdupari / / 255 // mahAmohAbhAve satyetaditthaM pazyatAM munInAmiha kiM tadyanna sukhAyetyAdyAha-- eketyAdi / ekaizvayaM cakravatitvam / iha jagati / ekatAm ekAkitvam / abhimatAvApti vAJchitaprAptim / zarIracyuti zarIravinAzam / duHkhaM duHkRtini:kRti duSkRterduHkarmaNa: niSkRti nirjarAm / sukhaM saMsArasaukhyojjhanaM viSayasukhatyAgaH / sarvatyAgamahotsavavyatikaraM sarvatyAga eva mahotsava: parama kalyANaM tasya vyatikaraM praghaTTakam / prANavyayaM praanntyaagm| kiM tat tanna sukhAya-- ekAkitvAdInAM madhye kiM tadyanna sukhAya sukhanimittaM bhavati / tena kAraNena / / 256 / / nanu karmodayaprabhavaduHkhamanubhavatAM cittakhedobItatA hai / ThIka isI prakArase saba saMsArI jIvoMke anAdi kAlase mahA. mohakI vRddhi ho rahI hai| isase ve nirantara dukhI rahate haiN| unameM jo vivekI jIva haiM ve bAhya vastuoMse rAga aura dveSako choDakara tapakA AcaraNa karate hue usa mohako kama karate haiM / isa prakAra antameM samIcIna dhyAna (dharma va zukla) ke dvArA usa mahAmohako sarvathA naSTa karake ve bhaviSyameM avinazvara anupama sukhakA anubhava karate haiM / / 255 // jo sAdhujana saMsArameM ekAkIpanako-- akele rahaneko-- sAmrAjyake samAna sukhaprada samajhate haiM, zarIrake nAzako icchita vastukI prAptike samAna AnandadAyaka mAnate haiM, duSTa karmoMkI nirjarAko- usase prApta honevAle kSaNika viSayasukhako- dukharUpa hI jAnate haiM, sAMsArika sukhake parityAgako atizaya sukhakAraka samajhate haiM, tathA jo prANoMke nAzako saba kucha dekara kiye jAnevAle mahotsavake samAna AnandadAyaka mAnate haiM; una sAdhu puruSoMke liye aisI kauna-sI vastu hai jo sukhakara na pratIta hotI ho? arthAt rAga-dveSase rahita ho jAneke kAraNa unheM saba hI anukUla va pratikUla sAmagrI sukhakara hI pratIta hotI hai / isI kAraNa sacamucameM ve sAdhu hI nirantara sukhI haiM // 256 // jo vidvAn sAdhu pIche udayameM Ane yogya karmasvarUpa
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 258] sarvasahA munayaH zarIrApagamavidhi dhyAyanti 237 AkRSyogratapobalarudayagopucchaM yadAnIyate tatkarma svayamAgataM yadi vidaH ko nAma khedastataH / yAtavyo vijigISuNA yadi bhavedArambhako'riH svayaM vRddhiH pratyuta neturapratihatA tadvigrahe kaH kSayaH // 257 // ekAkitvapratijJAH sakalamapi samutsRjya sarvasahatvAd bhrAntyAcintyAH sahAyaM tanumiva sahasAlocya kiMcitsalajjAH / tpattisaMbhavAt kathaM sukhitvamityAha-- AkRSyetyAdi / AkRSya haThAta / udayagopucchaM udayAvalim / svayamAgataM svayam udayaprAptam / vida: vivekinH| tataH svayam AgatAt karmaNaH / yAtavya: vigrahitavya: / vijigISuNA zatruNA / ArambhakaH vigrahaprArambhakaraH / netuH vijigISoH / / 257 / / karmodaye khedamakurvanto munayaH itthaMbhUtAH karmanirjarAM kurvanta: zarIramapi tyaktuM yatante ityAha-ekAkitvetyAdi / bhrAntyA kaa| acintyAH avissyiikRtaaH| sahAyamiva / kiMcit manAk / sajjIbhUtAH praguNIbhUtA: / svakArye mokSe / tadapagamavidhi udayagopucchako-gAyakI pUMchake samAna uttarottara hInatAko prApta honevAle karmaparamANuoMko-tIvra tapake prabhAvase sthitikA apakarSaNa karake vartamAnameM udayako prApta karAtA hai vaha karma yadi svayaM hI udayako prApta ho jAtA hai to isase usa sAdhuko kyA kheda honevAlA hai ? kucha bhI nahIM / ThIka hai -jo subhaTa vijayakI abhilASAse zatruke Upara AkramaNa karaneke liye udyata ho rahA hai usakA vaha zatru yadi svayaM hI Akara yuddha prArambha kara detA hai to isase usa subhaTako vinA kinhIM vighna-bAdhAoMke apane Apa vijaya prApta hotI hai / vaisI avasthAmeM usake sAtha yuddha karanemeM bhalA usakI kyA hAni honevAlI hai ? kucha bhI nahIM // 257 // jina yogiyoMne saba pariSahoMke sahane meM samartha hote hue saba hI bAhyAbhyabhara parigrahako choDakara ekAkI (asahAya) rahanekI pratijJA kara lI hai, jinake viSayameM bhrAMti kucha soca hI nahIM sakatI hai arthAt jo saba prakArakI bhrAMtise rahita haiM, jo zarIra jaise mahAyakakI sahasA samIkSA karake kucha lajjAko prApta hue haiM-arthAt jo vastutaH asahAyaka zarIrako aba taka sahAyaka samajhaneke kAraNa kucha lajjAkA anubhava karate haiM,tathA jo apane kAryameM (muktiprAptimeM)tatpara ho cuke haiM; ve manuSyoMmeM siMhake
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 AtmAnuzAsanam [ zlo0 258sajjIbhUtAH svakArye tadapagamavidhi baddhapalyaGkabandhAH bhyAyanti dhvastamohA girigahanaguhAguhyagehe nRsiMhAH // 258 // yeSAM bhUSaNamaGagasaMgatarajaH sthAnaM zilAyAstalaM zayyA zarkarilA mahI suvihitA' gehaM gahA dvIpinAm / AtmAtmIyavikalpavItamatayastruTayattamogranthayaH te no jJAnadhanA manAMsi punatAM muktispRhA nispRhAH // 259 // dUrArUDhatapo'nubhAvajanitajyotiHsamutsarpaNair antastattvamadaH kathaM kathamapi prApya prasAdaM gtaaH| tasya zarIrasya apagamastyAgastasya vidhi vidhIyate zarIrApagamo yenAsau vidhi: paramAtmasvarUpaM ratna trayaM vA / guhyagehe ekAntapradeze / nRsiMhAH puruSapradhAnAH // 258 / / tadapagamavidhiM dhyAyantaH svayam evaMvidhaguNasaMpannAste'smAkaM pavitratAnimittaM bhavantu ityAha-yeSAmityAdi / aGagasaMgataM zarIrasaMbandham (sNbddhm)| zarkarilA zarkarAyuktA / suvihitA suniSpannA / dvIpinAM vyAghrANAm / AtmetyAdi-AtmAtmIyavikalyA: vItA vinaSTA mato yeSAm / tamogranthaya: ajnyaanvivrtaaH| ni:spRhA: yatayaH // 259 / / punarapi kathaMbhUtAste ityAha-- dUretyAdi / dUrArUDhaM paramaprakarSaprAptaM tacca tattapazca tasya anubhAva: mAhAtmyaM tena janitaM ca jyotizca. jJAna tasya samutsarpaNaiH samIcInapravartanaH / antastatvaM zarIrAtiriktaM AtmarUpam / samAna parAkramI yogI mohase rahita hokara parvata,bhayAnaka vana aura guphA jaise ekAnta sthAnameM palyaMka Asanase sthita hote hue usa zarIrake naSTa karaneke upAyakA - paramAtmAke svarUpa yA ratnatrayakA- dhyAna karate haiM // 258 // zarIrameM lagI huI dhUli hI jinakA bhUSaNa hai, sthAna jinakA zilAkA talabhAga hai, zayyA jinakI kaMkarIlI bhUmi hai, bhalIbhAMta racI gaI (prakRtisiddha) siMhoMkI guphA hI jinakA ghara hai, jo AtmA aura AtmIyarUpa vikalpabuddhise-mamatvabuddhise-rahita ho cuke haiM, jinake ajJAnakI gAMTha khula cukI haiM,tathA jo muktike sivAya anya kisI bAhya vastukI icchA nahIM rakhate haiM ; aise jJAnarUpa dhanake dhAraka ve sAdhu hamAre manako pavitra kareM / / 259 // jo atizaya vRddhiMgata tapake prabhAvase utpanna huI jJAnarUpa jyotike prasArase yena kena prakAreNa (kaSTapUrvaka) isa AtmasvarUpako prApta karake-jAna karake-prasannatAko prApta hue haiM tathA jo 1 mu (ni) suvihitaM /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ -262 ] sarvArambha- parigrahatyAgI satAM vandyaH vizrabdhaM hariNI vilolanayanairApIyamAnA vane dhanyAste gamayantyacintyacaritairdhIrAzciraM vAsarAn // 260 // yeSAM buddhiralakSyamANabhidayorAzAtmanorantaraM gatvoccairavidhAya bhedamanayorArAnna vizrAmyati / yairantavinivezitAH zamadhanairbADaM bahirvyAptayaH teSAM no'tra pavitrayantu paramAH pAdotthitAH pAMsavaH // 261 // yatprAgjanmani saMcitaM tanubhRtA karmAzubhaM vA zubhaM taddevaM tadudIraNAdanubhavan duHkhaM sukhaM vAgatam / 239 . adaH etat / kathaM kathamapi mahatA kaSTena / prApya anubhUya / prasAdaM prasattim / vizrabdhaM zanaiH ApIyamAnAH tapaHprabhAva janitasAnurAgabuddhyA avalokamAnA: / acintyacaritaiH durdharAnuSThAnaiH // 260 // tathA buddhiryeSAM kiM karotItyAha - yeSAmityAdi / alakSyamANabhidayoH anizcIyamAnabhedayoH / antaram antarAlaM madhyamityarthaH / ArAt avAntare / avidhAya akRtvA / antarvinivezitAH AtmasvarUpa eva prakSiptAH / kAH / bahirvyAptayaH bAhyavastuvikalpAH / bADham atyartham / kathaMbhUtaiH yaiH / zamadhanaiH zamaH upazamo dhanaM yeSAm // 261|| bahirvyAptinirodhaM kRtva karmaphalAnubhavanaM kurvatAM pariNAmavizeSaM prazaMsayannAha-- yadityAdi / tadudIraNAt tasya karmaNa udIraNam apakvapAcanaM tasmAt / zubhameva puNyameva / ubhayocchittaye manameM hiraNiyoM ke caMcala netroMke dvArA vizvAsapUrvaka dekhe jAte haiM - jinakI zAnta mudrAko dekhakara svabhAvataH bhayabhIta rahanevAlI hiraNiyoMko kisI prakArakA bhaya utpanna nahIM hotA hai - ve RSi dhanya haiM / ve apane anupama AcaraNoMke dvArA dinoMko (samayako) dhIratApUrvaka cira kAla taka bitAte haiM / 260 // ajJAnI jIvoMko AzA aura AtmA ina donoMke bIca bheda nahIM dikhatA hai / parantu jina maharSiyoMkI buddhi ina donoMke madhyameM jAkara unakA bheda karaneke vinA bIcameM vizrAmako nahIM prApta hotI hai-bhedako pragaTa karake hI vizrAma letI hai, tathA zAMtirUpa apUrva dhanako dhAraNa karanevAle jina maharSiyoMne bAhya vikalpoMko Atma svarUpameM sthApita kara diyA hai, unake caraNoMse utpanna huI utkRSTa dhUli yahAM hameM pavitra kareM / / 261|| prANIne pUrvabhavameM jisa pApa yA puNya karmakA saMcaya kiyA hai vaha daiva kahA jAtA hai / usakI udIraNAse prApta hue dukha athavA sukhakA anubhava karatA huA jo buddhimAn zubhako hI karatA hai
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 AtmAnuzAsanam .. [ zlo0 262 kuryAdyaH zubhameva so'pyabhimato yastUbhayocchittaye sarvArambhaparigrahagrahaparityAgI sa vandyaH satAm // 262 // sukhaM duHkhaM vA syAdiha vihitakarmodayavazAt kutaH prItistApaH kuta iti vikalpAdyadi bhavet / zubhAzubha vinAzAya / sarvetyAdi-sarve ca te ArambhaparigrahAzca ta eva grahA: teSu vA AgrahaH AbandhaH taM parityajatIti evaMzIlastatparityAgI / 262 / / nanu sukhadu:kharUpakarmaphalamanubhavatAm aparazubhetarakarmotpatteH kathamubhayoricchattirityAha--- sukhamityAdi / vihitakarmodayavazAt upAjitakarmodayAnurodhAt / karmopAdhijAH saMsArisukhAdayo nAtmasvabhAvA ityartha: / iti vikalpAt pApakAryoko choDakara kevala puNyakAryoMko hI karatA hai-vaha bhI abhISTa hai-prazaMsAke yogya hai / kintu jo vivekI jIva una donoM (puNya-pApa) ko hI naSTa karaneke liye samasta Arambha va parigraharUpa pizAcako choDakara zuddhopayogameM sthita hotA hai vaha to sajjana puruSoMke liye vandanIya (pUjya) hai // 262 // saMsArameM pUrvakRta karSake udayase jo bhI sukha athavA dukha hotA hai usase prIti kyoM aura kheda bhI kyoM, isa prakArake vicArase yadi jIva udAsIna hotA hai-rAga aura dveSase rahita hotA haito usakA purAnA karma to nirjIrNa hotA hai aura navIna karma nizcayase bandhako prApta nahIM hotA hai / aisI avasthAmeM yaha saMvara aura nirjarAse sahita jIva atizaya nirmala maNike samAna prakAzamAna hotA hai-sva aura parako prakAzita karanevAle kevalajJAnase suzobhita hotA hai / vizeSArthapUrvameM jisa zubha athavA azubha karmakA bandha kiyA hai usakA udaya Anepara sukha athavA dukha. prANIko prApta hotA hI hai / kiMtu jo ajJAnI jIva hai vaha cUMki puNyake phalasvarUpa sukhameM to anurAga karatA hai aura pApake phalabhUta dukhameM dveSa karatA hai, isIliye usake punaH navIna karmoMkA bandha hotA hai / parantu jo jIva vivekI hai vaha yaha vicAra karatA hai ki . pUrvakRta puNyake udayase yaha jo sukha prApta huA hai vaha asthAyI hai-sadA
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMvara-nirjarAvataH kevalajJAnaM prAdurbhavati udAsInastasya pragalati purANaM na hi navaM samAskandatyeSa sphurati suvidagdho maNiriva // 263 // sakalavimalabodho dehagehe viniryan jvalana iva sa kASThaM niSThuraM bhasmayitvA / -264] evaMvidhabhAvanAyA: / eSa prakRSTasaMvara- nirjarAvAnAtmA / sphurati sakalasva- pararUpa prakAzayati / suvidagdha atinirmala suSThuvivekI / / 263 / / purANasya karmaNo nirjarAyAm abhinavasya ca saMvare yajjAtaM taddarzayannAha--- sakaletyAdi / sakalavimalabodhaH kevalajJAnam / dehagehe deha eva gehaM tatra / viniryan vinirgacchan, arhadAvasthAyAM prAdurbhavan ityarthaH prajvalati / prakAzate tadabhAve dehagehAbhAve siddhAvasthAyAM punarapi sakalavimalabodhaH prajvalati / ujjvalo nirmalaH san / kiM kRtvA / bhasmayitvA vinAzayitvA / kiM tat / kASTham / kASThamiva kASTham acetanazarIram / kathaM bhasmayitvA / niSThuraM nirdayaM yathA bhavati, niHzeSaM vinAzetyarthaH / ka rahanevAlA nahIM hai / isaliye usameM anurAga karanA ucita nahIM hai / isI prakAra dukha pApakarmake udayase hotA hai / yadi pUrvameM pApakarmakA saMcaya kiyA hai to usake phalako bhoganA hI paDegA / phira bhalA usameM kheda kyoM ? isa prakAra ke vicArase vivekI jIva sukha aura dukhameM cUMki harSa aura viSAdase rahita hotA hai, ataeva usake punaH navAna karmakA bandha nahIM hotA hai / sAtha hI usake pUrvasaMcita karmakI nirjarA bhI hotI hai / isa prakArase vaha saMvara evaM nirjarAse yukta hokara samasta karmoMse rahita hotA huA mukta ho jAtA hai || 263 / / sampUrNa nirmala jJAna ( kevalajJAna ) zarIrarUpa gRhameM pragaTa hokara jisa prakAra lakaDI meM pragaTa huI agni nirdayatApUrvaka usa lakaDIko bhasma karake usake abhAva meM phira bhI nirdhUma jalatI rahatI hai usI prakAra vaha bhI zarIrako pUrNatayA naSTa karake usake abhAvameM bhI nirmalatayA prakAzamAna rahatA hai / ThIka hai - muniyoMkA caritra saba prakArase AzvaryaMjanaka hai / / vizeSArtha- jisa prakAra lakaDImeM lagI huI agni jabataka vaha lakaDI zeSa rahatI hai tabataka to jalatI hI hai, kintu usake pazcAt bhI - ukta lakaDIke niHzeSa ho jAnepara bhI - vaha -
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 AtmAnuzAsanam [zlo0 264punarapi tadabhAve prajvalatyujjvalaH san bhavati hi yativRttaM sarvathAzcaryabhUmiH // 264 // guNI guNamayastasya nAzastalAza issyte| ata eva hi nirvANaM zUnyamanyavikalpitam // 265 // idha jvalana iva / ayamartha:-- yathA jvalana: kASThe viniryan jvAlAvasthAyAM prajvalati, pazcAt sa jvalan kASThaM niSThuraM bhasmayitvA / tadabhAve kASThAbhAve aMgArAvasthAyAM punarapi prajvalatIti / ataH zarIrAvasthAyAm azarIrAvasthAyAM ca sakalavimalabodhaprakAzahetutvAt / bhavati / hi sphuTam / yativRtta yateH kSINakaSAyasya ayoginazca vRttaM yathAkhyAtacAritram / bhUmiH sthAnam / / 264 // tatra muktetarAvasthAsAdhAraNAtmasvarUpe vipratipatti nirAkurvana guNItyAdizlokadvayamAha-- yogamate hi guNA jJAnAdaya: Atmano'dhyantabhitrAH / te muktAvasthAyAm atyantaM nirva. tyanta, pAtleva ke pAtra tiSThatIti / bAha-go guNamayaH / gugI AtmA gugamayo jJAsAdigAlaH / tasya gugastha nAzastanArA: guNinAzaH / ata eva guNanAze guNino nirmalatAse jalato hI rahatI hai, usI prakAra zarIrameM pragaTa huA kevalajJAna jabataka vaha zarIra rahatA hai taba bhI- Arhantya avasthAmeM bhI- prakAzita rahatA hai tathA usa zarIrake naSTa ho jAnepara siddhAvasthAmeM bhI vaha spaSTatayA ananta kAlataka prakAzita rahatA hai / yaha kSINakaSAya evaM ayogI jinake usa yathAkhyAtacAritrakA prabhAva hai jo chadmastha jIvoMko Azcarya utpanna karanevAlA hai // 264 // guNavAn AsmA guNasvarUpa hai- guNase abhinna hai / ataeva guNake nAzakA mAnanA guNIke hI nAzakA mAnanA hai / isIliye anya vAdiyoMne (bauddhoMne) AtmAke nirvANako zUnyake samAna kalpita kiyA hai tathA jainoMne usa nirvANako anya rAga-dveSAdirUpa zubhAzubha bhAvoMse zUnya kalpita kiyA hai / vizeSArtha-- naiyAyika aura vaizeSika guNa aura guNImeM sarvathA bhedako svIkAra karate haiN| unake matAnusAra guNImeM guNa samavAya sambandhase rahate haiM / vaha samavAya nitya, vyApaka aura eka hai / ve muktAvasthAmeM AtmAke buddhi, sukha, dukha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra ina nau 1 pa yathAkhyAtacAritraM bhavati sthAnam /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ -266] kIdRzo jIvaH 243 ajAto'naro'mUrtaH kartA bhoktA sukhI budhH|| dehamAtro malairmukto garavovamacalaH prabhuH // 266 // nAzAdeva / zUnyaM nirvANaM pradIpanirvANatulyam / anyabauddhaH prakalpitam / uktaM ca--" dizaM na kAMcidvidizaM na kAMcit naivAvani gacchati nAntarikSam / dIpo yathA nirvatimabhyupetaH snehakSayAtkevalameti zAntim // " svamate tu anyaH zubhAzubha rAgAdibhirvA zUnyaM nirvANam // 265 // ajAta ityAdi / ajAtaH dravyApekSayA anAdi (diH) muktaH san puna: saMsAre vA anutpnnH| anazvaraH anibandhana: (anidhana:) dravyApekSayaiva anazvaro vA paryAyApekSayA vinazvaraH / amata : ruupaadirhitH| kartA zubhAzubhakarmaNAm, uttarottarasvapariNatervA janakaH / bhoktA svakRtakarmaguNoMkA nAza mAnate haiM / parantu uparyukta prakArase guNa aura guNI meM sarvathA . bheda mAnanA ucita nahIM hai, kyoMki aisA mAnanepara AtmA svarUpataH jJAnAdi guNoMse rahita honeke kAraNa jaDa (acetana) siddha hotA hai jo yogya nahIM hai / isaliye AtmAko ukta jJAnAdi guNoMse abhinna mAnanA cAhiye / aura jaba vaha AtmA jJAnAdi guNoMse abhinna siddha hai taba bhalA muktAvasthAmeM una jJAnAdi guNoMkA nAza svIkAra karanese AtmAkA bhI nAza kyoM na svIkAra karanA paDegA? parantu vaha bauddhoMke samAna vaizeSikoMko iSTa nahIM hai / vaisI mukti to bauddha hI svIkAra karate haiN| unakA kahanA hai ki jisa prakAra telake samApta ho jAnepara vinaSTa huA dIpaka na kisI dizAko jAtA hai, na kisI vidizAko jAtA hai, na pRthivImeM jAtA hai; aura na AkAzameM bhI jAtA hai, kintu vaha kevala zAntiko prApta hotA hai| usI prakAra muktiko prApta huA jIva bhI kahIM na jAkara kevala zAntikozUnyatAko-prApta hotA hai / isa prakAra unhoMne jIvake nirvANako pradIpake nirvANake samAna zUnyarUpa mAnA hai| ataeva guNa aura - guNImeM kathaMcit bhedAbhedako svIkAra karanA cAhiye, anyathA uparyukta prakArase bauddhamatakA prasaMga dunivAra hogA / / 265 // AtmA dravyArthika nayako apekSA janmase aura maraNase bhI rahita hokara anAdinidhana hai| vaha zuddha svabhAvakI apekSA amUrta hokara rUpa, rasa, gandha evaM sparzase rahita hai| vaha vyavahArakI apekSA zubha va azubha
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 AtmAnuzAsanam [zlo0.267svAdhInyAdduHkhamapyAsItsukhaM yadi tapasvinAm / svAdhInasukhasaMpannA na siddhAH sukhinaH katham // 267 // phalasya anantasaukhyasya vAnubhavitA / nanu bhoktRtve'pyAtmanaH sukhajJAnayorabhAvastayoH prakRtidharmatvAta muktI sarvathA asaMbhavAcceti vadantaM sAMkhyaM pratyAha-- sukhI budhaH sukhI sukhAtmakaH budho jJAnAtmakaH, tadabhAve Atmano'pyabhAvaH upayogalakSaNatvAttasya / etenedaM pratyAkhyAtam-"akartA nirguNa: zuddho nitya: srvgto'kriy:| / amUrtavcetano bhoktA AtmA kapilazAsane / / " dehamAtraH zarIraparimANaH, na punaH sarvagataH / malaimuktaH sakalakarmarahitaH / gatvordhvamacala: UrdhvalokAgra gatvA acala : sthira: Aste, nAnyatra gacchati atra vA punarAgacchatIti vA / prabhuH aihika-pAratrikakAryeSu samarthaH, mukta: san sarvajagadvandyo vA / / 266 / / nanu siddhAnAM sukhasaMpatti kAraNAbhAvAtkathaM sukhitvamityAha-- svAdhInyAdityAdi / duHkhamapi kAyaklezAdilakSaNaM tapasvinAM yadi sukhamAsIt / kasmAta / svAMdhonyAt parAdhInatvAbhAvAta / tadadhInatA hi duHkham , 'ko naraka: paravazatA' ityabhidhAnAt / tadA svAdhInasukhasaMpannA' svAdhInam indrikarmoMkA kartA tathA nizcayase apane cetana bhAvoMkA hI kartA hai| isI prakAra vaha vyavahArase pUrvakRta karmake phalabhUta sukha va dukhakA bhoktA tathA nizcayase vaha ananta sukhakA bhoktA hai / vaha svabhAvase sukhI aura jJAnamaya hokara vyavahArase prApta hue hInAdhika zarIrake pramANa tathA nizcayase vaha asaMkhyAtapradezI lokake pramANa hai / vaha jaba karmamalase rahita hotA hai taba svabhAvataH Urdhvagamana karake tInoM lokoMkA prabhu hotA huA siddhazilApara sthira ho jAtA hai // 266 / / tapasvI jo svAdhInatApUrvaka kAyaklezAdike kaSTako sahate haiM vaha bhI jaba unako sukhakara pratIta hotA hai taba phira jo siddha svAdhIna sukhase sampanna haiM ve sukhI kaise na hoMge? arthAt avazya hoNge| vizeSArtha- Uparake zlokameM siddhoMko sukhI batalAyA gayA hai| isapara yaha zaMkA ho sakatI thI ki sukhakI sAdhanabhUta jo sampatti Adi hai vaha to siddhoMke pAsa hai nahIM, phira ve sukhI kaise ho sakate haiM ? isake uttarameM yahAM yaha batalAyA hai ki parAdhInatAkA jo abhAva hai vahI vAstavameM sukha hai, aura vaha siddhoMke pUrNatayA vidyamAna 1 pa ja sarvagatakriyaH /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ -268 ] graMthopasaMhAra iti katipayavAcAM gocarIkRtya kRtyaM racitamucitamuccaizcetasAM cittaramyam / idamavikalabhantaH saMtataM cintayantaH sapadi vipadapetAmAzrayante zriyaM te // 268 // 245 yAdyatAyataM karmaviviktAtmasvarUpatyaM tacca tatsukhaM ca tatsaMpannaM jAtaM yeSAm tena vA saMpannA yuktAH | 267 // granthArthamupasaMhRtya tadarthAnuSThAtRNAM phalamupadarzayannAha - itItyAdi / iti evamuktaprakAreNa / katipayavAcAM svalpavacanAnAm / gocarIkRtya vAcAM viSayaM kRtvA / kRtyam anuSTheyaM caturvivArAdhanAsvarUpam / ucitaM yogya muktiprasAdhane | uccaizcetasAm udAracitAnAm / cittaramyaM hRdayAlhAdakaram / idam ukta prakAramanuSTheyatvam | avikalaM paripUrNam / antaH hRdayamadhye | sapAdi jhaTiti / vipadapetAM zAzvatIm / zriyaM mokSalakSmIm / te saMtatam antazcintakAH / Azrayante prApnuvanti // 268 // granthakAro granthasamAptI svagurornAmapUrvaka -- hai / sampatti Adike saMyogase jo sukha hotA hai vaha parAdhIna hai / isaliye tadanurUpa puNyake udayase jaba taka una para padArthoM kI anukUlatA hai tabhI taka vaha sukha raha sakatA hai - isake pazcAt vaha naSTa hI honevAlA hai | parantu siddhoMkA jo svAdhIna sukha hai vaha zAzvatika hai- avinazvara hai / dekho, sAdhujana apanI icchAnusAra kAyaklezAdirUpa aneka prakArake dukhako sahate haiM, parantu isameM unheM dukhakA anubhava na hokara sukhakA anubhava hotA hai / isa prakAra svAdhInatAse sahA jAnevAlA dukha bhI jaba unako sukhasvarUpa pratibhAsita hotA hai taba bhalA prApta hue usa svAdhIna sukhase siddha jIva kyoM na sukhI hoMge? ve to atizaya sukhI hoMge hI || 267 / / isa prakAra kucha thoDe-se vacanoMkA viSaya karakeunakA azraya le karake jo yaha yogya kRtya - anuSThAnake yogya cAra prakA kI ArAdhanAkA svarUpa- racA gayA hai vaha udAra vicAravAle manuSyoMke citako Ananda denevAlA hai / jo bhavya jIva isakA nirantara pUrNarUpase citameM cintana karate haiM ve zIghra hI samasta vipattiyoMse rahita mokSarUpa lakSmIkA Azraya karate haiM || 268 || jina bhagavAnkI senArUpa sAdhuoMke . A. 16
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 AtmAnuzAsanam jinasenAcAryapAdasmaraNAdhInacetasAm / guNabhadrabhavantAnAM kRtirAtmAnuzAsanam // 269 // [ zlo0 269 mAtmIyanAmakaraNaM kurvANo jinasenAcAryetyAdyAha-- bhadantAnAM pUjyAnAm || 269 // mokSopAyamanalpapuNyamamalajJAnodayaM nirmalaM bhavyArthaM paramaM prabhendukRtinA vyaktaiH prasannaH pavaiH / vyAkhyAnaM varamAtmazAsanamidaM vyAmohavicchedata: sUktArtheSu kRtAdaraira harahazcetasyalaM cintyatAm // / / iti zrIpaNDitaprabhAcandraviracitAtmAnuzAsanaTIkA samAptA // AcAryasvarUpa jo gaNadhara deva haiM unake caraNoMke smaraNa meM cittako lagAnebAle evaM kalyANakArI aneka guNoMse saMyukta aise pUjya AcAryoMkI yahaAtmasvarUpake viSaya meM zikSA denevAlI kRti ( racanA ) hai / dUsarA artha - zrI jinasenAcArya ke caraNoMke smaraNameM cittako arpita karanevAle guNabhadrAyaha AtmAnuzAsana nAmaka kRti hai- grantha racanA hai // 269 // samApta
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnuzAsanam TIkAntargata granthAntaroMke avataraNa zloka 266 54 avataraNa 1 akartA nirguNaH zuddho 2 antasa Adera: ( ? ) 3 etairdoSairvinirmuktaH 4 kumArAtprAthamye aN 5 ' ko narakaH paravazatA' ityabhidhAnAt 109 6 kSudhA tRSA bhayaM dveSo 7 'jananI janmabhUmi ca prApya ko na sukhAyate' ityabhidhAnAt 134 8 jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAstattvam 9 tasmin iti saptamI samAptau abhinA yoge dvitIyA bhavati 10 tyAjyasya (vyasya ) vA kartari 11 dizaM na kAMcit 18 mUDhatrayaM madAzcASTau 19 vismayo jananaM nidrA 267 12 paropakArAya satAM hi ceSTitam' iti vacanAt 13 prajJAzraddhAvRttibhyo NaH 14 'propAtsamAM (propotsaM ) pAdapUraNe' iti vacanAt 15 bhedajJAnAtpratIyete 16 ' matipUrvaM zrutam' ityabhidhAnAt 17 matiraprAptiviSayA 20 vrIhyAdeH 21 'zarIraM dharmasaMyuktaM rakSaNIyaM prayatnataH' ityAbhidhAnAt 22 senAyA vA 97 247 1.0 tattvArtha. 1-4 40 130 ( paryabhi.. ) jaineMdra 1 / 4 / 3 / jaineMdram. 1 / 4 / 75 / 265 ( saundarananda kAvya 16-28 ( ya. caMpU 6, pR. 270 112 172 170 anyatra kahA~ ya. caMpU 5, pR. 250 ya. caMpU 6, pR. 274 jainendram. 4 / 1 / 28 zAkaTAyana 2|3|6| nyA. vi. 114-15 tattvArtha sUtra 9-20 10 ya. caMpU 6, pR. 324 9 ya. caMpU 6, pR. 274 86 jainendram 4 / 1 / 42 / 69 32 jainendram. 3 / 3 / 166 /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 AtmAnuzAsanam 5 TIkAkArake samakSa vidyamAna granthagata pAThabheda zloka mudrita pATha pAThAntara 40 mAbhUbhautika mA bhUditi pAThe.... 64 rUpAdivizvAya (?) rUpadivizvAyeti pAThe... 95 lokAdhipAH 'lokAdhikA vA pAThaH 97 idaM imAM iti pAThe... 198 bhAvijanmanaH bhAvi janma yat iti pAThaH 241 astyAtmAstamitAdibaMdhanagata ityarthastamitAdibaMdhanamata iti ca pAThaH 243 matvA bhrAnto bhrAntau abhrAntAviti ca pAThaH TIkAntargata granthAntaroMke avataraNa avataraNa zloka anyatra kahA~ 1 akartA nirguNaH zuddho 266 ya. caMpU 5, pR. 250
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA~ jinavANI stuti mA~ jinavANI mamatA nyArI, pyArI pyArI goda hai thArI / A~cala meM mujhako tU rakha le, tU tIrthaMkara rAjadulArI ||ttek|| vIra prabho parvata nirjharaNI, gautama ke sukha kaMTha jharI ho / anekAnta aura syAdvAda kI, amRtamaya mAtA tuma hI ho / bhavyajanoM kI karNapipAsA, tujhase zamana huI jinavANI / / 1 / / mA~ jinavANI................. saptabhaMga maya laharoM se mA~, tU hI sapta tatva prakaTAye / dravya guNoM arU paryAyoM kA, jJAna AtamA meM karavAye / heya jJeya aru upAdeya kA, bhAna huA tumase jinavANI / / 2 / / mA~ jinavANI. tujhako jAnU~ tujhako samajhU, tujhase Atama bodha ko pAU~ / tere A~cala meM chipa-chipakara dugdhapAna anayoga ko pAU~ / mA~ bAlaka kI rakSA karanA, mithyAtama ko hara jinavANI / / 3 / / gA~ jinavANI.. dhIra banU~ maiM vIra banU~ mA~, karmabalI ko dala-dala jAU~ / dhyAna karU~ svAdhyAya karU~ basa, tere guNa ko nizadina gAU~ / aSTa karama kI hAna kare yaha, aSTama kSiti ko de jinavANI / / 4 / / mA~ jinavANI............. RSi muni yati saba dhyAna dhare mA~, zaraNa prApta kara karma hreN| sadA mAta kI goda rahU~ maiM, aisA zira AzISa phale / namana kareM "syAdvAdamatI" nita, Atma sudhArasa de jinavANI / / 5 / / mA~ jinavANI......... pANA ........... -gaNinI AryikA syAdvAdamatI mAtAjI
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNinI AryikA syAdvAdamatI mAtAjI dvArA likhita evaM sampAdita 1. syAdvAda bAla zikSA bhAga 1 2. syAdvAda bAla zikSA bhAga 2 3. syAdvAda bAla zikSA bhAga 3 4. syAdvAda bAla zikSA. bhAga 4 naitika saMskAra bhAga 1, 2, 3 bhaktAmara stotra praznottarI 5. 6. 7. chahaDhAlA praznottarI 8. dravyasaMgraha praznottarI ratnakaraNDa zrAvakAcAra (sampAdana, anuvAda) 9. 10. laghu paJcastotra . 11. mokSazAstra praznottarI 12. amola ratna 13. adbhuta zakti (nArI) 14. karttavya patha kI ora 15. maryAdA kI rakSA 16. dukhoM kA mUla 17. mAnava jIvana 18. tattvArNava (sapta tatva) 19. vairAgya kI ora (nATaka) 20. mAnya kheTa ke hIre (nATaka) 21. sat patha kI ora (nATaka) 22. yugala AcArya pUjA 23. rayaNasAra (sampAdana, anuvAda) 24. dhyAna sUtrANi (sampAdana, anuvAda) 25. bhakti mukti sopAna 26. vimala jJAna prabodhinI TIkA (vi0 bhakti artha ) 27. zrImad bhagavad jinasahasranAma pUjA vidhAna 28. subhauma cakravartI 29. zIla- kalaza (upanyAsa) 30. jinadatta caritra 31. vAtsalya ratnAkara bhAga 1, 2, (sampAdana) 32. bAlabodha stuti zikSA (anuvAda)
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad ke prakAzana 1. siddhacakra vidhAna (saMskRta) 44. jIvakacintAmaNi 87. yugala AcArya pUjA 2. vimala bhakti (SaSThama) |45. AptamImAMsA 88. sarvArthasiddhi (mUla) 3. dharmamArgasAra (dvi0) 46. merumandarapurANa 89. bAlabodha stuti zikSA (ca0) 4. ArAdhanA kathAkoSa (dvi0) |47. yuktyanuzAsana 90. chahaDhAlA (praznolTI0 SaSThama) 5. ratnAkara kI lahareM 48. sUryaprakAza grantha 91. cAritracakravartI 6. aSTapAhuDa (dvi0) 49. bhAva saMgraha 92. zAntinAtha vidhAna 7. paMcAstikAya (dvi0) 50. laghutattvasphoTa 93. nityapAThAvalI 8. paMcastotra saMgraha (dvi0) 51. ratnakaraNDazrAvakAcAra-TIkA 94. kalyANamandira stotra vidhAna 9. puruSArthasiddhayupAya (dvi0) 52. amarasenacariu 95. caubIsa ThANA 10. carcAsAgara 53. mUlAcAra bhASA vacanikA 96. jaina siddhAnta pravezikA 11. candraprabha carita 54. padmapurANa 97. suzIlA upanyAsa 12. samyaktvakaumudI (dvi0) 55. prameyaratnamAlA 98. hanumAnacarita 13. parIkSAmukha (dvi0) 56. yazastilakacampU bhAga-1 99. alaukika darpaNa 14. kSatracUr3AmaNi (dvi0) 57. yazastilacampU bhAga-2 100. prazAMta vANI (dvi0) 15. tattvAnuzAsana (dvi0) 58. arthaprakAzikA 101. jainazAsana 16. yogasAra 59. nijAtmazuddhibhAvanA 202. dharmaparIkSA 17. nItisAra samuccaya 60. AtmAnuzAsana (dvi0) 103. zAntinAtha purANa 18. paramAtmaprakAza 61. sudharmadhyAna pradIpa. 19. nyAyadIpikA (dvi0) 62. maMgalaghaTa ke bhItara amRta 104. mahAvIra purANa 20. zAntisudhAsindhu 63. bhakti mukti sopAna 105. pradyumnacarita 21. indranaMdi nItisAra 64. aMgapaNNatti 106. caubIsI purANa 22. iSTopadeza (tR0) 65. pAzrvAbhyudaya 107. puNyAsravakathAkoza 23. samAdhitantra (tR0) 66. mallinAthapurANa (dvi0) 108. madanajuddha kAvya 24. varAMgacarita (saMskRta, hindI) |67. vimalanAthapurANa (dvi0) 109. bhAvavayaphaladarzI 25. bharateza vaibhava (bhAga-1,2)dvi068. neminAthapurANa (dvi0) 110. zreNikacarita 26. vairAgamaNi mAlA 69. pravacanasAra 221. tIrtharAja para AcArya 27. dhyAnasUtrANi (tR0) 70. dhanyakumAra caritam vimalasAgara kRtitva 28. zrutAvatAra 71. siddhapriya stotra 112. zrImadbhagavad jinasahasranAma 29. amitagatizrAvakAcAra 72. sudarzanacarita 113. bhaktAmara vidhAna 30. mahAmRtyuMjaya pUjA vidhAna 73. amRtazIti 114. NamokAra maMtra kalpa 31. svayaMbhUstotra (dvi0) 74. rayaNasAra 115. vimala jJAna prabodhinI TIkA (di.) 32. dravyasaMgraha praznottara (TIkA Sa0)/75. mokSazAstra (prazno0 TIkA 40)116. bhArata kA bharata (dri0) 33. dhammarasAyana 76. maryAdA kI rakSA (tR0) 117. mAnyakheTa ke hIre 34. sAra samuccaya 77. syAdvAda bAla zikSA bhAga-1 118. sammedazikhara mAhAtmya (dvi0) 35. praznottara zrAvakAcAra 78. syAdvAda bAla zikSA bhAga-2 119. satpatha kI ora 36. AlApapaddhati (dvi0) 79. syAdvAda bAla zikSA bhAga-3 120. jinAbhiSeka 37. madanaparAjaya 80. syAdvAda bAla zikSA bhAga-4 121. sammedazikhara pUjA vidhAna 38. vasunandizrAvakAcAra 81. paMcAmRtAbhiSeka pATha (dvi0) 112. jinavANI 39. sAgAradharmAmRta (dvi0) 82. vAtsalyaratnAkara bhAga 1,2,3 /123. RSimaNDala vidhAna 40. bodhAmRtasAra 83. naitika saMskAra bhAga-1-3 124. jinadatta carita 41. pANDavapurANa (dvi0) 84. subhoma caritra 125. nAgakumAra caritam 42. AptaparIkSA (dvi0) 85. padApurANa hindI 126. maraNa mukti kA dvAra : sallekhanA 43. pAzvacaritam (dvi) 86. bhaktAmara stotra (praznolTI0) 127. zIlakalaza / vimA
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
_