Book Title: Vandaniya Hridaysparsh
Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001963/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparzI ramaNalAla cI. zAha Vain Education International te che ke gIta | Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza (aMjalilekho) lekhaka ramaNalAla cI. zAha : prakAzaka : zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha 33, mahaMmadI minAra, 14mI galI, khetavADI, muMbaI-40OOO4 1 : mukhya vikretA : Ara. Ara. zeThanI kaMpanI muMbaI-4 - amadAvAda-1 WWW.jainelibrary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ VANDANEEYA HRIDAYASPARSH (Articles on homage) By DR. RAMANLAL C. SHAH First Published : October 2005 Price : Rs. 250-00 prathama AvRtti : oNkTobara 2005 kiMmata : rUpiyA baso pacAsa nakala : 5OO NO COPYRIGHT prakAzaka : zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha 33, mahaMmadI minAra, 14mI galI, khetavADI, e.bI.sI. TrAnsaporTanI bAjumAM, muMbaI-400004 mukhya vikretA : ka Ara. Ara. zeThanI kaMpanI 110/112, prinsesa sTrITa, muMbaI-8OOOO TenaM. (022) 2201344122058293 na Ara. Ara. zeThanI kaMpanI dvArakeza, raoNyala epArTamenTa pAse, naheru brija kaoNrnara, khAnapura, amadAvAda380001 Te. naM. (079) 25506pa73 25521772 E-mail : sales@rrsheth.com --- - mudraka : sUryA oNphaseTa, AMbalI gAma, amadAvAda380058 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arpaNa jemanAM kAvyo, lekho ane aMgata patroe mane preraNA ane mArgadarzana ApyAM che evA nevuM varSanA vaDIla Do. raNajitabhAI paTela (nAma)sAhebanAM karakamaLamAM sAdara saprema samarpita. muMbaI ramaNalAla cI. zAha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kopIrAiTanuM visarjanA mArA pragaTa thayelA sarva graMtho ane anya sarva lakhANonAM anuvAda, saMpa, saMpAdana, punaHprakAzana ityAdi mATenA koI paNa prakAranA kaoNpIrAiTa havethI rAkhavAmAM AvyA nathI. anya koI vyaktine ke koI prakAzakane koI paNa graMthanI prathama AvRtti mATe kaoNpIrAiTa ApelA hoya to tenuM visarjana karavAmAM AvyuM che. have pachI prakAzita thanArA mArAM koI paNa lakhANa mATe kaoNpIrAiTa raheze nahi. ramaNalAla cI. zAha muMbaI tA. 1-1-1992 [noMdha : "vaMdanIya hRdayasparza'nA prakAzana pUrve 24 navembara 2005nA roja ramaNabhAI cI. zAhanA thayela duHkhada avasAna nimitte DaoN. kumArapALa desAIe taiyAra karI Apela zraddhAMjali lekha "cetanagraMthanI vidAya" mATe juo pR. 6thI 13] 4 ) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana I.sa. 1983thI 'prabuddha jIvana'nA taMtrIpade Avyo tyArathI Aja paryata, samaya samaya para koIka vaDIla lekhaka, koIka sAmAjika kAryakara ke tattvaciMtaka vagerenA aMgata paricayamAM AvavAnuM banyuM evA koI paNa mahAnubhAva divaMgata thAya tyAre prabuddha jIvanamAM emanA vize saMsmaraNAtmaka zraddhAMjali-lekha lakhavAnuM prApta thayuM che. taduparAMta vartamAna samayanI tejasvI ke pavitra vyaktino paricaya ApavA nimitte paNa lekho lakhavAno avasara maLyo che. Ama lagabhaga tevIsa varSanA gALAmAM ghaNI vyaktio vize lakhavAnuM prApta thayuM che. je vyaktio mArI vaDIla hoya temanA vize zraddhAMjali ke paricaya-lekha lakhAyA hoya tevA lekho A graMthamAM ApavAmAM AvyA che. jeo mArA samakAlIna hoya ke mArAthI vayamAM nAnA hoya evI ghaNI vyaktio vize paNa prabuddha jIvanamAM lakhyuM che, paraMtu evA lekhono samAveza A graMthamAM karyo nathI. A saMgrahamAM bhAtIgaLa caritro che. AmAMnAM keTalAMka caritra pustakarUpe agAu pragaTa thayAM che. A graMthamAM ghaNAM navAM caritro paNa sAmela karavAmAM AvyAM che. vaLI pUrvenA keTalAka caritralekhomAM yathAvakAza pheraphAra paNa karyA che. atyaMta TUMkA samayamAM A graMtha taiyAra karAvI ApavA badala mArA snehIjana samA girIza jesalapurAno AbhArI chuM. A graMthamAM sahu sujJa vAcakone rasa paDaze evI zraddhA che. ramaNalAla cI. zAha muluMDa - muMbaI dazerA - 206 1 12 oNkTobara, 2005 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cetanagraMthanI vidAya tejasvI dharmaniSThA, utkRSTa AbhijAtya ane jijJAsApUrNa sAhasavRttine pariNAme murabbI ramaNabhAInA jIvanamAM gahana tattvaciMtana, spaSTa jIvanazailI ane adamya pravAsazokha jovA maLyA. emanA avasAnathI madhyakAlIna gujarAtI sAhityanA saMzodhaka, pravAsakathAonA sarjaka ane jainadarzananA abhyAsInI khoTa paDI che, paraMtu mane aMgata rIte emano eTalo badho sneha sAMpaDyo ke parivAranA vaDIlajana gumAvyA hoya tevo khAlIpo anubhavAya che. jIvananA prAraMbhe pAdarAmAM kaparI Arthika paristhiti vacce rahIne ramaNabhAIe cAra dhoraNa sudhI abhyAsa karyo. emanA pitA cImanabhAIne muMbaInI svadezI mArkeTamAM nokarI maLI, AthI pAMcamA dhoraNanA abhyAsa mATe ramaNabhAIne muMbaI AvavuM paDyuM. muMbaInI khetavADInI cAlImAM eka nAnakaDI oraDImAM cImanabhAIno dasa sabhyono parivAra raheto hato. svadezI mArkeTanI baMdhiyAra havA ane paMdarathI aDhAra kalAkanI nokarIne kAraNe ramaNabhAInA pitA cImanabhAIne traNeka varSamAM damano vyAdhi lAgu paDyo ane nokarI choDavI paDI. Arthika viTaMbaNAne kAraNe cImanabhAInA moTA be dIkarA vIracaMdabhAI ane jayaMtibhAIne nizALanA abhyAsane tilAMjali ApIne nokarI karavI paDI. ghaNI musIbate kuTuMbano nirvAha thato hato, paraMtu khaMta, cIvaTa, pramANikatA, dharmazraddhA vagerene kAraNe kuTuMba dhIre dhIre pagabhara thatuM gayuM. cImanabhAInA bIjA putroe vepAra zarU karyo, tyAre ramaNabhAIe vepAra-dhaMdhAmAM joDAvAnI sArI taka hovA chatAM zikSaNa ane sAhityanA kSetramAM gati karavAnuM pasaMda karyuM. tArAbahenanA pitA dIpacaMdabhAInI sAhityaprItine kAraNe ramaNabhAInI e kSetranI kAmagIrIne baLa maLyuM. gujarAtI sAhityane yazasvI pravAsagraMtho ApanAra ramaNabhAIne abhyAsakALa daramyAna bhUgoLa bahu gamatI hatI. emane maLIe tyAre koI navA dezanA pravAsanI vAto emanI pAsethI sAMbhaLavA maLe. kyAMya pravAse jAya te pUrve enI saghaLI vigato meLavI le. suMdara Ayojana kare ane pravAsa karatA jAya tema DAyarImAM noMdha TapakAvatA jAya. tIvra yAdazaktine kAraNe teo varSo pachI paNa e TAMcaNane AdhAre pravAsakathA lakhI zakatA. "pAsapaoNrTanI pAMkhe'nA traNa bhAga tathA ! oNsTreliyA, nyUjhIlenDa ane uttaradhruvanI zodhasapharanA emanA pravAsagraMtho gujarAtI pravAsasAhityanI anupama samRddhi che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizALanA abhyAsakALa daramyAna AThamA dhoraNanA vargazikSaka Indrajita mogala pAsethI cAra viziSTa saMskAra maLyA. emanI pAsethI pahelA saMskAra sArA akSara kADhavAnA maLyA. bIjI bAbata e hatI ke Indrajita mogala svacchatA para khUba bhAra ApatA hatA ane kapaDAM, bUTa, nakha vagere DAgha vagaranAM, ekadama cokhkhAM hovAM joIe tevo Agraha rAkhatA. khissAmAM rUmAla ane pensila to hovAM ja joIe. emano sArI Tevo mATeno Agraha varganA bIjA vidyArthIo jema vidyArthI ramaNabhAIne asara karI gayo. e ja rIte indrajita mogalanI bhASA ane zabdo mATenI cokasAI paNa ramaNabhAIne sparzI gaI. je kAMI lakhIe ke vAMcIe emAM pUrepUrI cokasAI hovI joIe. nizALanA abhyAsakALa daramyAna ramaNabhAIne gaNita ane vijJAnanA viSayamAM dhaNA sArA guNa AvatA hatA, tema chatAM emanI icchA citrakAra thavAnI hatI. skUla-ArTisTa thavuM e emanuM svapna hatuM, AthI citrakalA mATenA khAsa vargomAM jaIne vizeSa nipuNatA mATe prayAsa karatA hatA. paraMtu dasamA dhoraNa pachI abhyAsakramamAM citrakalAno viSaya nahoto temaja emAM protsAhana ApanAra zikSaka rAhalakara paNa avasAna pAmyA. AthI A kSetramAM emane preraNA ke mArgadarzana ApanAra koI rahyuM nahIM, vaLI e samaye meTrikanA vargamAM abhyAsa karatA ramaNabhAIe "vagaDAnuM phUla" e vize suMdara nibaMdha lakhyo hato, te vAMcIne amIdAsa kANakiyAe nibaMdha nIce noMdha lakhI ke, "jo tame sAhityamAM rasa lezo to sArA lekhaka banI zakazo." A nAnakaDI noMdhe ramaNabhAInA abhyAsamAM dizAparivartana AvyuM ane vijJAna vidyAzAkhAmAM javAne badale vinayana vidyAzAkhAmAM abhyAsArthe joDAyA. e samaye muMbaImAM yojAyelA kaoNMgresanA adhivezana samaye svayaMsevaka tarIke gAMdhIjI, saradAra vallabhabhAI paTela, javAharalAla neharu, "sarahadanA gAMdhI khAna abdula gaphArakhAna ane zrI rAjendrabAbunI najIka maMca para svayaMsevaka tarIke rahyA ane A ghaTanAe yuvAna ramaNabhAImAM rASTrIyatAnI UMDI chApa pADI. mahAvIra jaina vidyAlayamAM hatA tyAre nATaka, ramatagamata ane vastRtva spardhAmAM bhAga lIdho ane InTara ArTsamAM abhyAsa karatA hatA, tyAre "zyAma raMga samIpe" ane "svapnAMno sumeLa jevI nATikAnI racanA karI. Ama ramaNabhAInA sarjanano prAraMbha nATikAthI thayo. prAraMbhamAM patrakAra tarIke kAmagIrI zarU karI. e pachI muMbaInI senTa jheviyarsa kaoNlejamAM adhyApaka tarIke kAma karatI vakhate emane ena.sI.sI nuM Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadhArAnuM kAma soMpavAmAM AvyuM. ramaNabhAIe ena.sI.sI.nI sakhata tAlIma levA mAMDI ane rAyaphala, sTenagana, mazInagana, pistola, greneTa, be iMca morTAra, bAyoneTa phAiTiMga jevAM lazkarI sAdhanonI pUrI tAlIma lIdhI. teo A lazkarI sAdhanone AsAnIthI calAvI jANatA hatA. belagAmanA miliTarI TreniMga senTaramAM lazkarI tAlIma lIdhA bAda teo sekanDa lephTananTa banyA ane samaya jatAM pharsTa lephaTananTa, kaeNpTana ane chevaTe mejara thayA. eka samaye emaNe baTAliyana kamAnDara ane kaeNmpa kamAnDanTa tarIkenI javAbadArI paNa saMbhALI hatI. A lazkarI tAlIma daramyAna ramaNabhAIne samAjasevAnA projekTanuM Ayojana sopavAmAM AvatuM temaja phIlDamArcanuM kAma soMpavAmAM AvatuM. e vakhate ekasAthe, kyAMya beThA vagara rojanA paccIsathI trIsa mAila sudhI ramaNabhAI phIlDamArca karatA hatA. thoDA mahinA agAu ramaNabhAI sAyalAmAM zrI rAjasobhAga satsaMga maMDaLanA kAryakrama nimitte maLyA. e samaye emanA zarIramAM khUba azakti hatI ane koIno Teko laIne mAMDa mAMDa cAlatA hatA. paNa AvI paristhitine anokhI samatAthI emaNe svIkArI hatI. emaNe emanA vaktavyamAM kahyuM ke eka samaye mAIlonA mAIlo sudhI phIlDamArca karato hato ane Aje thoDAMkaDagalAM cAlavuM hoya to paNa muzkelI paDe che, paraMtu AnAthI vyathita thayA vinA emaNe kahyuM ke vizvanA sauthI UMcA zikhara evaresTa para ArohaNa karanAra zerapA tenasiMgane enI pAchaLanI avasthAmAM dharano uMbaro oLaMgatAM evaresTa-ArohaNa karatAM paNa vadhu zrama lAgato hato. Ama, jIvananI vidAraka paristhitine teo haLavAzathI laI zakatA ane emanI vANImAM hakIkatanA svIkAranI saccAIno raNako saMbhaLAto. 1953mAM ramaNabhAInAM tArAbahena zAha sAthe lagna thayAM. baMne gujarAtInA adhyApaka tarIke to kAmagIrI karatAM hatAM, paraMtu baMnee jainadarzana vizeno UMDo abhyAsa karI emanAM pravacano dvArA samAna janapriyatA meLavI. ramaNabhAI ane tArAbahenanuM dAmpatya e eka Adarza dAmpatya hatuM. ramaNabhAInI ekeeka vAtanI ciMtA tArAbahena karatAM hoya ane tArAbahenanI nAnAmAM nAnI sagavaDo sAcavavAnuM ramaNabhAI haMmezAM dhyAna rAkhatA hoya. saMvAdI dAmpatyanA teo baMne dRSTAMtarUpa gaNAya. ane ethI ja ramaNabhAIe jayAre pIeca.DI.nI padavIno mahAnibaMdha lakhavAnuM kAma hAtha para lIdhuM tyAre emane mAthe aneka javAbadArIo hatI. roja be kaoNlejomAM adhyApana mATe jatA; sAMje ena.sI.sI.nI pareDa karAvavAnI hoya; vaLI ema.e.nAM lekTara paNa levAnA hoya. AkhA divasanI A kAmagIrImAMthI pIeca.DI. mATeno samaya kyAMthI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kADhavo? A samaye jheviyarsa kolejanA prinsipAla phAdhara Di kujhe emane kaoNlejamAM besIne kAma karavAnI sagavaDa karI ApI. rAtanA ATha vAgyAthI be vAgyA sudhI kaoNlejanA sTApha rUmamAM thIsisanuM lekhana kare. e samaye jheroksa thatI nahIM. AthI pensilathI nIce kArbana peparo rAkhIne cAra kaoNpI taiyAra karavI paDe. AthI khUbabhAra daIne lakhavuM paDe. teo ghera Ave tyAre tArAbahene AMgaLAM boLavA mATe garama pANI taiyAra rAkhyuM hoya ! satata bhArapUrvakanA lekhanane kAraNe ramaNabhAInAM AMgaLAM eTalAM du:khatAM ke garama pANImAM thoDI vAra boLI rAkhavAthI rAhata thatI. - ramaNabhAI muMbaI yunivarsiTImAM gujarAtInA adhyakSa tarIke kAmagIrI bajAvatA hatA ane muMbaInA adhyApakomAM Agavo Adara pAmyA hatA. traNeka vakhata e adhyApaka saMghanI sabhAmAM vaktavya ApavAnuM banyuM tyAre ramaNabhAI pratyeka adhyApakane ane enA parivArane oLakhatA hoya tevA AtmIyajana lAgyA. AvA adhyApaka pUjAnAM kapaDAM paherIne derAsaramAM pUjA karavA jAya te keTalAkane gamatuM nahIM, paraMtu ramaNabhAIne mAtA-pitA pAsethI dharmanA saMskAro maLyA hatA. AthI sAmAyika ane sevApUjA roja karatA. amadAvAdamAM mAre tyAM AvyA hoya tyAre paNa pUjAnAM vastro paherIne najIkanA derAsaramAM pUjA karavA jatA. muMbaInA vyasta jIvanamAM zAMti meLavavI muzkela hoya, paraMtu ramaNabhAI sAmAyikanI kriyA daramyAna AvI zAMti meLavI letA ane A sAmAyika daramyAna emaNe aneka pustakonuM vAcana ane manana karyuM. upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanA "jJAnasAra' ane "adhyAtmasAra' graMthanuM bhASAMtara ane bhAvArtha lakhavAnuM kArya sAyalAnA zrI rAjasobhAga satsaMga maMDaLa dvArA soMpavAmAM AvyuM. A mATe ramaNabhAI ghaNIvAra dasa ke paMdara divasa sudhI sAyalA jaIne AzramamAM rahetA hatA. AzramamAM upalabdha sagavaDo vacce potAnuM kArya karatA hatA. ramaNabhAIno niyama evo ke sAyalAnA AzramamAM hoya, tyAre eNe soMpaluM ja kAma karavuM. bIjuM koI kAma ahIM na thAya. sAyalAnA AzramanA preraka zrI lADakacaMdabhAI vorA (pU. bApujI) aMmane kahe paNa kharA ke ahIM rahIne tame anya kArya karo to emAM kazuM khoTuM nathI. tamAruM kArya janahita karanAruM ja hoya che. Ama chatAM ramaNabhAIe kyAreya AzramamAM Azrame soMpyA sivAyanuM kAma nahIM karavAno potAno daDha nizcaya jALavI rAkhyo. upAdhyAya yazovijayajI mahArAjanA 'jJAnasAra' ane 'adhyAtmasAra' jevA graMthonA bhASAMtaranI sAthosAtha enA bhAvArthanI vistRta chaNAvaTa karIne A gahana graMtho adhyAtmarasiko mATe sulabha karI ApyA che. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma ane tattvajJAnanA abhyAsathI emanA jIvanamAM paNa parivartana AvyuM. teo kahetA ke yuvAnImAM emanA svabhAvamAM thoDI ugratA hatI. kyAMka khaTapaTa ke anyAya jue to manamAM thaI AvatuM ke Ano prabaLa virodha karIne ene khullo pADI dauM ? paraMtu dharma ane jaina tattvajJAnanA abhyAsathI ramaNabhAImAM eka evI zraddhA jAgI hatI ke je khoTuM kare, tene cUkavavAnuM hoya ja che, to pachI e aMge gusse thaIne ke krodha karIne ApaNe ApaNA mananA bhAva zuM kAma bagADavA? ArtadhyAna zA mATe karavuM? Ama ramaNabhAInI jIvanadRSTimAM parivartana AvyuM. dveSa, IrSyA ke verabhAva ochAM thatAM gayAM ane zAMta, sthira jaLa samo samatAbhAva jAgyo ane e dvArA emane mANasamAM zraddhA jAgI. sAthosAtha bhautika AkAMkSAo paNa ochI thatI gaI. ekAda mahinA pUrve emane maLavA gayo, tyAre e sahune emanAM pustako bheTa ApatA hatA. 2maNabhAInuM koI paNa pustaka pragaTa thAya eTale teo tenI nakalo amuka lekhakone mokalI ApatA. emanA jIvanamAM bIjI eka vizeSatA e hatI ke khaTapaTa karIne ke yAcanA karIne kazuM prApta karavuM nahIM. sahaja maLe teno AnaMda mANavo. emanAmAM evo parama saMtoSa hato ke emaNe potAnAM pustakonA kaoNpIrAiTa paNa rAkhyA nahIM. gujarAtanA kadAca A prathama sarjaka haze ke jemanAM pustakomAM 'no kaoNpIrAiTa' ema lakhyuM hoya. ethIya vizeSa, pustakanI prathama AvRtti mATe paNa kaoNpIrAiTa ApyA hoya to tenuM paNa emaNe visarjana karyuM hatuM. teo vArevAra kahetA paNa kharA ke paM. sukhalAlajI, zrI bacubhAI rAvata, paramAnaMda kApaDiyA, cImanalAla cakubhAI vagerenA jIvanamAMthI ghaNuM zIkhavA maLyuM. ramaNabhAI sAtheno prathama meLApa muMbaImAM muMbaI jaina yuvakasaMgha dvArA yojAtI paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM thayo. emaNe vyAkhyAnamALAmAM AvavAnuM nimaMtraNa ApyuM ane jIvanamAM eka navo anubhava Apyo. zrotAonI hAjarI, enI zista ane enuM Ayojana AdarzarUpa lAgyAM. vaLI ramaNabhAI vaktAnA vaktavyane aMte saMkSipta paNa mArmika samAlocanA ApatA. emanI A samAlocanAmAM emanA ciMtanano nicoDa maLato. emaNe 1981nA varSamAM mane pravacana mATe bolAvyo. vaLI pravacana pUruM thAya ane bahAra nIkaLIe tyAre Ayojana evuM ke hAthamAM enI kaeNseTa paNa maLI jAya. hakIkatamAM mArA pravacananI kaeNseTa sAMbhaLIne zrI kapUrabhAI caMdarayAne mArA vize jANavAnI jijJAsA thaI. emaNe ramaNabhAIne pUchyuM ane pachI zrI kapUrabhAI caMdarayA sAthe meLApa thatAM emaNe mane laMDananA pravAse AvavAnuM nimaMtraNa ApyuM. mArA AMtararASTrIya 10 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravAsono e samayathI prAraMbha thayo enI pAchaLa murabbI ramaNabhAIno sabhAva kAraNabhUta hato. paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM ramaNabhAI svayaM jainadarzananA judA judA viSaya para pravacana ApatA hatA. emanuM A pravacana e jaina dharmanA judA judA siddhAMtone AdhArita rahetuM ane eka sAttvika, saghana ane jainadarzananA gahanamAM gahana siddhAMtane teo vizALa janamedanIne atyaMta saraLa rIte samajAvatA hatA. emanAM A pravacano e jainatattvajJAnanI moTI mUDI che. dharmanI bhAvanAnuM mAtra pravacanamAM pUrNavirAma AvI jatuM nathI. ahiMsAnI bhAvanA sAthe karuNAnI sakriyatAno sumeLa thavo joIe. chellAM keTalAMka varSomAM muMbaInI paryuSaNa vyAkhyAnamALA samaye koI sevAbhAvI, sAmAjika saMsthAne mATe dAna ekatrita karavAmAM AvatuM. atyAra sudhImAM 21 jeTalI sAmAjika saMsthAone aDhI karoDa rUpiyAnI sahAya karavAmAM AvI che. koI paNa saMsthAne dAna ApavAnuM nakkI karatAM pahelAM enA vize pUratI tapAsa karatA. koI mahAnagara ke nagaranI saMsthAnI pasaMdagI karavAne badale koI dUranAM gAmaDAMmAM AvelI ane Arthika jarUriyAta dharAvatI saMsthAne pasaMda karatA. zrI muMbaI jaina yuvaka saMghanA kArobArInA sabhyo sAthe e saMsthAnI mulAkAte jatA. pachI sahune abhiprAya pUchatA. emAMthI eka vyakti paNa nAmarajI batAve, to e aMge vicAra thobhAvI detA. sahunI saMmati hoya to ja AgaLa vadhatA ane pachI ramaNabhAI muMbaI jaina yuvaka saMghanA sabhyo sAthe e saMsthAmAM jaIne dAna ApatA. jaina samAjamAM AvI paryuSaNa vyAkhyAnamALAnI sAthe mAnavakaruNAnuM suMdara umeraNa karavAnuM kAma ramaNabhAIe karyuM. emaNe gujarAtI sAhitya pariSadane paNa zrI hemacaMdrAcArya svAdhyAyapITha mATe paryuSaNa vyAkhyAnamALA samaye pAMca lAkha rUpiyAnuM dAna ApyuM hatuM paraMtu e pachI e svAdhyAyapIThanI kAmagIrI aMge teo kyAreka asaMtoSa paNa vyakta karatA hatA. Aje jainadarzana vize aneka vidvAno, paMDito ane niSNAto videzamAM pravacana ApavA jAya che paraMtu ramaNabhAIe cheka 1974mAM bhagavAna mahAvIranA 25OOmA janmakalyANaka varSe pUrva AphrikAno be mahinAno pravAsa kheDyo hato. A samaye zrI cImanalAla cakubhAIne A mATe nimaMtraNa ApavAmAM AvyuM hatuM, paNa teo jaI zake tema nahotA, tethI temaNe ramaNabhAIne javAnuM kahyuM. e ja rIte 1977mAM zrI devacaMdabhAI caMdarayAnA sUcanathI laMDananA pravAse gayA. e pachI emaNe iMglenDa, amerikA ane yuropamAM paNa pravacano ApyAM. 1977nI eka ghaTanAnuM paNa smaraNa thAya che. e samaye laMDanamAM eka yuvAna -11 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ramaNabhAI pAse Avyo. e jaina hovA chatAM mAMsAhAra karato hato, eTaluM ja nahIM paNa mAMsAhAranI tarapheNamAM jorazorathI dalIlo karato hato. e roja ramaNabhAI pAse Avato, bhAre jhanUnathI dalIlo karato. ramaNabhAI ene zAMtithI eka pachI eka bAbata samajAvatA hatA. cothe divase A yuvAna raDI paDyo. eNe kahyuM ke, have mane samajAya che ke jIvadayAnI daSTie ane dharmatattvanI dRSTie mAre mAMsAhAra choDavo joIe.' AphrikA ane briTanamAM ramaNabhAI ane tArAbahene jainadarzana uparAMta samAja, zikSaNa ane sAhitya vize paNa pravacano ApyAM hatAM. jaina sAhitya ane saMzodhananA kArya mATe 1984mAM ramaNabhAIne upAdhyAyazrI yazovijayajI suvarNacaMdraka tathA 2003mAM samadarzI AcArya haribhadrasuvarNacaMdraka prApta thayA hatA. emaNe bauddhadharmano paNa eTalo ja UMDo abhyAsa karyo hato. jApAnanI bauddhadharma sabhAe emane vyAkhyAna ApavA mATe jApAna AvavAnuM nimaMtraNa ApyuM hatuM ane teo jApAna gayA hatA. ramaNabhAInA jIvanamAM rasarUcinAM kSetro badalAtAM rahyAM. pahelAM sarjanAtmaka sAhityanA sarjanamAM je rasa hato te pAchalAM varSomAM dharmatattvajJAnamAM vahevA lAgyo. dharma ane tattvajJAna vize gujarAtI ane aMgrejImAM terathI paNa vadhu pustako maLe che. A uparAMta jIvanacaritra, rekhAcaritra ane ekAMkIo paNa emaNe lakhyAM che. muMbaI jaina yuvaka saMghanA pramukha uparAMta "prabuddha jIvananA teo taMtrI hatA ane e nimitte lakhAyelA lekho "jinatattva' (1thI 8), 'vaMdanIya hRdayasparza' (1thI 3), "prabhAvaka sthaviro" (1thI 10) ane "sAMprata sahaciMtana'(1thI 14)ne nAme prakAzita thayA. teo pUjaya jaMbUvijaya ane AcArya pradyumnavijayajI mahArAja pAse vAcanA levA jatA hatA. traNa ke cAra divasa pUjya jaMbUvijayajI mahArAjanI nizrAmAM koI dharmagraMthano abhyAsa karavAmAM Avato. ramaNabhAInA mArgadarzana heThaLa pIeca.DI.nI padavI meLavanAra prathama saMzodhaka DaoN. sarayUbahena mahetAe 'zrImadbhI jIvanasiddhi' vize mahAnibaMdha lakhyo ane emanA mArgadarzana heThaLa chelle taiyAra thayelo mahAnibaMdha pU. zrI rAkezabhAI jhaverIno 'AtmasiddhizAstra' para che. Ama, prAraMbha ane samApana zrImad rAjacaMdrajInA viSaya paranA saMzodhanathI thayAM. jo ke e uparAMta vividha viSayo para vidyArthIoe temanA mArgadarzana heThaLa pIeca.DI.nI padavI meLavI, jemAM caMdarAjAno rAsa, khaMDakAvya, svAmInArAyaNa saMpradAya ke bhagavad gItA vize taiyAra karAvelA mahAnibaMdhono samAveza thAya che. (1 2 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teo zodhArthIo mATe aThavADiyAmAM eka divasa mukarara karI rAkhatA. eka vidyArthI Ave ne e jAya eTale bIjo vidyArthI Ave. jANe pIeca.DI nA vargo cAlatA hoya ! muMbaImAM jainadarzana nA viSayo laIne jahematapUrvaka mahAnibaMdha lakhavAnuM kArya atyAre khUba vegathI cAlI rahyuM che enA praNetA ramaNabhAI gaNAya. ramaNabhAInA sAhitya-vivecana viSayaka graMthonAM nAma paNa lAkSaNika rahetAM. emanA prathama vivecanasaMgrahanuM nAma 'paDilehA che. prAkRta bhASAnA A pAribhASika zabdano artha che, svataMtra daSTithI jhINavaTapUrvaka abhyAsa karavo. e ja rIte emano bIjo vivecanasaMgraha 'baMgAku-zumi'. jApAnI bhASAnA A zabdano artha thAya che sAhityamAM abhiruci. emaNe emanA trIjA vivecanagraMthanuM nAma raziyana zabda parathI 'kritikA' rAkhyuM che. ramaNabhAInA avasAnanA samAcAra DalAsamAM rahetA mArA putra nIravane ApyA tyAre eNe ramaNabhAIe bALapaNamAM karelI mAchalInI vAtanuM smaraNa karyuM. ramaNabhAI bALako sAthe jAtajAtanI vAto karatA, majA karatA ane bALako paNa temanA AvavAnI vATa jotA. AvA ramaNabhAI amadAvAdamAM Ave tyAre mAre tyAM UtaratA. e samaye amadAvAdanA ghaNA sAkSaro emane maLavA AvatA. kyAreka ghera nAnI sAhitya pariSada bharAI jatI. AgAmI trIjI Disembare ramaNabhAI esImA varSamAM praveza karavAnA hatA. teo haMmezAM ema kahetA ke je kaMI vAMcyuM-lakhyuM, teno mane parama saMtoSa che. sittera varSa pachInuM jIvana e "bonasa' ja gaNAya. teo emanA aMtima chellA be divasa haoNspiTalamAM hatA. bIjA divase emanI tabiyata sudhArA para hatI. e samaye emanA svAthyanI khabara pUchavA AvelAM keTalAMka kuTuMbIjanone emaNe kahyuM ke Aje kuTuMbanA vaDIla tarIke tamane kahuM chuM ke badhA saMpathI rahejo. ATaluM kahIne teo moTethI traNa vAra namaskAra mahAmaMtra bolyA, 24mInI vahelI savAre be vAgye emaNe bhagavAna mahAvIranAM AvelAM svapnanI vAta karI ane 3-50 miniTe deha choDyo. AvA ramaNabhAInA avasAnathI jaina samAje eka jIvaMta cetanagraMtha gumAvyo che. gujarAtI sAhitya aneka dezono pravAsa kheDanAra lekhakane vidAya ApI che ane aMgata rIte meM mArA parivAranA mobhI gumAvyA che. padmazrI DaoN. kumArapALa desAI Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ------ - DaoN. ramaNalAla cI. zAhanAM pustako ekAMkIsaMgraha ke zyAma raMga samIpe jIvanacaritra-rekhAcitra-saMsmaraNa ka gulAmono muktidAtA upAdhyAya zrI yazovijayajI hemacaMdrAcArya zrI mohanalAlajI mahArAja para vaMdanIya hRdayasparza zeTha motIzAha prabhAvakasthaviro, bhAga 1thI 9 ka berarathI brigeDiyara naka tiviheNa vaMdAmi - paMDita sukhalAlajI pravAsa-zodha-sa - evaresTanuM ArohaNa ka pradeze jaya-vijayanA Da oNsTreliyA - rANakapura tIrtha - pAsapaoNrTanI pAMkhe - uttadhruvanI zodha-saphara * pAsapaoNrTanI pAMkhe - uttarAlekhana ke nyUjhIlenDa ka pAsapaoNrTanI pAMkhe - bhAga trIjo nibaMdha - sAMprata sahaciMtana, bhAga 1thI 15 eka abhiciMtanA sAhitya-vivecana * gujarAtI sAhityanuM rekhAdarzana (anya sAthe) para narasiMha pUrvenuM gujarAtI sAhitya : samayasuMdara naka buMgAku-zumi ka paDilehA - kritikA - 1962nuM graMthastha vAlmaya - naLa-damayaMtInI kathAno vikAsa ka gUrjara phAgusAhitya saMzodhana-saMpAdana * nala-devadatI rAsa (samasuMdarakRta) ka jaMbusvAmI rAsa (yazovijayakRta) kuvalayamALA (udyotanasUrikRta) - mRgAvatIcaritra copAI (samayasuMdarakRta) * nala-davadaMtI prabaMdha (guNavinayakRta) thAvasyAsuta riSi copAI (samayasuMdarakRta) -- . Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navarAya-davadaMtI caritra (RSivardhanasUrikRta) - dhannA-zAlibhadra copAI (guNavinayakRta) ka be laghu rAmakRtio (jJAnasAgarakRti ane kSamA kalyANakRta) : nala-davadaMtI prabaMdha (vijayazekharakRta) dharma-tattvajJAna - jaina dharma (chaThThI AvRtti) - jaina dharma (hindI AvRtti) - jaina dharma (marAThI AvRtti) eka bauddha dharma kaka jJAnasAra nihanavavAda ka jinatattva, bhAga 1thI 8 : tAo darzana naka kanphayUziyasano nItidharma ja adhyAtmasAra, bhAga 1-2-3 - vIra prabhunAM vacano-bhAga 1-2 - adhyAtmasAra (saMpUrNa) * Buddhism - An Introduction * Jina Vachana * Shraman Bhagwan Mahavir & Jainism saMkSepa - sarasvatIcaMdra, bhAga 1 (pAThyasaMkSepa) anuvAda - rAhula sAMkRtyAyana (sAhitya akAdamI, dilhI) - bhAratanI rASTrIya saMskRti (nezanala buka TrasTa, dilhI) saMpAdana (anya sAthe) eka manISA ja zreSTha nibaMdhikAo ja zabdaloka ka ciMtanayAtrA ka nIrAjanA haka akSarA maka avagAhana - jIvanadarpaNa - kavitAlaharI - samayaciMtana - tattvavicAra ane abhivaMdanA Da mahattarA zrI mRgAvatIzrIjI - jaina sAhitya samAroha, guccha 1-2-3-4 ja zrI vijayAnaMdasUri svargArohaNa zatAbdI graMtha - zrI yatIndrasUri dIkSAzatAbdI graMtha prakIrNa - ena. sI. sI. ka jaina lagnavidhi Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hm () " ) L ) 7 = 289 U anukramaNikA 1. paMDita sukhalAlajI joharIlajI pArekha 2. bacubhAI rAvata 9 30. . zivAnaMda adhvaryu ra33 3. agaracaMdajI nAhaTA 17 31. lADakacaMdabhAI vorA 246 4. paramAnaMdabhAI kApaDiyA ra3 32. paMDita panAlAla ja. gAMdhI 257 5. cImanalAla cakubhAI zAha 31 ! 33. paMDita dalasukhabhAI 6. meDama sophiyA vADiyA 41 mAlavaNiyA 7. gaurIprasAda jhAlA 45 34, phAdhara bAlAge 8. paMDita dhIrajalAla TokarazI 35. DaoN. bhogIlAla sAMDesarA zAha 54 36 . hIrAbahena pAThaka 303 9. jyotIndra dave 58 ! 37. haMsAbahena mahetA 319 10. yajJezabhAI harihara zukla 64. 38. ke. pI. zAha 329 11. umedabhAI maNiyAra 68 39. padmavibhUSaNa DaoN. uSAbahena 12. manasukhalAla tArAcaMda mahetA 73 | mahetA 336 13. umAzaMkara jozI 79 | 40. sva. pro. hIrAlAla 14. bhRgurAya aMjAriyA rasikadAsa kApaDiyA : 15. Izvara peTalIkara 97 | jIvana ane lekhana 343 1da, mULazaMkara mo. bhaTTa 102 41. sva. mAnAbhAI bhaTTa 371 17. mohanalAla mahetA - 42. sva. bhaMvaralAlajI nAhaTA 383 sopAna 43. sAdhucarita 18. raMbhAbahena gAMdhI 189 sva. cI. na. paTela 392 19. caMdravadana mahetA 44. sva. pro. tanasukhabhAI bhaTTa 402 20. viSNuprasAda trivedI 1 26 45. sva. kavi bAdarAyaNa 418 ra1. jayamalla paramAra 46, amArA pUjaya 22. paMDita hIrAlAla duggaDa zrI dozIkAkA 429 23. amRtalAla yAjJika 174 | 47. mArA pitAzrI 448 24. caMcaLabahena 48. pitAzrInI cira vidAya 465 25. kAntilAla korA | 49 mArAM mAtuzrI sva. revAbA 874 26. indrajita mogala 197 20. sAdhucarita sva. hiMmatabhAI 27. vijaya maracanTa 25 beDAvAlA 484 ra8, morArajI desAI ra10 V O 1 61 188 ET16 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 paMDita sukhalAlajI prajJAcakSu paMDita zrI sukhalAlajI eTale vartamAna bhAratanI eka mahAna dArzanika pratibhA. 97 varSanI sudIrgha uMmare amadAvAdamAM emanuM avasAna thayuM hatuM. paMDitajInuM jIvana eTale puruSArthanI bhavya gAthA. saurASTramAM vaDhavANa zaheranA teo vatanI. soLa varSanI kizoravaye I. sa. 1897mAM unALAnA divasomAM temane zItaLA nIkaLyA ane netrajyoti vilIna thaI. acAnaka AvI paDelA aMdhatve emane ciMtAtura banAvI dIdhA. kizoravaye teo taravarATavALA hatA, paraMtu netra jatAM temanI zArIrika pravRtti maMda paDI gaI. pote khUba mUMjhavaNa anubhavavA lAgyA. jANe jIvanano rAha badalAI gayo. zuM karavuM te sUjhatuM nahi. e nAnakaDA gAmamAM bIjI pravRtti te zI hoI zake ? dharma ane enA kriyAkAMDo tarapha loko vALe ane potAne paNa vaLavAnuM mana thAya e svAbhAvika che. pote jaina. jaina sAdhuonI avarajavara cAlu hoya ja. potAnA gAmamAM jaina sAdhuo Ave, temanI pAse javuM, dhArmika abhyAsa karavo ane kriyAkAMDabharI dharmapravRtti karavI e tarapha teo doravAyA. jaina sAdhuo pAse samaya paNa ThIka ThIka hoya ane aMtaramAM karuNA paNa hoya. eTale yogya pAtra jaNAtAM tene preraNA ane mArgadarzana sahaja rIte Ape. paMDitajI vakhatovakhata judA judA jaina sAdhuonA saMparkamAM AvyA ane ene pariNAme dharmazAstronuM adhyayana karavA mATe jarUrI evo prAkRta ane saMskRta bhASAno abhyAsa ka2vAnI tAlAvelI temane lAgI. pote aMdha hatA eTale bIjI pravRtti to khAsa rahI nahi. tethI maLelA samayamAM je kaMI jANavA maLe te cittamAM grahaNa karI letA ane tenuM vAraMvAra smaraNa-raTaNa karatA. eka jaina sAdhu pAsethI 'raghuvaMza'nI nakala ATha divasa mATe maLI to teTalA divasamAM temaNe 'raghuvaMza'nA dasa sarganA zloko kaMThastha karI lIdhA. saMskRta bhASAnA abhyAsa mATenI temanI bhUkha e nAnakaDA gAmamAM saMtoSAya tema nahotI. teo te mATe kAzI vidyAbhyAsa karavA gayA. kAzImAM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza temane ghaNI muzkelIo paDI. ghaNI parataMtratA anubhavI, paraMtu dhIrajapUrvaka temaNe potAnI abhyAsapravRtti cAlu rAkhI. buddhinI tejasvitA, tIvra smaraNazakti ane svabhAvanI saraLatAne lIdhe paMDito paNa temane vidyAbhyAsa premathI karAvatA. temaNe kAzImAM saMskRta bhASAnA abhyAsa uparAMta darzanazAstrono paNa abhyAsa karyo. vidyAbhyAsa pachI vyavasAya tarIke paMDitajIe moTuM kArya je karyuM te banArasa yunivarsiTImAM prAkRta ane jainadharma vibhAganA adhyakSa tarIkenuM adhyApanakArya che. A samaya daramiyAna temaNe hiMdI bhASAmAM ThIka ThIka lekhanakArya paNa karyuM. paMDitajIe keTaloka samaya gUjarAta vidyApIThamAM gAMdhIjI sAthe ane keTaloka samaya muMbaI bhAratIya vidyAbhavanamAM kanaiyAlAla munazIjI sAthe rahIne kArya karyuM. paMDitajIne emanI vidyAne mATe, emanA graMthone mATe suvarNacaMdrako, pAritoSiko, DI. liTa.nI upAdhi vagere maLyAM, paraMtu A badhAM aupacArika sanmAno hatAM. paMDitajIe potAnA vyaktitva para enI jarA paNa viparIta asara thavA dIdhI nahi. paMDitajI sAtheno mAro paricaya I. sa. 1944thI. e samaye huM kaoNlejamAM vidyArthI tarIke dAkhala thayelo ane muMbaImAM zrI mahAvIra jaina vidyAlayamAM raheto. te samaye amAre dhArmika abhyAsamAM paMDitajIe saMpAdita karelA graMtha, vAcaka umAsvAtikRta "tattvArthasUtra'nuM adhyayana karavAnuM hatuM. paMDitajInI sUkSma ane gahana vidvattAno tyAre pahelo paricaya thayo. e ja varSe vidyAlayamAM paMDitajI kAkAsAheba kAlelakara sAthe maMgaLa pravacana mATe padhArelA. e samaye emanuM darzana pahelavaheluM thayeluM. tyAre paMDitajI muMbaImAM bhAratIya vidyAbhavananA jUnA makAnamAM rahetA eTale koI koI vakhata huM temane maLavA jato. teo zrI muMbaI jaina yuvaka saMghanI paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM pramukhasthAne birAjatA. koI koI vakhata temAM pote paNa ekAda viSaya upara pravacana ApatA. te sAMbhaLI paMDitajInI vidvattAthI huM ghaNo prabhAvita thayo hato. - I. sa. 1951mAM senTa jheviyarsa kaoNlejamAM gujarAtInA adhyApaka tarIke meM kArya karyuM ane sAthe sAthe jaina yuvaka saMghanI kAryavAhaka samitimAM paNa joDAyo. zrI paramAnaMda kApaDiyA tathA mArA sasarA zrI dIpacaMdabhAI zAha sAthe Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita sukhalAlajI yuvaka saMghanI pravRttione aMge paMDitajIne maLavA javAnuM vAraMvAra banatuM. e arasAmAM eka vakhata zrI muMbaI jaina yuvaka saMghanA upakrame yojAtI paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM kalikAlasarvajJa hemacandrAcArya upara mAre vyAkhyAna ApavAnuM hatuM. pramukhasthAnethI upasaMhAra karatAM paMDitajIe paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM AvA mahAna pUrvAcAryone saMbhAravA mATe AnaMda vyakta karyo. vyAkhyAna pachI emaNe mane "triSaSTizalAkApuruSa caritra" saMskRtamAM vAMcI javA bhalAmaNa karelI. e prasaMgathI paMDitajI sAthe vadhu nikaTanA paricayamAM AvavAnuM thayeluM. A samaya daramiyAna paMDitajI muMbaI choDI kAyamane mATe amadAvAda jaIne vasyA hatA. 1955mAM eka varSane mATe amadAvAdamAM zarU thatI senTa jheviyarsa kaoNlejamAM adhyApaka tarIke kArya karavAnuM mAre mATe nakkI thayuM. ethI e varSa daramiyAna agavaDo ghaNI paDI, chatAM mane sauthI moTo lAbha thayo hoya to te paMDitajI ane pa. pU. puNyavijayajI mahArAjanA niyamita saMparkamAM rahevAno ane temanI pAsethI preraNA ane mArgadarzana meLavavAno. paMDitajInA vatsala svabhAvano tyAre gADha paricaya thayo. amadAvAda pahoMcatAMnI sAthe paMDitajIne "saritakuMjamAM emanA nivAsasthAne huM maLavA gayo. pUchyuM, "kaMI kAma hoya to kaho." paMDitajIe kahyuM: sAMje pharavA javuM che, tamane samaya hoya to Avo." huM sAMje paMDitajIne pharavA laI gayo. pachI to roja sAMje emane pharavA laI javAno kAryakrama nizcita banI gayo. jema jema samaya vadhu maLato gayo tema tema pharavA javAnA kAryakrama uparAMta kalAka-be kalAka paMDitajI pAse besIne temane je vAMcavuM hoya te vAMcavAno kAryakrama paNa cAlyo. roja sAMje ghaNuMkharuM teo haLavuM vAMcatA. chApAMo, sAmayiko vagere je AvyAM hoya te emaNe goThavIne rAkhyAM hoya. eka pachI eka huM leto jAuM. prathama zIrSaka vAMcI saMbhaLAvuM. jo e viSayanuM lakhANa mAre vAMcavAnuM hoya to teo vAMcavA mATe sUcana karatA. "janmabhUmi', prabuddha jIvana" ane "saMskRti' e traNa teo vadhAre vaMcAvatA. e samaye paMDitajI mATe vAMcelAM pustakomAMnAM be vizeSa yAda che. eka to mahAmahopAdhyAya kANenuM dharmazAstranA itihAsa vizenuM aMgrejI pustaka. e vAMcavA mATe sAthe aMgrejI zabdakoza laIne besato, kAraNa ke potAne khabara Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza na hoya tevo eka paNa aMgrejI zabda paMDitajI cUkavA na detA. aMgrejI bhASAno pote vyavasthita abhyAsa karyo na hovA chatAM, e bhASAnI teo kevI sArI jANakArI dharAve che tenI te samaye pratIti thatI. bIjuM pustaka te iMdulAla yAjJikanI AtmakathA. te samaye navuM ja bahAra paDeluM te pustaka hatuM. e pustakamAM AjhAdInI laDatanA ane gAMdhIjI sAthenA keTalAye jAhera ane aMgata prasaMgonuM temaja iMdulAlanA potAnA aMgata jIvananA ekarArabharyA keTalAka prasaMgonuM hRdayasparzI Alekhana thayuM che. te vAMcatAM paMDitajI keTalIye vAra asvastha thaI jatA, AMkhamAMthI AMsu TapakatAM. koI vAra gaLagaLA thaI jatA ane kahetA ke, "basa, hamaNAM have vAMcavAnuM baMdha rAkho." rajAnA divaso hoya tyAre paMDitajI pAse vAMcavA mATe savAre athavA bapore paNa jato. emano nokara sara athavA mAdhu amArA baMne mATe cA banAvI lAvato. jayAre gaMbhIra vAMcana cAlatuM hoya te samaye paMDitajIne koI maLavA AvyuM hoya tyAre teo lAMbI vAta karatA nahi. ekAda miniTamAM patAvI mane AgaLa vAMcavAnI sUcanA karatA, eTale AvanAra vyakti tarata samajI jatI. vidyAbhyAsanA samayamAM mulAkAtIo khalela pahoMcADe te emane gamatuM nahi. paMDitajI AMkhe joI zakatA na hatA; paraMtu "saritakuMja makAnamAM vasavATane kAraNe teo pratyeka vastuthI eTalA paricita thaI gayA hatA ke temane tyAM besavA-UThavAmAM ke haravA-pharavAmAM koI aDacaNa paDatI nahi, badhuM ja kAma potAnI meLe karI letA. pratyeka vastu kyAM keTalA aMtare che e emanA citta samakSa spaSTa rahetuM. emanI zravaNazakti ghaNI tIvra hatI. Teliphona paNa jAte ja letA ane vAtacIta karatA. avAjane oLakhI levAnI temanI sUkSma grahaNazakti ane smaraNazakti paNa eTalI ja sateja hatI. paMDitajI pAse huM jato tyAre mAre mAro paricaya ApavAnI jarUra paDatI nahi. mAro avAja e oLakhI letA. keTalIka vAra ame beThA hoIe tyAre temane maLavA AvanAra koI mANaso bahArathI vAto karatA karatA AvatA hoya to paMDitajI tarata kahetA ke phalANAbhAI AvyA lAge che. paMDitajInI zravaNazakti ane smaraNazakti eTalI tIvra hatI ke bUTa, caMpalanA avAja parathI paNa koI AvyuM che te paNa teo jANI letA. eka vAra muMbaImAM 'tAnasena' nAmanuM calacitra jovA ane paMDitajI sAthe Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita sukhalAlajI gayelA. emaNe paradA upara cAlatuM calacitra joyuM nahotuM. mAtra saMvAdo ane gIto temaNe sAMbhaLelAM. paNa e citra joIne pAchA pharyA pachI emaNe keTalAka prazno karyA tyAre calacitra jonArA je vAto cUkI gayA hatA te zravaNazaktinI ekAgratA vaDe temaNe kevI sarasa rIte pakaDI lIdhI hatI tenI pratIti thaI hatI. 1955-56mAM paMDitajI pAse AvanArA mahAnubhAvomAM sAhitya pariSadanA baMdhAraNa vagerenI carcA mATe AvanArA sneharazima, umAzaMkarabhAI ane jayaMtI dalAla mukhya hatA. sAhitya pariSadanA navesarathI ghaDAnArA baMdhAraNanI ghaNI vATAghATo paMDitajInI hAjarImAM thatI. keTalIka vAra matabhedo thatA tyAre, khAsa karIne jayaMtI dalAla ugra banI gayA hoya tyAre, paMDitajI thoDuMka ja kahetA ane vAtanuM nirAkaraNa thaI jatuM. paMDitajI 'baLavAkhora paMDita' tarIke jANItA hatA. keTalAye dhArmika jaDa kriyAkAMDo upara emaNe prahAro karelA che; Ama chatAM paMDitajI mAtra buddhivAdI nahotA, zraddhAnA tattvane paNa temanA jIvanamAM pUro avakAza hato. mane eka prasaMganuM barAbara smaraNa che. comAsAnA divaso hatA. paryuSaNa vyAkhyAnamALA mATe paMDitajI muMbaI AvavA nIkaLatA hatA. huM paMDitajIne levA mATe "saritakuMjamAM gayo. teo taiyAra ja hatA. meM temano hAtha pakaDI cAlavA mAMDyuM tyAM paMDitajI kahe, "eka miniTa UbhA raho."mane ema ke kaMI levAnuM bhulAI gayuM haze; paraMtu paMDitajIe moDhA AgaLa hatheLI dharI navakAra maMtra bolavAnuM zarU karyuM. traNa navakAra gaNIne emaNe rUmanI bahAra paga mUkyo. meM paMDitajIne pUchyuM, "Apa paNa A rIte navakAra gaNo cho ?" temaNe kahyuM, "zraddhA vagara ApaNuM jIvana TakI ja na zake. bahAragAma jatAM ke koI sArA kAma mATe jatAM huM haMmezAM manamAM navakAra gaNI lauM chuM." - paMDitajIe jyAre potAnI tabiyata sArI hovA chatAM paryuSaNa vyAkhyAnamALAnuM pramukhasthAna choDyuM tyAre meM emane pUcheluM, "Ape kema muMbaI vyAkhyAnamALAmAM javAnuM mAMDI vALyuM ?" emaNe eka ja zabdamAM uttara Apyo, 'vayodharma'. paMDitajI kahetA ke ApaNAM lokomAM uMmara pramANe potAnA dharmo bahu ochA mANaso samaje che, khAsa karIne jAhera jIvanamAM je pramANe ApaNI uMmara cAlatI hoya te pramANe ApaNAM rasa ane pravRttinAM kSetra badalavAM joIe. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza paMDitajI mitabhASI ane mitAhArI hatA. vAtacItamAM teo hamezAM TUMkA ane muddAsara javAba ApatA. e javAbamAM paNa emanI vidvattA DokiyuM ka2I jatI. tattvajJAnanI carcA hoya to emanI bahuzrutatAnI pratIti vAte vAte thatI. dareka dharma ane saMpradAyanI ke enA mahAna dArzanikonI vAta thatI hoya tyAre tenA guNapakSe zuM zuM che ane enI maryAdA kyAM kyAM rahelI che tenI samatola vAta paMDitajI pAsethI sAMbhaLavA maLatI. paMDitajInI smRti khUba sateja hatI ane koI paNa vyakti ke graMthano saMdarbha teo jhINavaTathI tarata ApatA. 6 paMDitajI maMda ane mRdu avAje vAta karatA. koI vAra bhArapUrvaka vAta karavI hoya tyAre jamaNA (ke DAbA) hAthanI tarjanI UMcI karI te vaDe teo te darzAvatA. paMDitajI ekalA beThA hoya athavA mAtra sAMbhaLavAnuM cAlatuM hoya tyAre emanA jamaNA hAthanA aMgUThA upara tarjanI satata pharyA karatI hoya, jANe mALA pheravatA na hoya ! kyAreka DAbA hAthamAM paNa e kriyA cAlatI hoya. (muni jinavijayajIne paNa evI Teva hatI. jIva ane zivanA milanarUpa e mudrA ane AMgaLI pheravavAnI e kriyA haThayoganI dRSTie dIrghAyuSyamAM sahAyarUpa manAya che.) kizorAvasthAmAM zItaLA thavAne kAraNe paMDitajInA zarIramAM garamI puSkaLa rahetI. AthI gharamAM hoya tyAre ghaNuMkharuM teo phakta dhotiyuM paherIne ja besatA. dhotiyuM khAdInuM ane haMmezAM svaccha rahetuM. chAtI upara teo vasra sahana karI zakatA nahi. bahAra javuM hoya tyAre khAdInuM sAduM paheraNa paherI letA. AjIvana brahmacaryopAsanAne kAraNe paMDitajInuM zarIra ojasvI hatuM. vRddhAvasthAmAM paNa emanA zarIra upara uMmara jaNAtI nahi. avasAnanA mahinA pahelAM emane maLavA gayo hato tyAre teo pathArImAM beThA thayA hatA ane TaTTAra beThA hatA. paMDitajInA sAnnidhyamAM mane hamezAM emanA vAtsalyano anubhava thato. huM amadAvAda eka varSa mATe gayo hato ane lojamAM jamato hato. eTale mArI tabiyata mATe teo hamezAM phikara karatA. eka divasa sAMje gayo tyAre mane kahe, "Aje navaraMgapurA bAju pharavA jaIe.'' saritakuMjathI Azrama roDa 52 sIdhA ja ame cAlyA, tyAre raste ATalAM makAno ke vAhanavyavahAra nahi. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita sukhalAlajI (Aje to have saritakuMja' paNa rahyuM nathI.) rasto Ama zAMta hato. amuka aMtare cAlyA pachI paMDitajI kahe, "have DAbI bAju vaLo."ame DAbI bAjunA raste cAlyA. paMDitajI pachI kahe, "ApaNe anAja-kariyANAnI dukAna che tyAM jaIe." paMDitajI joI zakatA nahi, paNa keTaluM aMtara kapAyuM che ane kyAM pahoMcyA chIe tenI temanI sUjha cokasAIbharelI hatI. e dukAne ame gayA. emanA koI sagAnI e dukAna hatI. paMDitajIe badAma, kAju, drAkSa, ema cAra-pAMca paDIkAM baMdhAvyAM; pachI mArA hAthamAM ApIne kahe, ramaNabhAI, A tamArA mATe baMdhAvyAM che. paisA ApavAnA nathI. ApaNI gharanI ja dukAna che." paMDitajIe zA mATe navaraMgapurA bAju pharavA javAnuM sUcana karyuM hatuM te samajAyuM. emanA Agrahane chevaTe vaza thavuM paDyuM. emanA vAtsalyanA sparzathI mAruM hRdaya ArdrabhAve namI rahyuM. paMDitajInA avasAnanA chaeka mahinA pahelAM mArAM patnI sAthe huM maLavA gayo hato. varSo jUnAM muMbaInAM smaraNo tAjAM karyA. ATalI uMmare paNa emanI smRti sateja hatI. alabatta, vAta karatAM karatAM citta thAkI jatuM to thoDI vAra zAMta rahetA. amArA baMne saMtAnone yAda karyA ane pharI amadAvAda jaIe to saMtAnone laI emane tyAM amAre javuM ane tyAM ja jamavAnuM rAkhavuM evo Agraha karyo. kahe, "ahIM jamavAnI badhI vyavasthA thaI zake ema che, mATe e ciMtA karazo nahi." paMDitajIe amadAvAdane potAnuM nivRttisthAna, nivAsasthAna banAvyuM te pachI amadAvAda bahAra khAsa teo gayA nathI. "saritakuMjamAMthI muni jinavijayajInA makAnamAM, "anekAMtavihAramAM rahevA gayA pachIthI to gharanI bahAra paNa khAsa jatA nahi. chellAM keTalAMka varSomAM to alabatta, tabiyatane kAraNe paNa teo bahAra nIkaLatA nahi. paMDitajInuM jIvana eTale AjIvana vidyopAsanA ane AjIvana brahmacaryanI paNa upAsanA. alpaparigrahI, nisvArtha, tapomaya emanuM jIvana hatuM. paMDitajI eTale jaMgama tIrtha. 1956mAM huM amadAvAda choDI muMbaI pAcho Avyo tyArathI te teo svargavAsa pAmyA tyAM sudhI jyAre jyAre amadAvAda jAuM tyAre paMDitajIne maLavA javAnuM, vaMdanArthe javAnuM to acUka rAkhyuM hatuM. chelle emanA avasAnanA cAreka mahinA pahelAM eka vakhata maLavA gayelo Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza tyAre muni jinavijayajI tyAM AvIne rahyA hatA. paMDitajIe mane kahyuM, munijIne kaeNnsara thayuM che. DaoNkaTara kahe che ke have e mahinAthI vadhu nahi kADhe. bahAra sUtA che. tame maLo tyAre kensaranI vAta karatA nahi." huM munijI pAse gayo. munijI prasanna hatA. gujarAta vidyApIThanAM keTalAMka saMsmaraNo mane kahyAM. sAthe sAthe kahyuM, "basa, have taiyArI thaI gaI che. thoDA divasano ja mahemAna chuM. mRtyudevanA AgamananI utsukatApUrvaka rAha jouM chuM." mRtyunI vAte kadAca munijI asvastha bane evI bhIti hatI, paraMtu mRtyunI vAta emaNe pote ja kADhI ane prasannatApUrvaka tenI taiyArI darzAvI. muni jinavijayajI jatAM paMDitajIne eka nikaTanA sAthI ane AdhArasthaMbha gumAvyA jevuM lAgyuM hatuM. paMDitajInuM smaraNa thatAM cittapaTa para aneka smaraNo taravarI rahe che. 'darzana ane ciMtana", "tattvArtha sUtra", "sanmatitarka vagere emanA graMthonuM vAMcana-manana karIe chIe tyAre emanI dArzanika pratibhAnI jhAMkhI thAya che. viparIta saMjogomAM emaNe karelI jIvanasAdhanA kevI ananya hatI tenI pratIti thAya che. mahAna vibhUtio potAnI bhautika maryAdAone AtmabaLathI dUra karI jIvanane kevuM sarasa ane sArthaka karI zake che ! Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacubhAI rAvata 'kumAra'nA taMtrIzrI bacubhAI rAvata ApaNA eka saMniSTha saMskArapuraSa hatA. "kumAra" mAsika dvArA aradhI sadI karatAM vadhu samaya sudhI gujarAtanA saMskAraghaDataramAM emaNe viziSTa yogadAna ApyuM. 82 varSanI vaye amadAvAdamAM teo avasAna pAmyA hatA. bacubhAI AjIvana kumArane varelA hatA. "kumAra"nA paryAyarUpa banI teo gayA hatA. emaNe potAnI samagra zakti "kumAra'ne ApI. "kumAra'ne bhoge emaNe bIjI koI prasiddhi ke arthaprApti mATenI pravRtti AdarI nahotI. moTAM pralobhano jatAM karyA hatAM. pariNAme "kumAra" mAtra mAsika na rahyuM, ApaNI eka saMskArasaMsthA jevuM banI gayuM. ApaNAM sAmayikonA itihAsamAM kumAra"nuM sthAna advitIya che. ene advitIya banAvavAmAM bacubhAInuM svArpaNa raheluM che. - bacubhAInA atyaMta nikaTanA saMparkamAM AvavAnI mane taka maLI ene huM mAruM parama sadbhAgya samajuM chuM. emano pArthiva deha vilIna thayo, paNa najara sAme haju emanuM citra A pramANe taravare che : savAre samaya thatAM kumAra kAryAlayamAM haLave pagale teo dAkhala thAya che. potAnI beThaka pAse pahoMcI lAiTa ane paMkho cAlu kare che. khAdIno lAMbo koTa ane TopI utArI khIMTIe bherave che. rivolDiga khurazImAM besI Deska khole che. AvelI TapAla jue che. pensila ane cappa le che. potAnA paheraNano cheDo pahoLo karI khoLAmAM chotarAM paDe e rIte pensila chole che. sarasa dhAra kADhe che. cIvaTapUrvaka badhAM chotarAM ekaThAM karI laI, kacarAnI TopalImAM nAkhe che. "kumAra" mATe AvelI sAmagrI vAMcavAnuM, pUra tapAsavAnuM, TapAlanA javAba lakhavAnuM kAma cAlu thAya che. bacubhAInA kAryAlayamAM divasa cAlu thAya che. kAryAlayamAM AvatAM pahelAM keTaluMka kArya gharethI savAre taiyAra karIne teo lAvyA hoya che. pathArIvaza thayA tyAM sudhI bacubhAIe kAryAlayamAM javAnuM cAlu rAkhyuM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 vaMdanIya hRdayasparza hatuM. chellAM pAMca-sAta varSamAM vRddhAvasthAne kAraNe, tabiyatane kAraNe prathama temaNe rAtanA besavAnuM baMdha karyuM. pachI aDadho divasa besavAnuM rAkhyuM. pachI aThavADiyAmAM traNa divasa, be ke eka divasa javAnuM rAkhyuM. jIvananA aMta sudhI temaNe kAryAlayamAM javAnuM cAlu rAkhyuM. ane ghare rahIne paNa Akho vakhata kumAranuM kArya karyA karyuM. bacubhAInI kumAra-niSThA ajoDa hatI. emaNe kumAra'no 100mo, 200mo, 300mo, 400mo, 500mo, 600mo aMka viziSTa dRSTithI taiyAra karyA hatA. kumArano 679mo aMka chapAvo zarU thayo hato. ema hatuM ke, pathArIvaza thavA chatAM bacubhAI 700 mo aMka joIne jaze, paraMtu te pahelAM emaNe deha choDyo. kudaratanI lIlA akaLa che. kumAra" pragaTa thatuM hatuM tyAre zALA ane kaoNlejamAMthI pasAra thayelo bhAgye ja koI evo gujarAtI yuvAna haze jeNe eka vAra "kumAra" vAMcyuM na hoya. "kumAra" bhinna rucivALA vAcakonI rasavRttine poSI ane saMskArI che. kavitA, vArtA, nibaMdha, nATikA, jIvanacaritra, itihAsa, purANa, zilpa, sthApatya, citrakalA, phoTogrAphI, zarIravijJAna, TikiTa ane sikkA, prANIo ane vanaspati, yoga ane Ayurveda, ramatagamata ane AkAzadarzana - keTakeTalA vibhAgo "kumAra"nA pratyeka aMkamAM jovA maLe. "kumAra'nA TAIpa jhINA ane sthaLanI karakasara. hAthamAM sIdho jhAlIne Akho 'kumAra'no aMka vaMcAya nahi; pUro vAMcavA mATe ADo, UMdho karavo paDe. jhINA TAIpathI AMkho bagaDe nahi paNa sudhare e vaijJAnika satyanI pratIti pachI ja kumAre jhINA TAIpa vadhumAM vadhu sAmagrI ApavA mATe cAlu karelA. "kumAra"nA prUpha bacubhAI pote badhAM vAMcI jAya ane eka paNa mudraNadoSa, bhASAdoSa na rahe tenI jAte kALajI rAkhe. "kumAra mATe AvelAM lakhANo pote vAMcI jAya, pasaMda kare, sudhAre ane "kumAra"nA dhoraNane jALavI rAkhe. sattAvana varSa sudhI kumAra'mAM kyAreya evuM kaMI chapAyuM nathI je bacubhAIe pote pahelAM e vAMcyuM na hoya. eTale to "kamAra'no aMka pastImAM vecAto jovA na maLe. jUnA aMko mATe kharIdanArAonI hAra lAge. 'kumAra'nuM dhoraNa jALavI rAkhavA mATe bacubhAI haMmezAM bahu cIvaTa rAkhatA. game tevA moTA lekhakanuM nabaLuM lakhANa AvyuM hoya to te tarata parata karatA. pote yuvAna hatA tyAre te samayanA vaDIla gaNAtA lekhakonI nabaLI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacubhAI rAvata kRtio pAchI mokalatAM teo acakAtA nahi. eka vakhata baLavaMtarAya ThAkoranI kavitA emaNe pAchI mokalI eTale baLavaMtarAya amadAvAda AvyA tyAre dhUMApUMA thatA 'kumAra' kAryAlayamAM gayA. bacubhAIe emane zAMta pADyA ane nabaLI kavitA na chApavI e 'kumAra'nA tathA baLavaMtarAyanA hitanI vAta che ema premathI samajAvyuM. AvuM to bIjA keTalAye lekhakonI bAbatamAM banyuM che. cunIlAla maDiyAnI eka vArtA bacubhAIe pAchI mokalAvI to maDiyAe 'kumA2'mAM vArtA lakhavAnuM baMdha karyuM. eka vakhata bIjA eka pratiSThita vArtAkAranI vArtA pAchI gaI eTale emaNe potAnA mitra dvArA dhamakI ApI, ke "ame lekhako 'kumAra'no bahiSkAra karIzuM.' bacubhAI pAse A vAta AvI tyAre emaNe kahyuM, "tamArA mitrane kahejo ke huM koI dveSa, IrSA ke jUthabaMdhIne kAraNe kRti pAchI mokalAvato nathI. 'kumAra'nA dhoraNane anurUpa na hoya evI kRti game tevA moTA kavi-lekhakanI hoya to paNa te pAchI mokalAvuM chuM. tema chatAM bahiSkAra karavo hoya to jarUra kare; ekale hAthe AkhI jiMdagI 'kumAra' niyamita calAvI zakuM eTalo mArAmAM mane vizvAsa che.' bacubhAIe pote paNa 'kumAra'mAM lakhatA. zarUAtamAM teo potAnA nAmathI lakhatA. pachI upanAma 'I.ta.'thI lakhatA - bacubhAIno chello akSara 'I' ane rAvatano chello akSara ta. pachIthI 'I.ta.' upanAma paNa mUkavAnuM temaNe choDI dIdhuM. 'kumAra'mAM nAma vagaranuM je lakhANa hoya to te bacubhAInuM rahetuM. 11 bacubhAIe navA navA lekhako, kavio, citrakAro vagere taiyAra karavAmAM keTalo badho phALo Apyo che ! kAcAM lakhANo sudhArI-maThArIne taiyAra karavAmAM taMtrI tarIke bacubhAIe jeTaluM kArya karyuM che eTaluM bhAgye ja koIe karyuM haze ! pariNAme keTalA badhA kavi-lekhakoe potAnuM pustaka bacubhAIne arpaNa karyuM che ! sAdhanasAmagrInI pasaMdagImAM ATalA badhA kaDaka chatAM sAmayikanA koI eka taMtrIne vadhumAM vadhu pustako arpaNa thayAM hoya to te bacubhAIne ! gujarAtanA kavi-lekhakonI traNa peDhIne taiyAra karavAmAM bacubhAIno hisso ghaNo moTo che. taMtrIne badale mAtra lekhaka banyA hoya to bacubhAI pAsethI vividha viSayonAM saMkhyAbaMdha pustako maLyAM hota. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2 vaMdanIya hRdayasparza keTalA badhA viSayonI bacubhAI pramANabhUta jANakArI dharAve ! abhyAsa to meTrika sudhIno hato. paNa vAMcanano bhAre zokha. pustako vasAve ane vAMce. pachI to "kumAra"ne nimitte paNa ghaNA graMtho ane sAmayiko dezavidezanAM vAMce. emanI asAdhAraNa jANakArIne lIdhe to emane keTalAka "vaoNkiMga ensAIklopIDiyA" tarIke oLakhatA. bacubhAI eTale jANe pote ja eka zaikSaNika saMsthA - vana-mena insTiTyUzana jevA ! meTrika thayA pachI bacubhAI "sastuM sAhityavardhaka kAryAlayamAM joDAyA. tyAM vividha prakAranI kAmagIrI bajAvI. nAma-saranAmAM karI, pustakonAM pArasalo taiyAra karI, khabhe UMcakIne pahoMcADavAnuM kArya paNa temaNe kareluM. kumAramAM taMtrInI javAbadArI uparAMta pAchaLathI emaNe vahIvaTI javAbadArI paNa saMbhALI. ghaNA ochA vetanathI emaNe kAma karyuM. bIje gayA hoya to kumAre' ApyuM ethI ghaNuM badhuM vetana meLavI zakyA hota. paNa "kumAra" sAthenI emanI premanI gAMTha evI hatI, ke bIje javAno kyAreya vicAra sudhdhAM nathI karyo. pote karakasarathI kuTuMbajIvana nibhAvatA ane eTalA ja nispRha rahetA. arthaprApti mATe bacubhAIe kyAMya nabaLAI darzAvI nathI. pacIsa varSa pahelAMno eka prasaMga mane yAda che. nyUyaoNrkamAM yunAITeDa nezansamAM kAma karatAM kumAra" ane bacubhAInA cAhaka eka gujarAtI yuvAna emane ghare maLavA AvelA. huM te vakhate bacubhAI pAse beThelo. e yuvAne bacubhAIne doDhaso DaoNlaranI kupana ApI, jethI potAnI icchA pramANe bacubhAI amerikAthI pustako maMgAvI zake. bacubhAIe eno premathI asvIkAra karyo. kumAra kAryAlayamAM bacubhAIno ghaNokharo samaya vahIvaTI kArya ane mulAkAtomAM pUro thaI jato. emanuM kharuM kAma sAMjanA sAta pachI cAlu thatuM. badhA karmacArIo cAlyA jAya ane kAryAlayano DahelA jevo moTo daravAjo baMdha thAya te pachI bacubhAI pote ekalA kAryAlayamAM beThAM beThAM rAtanA dasa ke agiyAra sudhI kAma karatA hoya. kAma pate eTale daravAjAnI DokAbArImAMthI sAikala UMcakI bahAra kADhe. bacubhAIne sAIkalanA peDala upara paga mUkI sAIkala upara savAra thavAnuM AvaDatuM nahi, phAvatuM nahi. pAchalA paiDAnI dharI upara paga mUkIne teo savAra thatA. nIkaLatAM pahelAM teo sAIkalano lempa saLagAvI letA. khissAmAM divAsaLInI peTI rAkhe. rastAmAM lempa olavAI Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bacubhAI rAvata 13 jAya to nIce UtarIne pAcho saLagAvI le. koI vakhata divAsaLInI peTI bhUlI gayA hoya ane tela khUTI jatAM laeNmpa olavAI jAya to sAikala parathI nIce UtarI jAya ane be hAthe sAIkala pakaDI cAlatAM cAlatAM pAlaDI pAsenA ghare pahoce. koI vakhata AvuM bane ane elisabrija pAse pharaja parano polIsa pUche, "kema sAheba, paMkacara paDyuM che?" bacubhAI kahe, "nA bhAI, A to lempa olavAI gayo che eTale cAlato jAuM chuM." polIsa kahe, "kazo vAMdho nahi, sAheba. have besI jAo. huM rajA ApuM chuM." bacubhAI kahe, "nA bhAI! tamArI maherabAnI, paNa mArAthI ema besAya nahi. kAyadAne pUrepUruM mAna ApavuM joIe." AvatI kAlanA nAgarikonuM ghaDatara karavA bhekha lenAra bacubhAInI A prakRti hatI. kAryAlayamAM pote rAtre kAma karatA temAMthI eka divasa eTale ke budhavArano divasa bacubhAI kavione ApatA. sAMjanA sAtathI agiyAra sudhI navI navI kavitAnuM vAMcana thAya ane pachI enA upara carcA cAle. vakhata jatAM A kAvyagoSThInI beThakanuM nAma ja "budhasabhA' paDI gayuM. pUrI niyamitatAthI bacubhAI haMmezAM beThA hoya. ziyALAnI kaDakaDatI ThaMDI hoya ane koI ja kavi AvyA na hoya tyAre paNa bacubhAI sagaDI saLagAvIne tyAM ekalA beThA hoya ane vakhata thAya eTale ghare jAya. 1955mAM huM eka varSa mATe amadAvAdamAM rahyo hato tyAre huM budhasabhAmAM niyamita jato. koI vAra mArI pAse sAIkala na hoya to bacubhAI kahe, "cAlo, ApaNe cAlatAM cAlatAM ghare jaIzuM." huM temane AgrahapUrvaka vinaMtI karuM, "tame to vaDIla cho ane haju tamAre ghare jaIne jamavAnuM bAkI che. tame jaladI sAikala upara ghare pahoMco." paraMtu koI paNa vakhata mane ekalo mUkIne bacubhAI ghare vahelA pahoMcyA nathI. bacubhAInAM dharmapatnI emanI rAha jotAM rAtre gharamAM ekalAM jAgatAM beThAM hoya. chokarAMo kyAranAM UMghI gayAM hoya. bacubhAI ghare pahoMcIne jamI le te pachI ja emanAM patnI jamavA bese. bacubhAI emane "bAI' kahIne bolAvatA. bAInI patiparAyaNatA Arya nArIne gaurava apAve evI hatI. lagabhaga sitteranI uMmara sudhI bacubhAI sAIkala upara kAryAlayamAM jatA. pachI basamAM athavA kyAreka rikSAmAM javAnuM cAlu karyuM. rAyapurathI rAtre Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vaMdanIya hRdayasparza chellI basa pakaDavAnI hoya eTale budhasabhAno kAryakrama tyAM sudhI cAlato. koI vAra basa cUkI jAya to ghare cAlatA pahoce, jo sAthe kavimitro hoya to. nahi to rikSAmAM jatA. bharaunALAnA dhakhatA tApamAM paNa teo niSThApUrvaka kAryAlayathI ghare ke gharethI kAryAlaya jatA. "kumAra' mATe emanI tapazcaryA ghaNI AkarI hatI. bacubhAInA nikaTa saMparkamAM AvavAnI mane vadhu taka maLI jyAre teo muMbaInI lejisleTiva kAunsilanA sabhya tarIke niyukta thayA ane vakhatovakhata muMbaI AvatA tyAre. koIka vakhata mAre ghare paNa UtaratA. amadAvAda pAchA pharatA hoya tyAre baoNmbe senTralanA sTezana upara gADI, UpaDatAM pahelAM eka kalAka acUka maLavAnuM goThavAtuM. lekhana mATe preraNA ane mArgadarzana mane emanI pAsethI satata maLatAM. amArA kuTuMba mATe teo vatsala vaDIla hatA. emanA pratyeka posTakArDamAM kuTuMbanA badhA sabhyonI pravRtti - pragati mATe pRcchA rahetI. bacubhAIne jayotiSamAM zraddhA ghaNI hatI. paraMtu ene kAraNe thoDo vakhata emane veThavuM paNa paDeluM. koI sArA joSIe emanI kuMDaLI joIne keTalIka AgAhI karelI. emAMnI ghaNI sAcI paDI hatI eTale e joSInA bhaviSyakathana upara emane vizvAsa besI gayo hato. varSo pahelAM e joSIe emane kaheluM ke "tamAruM AyuSya 64 varSanuM che." 64mA varSane to haju ghaNI vAra hatI eTale kaMI phikara nahotI paraMtu bAsaThamA varSathI bacubhAI potAnA mRtyu vize vadhu paDatA sabhAna banI gayA hatA. 64muM AkhuM varSa ciMtAmAM kADhayuM. alabatta, kAma to badhuM barAbara roja karatA, paNa mAthe bhAra raheto. pariNAme tabiyata paNa thoDI bagaDI. aMte 64muM varSa pUruM thayuM tyAre emanI ciMtA TaLI. pachI to e ja utsAhathI emanuM kAma cAlyuM. bacubhAIne videza javAnI taka maLI. e emanA jIvanano anerA ullAsano prasaMga hato. je je sthaLo, myujhiyamo, kalAkRtio vize varSothI pote "kumAra"mAM paricaya ApatA rahyA hatA e badhuM najare jovAnI emane taka sAMpaDI. ene pariNAme ghaNI badhI navI sAmagrI teo "kumAra' mATe tyAMthI letA AvyA. 1977mAM bIjI vAra teo laMDana gayA tyAre huM tyAM emane maLyo hato. paraMtu uMmara, ThaMDI ane avarajavaranI parataMtratAne kAraNe pahelAM - Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 bacubhAI rAvata jevI bIjI vAranA pravAsamAM emane majA AvI nahotI. eka vakhata amadAvAda thaIne pAlItANA zatruMjayanI jAtrAe huM jato hato. bacubhAIne maLavA gayo. vAta nIkaLI. zatruMjayanAM maMdiro pote haju joyAM nathI ema kahyuM. zatruMjaya vize "kumAramAM ATaluM badhuM lakhanAra enA kalAmarmajJa taMtrIne amadAvAdathI ATaluM pAse hovA chatAM tyAM javAnI taka nahotI maLI. meM tyAM laI javA mATe darakhAsta mUkI, emaNe nA pADI, kAraNa kahyuM ke potAne prosTeTa glAnDanI takalIpha che. eTale vAraMvAra pezAba karavA javuM paDe. pravAsamAM e phAve nahi. vaLI ThaMDI paNa sakhata hatI. vAta mulatavI rahI. bIjI vAra mArAM patnI sAthe huM amadAvAda gayo hato tyAre khAsa gADInI vyavasthA karI bacubhAIne ane emanAM patnIne zatruMjayanI yAtrA karAvI. emane bahu AnaMda thayo. pAchAM pharatAM vAta nIkaLI. emane mahuDInA ghaMTAkarNa vIramAM ghaNI zraddhA hatI. paNa ghaNAM varSathI tyAM javAnI taka maLI nathI. ane have tabiyatane kAraNe khAsa vyavasthA hoya to ja tyAM jaI zakAya. bIjI vakhata ame khAsa gADInI vyavasthA karAvIne sAthe laI jaI mahuDInI jAtrA paNa emane karAvI. jAtrA pachI bacubhAIe mane patramAM jaNAvyuM, "mahuDInI jAtrA mane to sarasa phaLI che. ghaNAbadhA aNadhAryA lAbha thayA che. ghaMTAkarNa deve ATalI badhI mane aNadhArI sahAya karI che eTale pharI darzana karavA javAnI bhAvanA che." patra maLyo eTale bIjI vAra emane mahuDI laI javAnI goThavaNa karI. huM muMbaIthI amadAvAda Avyo ane emane maLyo. teo pathArIvaza hatA. pravAsa na karavAnI DaoNkTare salAha ApI hatI. paraMtu nakkI karyuM hatuM eTale meM eka rasto sUcavyo. emanA baMne putro mArI sAthe mahuDI Ave. barAbara savAranA agiyAranA Takore amAre sukhaDIno thALa dharAvavo ane e ja samaye bacubhAIe pathArImAM sUtAM sUtAM ghaMTAkarNa vIrane manamAM page lAgavuM. e pramANe ame kAryakrama sArI rIte pAra pADyo. bacubhAIne ethI bahu ja saMtoSa thayo hato. bacubhAInAM aMtima varSomAM eTaluM kartavya karyAno amane saMtoSa thayo. bacubhAI vize lakhatAM emanA jIvananA keTalA badhA prasaMgo najara sAme taravare che ! zALAmAM bacubhAI abhyAsa karatA hatA tyAre emanA vAMcavAmAM eka Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vaMdanIya hRdayasparza aMgrejI vAkya AvyuM hatuM badhA mANaso mahAna nathI thaI zakatA, paNa badhAM mANaso sajjana jarUra thaI zake che. bacubhAIe A vAkyane potAnA jIvananA eka Adarza tarIke svIkArI laI sajjana banavAno puruSArtha kheDyo hato. bacubhAI sajjana thayA ane jIvanabhara rahyA, paNa sAthe sAthe mahAna paNa thayA. pariNAme ApaNane eka "mahAna-sajjana' sAMpaDyA. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agaracaMdajI nAhaTA zrI agaracaMdajI nAhaTA rAjasthAnamAM AvelA bIkAneranA vatanI hatA. jaina sAhitya ane tattvajJAna, zilpa ane sthApatya, citrakalA ane itihAsanA teo prakhara abhyAsI hatA. anya dharmanA sAhityanA abhyAsa sAthe temaNe mukhyatve prAcIna jaina sAhityano, enI hastapratonI jANakArI sahita ghaNo UMDo abhyAsa karyo hato. AvA bahuzruta vidvAnanuM 73 varSanI vaye emanA vatana bIkAneramAM avasAna thayuM hatuM. kesarI sApho, sapheda Dagalo tathA dhotiyuM paherelA nAhaTAjI pasAra thAya to koIne khyAla na Ave ke bhAratanA A eka mUrdhanya sArasvata che. zrI agaracaMdajI nAhaTA eTale jaina sAhityanA saMzodhana mATenI jANe ke eka jIvatI-jAgatI saMsthA. bhAratabharamAM ane bhArata bahAra keTalAya vidvAnone emanA taraphathI jarUrI mAhitI ochA zrame tarata sAMpaDI jatI. prAcIna jaina sAhityanA teo jANe ke jIvaMta jJAnakoza jevA, vaoNkiMga ensAiklopIDiyA jevA hatA. e viSayamAM koI kRti vize, koI kartA vize ke koI kRtinI racanAtAla vize pUchIe to nAhaTAjIne e badhI vigato moDhe hoya. stavanasajhAyanI hajAro paMktio emane kaMThastha ane gAya paNa bulaMda svare. sva. pU. puNyavijayajI mahArAja emanI pAse zrImad rAjacaMdrakRta "apUrva avasara vAraMvAra gavaDAvatA. zrI nAhaTAjInuM dehAvasAna ATaluM vaheluM thaze evI dhAraNA nahotI, kAraNa ke avasAnanA thoDA divasa pahelAM ja teo saurASTramAM sonagaDha mukAme yojAyelA caturtha jaina sAhitya samAroha prasaMge pramukha tarIke padhAryA hatA. e prasaMge teo je rIte haratApharatA hatA, je rIte bulaMda svare emaNe pramukha tarIke potAnuM pravacana ApyuM hatuM tathA eka vibhAgIya beThakamAM be prAcIna aparicita jaina kRtiono paricaya karAvato pepara emaNe vAMcyo hato te parathI to emanI kAma karavAnI zArIrika yogyatA haju eTalI ja sabaLa che enI pratIti thaI hatI. alabatta, emane paganI thoDI takalIpha cAlu thaI Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza hatI. UThavA-besavAmAM emane zrama paDato hato; TekAnI jarUra paDatI hatI. emaNe te prasaMge mane kahyuM, "ramaNabhAI, mArI paganI takalIpha vadhatI jAya che. muMbaImAM koI sArA DaoNkTarane batAvavA AvavuM che. tame e mATe tapAsa karI rAkhajo." sonagaDhanA sAhitya samAroha pachI pAlItANAmAM pU. yazodevasUrijI pAse huM gayo hato tyAre tyAM paNa zrI nAhaTAjI emane maLyA hatA ane tyAre paNa potAnA ghUMTaNanI takalIpha aMge pharI mane yAda karAvyuM hatuM. muMbaI AvIne emane patra lakhavAno vicAra karato hato tyAM to emanA avasAnanA samAcAra AvyA. jaina sAhitya samArohanA pramukha tarIke zrI nAhaTAjInI varaNI thaI te aMge meM temane patra lakhyo hato. javAbamAM temaNe jaNAvyuM hatuM ke pote aThavADiyA pahelAM saparivAra bIkAnerathI nIkaLaze ane rANakapura, Abu, zatruMjaya vagere tIrthonI yAtrA karIne sonagaDha pahoMcaze. Ama emanA aMtima divaso jaina sAhitya samArohanA pramukhasthAnane lIdhe, vidvAno sAthenA milanane lIdhe ane pavitra tIrthonI yAtrAne lIdhe AnaMdasabhara banI gayA hatA. agaracaMdajI nAhaTAno janma bIkAneramAM zrImaMta nAhaTA parivAramAM I. sa. 1911nA mArca mahinAnI 19mI tArIkhe thayo hato. emaNe zALAmAM mAtra pAMca dhoraNa sudhIno abhyAsa karyo hato. kuTuMbanA vepArane kAraNe kizorAvasthAmAM ja nAhaTAjIne vepAramAM lAgI javuM paDyuM hatuM. teo kalakattAmAM potAnI peDhImAM kAma karatA thaI gayA. paraMtu 17 varSanI uMmare teo bIkAneramAM kRpAcaMdrasUri nAmanA AcArya bhagavaMtanA saMparkamAM AvyA ane tyAra pachI pU. bhadramuni(haMpIvALA pUjaya sahajAnaMda muni)nA saMparkamAM AvyA tyArathI temanA jIvanamAM ghaNuM moTuM parivartana AvI gayuM. temanI bhAvanA to dIkSA aMgIkAra karIne jaina muni banavAnI hatI, paraMtu kuTuMbanA Agrahane kAraNe teo tema karI zakyA nahi. temanAM lagna thayAM, gRhastha jIvanamAM praveza thayo. paraMtu emaNe saMkalpa karyo ke varSamAM lagabhaga ATha mahinA jeTalo samaya svAdhyAya, ArAdhanA vageremAM Apavo ane bAkIno samaya vepAramAM Apavo. A rIte dara varSe teo kalakattA ane gohATImAM potAnI dukAne jaI cAreka mahinAno samaya ApI, bIkAnera AvI jatA ane Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 agaracaMdajI nAhaTA pachI tyAM saLaMga sAta-ATha mahinA sAhityanA svAdhyAyamAM vitAvatA. yauvanamAM AraMbhAyelo A emano jIvanakrama ghaNAM varSo sudhI cAlyo. pachI to vepAra mATeno samaya ghaTIne eka-be mahinA pUrato maryAdita thaI gayelo ane chellAM paMdareka varSathI to teo vepAramAMthI sAva nivRtta thaI gayA hatA. AkhuM varSa teo svAdhyAyamAM pasAra karavA lAgyA hatA. zrI nAhaTAjIno rojano kAryakrama viziSTa prakArano hato. I. sa. 1960mAM huM bIkAneramAM emane ghera rahyo hato tyAre emanI kAma karavAnI paddhatithI prabhAvita thayo hato. roja savAre traNa vAgye UThIne tarata ja teo svAdhyAya, dhyAna, jApa vageremAM lAgI jatA. savAramAM niyamitapaNe teo A rIte pAMca sAmAyika karatA. tyAra pachI snAna vagere karI, derAsare pUjA karI AvIne dUdha-nAsto laIne potAnA gharanI sAme abhaya jaina graMthAlayanA makAnamAM jaI pharI pAchA svAdhyAyamAM lAgI jatA. jamIne bapore teo graMtho, sAmayiko vagere vAMcatA ane TapAla lakhatA. tyAra pachI teo je viSaya para potAne lekha lakhavAno hoya tene lagatuM vAcana-manana karI letA. sAMje jamyA pachI teo eka lekha lakhatA. A rIte varSamAM saheje teo nAnAmoTA sodoDhaso lekho lakhatA. temanI kAma karavAnI jhaDapa ghaNI hatI. emane tyAM mahine savAsothI vadhu sAmayiko-patrikAo ItyAdi AvatAM. e dareka para emanI najara pharI jatI ane emAMnA mahattvanA lekho teo pUrA vAMcI jatA. evI ja rIte teo potAne tyAM bheTa AvelA ke pote vecAtA lIdhelA graMtho paNa jhaDapathI joI jatA ane emAMnI mahattvanI navI sAmagrI emanA smRtipaTa upara daDhapaNe aMkita thaI jatI. zrI nAhaTAjIe eTaluM badhuM lekhanakArya karyuM che ke tenI vAta karIe to sAmAnya mANasane vismaya thAya. lagabhaga cha dAyakA jeTalA samayamAM emaNe cha hajArathI vadhu lekho lakhyA che. satata lakhavAne kAraNe temanA akSara paNa bagaDavA lAgyA hatA ane ene kAraNe emanAM kuTuMbIjano ke paricita sajjano sivAya bIjAo temanuM hAthanuM lakhANa barAbara vAMcI zakatA nahi. mArA upara 1960nI AsapAsa jyAre paNa nAhaTAjIno hAthano lakhelo patra Avato tyAre bilorI kAca laIne kalAka mathAmaNa karIne huM te vAMcI zakato, paraMtu pachIthI to emAM paNa muzkelI paDavA mAMDI. eTale mArI vinaMtI svIkArI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 vaMdanIya hRdayasparza teo TAipa karIne ke bIjA pAse lakhAvIne mane patra mokalatA. zrI nAhaTAjIno patravyavahAra ghaNo moTo hato. judI judI vyaktio ane saMsthAone rojanAM trIsathI cAlIsa posTakArDa teo lakhatA ane keTalAyane vividha prakAranI mAhitI pUrI pADatA. teo beThA beThA potAnA DAbA hAthanI hatheLIne mukha sanmukha DeskanI jema rAkhIne temAM posTakArDa rAkhatA ane jamaNA hAthamAM kalama laI jhapATAbaMdha patro lakhI nAkhatA. aneka vyaktio sAthe teo saMparkamAM rahetA. darekanI sAthe zuM zuM kAma bAkI che tenI smRti temane haMmezAM tAjI rahetI ane te kAma mATe temanI ugharANI niyamita cAlatI. nAhaTAjIe soMpeluM eka kAma pUruM na thAya tyAM sudhI temanA dareka patramAM teno nirdeza thayo ja hoya. - nAhaTAjI samayano kyAreya durvyaya na thavA de. pote snAna, bhojana, nidrA ityAdimAM jarUra karatAM jarA paNa vadhu samaya na bagADe. koInI sAthe ToLaTappAM na kare. temanA manamAM svAdhyAya ane saMzodhananI eka pachI eka yojanAo paDelI hoya. emanA mArgadarzana mATe rAjasthAnamAMthI keTalAya mANaso vakhatovakhata maLavA Ave. keTalAya mANaso patra dvArA emanuM mArgadarzana meLavavA iche. e darekane koI paNa prakAranI apekSA vagara nAhaTAjI utsAhapUrvaka mArgadarzana ApatA rahe. madhyakAlIna jaina sAhityanI koI kRti ke kartA vize mAre jANavuM hoya to huM nAhaTAjIne patra lakhato ane temano vaLatI TapAle vigatavAra javAba Avyo ja hoya, athavA hastaprata AvI pahoMcI hoya. nAhaTAjIe potAnA nAnAbhAI abhayarAjanI smRtimAM abhaya jaina graMthamALA nAmanI saMsthA potAnA paise sthApI ane temAM hastaprato, graMtho, sAmayiko, prAcIna citro, kalAkRtio vagere vasAvavAnuM kArya ekale hAthe zarU karyuM. prati varSa temAM umero thato ja rahyo. emAM atyAra sudhImAM 65 hajArathI vadhu hastaprato emaNe ekatra karI hatI ane evI ja rIte pacAsa hajArathI vadhu mudrita graMtho tathA prAcIna aneka citro, sikkAo, paTTAvalIo ityAdi ekatrita karyA hatAM. koI moTI saMsthA karI zake evuM kAma nAhaTAjIe ekale hAthe karyuM hatuM. nAhaTAjIe meTrika sudhIno paNa abhyAsa nahoto karyo, paNa ApasUjhathI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agaracaMdajI nAhaTA 21 emaNe saMskRta, prAkRta, apabhraMza, rAjasthAnI, hiMdI, jUnI gujarAtI, arvAcIna gujarAtInA aneka graMthono abhyAsa karyo. vaLI teo aMgrejImAM lakhAyelA graMtho paNa samajAya teTalA vAMcIne teno sAra grahaNa karI letA. ghaNI judI judI yunivarsiTIonA pIeca.DI.nA parIkSaka tarIke temaNe kAma karyuM che ane tenA hAtha nIce keTalAya vidyArthIoe pIeca.DI.nI padavI mATe mArgadarzana meLavyuM che. temaNe ghaNI yunivarsiTIonA upakrame vidvattApUrNa vyAkhyAno ApyAM che. nAhaTAjIne "siddhAntAcArya", "vidyAvAridhi', "sAhitya-vAcaspati', jaina itihAsa-ratna", "rAjasthAnI sAhitya vAcaspati', "saMgharatna', purAtattvavettA' ityAdi vividha birudo judI judI saMsthAo taraphathI jude jude samaye ApavAmAM AvyAM hatAM, je emanI AgavI siddhinA dyotaka che nAhaTAjInuM samagra jIvana A rIte vidyopAsanAmAM saphaLatApUrvaka pasAra thayuM hatuM. zrI ane sarasvatIno subhaga samanvaya emanA jIvanamAM thayelo. nAhaTAjI saraLa prakRtinA hatA. koI vAte emane mAThuM lAgatuM nahi. temano paheraveza sAdo hato. temanI jIvanajarUriyAto ochI hatI. kyAreka relavenA bIjA varganA DabbAmAM besavAnI jagyA na hoya ane paisejamAM nIce besavuM paDe tyAre paNa atyaMta prasanna citte nAhaTAjI pravAsa karatA hoya. koIne ghare UtaryA hoya tyAre sagavaDanI bahu apekSA teo na rAkhe. khAvApIvAno samaya vItI jAya topaNa caherA upara vyagratA na jaNAya. eka vakhata muMbaImAM mAre ghare UtaryA hatA, tyAre savAranAM vahelAM ame keTalAka vidvAnone maLavA mATe nIkaLI gayA. tyAMthI ghare AvI baporanuM bhojana laI eka kAryakramamAM javAnA hatA, paraMtu parAmAM judI judI vyaktione maLavAmAM ane tyAMthI pAchAM pharavAmAM samaya eTalo vItI gayo ke amAre sIdhA kAryakramamAM javuM paDyuM. ghare pAchAM pahoMcatAM cAra vAgavA AvyA. nAhaTAjIe savArathI kazuM khAdheluM nahi, koIne tyAM emaNe pANI sudhdhAM lIdheluM nahi. emaNe sAMje ghare AvIne kahyuM ke, "Aje tapazcaryAno anAyAsa bahu sAro lAbha maLyo che. have sAMje jamavAno nathI. be kalAka mATe upavAsanuM tapa jatuM nathI karavuM. phakta pANI vAparIza." Ama AkhA divasano upavAsa thavA chatAM teo eTalI ja svasthatA ane prasannatApUrvaka kAma karatA rahyA hatA. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 2 vaMdanIya hRdayasparza jaina sAhityamAM paNa nAhaTAjInA rasanA viSayo vividha prakAranA rahyA hatA. madhyakAlIna rAsAsAhitya ane phAgusAhityanA saMzodhananA kSetre emanuM kArya ghaNuM mahattvanuM che. emaNe saMzodhana karIne saMpAdita karelA evA saMkhyAbaMdha graMtho che, jemAM prAcIna gurjara rAsa-saMcaya', "sItArAma copAI', aitihAsika jaina kAvyasaMgraha' vagere mahattvanA graMtho che. sva. mohanalAla dalIcaMda desAIe "jaina gurjara kavio' nAmano graMtha taiyAra karavA jevuM bhagIratha kArya karyuM hatuM evuM ja bhagIratha kArya nAhaTAjIe paNa karyuM che. traNa lAkhathI vadhu hastaprato nAhaTAjIe pote joI-tapAsI che! emAMnI ajJAta hastapratone AdhAre emaNe "marugurjara kavio ane emanI racanAo' nAmano eka graMtha prakAzita karyo che. enA vadhu traNa bhAga jeTalI lekhanasAmagrI emanI pAse chApavA mATe taiyAra hatI. paraMtu AvA prakAranA saMzodhanAtmaka graMthonuM prakAzana Arthika protsAhana vagara aTakI jatuM hoya che. e prakAzita thayuM hota to nAhaTAne bahu AnaMda thAta. sonagaDha jaina sAhitya samArohamAM emaNe e vize nirdeza paNa karyo hato. jaina sAhityanA saMzodhanakSetre, khAsa karIne hastalikhita prationI dRSTie nAhaTAjI jeTaluM ja moTuM kArya karanAra atyAre bIjI koI vyakti nathI. havenA samayamAM prAcIna sAhityanA saMzodhanakAryamAM ekaMdare rasa ocho thato jAya che tyAre nAhaTAjIe karelI sADA pAMca dAyakAnI sevAnuM mUlya ghaNuM moTuM lAge che. e kSetramAM kAma karanArAone emanI khoTa varSo sudhI lAgyA karaze. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAnaMdabhAI kApaDiyA zrI paramAnaMda kuMvarajI kApaDiyAe zrI muMbaI jaina yuvaka saMghanA mukhya sUtradhAra tarIke pacIsa karatAM vadhu varSa sudhI kArya karyuM hatuM. teo eka pratibhAzALI ciMtanazIla lekhaka ane samAjasudhAraka hatA. 78 varSanI uMmare muMbaImAM temanuM avasAna thayuM hatuM. paramAnaMdabhAInuM sahaja smaraNa thatAM ja najara sAme khilakhilATa hasato eka prasanna, praphullita cahero taravare che. paramAnaMdabhAInuM vyaktitva ja eTaluM badhuM tejasvI ane prabhAvazALI hatuM ke emanA saMparkamAM AvanAra vyakti temane bhUlI na zake. paramAnaMdabhAI eTale AjIvana sauMdaryopAsaka. jIvanamAM ane prakRtimAM jyAM jyAM suMdaratA dekhAya tyAM tyAM paramAnaMdabhAI tenI kadara karyA vagara rahI na zake. prakRtinAM vividha sauMdaryasthaLo najare nihALavAno temane bhAre zokha hato. bIjI bAju jIvanamAM paNa nAnA bALakathI mAMDIne koImAM paNa saguNanI suMdaratA jaNAya tyAM paramAnaMdabhAI tenAM svIkAra-prazaMsA mATe haMmezAM atyaMta utsuka hoya. paramAnaMdabhAI potAnI yuvAnInA divasomAM ja mahAtmA gAMdhIjInA nikaTanA saMparkamAM AvelA. eTale emanA samagra jIvana upara gAMdhIjInI prabaLa asara paDelI. gAMdhIjI sAthe kyAreka temane patra-vyavahAra paNa thayelo. gAMdhIjI uparAMta kAkA kAlelakara ane paMDita sukhalAlajI sAthe paNa temane ghaniSTha saMbaMdha hato ane e baMne tattvaciMtakonI jIvanalakSI vicArasaraNInI prabaLa asara paNa paramAnaMdabhAInAM jIvana ane kArya upara paDelI. kAkA kAlelakaranA sUcanathI ja paramAnaMdabhAI e jaina yuvaka saMghanA mukhapatra "prabuddha jaina"nuM nAma badalIne prabuddha jIvana" rAkheluM ane jaina yuvaka saMgha sAmpradAyika, saMkucita DhAMcAmAM na rahe ane vyApaka udAra daSTivALo banI rahe te mATe "saMgha'nuM sabhyapada jainetaro mATe paNa temaNe khulluM mUkyuM hatuM. paramAnaMdabhAIe Ama te samayanI yuvaka saMghanI mukhya be pravRtti "prabuddha jIvana ane paryuSaNa vyAkhyAnamALA dvArA Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raka vaMdanIya hRdayasparza ApaNA saMskArakSetre AgavuM pradAna karyuM hatuM. huM kaoNlejamAM abhyAsa karato tyAre emanA saMparkamAM Avelo. seTa jheviyarsa kaoNlejamAM adhyApaka thayo tyAra pachI yuvaka saMghanI kAryavAhaka samitinA sabhya thayA pachI emanA vizeSa gADha paricayamAM AvavAnuM banyuM. paramAnaMdabhAIno mArA pratye snehapUrvaka pakSapAta raheto. joke mArI badhI ja vAta sAthe teo saMmata thatA nahi. I. sa. 1955mAM sva. pU. puNyavijayajI mahArAjanA saMparkamAM AvyA pachI emanI preraNAthI meM maMdire darzana-pUjA karavA mATe javAnuM cAlu karyuM. vaLI tyArathI sAdhu-mahAtmAo pAse upAzrayamAM javAnuM paNa cAlu thayuM. paramAnaMdabhAIne kriyAkAMDa pratye thoDI aruci hatI, to paNa mArI te pratyenI rUci tarapha Adara darzAvatA hatA. kyAreka vaLI e vize mArI sAthe vicAravinimaya paNa karatA. koIka vakhata ame sAthe kyAMka jatAM hoIe ane rastAmAM maMdira Ave to teo maMdiramAM javA mATe mane Agraha karatA ane eTalo vakhata pote bahAra UbhA rahetA. koIka suMdara kalAtmaka maMdira hoya to temAM javAnuM temane mana thatuM, paraMtu jyAM bhIDa ane ghoMghATa hoya tyAM teo jatA nahi. sAdhAraNa kriyAkAMDI sAdhuo pAse javAnuM temane gamatuM nahi. paraMtu koI tejasvI, vicArazIla, vastRtva chaTAvALA sAdhu pAse upAzrayamAM javuM hoya to teo mane sAthe laI jatA. paramAnaMdabhAIne pratimAno virodha na hato. potAnA gharamAM darzana mATe eka suMdara pratimA temaNe rAkhI hatI. paraMtu jaDa, aMdha, gatAnugatika rUDhAcAra pratye temane bhAre aNagamo hato. jaina yuvaka saMghe bALadIkSAno virodha karyo hato. "saMgha'nI sthApanAnA mULamAM paNa bALadIkSAnI vAta rahelI hatI. paraMtu e divasomAM khAdI na paheratA jaina sAdhuo pratye gAMdhIjInA raMge raMgAyelA evA keTalAka kAryakartAone pUrvagraha baMdhAI gayo hato. A paristhitimAM AjhAdI pachInA samayamAM mArA jevo koI sabhya sAdhuonA saMparkamAM rahe e keTalAMka vaDIla sabhyone na game tevI bAbata hatI. have to paristhiti ghaNI badalAI gaI che. khuda paramAnaMdabhAInA samayathI temAM parivartana AvavuM cAlu thaI gayeluM. paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM pU. puNyavijayajI mahArAja, pU. nagarAjajI mahArAja, pU. ujjavaLakumArIjI jevAM vidvAna sAdhu-sAdhvIone vyAkhyAna mATe temaNe nimaMtraNa ApelAM. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAnaMdabhAI kApaDiyA 25 paramAnaMdabhAInI eka khAsiyata te vahelI savAre pharavA nIkaLyA pachI koIka mitra ke saMbaMdhInA gharanI mulAkAta levAnI hatI. ghaNA mitrone kahetAM sAMbhaLyA che ke paramAnaMdabhAI savAre poNA sAta vAge acAnaka temanA ghare jaI caDyA hoya. aneka vakhata amane paNa emanI mulAkAtano lAbha maLyo che. vahelI savAre javAthI mANasa acUka maLe ja. ane savArano samaya hovAthI jhAjhuM besavAnuM na hoya. e rIte paramAnaMdabhAI savAranA samaye potAnA sAmAjika saMbaMdho vinamra bhAve sAcavatA. emanAmAM koI moTAIna hatI. pote jAya che mATe sAmI vyaktie potAnA ghare AvavuM ja joIe evI badalAnI koI apekSA paNa teo rAkhatA nahi. mAre ane mArAM patnIe kaoNlejamAM bhaNAvavA mATe ATha vAge gharethI nIkaLI javAnuM hoya. paraMtu paramAnaMdabhAI amArA ghare Ave te amane bahu ja gamatuM ane emanI sAthe eka kalAkano je samaya maLe temAM ghaNI vAtacIta thatI. eka rIte joIe to paramAnaMdabhAIe judI judI pravRtti vize ane bAbato vize pratyakSa vinimaya karavA mATe A eka sArI rasama apanAvI hatI. eka divasa savAramAM paramAnaMdabhAI amArA ghera AvI caDyA. te divase emanA caherA para smita na hatuM. jotAM ja ame pUchyuM, "Aje kema bahu praphullita jaNAtA nathI ?" tarata temaNe kahyuM, "tamArI vAta sAcI che. gaI kAlathI huM bahu ciMtAmAM chuM. mArI moTI dIkarI madhurInI tabiyata sArI nathI. mAthAmAM kaMI gAMTha hoya tema jaNAya che. DaoNkTare kahyuM ke oNparezana karAvavuM paDaze. tevA bhAre jokhamakAraka oNparezana mATe bhAratamAM sagavaDa ke dAktaro nathI. laMDana javuM paDaze. madhurI mArI sauthI moTI dIkarI che. mane enA mATe vizeSa lAgaNI che. eTale mane bahu ciMtA rahe che." bolatAM bolatAM teo gaLagaLA thaI gayA. tyAra pachI thoDA divasamAM ja madhurIbahenane laMDana laI javAmAM AvyAM. oNparezana thayuM. saphaLa nIvaDyuM, paraMtu eTalA divasomAM dara bIje divase savAre paramAnaMdabhAI amArA ghare AvI potAnI ciMtA vyakta karatA. emanA vatsala pitRhRdayanI tyAre savizeSa pratIti thayelI. I. sa. 1954nI sAla haze. "prabuddha jIvana"ne 25 varSa pUrAM thayAM. yuvaka saMgha taraphathI bahu moTA pAyA upara A prasaMga UjavavAnuM nakkI thayuM Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 vaMdanIya hRdayasparza hatuM. te divasomAM mArA sasarA sva. dIpacaMdabhAI nAdurasta tabiyatanA kAraNe harakisanadAsa haoNspiTalamAM hatA. dIpacaMdabhAI sAta varSa sudhI yuvaka saMghanA maMtrI rahyA hatA. paramAnaMdabhAInA te jUnA sAthIdAra. paramAnaMdabhAI hospiTalamAM thoDe thoDe divase emanI khabara jovA AvatA. eka divasa paramAnaMdabhAIe kahyuM, "dIpacaMdabhAI, prabuddha jIvanane 25 varSa pUrAM thayAM enI rajata jayaMtInA kAryakramanuM sarasa Ayojana ApaNe karyuM che. A prasaMge bIjI paNa eka AnaMdanI vAta cAle che. keTalAka mitro mArI pAse AvyA hatA. teoe evo vicAra vyakta karyo che ke rUpiyA pacIsa hajAra ekaThA karavA ane "prabuddha jIvana'nA taMtrI tarIke meM je kArya karyuM che tenI kadararUpe e thelI mane arpaNa karavI. huM e thelI rAkhIza nahi, paNa jaina yuvaka saMghane arpaNa karI daIza. tamane A vicAra kema lAge che?" dIpacaMdabhAIe kahyuM, "paramAnaMdabhAI ! mane A vicAra barAbara lAgato nathI. jaina yuvaka saMghanA itihAsamAM hoddA paranI vyaktine sabhyo thelI arpaNa kare evI ghaTanA haju banI nathI. eka vakhata jo ema banaze to khoTI ane TIkApAtra paraMparA cAlu thaze." paramAnaMdabhAIe kahyuM, "A thelInI rakama mAre potAne to levAnI che ja nahi. e rakama huM "saMghane arpaNa karI devA icchuM chuM. mitrone e mATe meM saMmati paNa ApI dIdhI che. samitinA bIjA keTalAka sabhyoe paNa e mATe potAnI anumati jaNAvI che. paraMtu tame prAmANikapaNe tamAro judo vicAra darzAvyo tethI AnaMda thayo. mAre e bAbatamAM pharIthI vicAra karavo ja joIe." dIpacaMdabhAIe kahyuM, "tame to nikhAlasatAthI badhAne sAcI vAta karI zako tema cho. tame thelI na lo e tamArA ane saMsthAnA hitamAM che ema mane lAge che. pachI to tamane badhAMne jema yogya lAge tema karo." bIje divase sAMje paramAnaMdabhAI haoNspiTalamAM pharI pAchA AvyA ane dIpacaMdabhAIne kahyuM : "gaI kAlanI vAtanuM meM bahu manana karyuM che. mane ema lAgyuM che ke tamAro abhiprAya sAco che. meM badhA mitrone jaNAvI dIdhuM che ke huM kAMI svIkAravAno nathI mATe thelInI vAta have paDatI mUkI devI joIe. jemane rakama ApavI hoya te sIdhI yuvaka saMghanA rajata jayaMtI phaMDamAM Ape." Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 paramAnaMdabhAI kApaDiyA paramAnaMdabhAI e A rIte bahu ja nikhAlasatAthI sabhyone Agraha karIne thelI arpaNa karavAno vicAra mAMDI vaLAvyo hato. - paramAnaMdabhAIne navI navI vyaktione maLavAno bhAre zokha hato. dainika chApAMomAM ke koI sAmayikamAM koI navI vyaktino paricaya Avyo hoya to paramAnaMdabhAI koIkano saMparka karI te vyakti vize tapAsa karAvI tene maLavA pahoMcI jatA. adhyApaka hoya ke vijJAnI hoya, arthazAstrI hoya ke rAjanetA hoya, samAjasevaka hoya ke sAdhu-saMnyAsI hoya, paramAnaMdabhAI tene maLavA utsuka rahetA. sAthe mitrone paNa laI jatA. evI rIte potAne aparicita evI vyaktine maLavA javAmAM teo pote vinamra ane guNagrAhI hatA. tema chatAM daMbhI ke abhimAnI vyaktithI aMjAI jAya tevA teo nahotA. vyakti sattvazIla lAge to "saMgha'nA kAryAlayamAM teno vArtAlApa goThave. vArtAlApa sAro lAge to paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM paNa tenuM vyAkhyAna goThave. eka divasa RSabhadAsa rAMkAno phona Avyo : "jabalapurathI eka prophesara AvyA che. maLavA jevA che." paramAnaMdabhAIe mane vAta karI. seMTa jheviyarsa kaoNlejamAM prophesara tarIke huM bhaNAvato hato eTale paramAnaMdabhAIe mane sAthe laI javAnuM vicAryuM. samaya nakkI thayo eTale saMdezo Avyo. emanI sAthe RSabhadAsa rAMkAne ghera ame pahoMcyA. UMcA, AchA zyAmavarNA, dADhIvALA, mastake saheja TAlavALA, khAdInAM kaphanI ane pAyajAmo paherelA bahu tejasvI mukhamudrAvALA e prophesarano paricaya karAvatAM rAMkAjIe kahyuM, "A prophesara rajanIza che. jabalapuramAM philaoNsophInA prophesara che. bhagavAna mahAvIra vize sAruM bole che. ApaNe tyAM bolAvavA jevA che." pro. rajanIza sAthe judA judA viSayo upara amAre kalAkeka vAtacIta thaI. bahAra nIkaLI paramAnaMdabhAIe kahyuM, "mANasa jANakAra ane maulika vicAravALA lAge che. bhArata jaina mahAmaMDaLe emanuM vyAkhyAna goThavyuM che. ApaNe pahelAM emane sAMbhaLavA joIe. sAthe tame Avajo." ame rajanIzane sAMbhaLavA gayA. emanI maulika vAkudhArAthI prabhAvita thayA. AgAmI paryuSaNa vyAkhyAnamALA mATe paramAnaMdabhAIe emane nimaMtraNa ApyuM. pachI to pro. rajanIzanuM vyAkhyAna paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM vAraMvAra goThavAtuM gayuM. paramAnaMdabhAI rajanIza para ApharIna hatA. temanI keTalIka zibiromAM paNa teo gayA hatA. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra8 vaMdanIya hRdayasparza tulasIzyAmanI zibiramAM mane paNa sAthe letA gayA hatA. AvyA pachI e zibiranA pratibhAvarUpe "prabuddha jIvanamAM eka lekha meM lakhelo. emAM rajanIzajInA vicAromAM rahelI keTalIka asaMgatino meM nirdeza karelo te paramAnaMdabhAIne gameluM nahi. paraMtu tyAra pachI thoDA samayamAM rajanIze paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM "prema" (saMbhoga-samAdhi) vize vyAkhyAna ApIne paramAnaMdabhAI sahita badhAMne coMkAvI nAkhelAM. tyArathI paramAnaMdabhAIe paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM rajanIzanAM vyAkhyAno upara paDado pADI dIdhelo. paramAnaMdabhAImAM nikhAlasatAnI sAthe nIDaratA paNa hatI. emaNe tarata ja "prabuddha jIvanamAM rajanIza vize lekha lakhIne potAnA bhrama-nirasananI vAta karI hatI. paramAnaMdabhAInA muMbaInA jAhera jIvanathI aneka loko suparicita hatA. teo jyAM jAya tyAM ghaNA badhA paricita loko sAthe emanI vAtacIta cAlatI. eka divasa paramAnaMdabhAIno phona Avyo. kahyuM, "eka AryasamAjI bhAIe potAnA koI sAmAjika prasaMge AvavA mATe mane bahu ja Agraha karyo che. javAnI mArI icchA nathI, kAraNa ke emanA vartuLanA ke emanI jJAtinA lokomAMthI khAsa koIne huM oLakhato nathI, paraMtu Agraha eTalo badho che ke gayA vagara chUTako nathI. mArI IcchA che ke tame sAthe cAlo." ame baMne gayA. paricita yajamAne amane sAro AvakAra Apyo. paraMtu emaNe potAnI jJAtinA je je AgevAno sAthe paramAnaMdabhAIno paricaya karAvyo te koI paramAnaMdabhAIne nAmathI paNa oLakhatA nahotA. emanI sAthe vAtano dora paramAnaMdabhAI cAlu rAkhe, paraMtu pelI ajANI vyaktione koI vAtamAM rasa paDe nahi ane koI viSayanI teone jANakArI paNa nahi, eTale vAta ghaDIkamAM aTakI paDe. AthI yajamAnane paNa kSobha thato, paraMtu paramAnaMdabhAIe kahyuM, "bhAI, tame amArI ciMtA karazo nahi. ame amArI meLe badhI ja vyavasthA karI laIzuM." pachI huM ane paramAnaMdabhAI eka bAju besIne amArI vAtoe vaLagyA. paramAnaMdabhAIe kahyuM, "huM tamane mArI sAthe eTalA mATe ja lAvyo, kAraNa ke ApaNuM koI paricita vartuLa nathI. ahIM AvanArAM badhA mANaso ane emanI jJAtinA AgevAno nokariyAta varganA ane sAmAnya kakSAnA lAge che. ApaNA koI viSayamAM emane rasa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 paramAnaMdabhAI kApaDiyA paDe nahi. eTale emanI sAthe ApaNI vAta jhAjhI cAlI na zake." thoDI vAra pachI jamavAnuM patyuM eTale ame tarata tyAMthI vidAya thaI gayA. koI paNa kAryakramanuM Ayojana sArAmAM sAruM kaI rIte karavuM tenI maulika sUjha paramAnaMdabhAImAM hatI. judA judA kSetranI pratiSThita vyaktione sAmethI maLavA jaIne temanI sAthe vicAravinimaya karavAnI utsukatA temanI rahetI. tevI rIte vibhinna saMsthAo taraphathI vakhatovakhata yojAtA jAhera kAryakramomAM hAjara rahIne tenA Ayojana ane rajUAtamAMthI paNa kazuMka navuM grahaNa karavAnI vRtti paNa temane haMmezAM rahetI. paramAnaMdabhAInA aneka mitro aneka sAthIo hatA. ane kyAMka javuM hoya tyAre athavA potAnA ghare koI viziSTa mahemAna padhAravAnA hoya tyAre mitro ane saMbaMdhIone teo AgrahapUrvaka bolAvatA. sArI vastuno AnaMda pote ekalA na mANatAM, bIjAM ghaNAMne temAM sahabhAgI banAvavA teo haMmezAM tatpara rahetA. paramAnaMdabhAIne pravAsano zokha ghaNo hato. yuvaka saMgha taraphathI vakhatovakhata ekAda nAno-moTo pravAsa emaNe jarUra goThavyo hoya. potAnA vizALa saMparkanA kAraNe pravAsanuM Ayojana paNa teo sarasa, sagavaDabharyuM, sabhyane poSAya tevuM karatA. cIMcavaDa hoya ke kAzamIra, mAtherAna hoya ke kaccha, lonAvalA hoya ke vajezvarI, paramAnaMdabhAI sAthe pravAsa karavAnI judI ja majA Ave. emanA saraLa, nikhAlasa, nirdabha vyaktitvano anero paricaya thAya. nAnAM-moTAM saunI sAthe haLImaLIne teo nirAMte vAto kare. pravAsamAM paNa prAsaMgika pravacano ityAdi goThavIne, bharacaka kAryakramo yojIne pravAsane teo madhura, saMsmaraNIya banAvatA. pachInA divasomAM moMghavArInA kAraNe pravAsanA kAryakrama jaladI goThavAtA nahi, teno raMja yuvaka saMghanI samitimAM teo vyakta karatA. paramAnaMdabhAInI sAthe emanAM patnI vijayAbahenanuM acUka smaraNa thAya. paramAnaMdabhAInA jAhera jIvanane kAraNe ghare mahemAnono dhasAro niraMtara cAlyA karato hoya. e badhAMnI AgatAsvAgatA karavAmAM vijayAbahena haMmezAM tatpara rahetAM. teo suzikSita hatAM ane badhA ja viSayomAM rasa letAM. kyAreka emanA ghare gayA hoIe ane paramAnaMdabhAI na maLe to vijayAbahenanI sAthe Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vaMdanIya hRdayasparza vAtacIta karatAM kalAka kyAM vItI jAya tenI khabara paDatI nahi. vijayAbahena vyavahArakuzaLa ane dRSTisaMpanna hatAM. paramAnaMdabhAInA jIvana-vikAsamAM vijayAbahenano phALo ghaNo moTo hato. paramAnaMdabhAI eTale bahumukhI vyaktitva. paramAnaMdabhAI eTale satyanA ane sauMdaryanA pUjArI. paramAnaMdabhAI eTale prasannatA, vicArazIlatA, guNagrAhakatA, svasthatA, kalArasikatA, saMniSThA, udAratA, matAMtarakSamA, nirdabhatA, nirbhIkatA, vatsalatA vagerethI dhabakatuM jIvana. emanuM vyaktitva evuM cetanavaMtuM hatuM, ke hajIye emanI sAthenA keTakeTalA prasaMgo jIvaMta banIne najara sAme taravare che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cImanalAla cakubhAI zAha zrI cImanalAla cakubhAI zAha eTale ApaNA rASTrasthaviromAMnA eka. teo bhAratanA svAtaMtryasaMgrAmanA eka senAnI, bhAratanA baMdhAraNanA ghaDanArAomAMnA eka, bhAratanI lokasabhAnA sabhya, jaina samAjanA eka agragaNya netA, eka nAmAMkita solisiTara, aneka sAmAjika-zaikSaNika ane dhArmika saMsthAonA sUtradhAra, gujarAtI sAhitya pariSadanA varSo sudhI maMtrI, pIDha patrakAra, vicArazIla lekhaka ane samartha tattvaciMtaka hatA. cImanabhAI eTale selpha meiDa mena, emanuM jIvana eTale zUnyamAMthI sarjana. emanuM jIvana eTale prabaLa puruSArthanI gauravagAthA. - cImanabhAIno janma saurASTramAM lIMbaDI pAse pANazINA gAmamAM I. sa. 1902nA mArcanI 11mI tArIkhe sthAnakavAsI jaina komamAM thayo hato. emanA pitA cakubhAI gulAbacaMdanI Arthika sthiti sArI nahi eTale I. sa. 1900mAM teo muMbaImAM nokarI karavA gayelA. muMbaImAM jhaverI bajAramAM suthAracAlamAM eka nAnakaDI oraDImAM teo rahetA ane davA bajAramAM davAnI ekadukAne nokarI karatA. bALaka cImanabhAI be varSanA thavA AvyA tyAM emanI mAtAnuM avasAna thayuM. pitA cakubhAI bharayuvAna vaye vidhura thayA. bIjAM lagna karyA. apara mAtA raMbhAbahene bALaka cImanabhAIne potAnA ja saMtAnanI jema ucheryA-eTalI badhI sArI rIte ke cImanabhAIne potAnI janmadAtrI mAtA judI che evI khabara sudhdhAM paDavA dIdhI nahi. raMbhAbahenane potAnuM koI saMtAna thayuM nahi ethI paNa emanuM samagra vAtsalya cImanabhAI para varasyuM hatuM. prAthamika zikSaNa pANazINAmAM ane mAdhyamika zikSaNa muMbaInI bAbu pannAlAla hAIskUlamAM tathA bharaDA hAIskUlamAM laIne cImanabhAIe tejasvI kArakirdI sAthe meTrikanI parIkSA 1919mAM amadAvAdamAM ApI hatI. e jamAnAmAM meTrika sudhIno abhyAsa ocho na gaNAto. paraMtu cImanabhAInI icchA kaoNlejamAM abhyAsa karavAnI hatI. nabaLI Arthika sthitine kAraNe pitAzrInI icchA emane nokarIe besADavAnI hatI. chevaTe Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 vaMdanIya hRdayasparza eka varSa mATe elphinsTana kaoNlejamAM dAkhala thayA. kaoNlejamAM ziSyavRtti maLatAM kaTuMba upara bhaNavAno Arthika bojo nahoto eTale abhyAsa karavAnI maryAdA laMbAvAI. ema karatAM teo bI.e., ema.e. ne elaela.bI. thayA. ghaNuMkharuM pahelo naMbara meLavatA. temaNe telaMga suvarNacaMdraka tathA bIjA candrako paNa meLavyA hatA. e divasomAM suzikSitomAM ekabIjAne nAmanA AdyAkSarathI bolAvavAnI paddhati vizeSa pracalita hatI. cImanalAla cakubhAI eTale "sI.sI." elphinsTanamAM emanI sAthe bIjA paNa eka sI.sI. hatA, te ApaNA jANItA kavi ane nATyakAra caMdravadana cImanalAla mahetA. emanAM varSomAM emanI sAthenA bIjA tejasvI vidyArthIomAM azoka mahetA, yusupha maheraalI, mInu masANI, sIravAI (eDavokeTa janarala), kavi bhAnuzaMkara vyAsa (bAdarAyaNa), kavi suMdarajI beTAI, kavi amIdAsa kANakiyA vagere hatA. vidyArthIkALe cImanabhAIno svabhAva saMkocazIla hato. tenuM mukhya kAraNa e hatuM ke bolatI vakhate temanI jIbha totaDAtI hatI. bIjuM kAraNa nabaLI Arthika sthiti hatI. paraMtu temanAmAM gajabano AtmavizvAsa hato. temaNe daDha saMkalpa karyo hato ke totaDApaNA upara vijaya meLavavo ane DomosthinisanI jema sArA vaktA thavuM tathA prabaLa puruSArtha karI Arthika sthiti sudhAravI. bI.e. ane ema.e.mAM emaNe mukhya viSaya tattvajJAnano lIdho hato. pleTo. sokreTisa, erisToTala, kenTa, hegala vagerenAM lakhANonI emanA jIvana upara moTI asara paDI ane tarkayukta vicAraNAnI Teva paDI hatI. elaela.bI.nA abhyAsathI dareka paristhitino bArIkAIthI vicAra karavAnI ane zabdezabda toLItoLIne bolavA-lakhavAnI Teva paDI hatI. abhyAsanA satata parizramane lIdhe 1928mAM solisiTara thatAM sudhImAM to cImanabhAIne AMtaraDAno kSayano roga lAgu paDyo hato. oNparezana karAvavuM paDyuM ane DaoNkTaroe muMbaI choDavAnI salAha ApI. paNa muMbaI sivAya solisiTarano vyavasAya cAle nahi, eTale game te saMjogomAM muMbaImAM rahevAno ja nizcaya karyo. evA nabaLA zarIra pAsethI paNa majabUta manathI emaNe kAma lIdhA karyuM. kaoNlejamAM hatA tyArathI ja cImanabhAIne jAhera jIvananI pravRttiomAM Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cImanalAla cakubhAI zAha 33 rasa hato. potAne paDyAM tevAM kaSTo bIjAone na paDe te mATe vividha sAmAjika pravRttio thavI joIe evI emanI bhAvanA hatI ane e mATe dhagazapUrvaka kAma karavA teo utsuka hatA. 1930nI sAlathI emaNe koMgresanI laDatomAM bhAga levo zarU karyo hato. emanI Socialism in India ane Lawless Limbdi nAmanI pustikAoe javAharalAla naheru, saradAra paTela, jayaprakAza nArAyaNa vagerenuM dhyAna kheMcyuM hatuM ane ethI tatkAlIna bhAratanA sarvocca netAonA saMparkamAM yuvAna vaye ja teo AvyA hatA ane cImanabhAInA kAryathI teo prabhAvita thayA hatA. eka dhArAzAstrI tarIke cImanabhAInI khyAti ghaNI moTI hatI. temaNe briTiza sarakAranA prathama hiMdI solisiTara tarIke paNa kArya karyuM hatuM. AthI ja 1948mAM baMdhAraNa sabhA(Constituent Assembly)nI jyAre racanA thaI tyAre tenA eka sabhya tarIke cImanabhAInI nimaNUka thaI hatI. baMdhAraNa sabhAmAM emanA kAryanI javAharalAla, DhebarabhAI, dAdAsAheba mAvalaMkara vageree prazaMsA karI eTaluM ja nahi, lokasabhAnI cUMTaNInA umedavAra tarIke emanI je pasaMdagI karI temAM paNa teo saphaLa thayA ane tyAM temanI zaktino saune savizeSa paricaya thayo. I. sa. 1950mAM nyUjhIlenDamAM kaoNmanaveltha pArlAmenTarI kaoNnpharansa thaI temAM bhAratIya pratinidhi maMDaLanA eka sabhya tarIke temanI pasaMdagI thaI. tyAra pachI 1953mAM vaoNziMgTanamAM InTarapArlAmenTarI yuniyananuM adhivezana yojAyuM temAM paNa cImanabhAInI niyukti thaI. vaLI e ja varSe saMyukta rASTrasaMghanI beThakamAM bhAratIya pratinidhimaMDaLa mokalavAnuM hatuM. e pratinidhimaMDaLamAM paNa cImanabhAIne levAmAM AvyA. Ama, 1948thI 1957 sudhI cImanabhAIe dilhImAM rahI kendra sarakAranI kAmagIrImAM potAno yazasvI phALo Apyo. 1937mAM cImanabhAI kanaiyAlAla munazInA prathama saMparkamAM AvyA. emanI lekhanazakti tathA maulika ciMtanazaktithI prabhAvita thayelA munazIe emane gujarAtI sAhitya pariSadanI kArobArI samitimAM lIdhA ane 1939thI 1951 sudhI ema satata bAra varSa sudhI cImanabhAIe gujarAtI sAhitya pariSadanA maMtrI tarIke sevAo ApI hatI. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza cImanabhAI saurASTra TrasTa, presa TrasTa oNpha inDiyA, jaina klinika, muMbaI sthAnakavAsI jaina mahAsaMgha, jaina keLavaNI maMDaLa, muMbaI jaina yuvaka saMgha, saMyukta jaina vidyArthIgRha, bhArata jaina mahAmaMDaLa, bhagavAna mahAvI2 2500mA nirvANa mahotsava samiti vagere pacIsathI vadhu saMsthAomAM pramukha, upapramukha, maMtrI ke TrasTIno hoddo dharAvatA hatA. ATalI badhI saMsthAonAM kAmane teo ekale hAthe kevI rIte pahoMcI vaLatA haze evo prazna thAya. eno javAba e che ke cImanabhAI atyaMta kuzaLa vaTIvaTakartA hatA. teo dareka bAbatano pukhta ane jhINavaTabharyo vicAra karatA, paraMtu nirNaya tvarita letA. potAnA hAtha nIcenA mANasomAM pUrNa vizvAsa mUkI temanI pAsethI hoMzathI kAma letA. game tevI viSama paristhitimAM teo potAnA magajanI samatulA ane svasthatA gumAvatA nahi. 34 cImanabhAI jema ciMtanazIla lekhaka hatA tema kuzaLa vaktA ane vyAkhyAtA hatA. lekhanamAM tema vaktRtvamAM gujarAtI temaja aMgrejI e baMne bhASA para teo asAdhAraNa prabhutva dharAvatA hatA. zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha taraphathI prati varSa yojAtI paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM dara varSe teo koI eka viSaya upara mananIya vyAkhyAna ApatA. emanA vaktavyamAM hamezAM gahanatA, maulikatA, navo abhigama ane tAjagI rahetAM. temanI vANI spaSTa ne sacoTa hatI. zrotAo para teno UMDo prabhAva paDato. sva. paramAnaMda kApaDiyAnA avasAna pachI 'prabuddha jIvana'nA taMtrIpadanI javAbadArI cImanabhAInA mAthe AvI paDI. ethI moTo lAbha e thayo ke vartamAna bhAratIya ane AMta22ASTrIya rAjadvArI ne itara ghaTanAo vizenA temanA vicAro, 'prabuddha jIvana'nA vizALa vAcaka vargane sulabha thayA hatA. cImanabhAI sAtheno mAro paricaya vizeSa gADha thayo zrI muMbaI jaina yuvaka saMghanI paryuSaNa vyAkhyAnamALAnA pramukha tarIke mane javAbadArI emaNe soMpI tyArathI. te pahelAM yuvaka saMghanI kAryavAhaka samitinI beThakomAM ane anya kAryakramomAM emane maLavAnuM thatuM, paraMtu tyAre ghaNuMkharuM aupacArika vAto thatI. jyArathI emanA nikaTanA paricayamAM AvavAnuM thayuM tyArathI emanA vyaktitvanAM vividha suMdara pAsAMonuM darzana thatuM gayuM hatuM. keTalIka vAra emanI sAthe pravAsa karavAnuM paNa thayuM hatuM. chellAM keTalAMka varSathI emanI ja Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cImanalAla cakubhAI zAha 35 bhalAmaNathI emanI pADozamAM amane ghara maLyuM hatuM, eTale vAraMvAra maLavAnuM ane sAthe bahAra javAnuM banatuM. jaina dharmanA vividha viSayonI emanI sAthe carcA thatI. teo sthAnakavAsI saMpradAyanA mukhya AgevAna hatA, paraMtu saMkucita saMpradAyaparastI emanAmAMthI nIkaLI gaI hatI. ethI ja emaNe laMDananA jainone maMdira bAMdhavA mATe khAsa bhalAmaNa karI hatI ane amArI sAthe zatruMjayanI yAtrAe AvavAnI icchA darzAvI hatI. emanA sAMnnidhyamAM amane apAra vAtsalya anubhavavA maLatuM. cImanabhAIno aMtakALa eka bahuzruta tattvacintakane zobhe tevo hato. pote haoNspiTalamAM dAkhala thayA, oNparezana karAvyuM. ghare pAchA AvyA ane deha choDyo tyAM sudhInA lagabhaga pacAsa divasanA gALAnA emanA jIvanane vAraMvAra najIkathI nihALavAnuM mAre banyuM hatuM ane teno prabhAva cittamAM sudaDhapaNe aMkita thayo hato. cImanabhAI sAcA arthamAM tattvaciMtaka hatA tenI pratIti emanA A aMtakALamAM vizeSapaNe thaI hatI. chellAM keTalAMka varSathI cImanabhAI jAhera sabhAomAM, khAsa karIne emanA janmadinanI ujavaNInA prasaMge, vakhatovakhata ema kahetA : "mane mRtyuno bhaya nathI. A paLe mRtyu Ave to paNa huM te mATe sajja chuM." pote uccAreluM A kathana emaNe potAnA aMtakALamAM caritArtha karI batAvyuM. - chellAM doDheka varSathI cImanabhAInI paDozamAM rahevAne kAraNe mAre vAraMvAra sAMjanA samaye emane maLavAnuM thatuM. huM maLe tyAre jaDa ane cetana tattva, jIva ane AtmA, vizvanuM svarUpa ane vyavasthA vize ghaNI vAra carcA cAlatI. chellA divasomAM teo "zrImad rAjacaMdra graMthanI bRhad AvRtti niyamita vAMcatA. deha ane AtmAnI bhinnatA ane dehanI anityatA vizenAM zrImad rAjacaMdranAM ghaNAM mArmika vacano teo mane vaMcAvatA ane e badhAM vize pote kaMIka lakhavA icche che ema vAraMvAra kahetA. emAMnA ekAda viSaya para emaNe eka lekha lakhIne "prabuddha jIvanamAM pragaTa paNa karyo hato. cImanabhAInuM Arogya TheTha bAlyakALathI bahu sukharUpa rahyuM na hatuM. temane peTanI takalIpha vAraMvAra thatI hatI. ene kAraNe potAnA jAhera jIvanamAM haravA-pharavAnI daSTie emaNe keTalIka maryAdAo svIkArI lIdhI hatI. teo prakRtie eTalA svastha ane zAMta hatA ke temane hRdayarogano humalo thAya Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 vaMdanIya hRdayasparza evo saMbhava na hato. temanuM cittataMtra paNa atyaMta sUkSma AMdolana jhIlI samajI zake tevuM svaccha, zAMta, nirmaLa ane sukumAra hatuM. eTale cittAvegane kAraNe thatA koI rogano temane bhaya nahoto. teo koI vakhata kahetA, "huM jaIza to peTanI bImArIne kAraNe jaIza." 1982nA 11mI mArcanA roja zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha taraphathI temanI 81mI varSagAMTha saMghanA paramAnaMda kApaDiyA holamAM UjavavAmAM AvI hatI. te divase sAMje kAryakrama pachI sAthe ghare pAchA pharatAM emaNe mane kahyuM, "huM bahArathI jeTalo svastha dekhAuM chuM teTalo aMdarathI svastha nathI. AI phIla a lampa ina mAya sTamaka. huM have bahu lAMbu jIvavAno nathI. mAro aMtakALa najIka AvI rahyo che." emanA jevI vyakti svasthatApUrvaka potAnA vize AvI vAta kare to te mAnavI rahI, paraMtu teo savArathI sAMja sudhI ghare ane oNphise je rIte kAma karatA te jotAM tathA bolavAmAM, lakhavAmAM, vicAravAmAM, yAda rAkhavAmAM, TaTTAra cAlavAmAM teo je skUrti dAkhavatA te jotAM temanI zakti kSINa thatI jAya che tevuM jarA paNa lAge nahi. chellAM keTalAMka varSothI teo muMbaI bahAra bahu ochuM jatA, paraMtu muMbaImAM aneka sabhAomAM teo samayasara pahoMcI jatA ane potAnuM sacoTa vaktavya rajU karatA. temanI smaraNazakti tIvra hatI ane aneka vyaktio vize, graMtho vize, solisiTara tarIkenA potAnA vyavasAyanI bAbato vize ghaNIbadhI vAto smRtine AdhAre tarata kahI zakatA. teo potAnAM rokANo mATe koI noMdha rAkhatA nahi; paraMtu cAra-cha mahinA sudhImAM potAnAM rokANonI tArIkho temane sahaja rIte yAda rahetI. evuM kyAreya sAMbhaLyuM nathI ke cImanabhAIe smRtidoSane kAraNe eka ja divase ane samaye be rokANo svIkArI lIdhAM hoya, athavA koI sthaLe javAnuM bhUlI gayA hoya. jIvananA aMtima samaya sudhI emanI smRtizaktine kazI ja asara pahoMcI nahotI. eka divasa rAtre huM emane ghare maLavA gayo hato, paraMtu teo rojanI jema sophA para besI vAMcatA nahotA, pathArImAM sUI gayA hatA. meM pUchayuM to kahyuM, "peTamAM bahu ja duHkhe che. kazuM khavAyuM nathI. UlaTI thAya evuM thayA kare che. DaoNkTarane bolAvyA che. Aje sAMje eka kAryakramamAM mananI pUrI Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cImanalAla cakubhAI zAha 37 svasthatAthI bolyo, paraMtu Akho vakhata peTamAM satata dukhyA karatuM hatuM." huM beTho hato tyAM DaoNkTara AvyA. emane tapAsIne DaoNkTare kahyuM ke haoNspiTalamAM jaIne nidAna karAvavAnI jarUra che. be divasa pachI haoNspiTalamAM teo dAkhala thayA. cImanabhAI gharanAM svajanone keTalAka samaya pahelAMthI kahetA rahyA hatA : "mane hamaNAM hamaNAM peTamAM vAraMvAra je dukhAvo thayA kare che ke kensarano ja hovo joIe, ane A kensarane kAraNe thoDA samayamAM mAruM jIvana pUruM thaze." AvuM kahetI vakhate emanA caherA upara ke emanI vANImAM cintA ke gabharATano jarAsarakho paNa aMza jaNAto nahi. nidAna mATe teo jaina klinikamAM dAkhala thayA ane tyAra pachI peTanuM oNparezana thayuM tyAM sudhInA divaso daramiyAna teo savArathI sAMja sudhI haoNspiTalamAM temanI khabara jovA AvanAra aneka lokone maLatA, vAto karatA ane potAnI jIvanalIlA have pUrI thavAmAM che evAM garbhita sUcano paNa karatA. haoNspiTalamAM paNa kyAreka teo khATalA para sUvAne badale bahAra lobImAM sophA para beThA hoya ane badhAnI sAthe hasIne vAto karatA hoya. eka vakhata meM kahyuM paNa kharuM, "kAkA, atyAre tame pote koI daradI jevA lAgatA nathI, paraMtu jANe daradInI khabara jovA AvyA ho evA lAgo cho." oNparezana thayuM tyAra pachI emanA jIvanano eka navo tabakko cAlu thayo. kensaranI gAMTha che ane te ghaNI prasarI gaI che e prakAranuM nidAna thayA pachI ane bAyapAsa sarjarI thayA pachI cImanabhAIne asahya pIDA thavA lAgI. kyAreka emane rAhata maLe te mATe ghenanAM ijekzana paNa apAyAM. teo ghaNuMkharuM pathArImAM sUtA hoya ane UMghatA hoya athavA ardhajAgrata dazAmAM hoya. have ekasAthe vadhAre samaya besavAnI ke vAta karavAnI emanI zakti ghaTatI javA lAgI. je bole temAM paNa vAkya pUruM thatAM ThIka ThIka vAra lAgatI. eve samaye paNa emaNe "prabuddha jIvana mATe lekha lakhAvyo. A divaso daramiyAna emanuM dharmaciMtana savizeSapaNe cAlyuM. dharma pratye teo pUrI AsthAvALA hatA. paraMtu teo buddhizALI hatA tethI tarkasaMgata vAta svIkAravAnuM temane vadhAre gamatuM. paraMtu have teo kaMI vizeSa bhAvArdra banyA hatA. A vizvanAM tamAma gUDha rahasyono tAga meLavavAnuM gajuM manuSyanI buddhimAM nathI, ane ethI parama tattva pratyenI zaraNAgatino bhAva ja mahattvano Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 vaMdanIya hRdayasparza che, e vAta upara teo bhAra mUkavA lAgyA hatA. teo judAM judAM dharmastotronuM raTaNa karatA hatA, paraMtu te yaMtravat banI jAya tyAre baMdha karI detA hatA. oNparezana pachI cImanabhAI mAtra pravAhI khorAka ja laI zakatA ane te paNa alpa pramANamAM. pariNAme temanuM zarIra divase divase kSINa thavA lAgyuM. cahero paNa karamAvA lAgyo. temane ghare lAvavAmAM AvyA, jethI vAtAvaraNa thoDuM badalAya. temane kensara che evI DaoNkTaroe jANa karI dIdhI hatI ane cImanabhAI pote paNa maLavA AvanArAone pUrI svasthatApUrvaka kahetA, "mane kensara che. A have mArA aMtima divaso che." A divALIne divase sAMje azakti ghaNI hovAchatAM bahAranA rUmamAM AvIne sophA parateo beThA hatA. "prabuddha jIvanano chello aMka vAMcatA hatA. huM temane maLavA gayo tyAre emane bahAra beThelA joIne ghaNo harSa thayo ane ema thayuM ke A rIte jo tabiyata sudharatI jAya to be-cAra mahinA kazo ja vAMdho nahi Ave. e divase teo vadhAre sArI rIte bolI zakatA hatA. alabatta, teo vAta karatAM karatAM ghaDI ghaDI bhAvA banI jatA hatA. AMkhamAM AMsu AvI jatAM hatAM. emaNe kahyuM, "jema jema mRtyu pAse Ave che tema tema A saMsAra asAra che, badhuM jamithyA che evo bhAsa dRDha thato jAya che. Ama chatAM manuSya saMsAramAM ATalo badho Asakta kema rahyA kare che e eka moTo koyaDo che !" - divALIne divase rAtre emane lohInI UlaTI thaI. DaoNkTaronI daSTie A nizAnI bahu sArI na gaNAya. eTale ke jIvanano aMta dhAryA karatAM have ghaNI jhaDapathI pAse AvI rahyo che. kensara peTamAM vadhAre prasaratuM jatuM hatuM. bIjA divasathI emanI mAMdagI ghaNI vadhI gaI. pravAhI AhAra paNa ghaTavA lAgyo, jAte UThavA-besavAnI zakti kSINa thaI gaI. dharmazravaNa mATenI utsukatA vadhavA lAgI. bAjunA upAzrayamAMthI pU. dharmazIlAzrIjI mahAsatIjI tathA anya mahAsatIjI savAra-sAMja AvIne stotro ItyAdi saMbhaLAvavA lAgyAM. cImanabhAI paNa mahAsatIjI sAthe te stotro bolavA lAgyA. yaMtravat thAya to paNa raTaNa karavAnuM have temane rucavA lAgyuM. vaLI, "he arihaMta bhagavAna, huM tamAre zaraNe chuM." evuM raTaNa paNa teo vAraMvAra karavA lAgyA. kArataka suda cothanI rAtre huM temanI pAse Ubho hato. hAtha-paga potAnI meLe UMcAnIcA karI zake eTalI zakti paNa have temanA zarIramAM rahI na hatI. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 cImanalAla cakubhAI zAha AMkho saheja kholatA, paraMtu nihALavAnI zakti ghaNI ochI thaI gaI hatI. hajI teo sAMbhaLI zakatA hatA ane kaMI pUchIe to thoDI vAre dhIme dhIme uttara ApatA hatA. ,, bIje divase savAre huM temanI pAse gayo tyAre teo moM AkhuM kholIne je rIte lAMbA zvAsa laI rahyA hatA te jotAM emanI aMtima paLa pAse AvI rahI che ema lAgyuM. pU. mahAsatIjI zrI dharmazIlAe 'sahajAnaMdI zuddha svarUpI avinAzI huM AtmA chuM." e padanuM raTaNa cAlu karyuM hatuM. pU. mahAsatIjIe emane kahyuM, "cImanabhAI ! tamane badhAM paccakhANa sAthe saMthAro levaDAvuM ?' e vakhate cImanabhAIe saMmati darzAvI ane potAnI meLe be hAtha UMcA joDyA ane pathArImAM beThA thaI gayA. ATalI badhI tAkAta emanA zarIramAM acAnaka kyAMthI AvI gaI e navAI pamADe tevuM dazya hatuM. mahAsatIjIe saMthAro uccAryo te pachI cImanabhAInA caherA para nirdoSa prasannatA ane asAdhAraNa teja patharAI gayAM. A eka camatkRti-bharelI ghaTanA banI gaI. manuSyane dharmanA tattvamAM zraddhA prere evI e ghaTanA hatI. tyAra pachI thoDI vAre temaNe potAno deha choDyo. avasAna pachI cImanabhAInA za2I2mAM dhIme dhIme teja vadhavA lAgyuM. have emanI AMkho potAnI meLe khullI rahevA lAgI. DaoNkTaranA baMdha karavA chatAM te baMdha rahetI nahotI. emanA caherA upara svasthatA ane zAMti patharAyelAM dekhAtAM hatAM. cImanabhAInA laukika jIvanano A rIte aMta Avyo. eka mahAna vibhUtinI jIvanalIlA A rIte pUrNa thaI. chellI mAMdagI daramyAna cImanabhAInI dharmatattvanI khoja vizeSapaNe cAlI. potAne je anubhavo thatA gayA te temaNe 'prabuddha jIvana'nA chellA traNa aMkomAM pragaTa karyA. paraMtu emAM jeTaluM lakhAyuM teTaluM ja temane kahevAnuM hatuM ema na kahI zakAya. te pachInA chellA pAMca-sAta divasamAM emane je anubhUti thayA karI tene teo zabdamAM vyakta na karI zakyA, paraMtu teo jo kaMI lakhAvI zakyA hota to eka vizeSa anubhUtino prakAza ApaNane sAMpaDyo hota. mRtyunA saMdarbhamAM prajJAzIla manuSyanI jIvanadRSTi uttarottara kevI Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vaMdanIya hRdayasparza parimArjita thatI jAya che tenuM nidarzana cImanabhAIno aMtakALa banI rahe che. cImanabhAInuM jIvana mArA jevA anekane mATe preraNAstrota samAna rahyuM che. chellAM keTalAMka varSomAM emanA atyaMta nikaTanA saMparkamAM AvavAnuM banyuM. emanA nirmaLa, vAtsalyapUrNa aMtaraMga jIvanano paricaya thayo. teo haMmezAM kAryarata, svastha ane prasanna rahetA. anAsakta bhAve teo ghaNI saMsthAo dvArA ghaNI pravRttio karatA. emano prabhAva evo moTo hato ke emanA kahevA-mAtrathI keTalAya loko vividha pravRttio mATe puSkaLa dAna ApatA. lokono emanA upara apAra vizvAsa ane prema hato. - cImanabhAI dRSTisaMpanna mahApuruSa hatA. emanI vicAraNA haMmezAM vizada ane tarkapUta rahetI. teo saMyamI ane mitabhASI hatA. vividha pravRttio aMge ghaNI vyaktione ghaNI bAbatomAM sUcanA ke mArgadarzana teo ApatA. teo tvarita nirNaya letA, ane vastu, vyakti ke paristhitine eTalI jhaDapathI samajI letA ke sAmAnya rIte emano nirNaya kyAreya khoTo Tharato nahi. cImanabhAI jema uttama vaktA hatA tema uttama lekhaka paNa hatA. uMmara thatAM, smaraNazakti zithila thatAM ke anya prakRtigata kSatio uddabhavatAM keTalAya sArA vaktAo moTI uMmare nirarthaka lAMbuM ane aprastuta bolatA thaI jAya che. cImanabhAI 81 varSanI uMmare paNa samayAnusAra potAnA vicAro kramabaddha, tarkasaMgata, abhinava maulika dRSTithI sacoTa rIte asmalita vANImAM vyakta karatA. emanAM lakhANonI zailI paNa saraLa, nirADaMbara, pAradarzaka hatI. keTalIka vAra gAMdhIjInI zailInI yAda apAve evI te rahetI. zikSaNa hoya ke rAjakAraNa, dharma hoya ke sAmAjika bAbata - e dareka vize emanuM maulika ciMtana preraka ane mArgadarzaka banI rahetuM. gAMdhIjIe kahyuM hatuM ke "mAruM jIvana e mAro saMdezo che." mahApuruSonAM jIvana varSo sudhI anekane mATe preraNArUpa banI rahe che. sva. cImanabhAInA jIvanakArya ane saguNono jyAre vicAra karIe tyAre ApaNane temAMthI kaMI navI ja preraNA sAMpaDI rahe che. emanuM samagra jIvana preraNAstrota samuM hatuM. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meDama sophiyA vADiyA suprasiddha thiosophisTa meDama sophiyA vADiyA mAtra bhAratamAM ja nahi, bale samagra jagatanAM eka tejasvI nArIratna hatAM. meDama sophiyA vADiyAnA aMgata paricayamAM AvavAnuM mAre lekhakonI AMtararASTrIya saMsthA pI.I.ena.nA nimitte banyuM hatuM. e pahelAM meDama vADiyAne koI koI prasaMge bolatAM sAMbhaLelAM hatAM. emanA umadA vaktavyathI ane vyaktitvathI tyAre huM bahu prabhAvita thayo hato. meDama vADiyA muMbaImAM nyU marina lAInsa khAte AvelA thiosophI holanA makAnamAM uparanA mALe rahetAM. bIje mALe emanI oNphisa. AkhuM makAna emanI suvAsanuM pariNAma. emanA kArya ane kAryakSetra mATe dezaparadezanA thiesophisTa mitroe moTI rakama ApIne A makAna taiyAra karAveluM. pI..ena.nI bhAratanI zAkhAnI sthApanA meDama vADiyAe karelI. enI vArSika sAmAnya sabhA thiosophI haoNlanA makAnamAM dara varSe maLe. sabhA purI thayA bAda meDama vADiyAnA ghare cA-pANI mATe javAnuM nimaMtraNa paNa dara varSe maLatuM. eka nAnI maMDaLI jAme. cA-pANInI sAthe koIkanI kavitA ke vArtAnA vAMcanano kAryakrama paNa yojAyo hoya. vArSika sAmAnya sabhA uparAMta vakhatovakhata videzathI AvatA kavi-lekhako ke muMbaI tathA muMbaI bahAranA bhAratIya kavi-lekhako sAthe aupacArika ke anaupacArika milananA kAryakramo jyAre goThavAyA hoya tyAre paNa meDama vADiyAne tyAM cA-pANI paNa rAkhavAmAM AvyAM hoya. e vakhate meDamano vizeSa paricaya thAya. teo udAra ane atithivatsala hatAM. kAryakramanA Ayojana ane saMcAlanamAM teo jeTaluM dhyAna rAkhe teTaluM ja vyavasthAmAM paNa dhyAna rAkhe. eka videzI nArI bhAratIya jIvana ane saMskArane keTalAM badhAM AtmasAt karI zake tenuM javalaMta udAharaNa eTale meDama vADiyA. videzamAM janmelAM, videzamAM UcharelAM, cahero paNa videzI, chatAM bhAratIya jevAM lAge Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 vaMdanIya hRdayasparza evAM gauravarNanAM tejasvI meDama vADiyA pAzcAtya ane paurastya saMskRtinA samanvayanA uttama udAharaNarUpa dekhAya. kapALamAM moTo lAla cAMllo, seMtho pADIne oLelA vALa, ghaNuM kharuM pILA ke kesarI raMganI sADI, bhAratIya bhAvanAbharyA hAvabhAva, zAMta prasanna mukhamudrA, smitabharI madhurI vANI vagerenI chApa prathama darzane atyaMta sacoTa paDe. meDama haMmezAM satata kAryarata jaNAya. potAne mATe samayapAlananA custa AgrahI. khoTI vAtomAM samaya na bagADe. dezaparadezanA aneka mahAna kavilekhako ane thiosophisTa mahAnubhAvo sAthe ghaniSTha maitrI. teo temanI sAthe satata saMparkamAM rahe. te badhAMnI sAthe niyamita patravyavahAra cAlato hoya, chatAM emanI vAtacItamAM kyAMya abhimAnano raNako nahi. emanA vartanamAM kyAMya ADaMbara jaNAya nahi. emanI oNphisanuM vAtAvaraNa paNa zAMta ane preraka. sahu koI ma svare vAta kare. meDamanI cembaramAM saMdezo pahoMce eTale bIjAM kAma paDatAM mUkIne maLavA AvanArane tarata ja teo bolAve. emane maLavuM e paNa eka AnaMdano viziSTa anubhava. 1977mAM yojAyelI pI.i.ena.nI sIDanInI AMtararASTrIya kaoNMgresamAM mAre bhAratIya pratinidhi tarIke bhAga levAno hato e nimitte ane 1979mAM e ja rIte rIo DI jAneronI AMtararASTrIya koMgresane nimitte mAre meDama vADiyAne aneka vAra maLavAnuM thayuM hatuM. tyAre emano aMgata paricaya savizeSa thayo. emanI pAse jatAM eka mAtAtulya apAra vAtsalyano anubhava thato. jyAre emane maLuM tyAre teo atyaMta svastha ane prasanna hoya. bIjAnI koI paNa vAta ke muzkelI tarata samaje. kaMI paNa kAma hoya to sTAphane tAbaDatoba sUcanAo apAI hoya ane nirdhArita samaye e kAma avazya pAra paDyuM ja hoya. eka vakhata meDama vADiyAne emanI oNphise huM maLavA gayo hato. tarata pANI lAvavA mATe nokarane sUcanA apAI. nokara pANI laIne Avyo. paraMtu Dora klojharane kAraNe bAraNuM kaMIka jhaDapathI vasAyuM. nokaranA hAthane dhakko lAgyo. pANIno glAsa nIce paDI gayo ane kAcanA TukaDA cAre bAju UDyA. Tebala paranI copaDIo ane agatyanA kAgaLa para ghaNuMbadhuM pANI UDyuM. paraMtu Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meDama sophiyA vADiyA 43 e vakhate meDame nokarane kaMI Thapako Apyo nahi. emanA caherA upara jarA paNa vyagratA dekhAI nahi. teo evAM ja svastha ane zAMta hatAM. daseka miniTa huM emanI pAse beTho hoIza. daramiyAna nokare AvI badhuM sApha karI nAkhyuM. paraMtu meM joyuM ke jANe kazuM banyuM ja nathI evI rIte meDama mArI sAthe vAto karatAM rahyAM. viparIta prasaMge paNa samatA na gumAve evI svasthatA meDamamAM tyAre jovA maLI. meDama vADiyAe yuvAna vaye perisanI seborna yunivarsiTI, nyUyaoNrkanI yunivarsiTI ane laMDananI skUla oNpha orienTala sTaDIjhamAM abhyAsa karyo hato. 1920 thI 1929 sudhI yuropa ane amerikAmAM teo rahyAM hatAM. iMgliza, phrenca ane speniza bhASA upara emanuM asAdhAraNa prabhutva hatuM. te darekamAM emanuM vastRtvachaTAdAra rahetuM. 1930mAM teo bhAratamAM AvyAM. te samayathI The Aryan Path nAmanA sAmayikanuM taMtrIpada emaNe svIkAryuM hatuM. pacAsa varSathI adhika samaya emaNe A sAmayikane potAnI sevA ApI. emanI bIjI moTI sevA te bhAratamAM AvIne emaNe pI.I.ena.nA akhila bhAratIya kendranI sthApanA karI te che. emaNe "dhI inDiyana pI.I.ena." nAmanuM sAmayika cAlu karyuM. e mATe paNa emaNe potAnA jIvanano ghaNo amUlya samaya Apyo. meDama vADiyAe thiosophInI, pI.I.ena.nI ane itara viSayanI ghaNI rASTrIya ane AMtararASTrIya pariSadomAM sakriya bhAga lIdho hato. prathama darzane ja tejasvI jAjavalyamAna vyaktitva ane asarakAraka vAkachaTAne kAraNe meDama vADiyA je koI AMtararASTrIya pariSadamAM bhAga le tyAM badhAMmAM jANItAM banI jatAM. eka vAra temane maLyA pachI varSo sudhI vividha pariSadanA pratinidhio bhAratamAM ke videzomAM temane satata yAda karatA rahyA che. meDama vADiyA sAcA thiesophisTa hatAM. badhA dharma pratye, badhA dezonI prajAo pratye temane hRdayathI pUro samabhAva, premabhAva, AdarabhAva raheto. teo atyaMta nispRha ane nirAsakta rahetAM. eka vakhata eka pustakamAM chapAvavA mATe meM emanI pAse emanA phoTAnI mAMgaNI karI tyAre jANavA maLyuM ke teo kyAreya phoTo paDAvatAM nathI ane chApavA mATe kyAMya phoTo ApatAM nathI. koI kAryakramamAM emano phoTo levAya to temane game nahi. ane Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 vaMdanIya hRdayasparza chApAmAM chapAya to nArAja thAya. potAno phoTo na levAya ane na chapAya e mATe agAuthI sahaja rIte kyAreka teo kAryakramanA Ayojakone sUcanA paNa ApatAM. meDama vADiyAnA ghare emanA nokaro paNa saunI sAthe premathI varte. kuTuMbanA jANe sabhya hoya evo sabhAva meDama emanA pratye rAkhe. pote ekalAM hatAM. emanA pati suprasiddha thiosophisTa zrI vADiyAnuM varSo pahelAM avasAna thayuM. tyAra pachI meDama ekalAM rahetAM hatAM. paraMtu nokarone potAnA svajananI jema sAcavatAM. eka bahu jUnA nokaranuM jyAre avasAna thayuM hatuM tyAre eka svajana gumAvyA jeTaluM duHkha temaNe anubhavyuM hatuM. chellA keTalAka mahinAthI meDamane maLavAnuM mAre thayuM na hatuM. emane maLavAno vicAra karato ane kaMIka kAraNa AvI paDatuM athavA gayo houM tyAre meDama oNphisamAM hoya nahi. tyAra pachI eka vakhata jayAre huM zrI umAzaMkara jozI sAthe pravAsamAM hato tyAre pI.I.ena.nI nabaLI Arthika sthitinI vAta nIkaLI ane AMtararASTrIya heDakvArTarsamAM cUkavavAnI bAkI rahelI moTI rakamanI paNa vAta thaI. umAzaMkarabhAI pI.I.ena. nA upapramukha hatA. emaNe e rakama aMge zuM karI zakAya teno vicAravinimaya karavA mATe meDamane maLavAnI mane bhalAmaNa karI hatI. paraMtu huM temane maLe te pahelAM to meDama vidAya thayAM. coryAsI varSanI vaye muMbaImAM temanuM avasAna thayuM. meDamane maLavAnI icchA manamAM ja rahI gaI. meDama sophiyA vADiyA bahu lokasaMparkamAM AvatAM nahotAM. sAcA jijJAsu, thiosophisTa ke lekhakone to teo jarUra maLatAM, paraMtu sadA anAsakta rahetAM. emanA avasAnathI mArA jevA keTalAe vatsala mAtAno prema gumAvyA jevI lAgaNI anubhavI haze! Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaurIprasAda jhAlA pro. gaurIprasAda jhAlA eTale eka sAdhucarita prAdhyApaka. muMbaInI seMTa jheviyarsa kaoNlejamAM saMskRta ane gujarAtI viSayanA prAdhyApaka tarIke emaNe yuvAna vaye potAnI kArakirdIno AraMbha karyo hato ane uccatara sthAna ke pada prApta thavAnI vAraMvAra taka maLatI hovA chatAM AjIvana e ja kaoNlejamAM niSThApUrvaka teo kAma karatA rahyA hatA. muMbaImAM 65 varSanI vaye emanuM avasAna thayuM hatuM. gaurIprasAda cunIlAla jhAlA e emanuM pUruM nAma hatuM. paraMtu vidyArthIo ane adhyApaka sAthIomAM "jhAlAsAheba'nA AdaraNIya nAmathI teo vadhu jANItA hatA. kuTuMbIomAM "bhAnubhAI" nAme teo oLakhAtA. 1907nA eprilanI 6ThThI tArIkhe jAmanagaramAM emano janma thayo hato. meTrika sudhIno abhyAsa paNa emaNe tyAM ja karelo. emanA pitAzrI tyAre "cunIkAkA'nA nAmathI jAmanagaramAM eka jANItA vaidya hatA. jhAlAsAhebe 1924mAM muMbaI AvI eka saMbaMdhIne tyAM rahIne senTa jheviyarsa kaoNlejamAM abhyAsa karyo hato. 1928mAM muMbaI yunivarsiTInI parIkSAmAM mukhya viSaya saMskRta sAthe teo prathama vargamAM bI.e. thayA hatA. teo vidyArthI tarIke svabhAve ochAbolA, svamAnI ane kaMIka zaramALa hatA, paraMtu potAnI vidyAprIti ane abhyAsaniSThAthI potAnA saMskRtanA prAdhyApaka jarmana pAdarI phAdhara jhImaramAnanAM prema ane mAna prApta karelAM. 1930mAM ema.e. thayA pachI emanI e ja kaoNlejamAM saMskRtanA prAdhyApaka tarIke nimaNUka thaI hatI. emanuM avasAna thayuM tyAM sudhI emaNe tyAM ekadhArI niSThAthI saMskRtanA prAdhyApaka tarIke kAma karyuM hatuM. jhAlAsAhebe AraMbhathI ja je jIvanarIti apanAvI hatI tene emaNe AjIvana custapaNe nibhAvI hatI. samayapAlananA teo atyaMta AgrahI hatA. jUnA samayanA nAgaro peThe gharamAM teo dhotiyuM paheratA paNa bahAra moTe bhAge AchA badAmI ke AchA pILA raMgano sUTa, TAi, vAdharI vinAnA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 vaMdanIya hRdayasparza ne hamezAM polizathI caLakatA badAmI bUTa, rojeroja jAte ja dhoyelAM svaccha sapheda mojAM ane mAthe kALI TopI A emano nityano pozAka hato. sUTa sAthe TopI paheravAno rivAja bhUMsAvA mAMDyo tyAre ya emaNe TopI choDI nahotI. mAthe nahi to hAthamAM paNa kALI TopI haMmezAM emanI sAthe rahetI ja. kaoNlejamAM e TopI teo eka nizcita sthAne ja rAkhatA. e sthAne e TopInuM darzana kaoNlejamAM emanI hAjarInuM sUcaka banI gayuM hatuM. e ja rIte comAsAmAM varasAda hoya ke na hoya paNa chatrI sadAya emanI sAthe rahetI. kyAreka vadhu varasAdamAM grAMTaroDanA vistAramAM pANI bharAI jatAM javuM-AvavuM muzkela bane evA varSanA ekAda-be divasa sivAya kaoNlejamAM emanI hAjarI niyamita hatI. pANImAM cAlavAthI emane paganI takalIpha thaI jatI, kAraNa ke nAnapaNathI emane eka page hAthIpagAno roga hato. bahu cIvaTa ne niyamitatAthI eno upacAra jArI rAkhI emaNe varSothI e rogane AgaLa vadhato aTakAvI rAkhyo hato. kaoNlejamAM jhAlAsAhebanI prakRti gaMbhIra gaNAtI, paNa bI.e.nA vargamAM temanI narmamarmayukta vinodavRttinuM darzana thatuM. kaoNlejamAM varganAM vyAkhyAno mATe teo sadAya sajja rahetA ane samayasara emano abhyAsakrama pUro karatA. sTApharUmamAM varSothI emanI beThaka nizcita hatI ane ethI e 'jhAlAsAhebanI khurazI' tarIke jANItI thaI gayelI. jhAlAsAheba pratyenA mAnathI sAthI adhyApako paNa e khurazI emanA mATe khAlI ja rAkhatA. kaoNlejamAM saMskRta uparAMta teo inTara ane bI.e.mAM gujarAtI paNa zIkhavatA. kaoNlejanA gujarAtI sAhityamaMDaLanA teo pramukha paNa hatA ane e maMDaLa dvArA teo anekavidha sAhityika pravRttio calAvatA. temAM 'razmi' nAme e maMDaLanuM eka mukhapatra emaNe zarU kareluM je e samayanA gujarAtI sAhityakSetramAM pratiSThA pAmeluM. gujarAtI bhASAnA saMzodhanakArya mATe kanaiyAlAla munazInI sahAyathI emaNe eka rakama paNa ekaThI karelI, paNa eka yA bIjA kA2Ne e yojanA teo nivRtta thayA tyAM sudhI amalamAM AvI zakI nahotI. vedo, upaniSada, rAmAyaNa-mahAbhArata, kAlidAsa, bhavabhUti, zrIharSa, bhAravi vagerenuM emanuM adhyayana kaoNlejanA adhyApanakALanA AraMbhathI ja saMgIna hatuM. emanAM vyAkhyAnomAM vidvattA dekhAI AvatI. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 gaurIprasAda jhAlA kyAreka teo saMskRtamAM paNa bhASaNa ApatA, paNa potAnA pAMDityanuM pradarzana na karavA aMge teo sadAya sajAga rahetA. khAvApIvAnI bAbatamAM jhAlAsAheba atyaMta custa hatA. zarUmAM to teo koIneya tyAM kazuM letA nahi. kaoNlejamAM paNa pANI sudhdhAM pItA nahi. bahu varSo pachI sAthI adhyApakonA Agrahane vaza thaI emaNe kaoNlejamAM cA pIvA pUratI chUTa svIkArI hatI. teo ghare savAre bahu vahelA UThI jatA. nityakarma, pUjApATha vagerethI paravArI kaoNleja pahoMcI jatA. koI vidyArthI ghera Ave to tene mArgadarzana ApatA. bahu nAnI uMmare emanI eka AMkha khoTI thaI gayelI ene bIjI AMkha paNa bahu vAcanane kAraNe nabaLI paDelI eTale rAte teo kaMI vAMcatA nahi, paNa niyamita reDiyo sAMbhaLatA ane nava-sADA nave sUI jatA. divase bArI pAsenI eka khurazI para emanuM lekhanavAcana thatuM, paNa anyathA teo nIce gAdI para besatA. betraNa pholDiMga khurazIo ane pustakonuM eka kabATa e emanA gharanuM rAcaracIluM. paNa emanI ATalI sAdagI vacce ya e nAnakaDA gha2nuM vAtAvaraNa sadA vidyAvyAsaMgathI mahekatuM rahetuM hatuM. 1950mAM huM ema.e. thayo ane tyAra pachI jheviyarsa kaoNlejamAM joDAyo tyArathI e jhAlAsAhebanA avasAna sudhI dara aThavADiye ekabe vakhata emane maLavA emanA ghare jato hato. jheviyarsa kaoNlejamAM pahelAM emanA vidyArthI tarIke ane pachI emanA madadanIza adhyApaka tarIke ema aDhI dAyakA sudhI jhAlAsAhebanA sahavAsamAM AvavAnI ane emanA jIvanamAMthI preraNA meLavavAnI suMdara taka sAMpaDI hatI. amArA dAmpatyajIvananA nirmANa ane ghaData2mAM emano ghaNo mahattvano phALo hato. amArA kuTuMbanA upara emanI satata AziSa varasatI. vidyAvyAsaMgathI mahekatA jhAlAsAhebanA e gharanAM amArAM aneka smaraNo tAjAM che. 1935mAM jhAlAsAhebanAM patnI rudrabALAbahenanuM avasAna thayuM hatuM. tyAre jhAlAsAhebanI uMmara aThThAvIsa varSanI hatI. nAgarI nAtanA rivAja pramANe patnIne jAte ja agnisaMskAra karI emaNe svajanonA Agraha chatAM punarlagnanI potAnI anicchA prakaTa karI dIdhI hatI. vidhura thayA pachI naiSThika brahmacaryanA pAlana mATe emaNe aMgata vyavahAramAM keTalAka niyamo svIkArI Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 vaMdanIya hRdayasparza lIdhA hatA. AhAramAM pUro saMyama teo rAkhatA. vinAkAraNa koIne tyAM javalle ja jatA. rastAmAM paNa UbhA rahI koI sAthe bahu vAto karatA nahi. sAmAjika vyavahAramAM paNa anivArya hoya tyAM ja jatA ane kAma patye turata pAchA pharatA. koI kAryakramamAM javAnuM thAya to tyAM teo samayasara ja pahoce ne kAryakrama pUro thatAM koIne maLavA khAtara paNa khAsa rokAyA vinA pAchA phare. eka vakhata muMbaInA eka pratiSThita vidvAnanA kAryakramamAM emane bolavAnuM hatuM. teo samayasara haoNla upara pahoMcI gayA. haoNlamAM dAkhala thanAra teo ja prathama hatA. haoNlamAM nokaro sAphasUphI karI rahyA hatA. jhAlAsAheba aDadho kalAka tyAM beThA. ekAda-be zrotAo sivAya AyojakomAMthI koI tyAM AvyuM nahotuM. eTale jhAlAsAheba pAchA ghare cAlyA AvyA hatA. jhAlAsAheba AvIne pAchA cAlyA gayA che tenI khabara paDatAM Ayojakoe emane ghare jaI kSamA mAgI hatI. kaoNlejanAM paryaTanomAM jhAlAsAheba acUka joDAtA. joke tyAMye haraphara na karatAM ekAda sthAna pasaMda karIne besI jatA. kaoNleja javA-AvavAmAM paNa ghara pAsethI TreinamAM marIna lAInsa sTezane javAno ane tyAMthI cAlatAM kaoNleja javAno emano krama varSothI ekadhAro rahelo. eTale muMbaInA basavyavahArathI paNa teo bahu paricita nahotA ane basamAM besavuM paNa emane phAvatuM nahi. jhAlAsAheba bahAranI bahu javAbadArIo svIkAratA nahi ane svIkAre to niSThApUrvaka ne samayasara pAra pADatA. prasiddhithI dUra rahevAnI potAnI prakRtine kAraNe sArAsArA kAryakramomAM paNa teo vaktA ke pramukha thavAnuM TALatA. sahaja rIte je saMbaMdha vikase te sivAya navA saMbaMdho bAMdhavAnI utsukatA teo rAkhatA nahi. e ja rIte saMbaMdhano upayoga karI kadI koI lAbha levAmAM paNa teo mAnatA nahi. emanuM jIvana ja evI rIte goThavAyuM hatuM ne aMgata ghaNIkharI bAbatomAM emaNe evo svAzraya meLavyo hato ke potAne mATe bIjA koI pAsethI kaMI paNa apekSA rAkhavAnI emane jarUra ja paDatI nahi. sarakArI ke yunivarsiTInI aneka samitiomAM emanI nimaNUka thatI rahetI, paNa temAMye emanuM valaNa haMmezAM taTastha ane nIDara rahetuM. potAnA spaSTa ane sAcA abhiprAyathI koIne mAThuM lAge to enI teo paravA rAkhatA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaurIprasAda jhAlA nahi. jheviyarsanI potAnI nokarIthI emane pUro saMtoSa hato, eTale bahArathI AvatA aneka lobhAmaNA prastAvo teo pAchA vALatA. eka arasAmAM jheviyarsamAMthI bI.e.nA vargamAMthI saMskRtano viSaya kADhI nAkhavAnI hilacAla cAlI hatI. ane e ja samayamAM bhAratIya vidyAbhavanamAMthI DaoN. velanakara chUTA thatAM tyAM saMskRta-prAkRta vibhAgamAM DAyarekTara tarIke munazIjIe jhAlAsAhebane levA vicArI e aMge vATAghATo calAvelI, paraMtu jhAlAsAhebe jheviyarsa nahi choDavAnuM ja nakkI karyuM hatuM. jema vyavahAramAM tema lekhanamAM paNa jhAlAsAheba spaSTavaktA hatA. gujarAtImAM joke bahu ochuM lakhatA, paNa vivecana vagere je kaMI lakhe temAM teo akAraNa prazaMsAvALuM ke khuzAmatabharyuM kyAreya kazuM lakhatA nahi. vivecanamAM teo guNadoSanI samatApUrvaka spaSTatAthI carcA karatA. eka vakhata muMbaInA eka jANItA patrakAra kavie potAnA kAvyasaMgrahanI prastAvanA lakhI ApavA mATe jhAlAsAhebane vinaMtI karI. jhAlAsAhebe e mATe nA pADI. eTale e kavie jhAlAsAhebanA eka bhUtapUrva priya vidyArthI zrI pravINacandra rUpArela dvArA pharI AgrahapUrvaka vinaMtI emane ghare jaI karI. chevaTe jhAlAsAhebe e vinaMtI svIkArI. kAvyasaMgrahajhINavaTathI vAMcIne jhAlAsAhebe prastAvanA lakhIne kavine ApI. paraMtu kAvyasaMgraha chapAyo tyAre temAM jhAlAsAhebanI prastAvanA nahotI. kavie bahAnuM kADhyuM ke TapAlamAM pote presane prastAvanA mokalI ApI hatI. paraMtu TapAlamAM guma thaI gaI eTale chapAI nathI. jhAlAsAheba samajI gayA ke pote kaDaka prastAvanA lakhI che mATe chApI nathI ane khoTuM bahAnuM kADhe che. jhAlAsAhebe kavine kahyuM, kAvyasaMgrahamAM prastAvanA nathI chapAI teno kaMI kheda na karazo. mArI pAse prastAvanAnI bIjI nakala che. "saMskRtimAM chApavA mATe e mokalI ApuM chuM. sAthe noMdha lakhIza ke tamArA kAvyasaMgraha mATe prastAvanA lakhI hatI, paraMtu saMjogavazAta temAM chapAI nathI." e sAMbhaLI kavi vicAramAM paDI gayA. AvegamAM te bolI UThyA, "jhAlAsAheba, A prastAvanA chapAvIne tamAre mane mArI nAkhavo che? tame prastAvanA lakhIne kavi tarIke mAro ekaDo ja kADhI nAkhyo che. AvI prastAvanA mArA saMgrahamAM kevI rIte chApuM? pachI muMbaInA kaviomAM mAruM sthAna zuM rahe?" Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50. vaMdanIya hRdayasparza "to pachI tamAre jUThuM bolavAnI zI jarUra hatI ? te ja vakhate mane prastAvanA pAchI dIdhI hota to ? bolo, have A prastAvanA mokalAvuM saMskRti'mAM chapAvA mATe?" "mArA para dayA karo. A prastAvanA nahi chapAvo to mArA upara moTo upakAra thaze." kavie AjIjI karI eTale jhAlAsAhebe te ja vakhate prastAvanAnI nakala phADI nAkhI ane kavine abhayavacana ApyuM ke "e prastAvanA have kyAMya chapAze nahi." amArI jheviyarsa kaoNlejamAM keTalAka pAdarI adhyApako paNa hatA. teo badhAmAM paNa kaoNlejanA eka vaDIla adhyApaka tarIke jhAlAsAhebanuM mAna bahu hatuM. eka pAdarI adhyApaka svabhAve khaTapaTI hatA. paraMtu pAdarI adhyApakonI kaoNleja hovAne kAraNe temane koI kazuM kahI zakatuM nahi. e khaTapaTI pAdarI adhyApaka sAthe gujarAtI vibhAganI ane gujarAtI lAyabrerInI pravRttio aMge vAraMvAra maLavAnuM thatuM. eka vakhata amArI miTiMgamAM e pAdarIe khoTI rajUAta karI. e vakhate jhAlAsAhebe nIDaratAthI kahyuM, "phAdhara, tame sAva jUThuM bolo cho. amArI pAse tame jUThuM bolo cho tenA purAvA che. tame romana ketholika saMpradAyanA eka dharmaguru thaIne asatya bolo e kalpI zakAya evI vAta nathI. tamArA A sapheda jhabhbhA sAthe tamAruM asatya susaMgata nathI lAgatuM. e mATe tamAre zaramAvuM joIe." jhAlAsAhebanA zabdothI badhA stabdha thaI gayA. phAdhara zaramiMdA banI gayA ane potAnI bhUla mATe kSamA mAgI. 1957mAM emano vanapraveza UjavavA snehIoe vicAryuM, paNa e prastAva bahu gaMbhIratApUrvaka emaNe nakArI kADhelo. kaoNlejamAM nivRtta thaI mAnArha adhyApaka tarIke rahyA tyAre emanuM jAhera sanmAna karI emane eka thelI ApavAnI darakhAsta ame keTalAka vidyArthIoe emane karelI tyAre e paNa emaNe nakArelI. tyAra pachI lagabhaga be varSa pachI eziyATika sosAyaTIe emanI saMskRtanI sevA badala suvarNacaMdraka ApavAnuM nakkI karyuM tyAre snehI mitroe emane sanmAnavAno vicAra karyo hato, paraMtu tyAre paNa Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaurIprasAda jhAlA 51 temaNe nA kahI hatI. emane suvarNacaMdraka arpaNa thAya te pahelAM to emaNe ja vidAya laI lIdhI hatI. jhAlAsAhebane pada ke sthAna karatAM kAma karavAmAM vadhu AnaMda raheto. jheviyarsa kaoNlejamAM yuvAna vaye teo saMskRta ane gujarAtI viSayanA adhyApaka tarIke joDAyA hatA ane traNa dAyakA jeTalo samaya vItI javA chatAM temane saMskRta vibhAganA ke gujarAtI vibhAganA adhyakSa thavA maLyuM nahotuM. emanA vidyArthIo bIjI navI kaoNlejomAM vibhAganA adhyakSa thaI gayA hatA, paraMtu tema chatAM jhAlAsAhebe bIjI navI kaoNlejomAM vibhAganA adhyakSa tarIke ja nahi, kaoNlejanA AcArya tarIke sthAna maLatuM hovA chatAM jheviyarsa kaoNleja choDavAno vicAra karyo nahoto. lagabhaga nivRtta thavAnI veLAe emane saMskRta vibhAganA adhyakSa thavA maLyuM enAthI emaNe saMtoSa mAnyo hato. - 1959mAM jyAre pro. manasukhalAla jhaverI jheviyarsa kaoNleja choDIne bIjI kaoNlejamAM joDAyA hatA tyAre jheviyarsa kaoNlejanA gujarAtI vibhAganA adhyakSa tarIke sthAna meLavavA eka adhyakSa mahenata karI rahyA hatA. tyAre jhAlAsAhebe prinsipAlane spaSTa kahI dIdhuM hatuM ke e adhyApakanA hAtha nIce pote kAma karaze nahi, kAraNa ke te potAnAthI uMmaranA nAnA che ane adhyApakIya anubhavamAM paNa nAnA che. jhAlAsAheba mukhyatve saMskRta vibhAganA hatA. pote gujarAtI vibhAganA adhyakSa thaI zake tema nahotA. eTale emaNe prinsipAlane mArA nAmanI bhalAmaNa karI hatI ane te pramANe prinsipAlane nirNaya levo paDyo hato. huM jhAlAsAhebano vidyArthI hato. teo mArA pitAtulya hatA. chatAM mArA adhyakSapaNA nIce emaNe kAma karavAnuM svIkAryuM emAM emanI udAratA ane udAttatA rahelI hatI. atyaMta spaSTa ane sAcI vAta ja kahevAnA emanA Agrahane kAraNe eka yunivarsiTInI eka samitimAMthI emanuM nAma kADhI nAkhavAnI hilacAla cAlatI hatI ke jethI samiti pachI potAnI icchAnusAra nirNaya laI zake. jhAlAsAhebane enI jANa thaI. vaLI vAisa cAnselara paNa temAM bhaLelA jaNAyA. eTale turata emaNe e yunivarsiTInI badhI ja samitiomAMthI potAnuM rAjInAmuM ApI dIdhuM hatuM. yunivarsiTIe dhAryuM nahotuM ke jhAlAsAhebane badhI khabara paDI jaze, ane badhI samitiomAMthI jhAlAsAheba rAjInAmuM Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 vaMdanIya hRdayasparza ApI deze, kAraNa ke samitiomAM rahevA mATe moTA moTA mANaso paNa prayatno karatA hatA. philmo to jhAlAsAheba jotA ja nahi, ane AMkhanI jALavaNInI paNa cIvaTa hatI eTale philma sensara baoNrDamAM sabhya tarIke potAnI nimaNUkane emaNe eka vA2 to nakArelI, ne varSo pachI pharI dabANapUrvaka e aMge prastAva Avyo tyAre ya, vAraMvA2 philma jovAthI jo potAnI AMkhane takalIpha paDatI lAge to pote turata chUTA thaI javAnA saMkalpa sAthe ja e svIkAryo hato. a potAnA lekho ke pustakonA prakAzana mATe paNa jhAlAsAheba jarAya utsukatA dAkhavatA nahi. sahaja rIte je thAya te thavA de. 'kAlidAsa sTaDI' nAmanuM yuvAna vaye lakheluM emanuM eka pustaka vidvAnonI prazaMsA pAmeluM. rAmAyaNanA suMdara kAMDanI adhikRta vAcanAnuM emanuM saMpAdana paNa Adara pAmyuM hatuM. aMgrejI ane gujarAtImAM saMzodhana-vivecana prakAranA ghaNA lekho emaNe lakhelA, paNa ene graMthastha karavAnA prakAzakonA prastAvomAM emaNe rasa lIdho nahoto. aMte emanA avasAna bAda. pro. jhAlA smAraka samitie 'nIrAjanA', 'akSarA', 'Asvina in the Rgveda' vagere emanA lekhonAM pustako saMpAdita karIne pragaTa karyAM hatAM. muMbaInA jaina yuvaka saMgha dvArA moTA pAye yojAtI paryuSaNa vyAkhyAnamALAnuM pramukhapada paM. sukhalAlajI pachI sarvAnumate jhAlAsAhebane apAyeluM ane dasa varSa sudhI emaNe e saMbhALyuM. pachI emaNe jAte ja bahu lAMbA samaya sudhI AvA pada para rahevAmAM pote mAnatA nathI ema kahIne javAbadArImAMthI mukti mAgelI. paNa yuvaka saMghe emane e sthAne cAlu rahevA Agraha jArI rAkhyo, eTale jANe emAMthI mukta thavA ja paryuSaNa vyAkhyAnamALA Ave e pahelAM ja emanuM avasAna thayuM hatuM. potAnA 65 varSanA AyumAM teo mAMdA paDyA hoya evuM banyuM nathI. AMkha ane paganI takalIphane emaNe kadI potAnAM kAryomAM ADe AvavA dIdhI nathI. chelle teo vaDodarA yunivarsiTInI eka miTiMgamAM gayA hatA tyAre ekAeka chAtImAM sakhata dukhAvo UpaDelo. joke e turata zamI paNa gayelo chatAM muMbaI AvI emaNe e aMge tapAsa karAvI. tyAre ciMtAjanaka koI kAraNa jaNAyuM nahotuM. kaoNlejamAM paNa dAdaronI caDaUtara karI teo varga levA jatA. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaurIprasAda jhAlA 53 thANAnI tattvajJAna vidyApIThamAM aThavADiyAmAM be vAra vyAkhyAna ApavA paNa teo jatA hatA. Ama ekaMdare emanI tabiyata sArI rahetI hatI. chatAM emane potAno aMtakALa samIpa hovAnuM lAgatuM hatuM. ane eTale potAnI sAthe e potAnA pautrane suvaDAvatA. bAraNAMnI be sTaoNparamAMthI uparanI eka ja vAsatA ke jethI kadAca jarUra paDe to saraLatAthI bahArathI bAraNuM kholI zakAya. tA. 11mI jAnyuArI 1972nA roja rAtanA UMghamAM ja jhAlAsAhebe deha choDyo. jIvananA aMta sudhI emaNe niSThApUrvaka kArya karyA karyuM. emaNe jhAjhA saMbaMdho bAMdhyA nahotA, paNa jemane paNa emanA aMgata saMparkamAM AvavAnI taka maLI te temanAthI prabhAvita thayA vinA rahyA nathI. emanuM jIvana gaMgAnA nIra jevuM nirmaLa, zItala ane pavitra hatuM. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita dhIrajalAla TokarazI zAha zatAvadhAnI paMDita' tarIke vartamAna jaina samAjamAM jemanA vize ullekha thAya che e che paMDita dhIrajalAla TokarazI zAha. eMsI varSanI vaye muMbaImAM emanuM avasAna thayuM hatuM. emanA avasAnanA thoDAka mahinA pahelAM emanAM patnInuM avasAna thayuM hatuM. tyAra pachI paMDitajInI potAnI tabiyata bagaDI, ane keTalAka maMdavADa pachI emano dehavilaya thayo. emanAM patnI jyAre haoNspiTalamAM hatAM tyAre eka divasa huM mArA eka mitra zrI gulAbacaMda karamacaMda zAha sAthe cIMcabaMdara upara AvelA paMDitajInA ghare maLavA gayo hato. RSimaMDaLa stotra vize mAre emane keTaluMka pUchavuM hatuM. lagabhaga doDheka kalAka ame emanA ghare beThA hatA. ghaNI vAto nIkaLI. paMDitajIe tyAre kahyuM hatuM, "eMzI varSanI uMmare haju huM Akho divasa TaTTAra besuM chuM; aDhelIne besavAnI mane jarA paNa jarUra paDatI nathI. roja savAre sADA traNa-cAra vAge UThI jAuM chuM. prArthanA-stuti karuM chuM. cAlIsa logassano kAusagna karuM . AMkhanI takalIphane lIdhe bahAra javAnuM ochuM karI dIdhuM che, paraMtu bIjI koI vAtanI takalIpha nathI. have to pahelAMnI jema paisAnI paNa ciMtA nathI." paMDita dhIrajalAla TokarazI ghaNAM varSothI muMbaImAM cIMcabaMdara upara ladhAbhAI gaNapata bilDiMga(sarasvatI sadana)mAM eka nAnakaDI rUmamAM rahetA hatA. so-doDhaso corasa phUTanI jagyAmAM eka gAdI upara paMDitajI beThA hoya. eka bAju potAnAM vAMcavAnAM pustako goThavyAM hoya, bIjI bAju potAnAM vecavAnAM pustakonI thappIo hoya. gharamAM nahi jevuM rAcaracIluM hoya. enI vacce paMDitajI pote masta banIne potAnA vidyAvyAsaMganI pravRtti calAvatA hoya, e dazya, emanuM ghaNuM moTuM nAma sAMbhaLIne emane maLavA AvanArane Azcaryacakita karI de, paMDitajIe vyavasAye lekhanapravRtti svIkArI hatI. ApaNA dezamAM paMDita lekhako lekhananA vyavasAyamAMthI potAnuM gujarAna calAve e paristhiti bahu Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 paMDita dhIrajalAla TokarazI zAha kaThina kahevAya. paraMtu chellAM thoDAM varSomAM, keTalAka zrImaMtono sahakAra maLavAne kAraNe paMDitajI Arthika dRSTie nizcita banyA hatA. vaLI graMthaprakAzana dvArA arthaprAptinI emane sArI phAvaTa AvI gaI hatI. dara varSe emanA eka, be ke vadhu pustako, udghATananA jAhera kAryakrama sahita, pragaTa thatAM. saraLa zailI tathA lokapriyatAne kAraNe emanAM pustako jaladI khapI jatAM ane punarAvRttio thatI. A rIte graMthaprakAzana dvArA paMDitajInA kuTumbanI AjIvikA sArI cAlatI hatI. alabatta, ATalI ja vidvattA sahita yuropaamerikAnA koI lekhaka hoya to te ATalAM badhAM prakAzano dvArA moTI dhanADhya vyakti banI zake, vaLI sanmAna paNa ghaNuM pAme. paraMtu ApaNA dezanI vAstavika paristhiti badhA vidvAna lekhakone graMthaprakAzanamAMthI AjIvikA meLavI Ape evI haju thaI nathI. 5. dhIrajalAla TokarazInAM nAnAM-moTAM maLIne sADA traNasothI vadhu pustako pragaTa thayAM che. A kaMI jevItevI sAhityopAsanA na kahevAya. vIsabAvIsa varSanI vaye emaNe lekhana-pravRtti AraMbhI dIdhI hatI ane jIvananA aMta sudhI emanI e pravRtti cAlu rahI hatI. lekhana mATeno keTalo jabaro emano puruSArtha ! emanI kevI ananya sAhityaprIti ! kevI khumArI ane kevI dhagaza ! paMDitajIe amadAvAdanI cI. na. vidyAvihAra nAmanI suprasiddha zALAmAM tyAMnI baoNrDiMgamAM rahIne abhyAsa karyo hato. abhyAsakALa pachI teo muMbaImAM AvIne vasyA hatA. asAdhAraNa smaraNazakti ane gaNitazakti dharAvanAra paMDitajIe muMbaImAM AvyA pachI cI. na. vidyAvihAranA bhUtapUrva vidyArthIo mATe "cImana chAtra maMDaLa' nAmanI eka saMsthA zarU karI hatI. dara varSe navA AvatA bhUtapUrva vidyArthIonA satata saMparkamAM teo rahetA. mArA moTAbhAI zrI jayaMtIbhAIe cI. na. vidyAvihAramAM rahIne abhyAsa karyo hato. teo muMbaImAM AvyA ke tarata paMDitajIe emano saMparka sAdhI maMDaLanA sabhya banAvyA hatA. maMDaLanI pravRtti nimitte teone vAraMvAra maLavAnuM thatuM. huM tyAre zALA-kaoNlejamAM abhyAsa karato, ane mArA moTAbhAI sAthe koI vakhata paMDitajIne maLavA jato. I. sa. 1942-44nI AsapAsa paMDitajIne prathama maLavAnuM mAre thayuM hatuM. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa6 vaMdanIya hRdayasparza paMDitajIe potAnI yuvAnInA e divasomAM lekhanapravRtti uparAMta "mAnasa cikitsaka" tarIke kArakirdI cAlu karI hatI. paraMtu e divasomAM evo vyavasAya bahu cAle tevo nahoto. eTale e choDI daIne paMDitajIe lekhanane ja potAno, pUrA samayano, vyavasAya banAvyo hato. vacamAM keTaloka vakhata jaina sAhitya vikAsa maMDaLamAM temaNe kAma karyuM, paNa pachIthI to emaNe potAnI lekhanapravRttine svataMtra vyavasAya tarIke sArI rIte vikasAvI hatI. paMDitajI sAtheno mAro saMparka A rIte lagabhaga sADAcAra dAyakAno hato. paMDitajI pravAsanA khUba zokhIna hatA. emanI AyojananI zakti paNa ghaNI sArI hatI. ghaNAM varSo pahelAM kalyANa pAse rAyatA nAmanA sthaLe emaNe cImana chAtra maMDaLanA sabhyo mATe paryaTananuM Ayojana karyuM hatuM. tyAre vyavasthita paryaTana keTaluM uttama ane AnaMdaprada hoI zake tenI pratIti thaI hatI. paMDitajIe potAnAM keTalAMya pustakonA udghATananA samAraMbhonuM Ayojana pote ja karyuM hatuM. gaNita vidyAnA, zatAvadhAnanA ane anya prakAranA kAryakramo emaNe muMbaImAM ane anyatra vAraMvAra yojyA hatA. emAM emanI sUjha, capaLatA, dIrdhadaSTi ane vyavasthAzaktinAM darzana thatAM, vividha kSetranA jaina-jainetara mahAnubhAvo sAthe emano aMgata saMparka keTalo gADha hato tenI tyAre khAtarI thatI. paMDitajInI avadhAna-zakti Azcaryacakita karI nAkhe evI hatI. so avadhAnanA prayoga emaNe ghaNI vAra karyA hatA. keTalAka sAdhuo ane gRhasthone emaNe A prakAranI avadhAna-zaktinI tAlIma ApI hatI. paMDitajInI gaNitazakti paNa abhuta hatI. jAdukalAmAM paNa teo niSNAta hatA. potAnAM pustakonA udghATana prasaMge zrotAone AkarSavA AvA prayogonA kAryakramo paNa teo kyAreka rAkhatA. paMDitajInAM pustakomAM pU. zrI tattvAnaMdavijayajI mahArAja sAthe taiyAra karelA "pratikramaNa prabodha TIkA" nAmanA traNa bhAgamAM pragaTa thayelA emanA pustakanuM sthAna ghaNuM mahattvanuM che. enI tole Ave evuM pratikramaNa vizenuM pustaka gujarAtImAM haju sudhI koI pragaTa thayuM nathI. namaskAra mahAmaMtra, bhaktAmara stotra, RSimaMDala stotra, uvasaggahara stotra, logassa sUtra vagere Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita dhIrajalAla TokarazI zAha pa7 uparanAM emanAM pustako paNa ghaNAM mahattvanAM che. "mahAvIra vANI', jinopAsanA", "sAmAyika vijJAna", "siddhacakra', "jaina dharmanuM prANIvijJAna', "navatattvadIpikA' vagere saMkhyAbaMdha pustako emanA pAMDityanAM dyotaka che. paMDitajI maMtravidyAnA prakhara jANakAra hatA. e kSetramAM emanI upAsanA paNa ghaNI moTI hatI. yaMtro sahita vividha prakAranI kriyAo sAthe teo anuSThAna karatA ke koIne mATe karAvI paNa ApatA. enA prabhAvathI pote saMkaTa ke ApattimAMthI bacI gayA hoya evI svAnubhavanI vAto paMDitajI pAsethI tathA bIjA keTalAkane moDhethI sAMbhaLI paNa che. emaNe maMtravidyA vize maMtravijJAna', maMtra-ciMtAmaNi" ane "maMtra-divAkara' nAmanA traNa mUlyavAna graMtho ApyA che. te uparAMta emanA anya graMthomAM maMtra, yaMtra ane taMtranI upAsanA vize vidvattApUrNa ghaNI AdhArabhUta mAhitI sAMpaDI rahe che.. paMDitajInuM kauTuMbika jIvana sAduM, saMyamI ane sukhI hatuM. emanA anuSThAnathI jemane lAbha thayo che evA eka bhAInA nimaMtraNathI teo be vakhata anuSThAna mATe laMDananI saphara paNa karI AvyA hatA. jIvananI uttarAvasthAmAM teo Arthika dRSTie sAva nizcita banyA hatA, eTaluM ja nahi paNa potAnA vatanamAM ane anyatra emaNe dAnamAM sArI rakama paNa ApI hatI. paMDitajIe nirAmaya dIrdhAyu bhogavyuM ane sarasvatIdevInA prasAda vaDe potAnA jIvanane dhanya banAvyuM. paMDitajInuM jIvana eTale vidyAnA kSetre puruSArthanI ane prAptinI eka anokhI gAthA ! Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotIndra dave gujarAtanA advitIya hAsyarasika lekhaka zrI jyotIndra ha. davenuM 79 varSanI vaye avasAna thayuM hatuM. game teTalI moTI uMmare mANasa videha thAya tyAre teno viyoga svajanone vasamo lAgato hoya che. zrI jayotIndra davenI tabiyata asvastha to rahetI hatI, paraMtu teo ATalA vahelA cAlyA jaze evI kalpanA nahotI. alabatta, sva. jyotIndra dave ATaluM lAMbu jIvana kevI rIte jIvI zakyA e ja ghaNAMne moTI AzcaryanI vAta lAgatI hatI. kizorAvasthAthI te yauvana ane vRddhAvasthAmAM kAyama trIsa-pAMtrIsa kilogrAma vajana dharAvatA durbaLa zarIravALA jayotIndra davene pahelI vAra jonArane ema lAge ke teo mAMdagImAMthI beThA thayA haze. "deha mAro dAtaNa sarikhaDo ane mana markaTanA samuM" ema kahenAra jyotIndrane janmathI ja nabaLo deha sAMpaDyo hato. "A chokaro bahu jIvaze" ema emanI tabiyata joIne jude jude samaye kahenAra sAta DaoNkTaro cAlyA gayA, paNa pote haju jIve che ema teo ghaNI vAra sabhAomAM kahetA. pote lAMbuM jIvyA enuM kAraNa temanuM hAsya to kharuM ja, paNa nAnI vayathI ja nabaLI tabiyatane kAraNe temaNe potAnA zarIrane barAbara pArakhI lIdhuM hatuM ane tene TakAvavA mATe kevI kevI auSadhinI jarUra che e temaNe samajI lIdhuM hatuM. roganuM nidAna ane auSadhopacAra vizenI temanI jANakArI eTalI badhI hatI ke koIka vaida ke DaoNkTarane paNa zaramAve. Ayurveda, homiyopathI, yunAnI ane elopathI badhA vize teo jANe, te vize ghaNAM pustako vAMce tathA dAktaro sAthe carcA kare. potAnI tabiyata mATe teo satata upacAra paNa karatA rahetA ane koIka vakhata majAkamAM kahetA ke, "mArA zarIramAM khAvAnuM jeTaluM jAya che tethI vadhAre davAo jAya che." jyotIndra davee potAnI kArakirdInI zarUAta karI adhyApaka tarIke, muMbaInI kabIbAI skUlamAM ane sUratanI kaoNlejamAM, paraMtu te choDI, muMbaImAM AvIne. thoDo vakhata kanaiyAlAla munazI sAthe emanA lekhanakAryamAM madadanIza Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotIndra dave pa9 tarIke kAma karyA pachI orienTala TrAnsaleTaranI oNphisamAM joDAyA. sarakAranA orienTala TrAnsaleTara tarIke nivRtta thayA te pachI pharI emaNe kaoNlejanA adhyApaka tarIke muMbaImAM ane mAMDavI(kaccha)mAM kArya karyuM. jyotIndrane gaMbhIra vAMcavuM ane vicAravuM bahu game, paraMtu gaMbhIra bolavAnuM emanI prakRtine ochuM ruce. pachI to emanA vyaktitvanI havA ja evI jAmI gayelI ke e bolavA UbhA thAya ane loko hasI paDe to tarata pote Takora karatA, "zokasabhA che, jokasabhA nathI." ane loko pharI pAchA hasI paDatA. kaoNlejanA vargamAM paNa teo gaMbhIra banIne bhaNAve tyAre vidyArthIo emane joka kahevA kahe ane agaMbhIra jayotIndra hasyA vagara rahI na zake. hAsyarasa virala gaNAyo che. temAM paNa lekhanamAM ane vaktavyamAM, baMnemAM hAsyarasa bahu ochA lekhako siddha karI zake che. "svairavihArI'nA upanAmathI hAsyarasika lekho lakhanAra vidvAna lekhaka sva. rAmanArAyaNa pAThaka lekhanamAM haLavA thaI zakatA, paNa koI sabhAone bhAgye ja hasAvatA. sva. navalarAma trivedI sabhAone khaDakhaDATa hasAvyA kare, paNa lekhanamAM eTalA haLavA nahotA thaI zakatA. paraMtu jayotIndranI kalama ane jihuvA baMne hAsyarasathI sabhara hatI. e baMne upara emanuM prabhutva asAdhAraNa hatuM. koI UMghamAMthI uThADI jAhera sabhAmAM emane bolavA laI jAya to sabhAmAM ApelA viSaya upara jyotIndra be kalAka sudhI satata hasAvI zake. koI lekha levA Ave ane be kalAkamAM lekha joIto hoya to jayotIndra lakhI ApI zake. zIghralekhana ane zIghavastRtva e baMne jyotIndrane sArI rIte varelAM hatAM. emaNe "guptAnI noMdhapothI' dvArA gujarAtI vAcakavarganuM dhyAna kheMcyuM. paNa teo vadhu prasiddhi pAmyA "raMgataraMga'nA hAsyarasika lekho dvArA ane dhanasukhalAla mahetA sAthe lakhelI navalakathA "ame badhAM' dvArA. "raMgataraMga'nA pAMca bhAga uparAMta emaNe bIjA keTalAka lekhasaMgraho ApyA, paNa je camaka raMgataraMga'nA pAMca bhAganA lekhomAM jovA maLI te pachI eTalI jovA na maLI. paraMtu ekaMdare hAsyarasika, haLavA nibaMdhonA kSetre emaNe jeTalI siddhi dAkhavI che eTalI emanA koI purogAmI lekhakamAM jovA maLatI nathI. emanA pachI paNa vartamAna samayamAM haLavA nibaMdhanA kSetre eTaluM cirasthAyI ane saMgIna kArya haju jovA maLatuM nathI. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza zALAmAM huM abhyAsa karato hato tyAre mArA be priya nibaMdhakAro hatA. eka kAkA kAlelakara ane bIjA jayotIndra dave. kolejamAM Avyo tyAre prathama varSamAM jyotIndra davenA "raMgataraMga'no pahelo bhAga amAre pAThyapustaka tarIke bhaNavAno hato. emanA mitra kavi bAdarAyaNa adhyApaka tarIke jheviyarsa kaoNlejamAM amane rasathI bhaNAve. eka divasa teo vargamAM jyotIndra davene laI AvyA. tyAre meM emane pahelI vAra joyelA. jyotIndrano paricaya ApatAM bAdarAyaNe majAka karatAM kahyuM, "jayotIndrane jotAM ApaNane ema thAya ke kyAMka dukALa paDyo haze tevI jagyAethI teo AvyA lAge che." pachI javAbamAM jayotIndra kahyuM, "bAdarAyaNanI vAta sAcI che. huM dukALavALA pradezamAMthI Avyo houM evo lAguM chuM, paraMtu tyAM dukALa paDavAnuM kAraNa bAdarAyaNa pote che e tame emanA UMcA, paDachaMda bharAvadAra zarIra parathI samajI zakazo." pachI to je koI jAhera sabhAmAM bAdarAyaNa ane jyotIndra sAthe hoya tyAM A emanI peTanTa ramUja rajU thatI. muMbaInA jAhera jIvanamAM jayotIndrane vaktA tarIke AgavuM sthAna maLyuM hatuM. emane jovA ane sAMbhaLavA loko ToLe maLatA. kyAreka navarAtrinA divasomAM hAsyarasika eka kAryakramamAMthI bIjA kAryakramamAM jatAM emane moDuM thatuM to loko rAtre becAra kalAka paNa emanI rAha joIne besI rahetA. kavisaMmelano ane muzAyarAonuM saMcAlana teo saphaLatApUrvaka karatA. emanI rasika vANIthI sAdhAraNa janasamudAya ane vidvarga bane prasanna thatA. rAtanA kAryakramomAM vAraMvAra javAne lIdhe moDI rAta sudhI jAgavAnI jyotIndrane Teva paDI gaI hatI. eka vakhata eka kAryakrama mATe ame emane nimaMtraNa ApavA gayelA tyAre savAre agiyAra vAge paNa teo UThyA nahotA. vyavasAyamAMthI nivRtta thayA pachI to savAranA bAra vAgye UThavAno emano rojano kAryakrama thaI gayo hato. eka vakhata eka kAryakrama mATe sUratamAM ame sAthe hatA ane haoNTelamAM emane utAro ApavAmAM Avyo hato, paraMtu maccharanA trAsane lIdhe mane bilakula UMgha na AvI. savAre meM temane pUchyuM, rAtre macchara kevAka karaDyA?" emaNe kahyuM, "mane karaDyA ja nathI, huM rAtanA UMghI jAuM to karaDene? savAre cAra-pAMca vAgyA sudhI mane UMgha AvatI ja nathI. huM cha vAge UMghI gayo tyAre maccharono javAno TAima thaI gayo hato." Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jyotIndra dave - 61 rAtre anidrAnI Teva pachI to emane vyAdhi jevI thaI gaI hatI. eka vakhata meM emane pUcheluM ke "AkhI rAta tame zuM karo ?" to kahe, "beTho beTho ke sUto sUto vAMcyA karuM. vAMcavAnuM na hoya to cena na paDe. je hAthamAM Ave te vAMcuM, paNa zikArakathAo hoya to mane vadhAre majhA paDe." jyotIndra sAthe mAre ghaniSTha paricaya thayo phArbasa gujarAtI sabhAne nimitte. caMdravadana mahetA phArbasa sabhAnA pramukha ane jyotIndra maMtrI hatA. amArI samitinI beThakamAM teo baMnenI hAjarI acUka hoya. sarasa vAtAvaraNa jAme. ghaNI navI vAto jANavA maLe. baMne samavayaska mitro ekabIjA upara kaTAkSa kare te mANavA maLe. beThakanA samaya karatAM aDadhA kalAka vahelA baMne murabbIo AvI gayA hoya. gharethI phArbasa para pahoMcavA sIdhI koI basa maLe nahi eTale jyotIndra gharethI cAlatA Ave ane cAlatA pAchA jAya. pAchA pharatI vakhate ghaNI vAra huM emanI sAthe cAlato ghara sudhI mUkavA jato. gADI ke TekSInI teo nA pADatA ane kahetA ke ATaluM cAlavAnuM maLe che te sAruM che. ATaluM nahi cAluM to gharamAM AMTA mAravA paDaze. chelle to phArbasanI beThaka sivAya emane bahAra javAnuM khAsa bahu thatuM nahi. tabiyata paNa eTalI anukULa rahetI nahi. to paNa phArbasanI mITiMgamAM avazya Ave. koI koI vakhata potAnA dIkarAonI bhAvi pragati vize ciMtA vyakta kare. jyotIndrano svabhAva saraLa ane nirabhimAnI hato. koI paNa kAryakrama mATe temane nimaMtraNa maLe ane jo anukULa hoya to tarata svIkAre. emAM kyAreya akkaDa ke vAMkA na bane. bahAragAma bolAvanAra saMsthAe sarakhI sagavaDa na karI hoya to te vAtane hasI kADhe. koI vakhata koI saMsthAe AyojanamAM garabaDa karI hoya to Thapako na Ape, paNa vAtane avaLavANImAM uDAvI de. eka vakhata sUratanI eka saMsthAe eka kAryakrama mATe pramukha tarIke jyotIndrane nimaMtraNa ApyuM. saMsthAnA bIjA koI kAryakartA e ja kAryakrama mATe bhUlathI caMdravadana mahetAne pramukha tarIke padhAravA nimaMtraNa ApI AvelA. baMne kAryakramamAM pahoMcyA tyAre goTALAnI khabara paDI. kAryakartAo mUMjhAyA. jyotIndra ane caMdravadane gusso karI kAryakartAone Thapako ApavAne badale navI tarAhano toDa kADhyo ke aDadhuM vAkya caMdravadana bole ane bAkInuM pUruM kare jyotIndra. pachI jayotIndra aDadhuM vAkya bole ane caMdravadana pUruM kare. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza A rIte aDadho kalAka pramukha tarIke baMnee bolIne, lokone khaDakhaDATa hasAvyA karIne kAryakramane vadhu rasika banAvyo. Avo ja bIjo eka prasaMga paNa mane yAda che jemAM huM hAjara hato. e kAryakramamAM strIpuruSa vize eka vivAdasabhAnuM Ayojana thayuM hatuM. sabhAmAM prastAvanI tarapheNamAM jyotIndrane bolavAnuM hatuM ane viruddhamAM bIjA eka lekhakane bolavAnuM hatuM. paraMtu e lekhaka AvyA nahi. ethI kAryakartAo mUMjhAyA. paNa jyotIndra teno rasto kADhyo. jyotIndra prathama tarapheNamAM bolyA. pachI bIjI bAju jaI mAIka uparathI e prastAvanI viruddhamAM bolyA. pote prathama karelI dalIlone viruddhamAM bolIne evI sarasa rIte uDAvI ke zrotAone ema thayuM ke sAruM thayuM ke pelA lekhaka AvyA nahi, AvyA hota to eTalI majhA Avata nahi. jyotIndra bahu buddhizALI ane pratyutpannamativALA hatA. zabdo paranuM emanuM prabhutva eTaluM sarasa hatuM ke bIjAnA game te zabdamAMthI te hAsya nipajAvI zakatA. jyotIndranA hAsyamAM daMza ke dveSanI gaMdha na Ave. teo potAnI jAta upara sauthI vadhu hasatA. potAne mAthe akALe paDelI TAla, kharabacaDI dADhI, nabaLuM zarIra, zaradI vagere rogo, A badhAMne teo upahAsapAtra banAvatA. jAhera kAryakramomAM paNa teo dveSapUrvaka koInA bhoge bIjAne hasAve evuM banatuM nahi. emanAmAM eka prakAranI ajAtazatrutA paNa hatI. pote koI vADAbaMdhI, jUthabaMdhI, bIjAno bahiSkAra vageremAM mAnatA nahi. ene lIdhe badhAMne emanA pratye Adara raheto, gujarAtI sAhitya pariSadanuM sukAna kanaiyAlAla munazInA hAthamAMthI laI levA mATe gujarAtabharamAM lekhakonI sahI meLavavA mATe jhuMbeza cAlI tyAre jayotIndra emAM sahI ApI nahotI. lekhakonI sabhAo thatI ane konI konI sahI bAkI che ema puchAtuM, tyAre jayotIndranuM nAma nIkaLatAM vaDIla lekhako ema bolatA ke, jyotIndrane ApaNe dabANa na karavuM joIe. emanI sahI nathI, paNa e ApaNI sAthe ja che." jayotIndra pratye bIjA lekhakone keTalo Adara hato tenI tyAre pratIti thatI. jyotIndra aMdarathI gaMbhIra prakRtinA hatA. teo haLavuM lakhatA paNa temane gamatuM gaMbhIra vAMcavAnuM. saMskRta bhASA, vyAkaraNa ane chaMda, dhvani ane Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 jyotIndra dave rasa vagere vize temano abhyAsa gahana hato ane temane e vize kazuMka mArmika kahevAnuM rahetuM. muMbaI yunivarsiTImAM rasasiddhAnta vize emaNe ApelAM Thakkara vasanajI vyAkhyAno enAM sacoTa udAharaNarUpa che. temanI vivecakadaSTi paNa eTalI ja kuzagra hatI. paraMtu ekaMdare jAmelI hAsyakAra tarIkenI havAmAM emanI gaMbhIra vidvattApUrNa vAto visarAI jatI. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 0 yajJezabhAI harihara zukla muMbaInA gujarAtI patrakAratvanA kSetre zrI yajJezabhAI harihara zuklanuM pradAna ghaNuM moTuM rahyuM che. A pIDha patrakAranuM muMbaImAM 73 varSanI vaye avasAna thayuM hatuM. avasAnanA thoDA divasa pahelAM aMdherImAM bImAnagaramAM emanA nivAsasthAne huM maLavA gayo hato tyAre teo svastha hatA. pathArImAM beThAM beThAM emaNe mArI sAthe ghaNI vAto karI. temaNe kahyuM, "have gharanI bahAra nIkaLAtuM nathI. koI Ave to bahu game che. AMkho hajI sArI che eTale vAMcavAmAM samaya pasAra thaI jAya che. bAkI pAse pathArI che eTale rastA paranI avarajavara dekhAya che, ethI gharamAM purAI rahyA jevuM lAgatuM nathI." yajJezabhAI "prabuddha jIvana" niyamita rIte AkhuM vAMcI jatA. hara betraNa aMke emano mArA upara patra Avyo ja hoya. "prabuddha jIvana mATe teo mane vakhatovakhata potAnA abhiprAyo ane sUcano lakhatA. sAthe sAthe teo potAnAM patrakAratvanA kSetranAM aMgata smaraNo paNa tAjAM karatA. yajJezabhAI sAthe mAro saMbaMdha gADha thayo te phArbasa gujarAtI sabhAnI kArobArI samitine kAraNe. tenI pratyeka mITiMgamAM yajJezabhAI acUka samayasara hAjara hoya. pote tabiyatane kAraNe "muMbaI samAcAramAMthI nivRtta thayA ane ghare rahetA tyAre paNa phArbasanI mITiMgamAM AvavAnuM cUkatA nahi. ekalA na avAya to sAthe koIka svajanane laIne Ave ane aMdherIthI Ave tyAre muMbaImAM DaoNkTarane potAnI tabiyata batAvavA mATeno samaya paNa nizcita karIne Ave. ekasAthe be kAma thAya. phArbasanI mITiMgamAM koI koI vakhata teo potAnI meDikala phAila laIne AvatA. yajJezabhAI dareka bAbatamAM khUba cIvaTa ane cokasAI dharAvanAra evA jUnI peDhInA mANasa hatA. I. sa. 1955mAM emanI tabiyata bagaDI. emanA para hRdayarogano gaMbhIra humalo thayo hato, paraMtu potAnA AtmabaLathI ja teo tenI sAme TakI zakyA. tyAra pachI upacAro, khorAka, vyAyAma, prakRti Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJezabhAI harihara zukla vagerenI bAbatamAM teo eTalA cIvaTavALA rahyA ke paccIsa karatAM vadhu varSa teo hRdayaroganA humalA pachI jIvyA. A jevI-tevI siddhi na kahevAya. hRdayaroganA humalA pachI ghaNA lAMbA samaya sudhI hayAta rahI hoya evI vyaktionuM sanmAna thoDAka vakhata pahelAM muMbaImAM eka saMsthA taraphathI thayuM tyAre yajJezabhAIe temAM hAjarI ApI hatI ane sauthI vadhu varSavALI vyakti tarIke temanuM nAma e sabhAmAM jAhera thayuM hatuM. yajJezabhAI valasADanA vatanI. 1909nI 13mI mArce eka madhyama varganA kuTuMbamAM emano janma thayelo. Arthika muzkelIne kAraNe kaoNlejanA abhyAsa sudhI teo pahoMcI zakelA nahi. muMbaI AvyA ane sva. icchArAma sUryarAma desAInA "gujarAtI' sAptAhikamAM teo joDAyA. sva. aMbAlAla bulAkhIrAma jAnInA hAtha nIce teo patrakAratvanI tAlIma pAmyA. tyAra pachI temaNe samagra jIvana patrakAra tarIke vitAvyuM. patrakAratvanA kSetrano yajJezabhAIno anubhava eTale ardhI sadI karatAM vadhAre samayano anubhava. hindustAna prajAmitra', 'janmabhUmi', "vaMde mAtaram ane "muMbaI samAcAra ema judAM judAM dainikomAM temaNe vividha prakAranI kAmagIrI bajAvI. 'vaMde mAtaram' ane "muMbaI samAcAramAM ghaNAM varSo sudhI temaNe agralekha paNa lakhyA. temanA hAtha nIce ghaNA patrakAro taiyAra thayA. samAcAranI pasaMdagI, tenuM mahattva, tenI rajUAta, tenuM zIrSaka vagere tamAma bAbatone teo cIvaTapUrvaka tapAsatA. temanI jhINI najaramAMthI kazuM chaTake nahi. patrakAra satyano upAsaka hovo joIe, mATe te nIDara paNa hovo joIe. yajJezabhAImAM patrakAra tarIke nIDaratAno guNa ghaNo moTo hato. potAnA agralekhomAM temanI nIDaratAnuM ApaNane darzana thatuM. senTa jheviyarsa kaoNlejamAMthI gujarAtI viSaya sAthe bI.e.nI parIkSAmAM pAsa thayA pachI huM sAMja vartamAna' dainikamAM patrakAra tarIke joDAyo hato. e vakhate yajJezabhAIne pahelI vAra mAre maLavAnuM thayeluM. e prasaMga eTalo sacoTa che ke tenuM vismaraNa kyAreya thayuM nathI. patrakAra tarIke meM haju zarUAta ja karelI. eka divasa amArA prAdhyApaka zrI manasukhalAla jhaverIe gujarAtI viSayanA adhyApakonA saMmelanano ahevAla lakhIne "sAMja vartamAnamAM chApavA mATe mane Apyo ane enI bIjI nakala karIne 'vaMde mAtaram'mAM Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza yajJezabhAIne pahoMcADavAnI sUcanA karI. "sAMja vartamAnamAM meM e ahevAla tarata chApavA ApI dIdho ane bIje divase savAre yajJezabhAIne nakala pahoMcADavA gayo. A mArI pahelI mulAkAta hatI. ahevAla jotAM ja yajJezabhAI ekadama UMcA sAde bolI UThyA, "tamArA chApAmAM gaI kAle A ahevAla chapAI gayo che. Avo vAsI ahevAla amane have kazA kAmano nathI. tame patrakAratvanA kSetramAM navA AvyA cho ane dainikapatramAM kAma karo cho, to e yAda rAkho ke samAcAronI bAbatamAM koI paNa chApAne vAsI rahevuM paravaDe nahi. tamAro ahevAla amAre have kacarA-TopalImAM nAkhavAno ja rahe." ema kahI emaNe e ahevAla mArA dekhatAM ja kacarA-TopalImAM nAkhI dIdho. dainika patrakAratvamAM samAcAro, ahevAlo vagere chApavAnI bAbatamAM AvI rasama haze enI mane navA patrakArane tyAre khabara nahi. mane manamAM thayuM ke "emane 'vaMde mAtaram'mAM e ahevAla na chApavo hoya to kaMI nahi, paraMtu ATalo badho gusso karavAnI zI jarUra hatI?" huM nirAza thaI pAcho pharyo, paraMtu te divase sAMje "vaMde mAtaram'mAM joyuM to adhyApaka saMmelanano ahevAla hato. kiMtu te judA ja zabdomAM, judI rIte-alle vadhAre sArI rIte rajU thayo hato. mane navAI lAgI. huM yajJezabhAIne pharIthI maLyo. temano AbhAra mAnyo. emaNe kahyuM, "bIjA chApAMno vAsI ahevAla to ame chApIe nahi ane chatAM tame navA navA patrakAra jAte AvyA eTale mAre tamAruM lakhANa chApavuM joIe. eTale tamArA gayA pachI kacarAnI TopalImAMthI pAchuM kADhI, te vAMcI, navesarathI meM mArI rIte ahevAla lakhI kADhyo. dainika vartamAnapatramAM kAma karatA patrakAramAM ATalI AvaData to hovI ja joIe ke game te lakhANane te tarata ne tarata judA zabdomAM, navI zailIthI rajU karI zake." A prathama paricaye yajJezabhAI vize mArA manamAM UMDI chApa aMkita thaI ke teo sAcI vAta mATe kyAreka bahArathI ugra bane che, temano avAja paNa moTo thaI jAya che, paraMtu hRdayathI teo avazya mRdu rahI zake che. yajJezabhAIe lekhaka tarIke nibaMdho, vArtA, navalakathA ityAdi prakAranAM saMkhyAbaMdha pustako lakhyAM che. "tUTelAM baMdhana', "garIbanI gRhalakSmI', "jIvatA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yajJezabhAI harihara zukla 67 sodA', "IrSAnI Aga", "khIlatI kaLI", "e patnI konI ?' vagere temanAM pustako jANItAM che; paraMtu temaNe chelle chelle lakhelAM pustako : "eka vyavasAyI patrakAranI ghaDatarakathA" ane "ardha zatAbdInI akhabArI yAtrA" vizeSa jANItAM che. emAM patrakAra tarIkenA emanA vividha prakAranA anubhavo ane vyavahAru sUcano jovA maLe che. dainika vartamAnapatramAM kAma karatA patrakAronI kalama ghaNuMkharuM paracuraNa viSayo upara lakhavAmAM ke prAsaMgika ghaTanAo vize potAnA vicAro vyakta karavAmAM ghasAI jAya che. temanI lekhanazakti ghaNIbadhI vaparAtI hovA chatAM temane hAthe cirakAlIna sAhityanuM sarjana ochuM thAya che. vyAvasAyika patrakAro mATe A vizeSa sAcuM che. yajJezabhAInI badhI ja lekhanazakti sarjanAtmaka sAhityanA kSetre vaparAI hoya to ApaNane keTalIka samartha kRtio sAMpaDI hota ! Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 umedabhAI maNiyAra umedabhAI maNiyAra vidvattApUrNa, kavitArasika, saMgItapriya, tattvaciMtaka, zAMta evI eka anokhI pratibhA. 75 varSanI uMmare muMbaImAM emanuM avasAna thayuM hatuM. umedabhAI maNiyAra sAthe emanI nivRttinAM varSomAM mAre vadhu nikaTanA paricayamAM AvavAnuM thayuM hatuM. Ama to emanA prathama paricayamAM AvavAnuM banyuM hatuM I. sa. 1944mAM, jyAre emane gIto gAvA mATe ame vidyArthIoe zrI mahAvIra jaina vidyAlayamAM nimaMtraNa ApyuM hatuM. e divasomAM pro. umedabhAI maNiyAranI muMbaInA pratiSThita gujarAtI gAyakomAM gaNanA thatI hatI. sthaLe sthaLe judI judI saMsthAo taraphathI emanAM madhura gItono kAryakrama yojAto ane "o premanagaranA rAjA, tArA kyAM AvyA daravAjA?" ke "mArI priyAne jaIne kahejo mAro ATalo saMdeza" ke "UbhA raho to kahuM vAtaDI bihArIlAla" jevAM premagIto sAMbhaLavA mATe muMbaIno yuvAna varga umedabhAI pAchaLa ghelo banyo hato. reDiyo upara paNa umedabhAInAM gIto vakhatovakhata rajU thatAM. emanAM gItonI rekarDa lAvIne loko ghare vagADatA. amArI zrI muMbaI jaina yuvaka saMghanI vyAkhyAnamALAmAM koI koI vakhata umedabhAI bhajano gAvA padhAratA. gIta-saMgIta e umedabhAInI zokhanI pravRtti hatI. temano vyavasAya to aMgrejI viSayanA adhyApaka tarIkeno hato. sAhityakSetre vArtAkAra tarIke emaNe sthAna meLavyuM hatuM. emano vArtAsaMgraha "pAMkha vinAnAM' pragaTa thayo hato. muMbaInI karve kaoNleja ane esa.ena.DI.TI. yunivarsiTImAM aMgrejI viSayanA adhyApaka tarIke temaNe, nivRtta thayA tyAM sudhI kArya karyuM. kaoNlejamAM teo vAisa prinsipAlanA pada sudhI pahoMcyA hatA. yunivarsiTInI ghaNI mahattvanI samitiomAM emaNe kAma karyuM hatuM. umedabhAI sAthe mAro vizeSa paricaya to huM senTa jheviyarsa kaoNlejamAM adhyApaka thayo tyArathI thayo. mArA prAdhyApaka manasukhalAla jhaverInA teo Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umedabhAI maNiyAra parama mitra. baMne eka ja gAmanA, jAmanagaranA. teo manasukhabhAIne maLavA kaoNlejamAM AvatA athavA manasukhabhAI sAthe umedabhAIne ghare mAre javAnuM koI koI vAra thatuM. huM senTa jheviyarsa kaoNlejamAM joDAyo te pahelAM ema.e.mAM pAsa thayA pachI tarata ja karve kaoNlejamAM gujarAtInA adhyApaka tarIke joDAvA meM arajI karI hatI. inTaravyU ApI Avyo hato. ema.e.mAM gujarAtI viSayamAM prathama Avyo hato eTale bIjA umedavAro karatAM mane AzA vadhu hatI. tyAra pachI ekAda aThavADiyAmAM ja vaDodarA lekhaka-milanamAM javAnuM thayuM. tyAM suMdarajIbhAI beTAI ane umedabhAIe mane abhinaMdana ApyA. adhyApaka tarIke mArI pasaMdagI thaI che ane 'muMbaI pAchA jazo tyAre ghare nimaNUkano patra AvI gayo haze' evA samAcAra jaNAvyA. paraMtu muMbaI AvyA pachI keTalAya divasa sudhI nimaNUkano patra na Avyo, eTale huM umedabhAIne ghare maLavA gayo. emaNe kahyuM, "inTaravyUmAM tamArI pasaMdagI thaI, riporTa taiyAra thayo. nimaNUka mATeno patra lakhAyo ane temAM prinsipAlanI sahI paNa thaI gaI. paraMtu ApaNI saMsthAomAM bane che te pramANe khaTapaTa cAlu thaI ane arajI paNa karI nathI, inTaravyU paNa Apyo nathI evI eka vyaktinI nimaNUka karavAnI hilacAla thaI che. ane e vyaktine AjakAlamAM nimaNUkano patra maLaze." A samAcAra sAMbhaLI huM pahelAM to nirAza thayo, paNa pachI lAgyuM ke je thayuM te sAruM thayuM, kAraNa ke tyAra pachI thoDA ja mahinAmAM senTa jheviyarsa kaoNlejamAM adhyApaka tarIke mArI nimaNUka thaI. 23 umedabhAI sAthe A rIte manasukhalAla jhaverIne nimitte mAro paricaya vadhato gayo. paraMtu te vadhu gADha thayo chellAM thoDAM varSomAM. yunivarsiTImAMthI nivRtta thayA pachI umedabhAIe marIna DrAiva para savAra-sAMja pharavAnuM cAlu karyuM. pharavAmAM ame ghaNI vAra sAthe thaI jatA ane sAhitya-jagatanA, adhyApaMkIya vyavasAyanA, muMbaInA jAhera jIvananA ema vividha viSayonI vAta emanI sAthe nIkaLatI. marIna DrAivanI pALa para besIne ghaNI vA2 ame kalAko sudhI vAto karI che. umedabhAIne ghare javAnuM moDuM thatuM nahi, kema ke teo rAtre nava-sADA nava pachI jamavA besatA. huM ane mArAM patnI jamIne sAMje sADA sAta vAge pha2vA nIkaLyAM hoIe tyAre umedabhAI cA-pANI laIne Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 vaMdanIya hRdayasparza pharavA AvyA hoya. eTale samayanuM amane baMnene baMdhana rahetuM nahi. ame copATI para rahetAM eTale mahine-be mahine ekAda vakhata teo acAnaka sAMje ghare AvI caDyA hoya. mArI sAhityika pravRttimAM teo pUro rasa letA. navanIta-samarpaNa'mAM pragaTa thayelA "pAsapaoNrTanI pAMkhe'nA pravAsa-lekho hoya ke "prabuddha jIvana'no lekha hoya, te vAMcIne teo potAno pratibhAva rUbarU ke phona para jaNAvatA. umedabhAIe jIvananA uttarArdhamAM "gujarAtI kavitA upara aMgrejI bhASAnI asara' e viSaya upara eka vidvattApUrNa zodhanibaMdha taiyAra karyo hato, je mATe temane pIeca.DI.nI DigrI maLI hatI. A zodhanibaMdhamAM emaNe kayA kayA gujarAtI kavie kaI kaI aMgrejI kavitAmAMthI chAyA jhIlI che te sarasa rIte batAvyuM che. Avo uttama zodhanibaMdha lakhavA chatAM gujarAtamAM tene jeTalI prasiddhi maLavI joIe teTalI maLI nahi teno temanA manamAM raMja hato, kAraNa ke eka yunivarsiTIe A zodhanibaMdha chApyo ane yunivarsiTIonA taMtramAM vecANanI garaja na hovAthI tathA bheTa-gnakalo ApavAnI prathA na hovAthI sAhitya-jagatamAM e graMthano jeTalo pracAra thavo joIe teTalo thayo nahi. gujarAtI viSaya bhaNAvatA aDadhAthI vadhu adhyApakone potAnA kSetranA A zodha-nibaMdhanI khabara nahi hoya ema teo kyAreka kahetA. "Buddhism - an Introduction' nAmanuM eka nAnakaDuM pustaka meM lakhyuM tyAre bhASAnI dRSTie te joI, tapAsI ApavA mATe meM umedabhAIne vinaMtI karI hatI. temaNe khUba premapUrvaka jhINavaTathI e kArya karI ApyuM hatuM, je mATe huM emano bahu RNI rahIza. umedabhAInA ghare jayAre maLavA javAnuM thAya tyAre mu. umAzaMkarabhAInI vAta acUka nIkaLe ja. umAzaMkarabhAInuM paribhramaNa satata cAlatuM hoya ane patronA javAba teo javalle ja koIkane lakhatA hoya eTale umAzaMkarabhAI kyAM haze enI chellAmAM chellI mAhitI joItI hoya to te umedabhAI pAsethI maLe. umAzaMkarabhAInI tamAma pravRttiothI teo satata mAhitagAra hoya. umAzaMkarabhAI ane umedabhAI vacce yuvAna vaye baMdhAyelI snehanI gAMTha uttarottara vadhu gADha thatI rahI hatI. muMbaImAM ghaNAM varSo sudhI umAzaMkarabhAI umedabhAInA ghare UtaratA. bIjA moTA ghare UtaravAnuM nimaMtraNa hoya to paNa Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umedabhAI maNiyAra oraDImAM UtaravAmAM umedabhAInI tArAbAgamAM AvelI nAnI umAzaMkarabhAI vizeSa AnaMda anubhavatA. umAzaMkarabhAI mukta manathI ane nikhAlasatAthI umedabhAI sAthe vAto karatA. eka vakhata umAzaMkara muMbaI AvyA tyAre mAre ghare UtaryA hatA. tyAre eka divasa rAtre sADA agiyAra vAge ame umedabhAInA ghare pahoMcyA. teo sUvAnI taiyArI karatA hatA. umAzaMkarabhAIne jotAM ja teo AnaMdamAM AvI gayA. temanAM patnI vidyAbahenane paNa moDI rAtanA mahemAna gamyA. vAta nIkaLatAM jANavA maLyuM ke umAzaMkarabhAI umedabhAIne ghare jyAre jamavAnA hoya tyAre ghaNuMkharuM pUraNapoLI banAvavAno kAryakrama hoya. umAzaMkarabhAIne pUraNapoLI bahu bhAve ane te paNa vidyAbahenanA hAthe banAvelI. 71 lagabhaga kalAka ame umedabhAInA ghare beThAM. ghaNI vAto nIkaLI. umedabhAInAM mArmika vAkyothI vAtAvaraNa prasanna, haLavuM rahyuM. pAchAM pharatAM rastAmAM umAzaMkarabhAIe kahyuM, "Akho divasa baMdha gaMbhIra vAto ja cAle. eTale umedabhAI pAse jAuM tyAre huM haLavo ane tAjo thaI jAuM. AnaMdamAM kalAka-be kalAka kyAM pasAra thaI jAya tenI khabara na paDe." umAzaMkarabhAI muMbaI Ave ane game teTalo bharacaka kAryakrama hoya to paNa umedabhAIne maLyA vagara na rahe. chevaTe Teliphona upara paNa umedabhAI sAthe vAta karyA vagara muMbaI na choDe. umAzaMkarabhAI jevA bahuzruta vidvAna ane mUrdhanya kavinA hRdayamAM umedabhAIe anokhuM UMcuM sthAna meLavyuM hatuM e ja umedabhAInI mahattA darzAve che. chellAM keTalAMka varSothI umedabhAI AdhyAtmika jIvana tarapha vaLyA hatA. teo vajezvarI pAse gaNezapurImAM muktAnaMda svAmI pAse jaIne rahetA. yoga ane dhyAnamAM teo UMDo rasa levA lAgyA hatA. eno prabhAva emanA jIvanamAM dekhAto hato. emanI sAthenI vAtacItamAM dhyAnanA anubhavonI vAta nIkaLatI. chellA keTalAka samayathI emanI tabiyata bahu sArI rahetI na hatI. jIvana have pUruM thavAmAM che evI mAnasika taiyArI emaNe karI lIdhI hatI. eka divasa emaNe mane mArAM bheTa ApelAM pustako pAchAM ApyAM. mane kahe, "pustako vAMcI lIdhAM che. have mane enI jarUra nathI. bIjA koIne ApavA Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 vaMdanIya hRdayasparza tamane e kAma lAgaze. have meM mArA saMgrahanAM badhAM pustako bIjAMone, vyaktione ane saMsthAone, bheTa ApavAnuM cAlu karI dIdhuM che. mArAM saMtAnonA vyavasAyo judA che. sAhityamAM emane rasa na paDe. eTale mArI hayAtImAM ja mArAM A kabATo mAre khAlI karI nAkhavAM che. tamane paNa emAMthI koI pustaka joItuM hoya athavA amuka pustako koI lAyabrerIne bheTa ApavA lAyaka lAge to emAMthI jarA paNa saMkoca rAkhyA vagara laI jazo. A badhA parigrahanA bhAramAMthI huM have haLavo thavA icchuM chuM. umedabhAIne hRdayaroganI takalIpha zarU thaI hatI, eTale bahAra teo bahu jatA nahi. vAMcana, mananamAM temano samaya pasAra thato. krame krame zAMta banatI temanI jIvanalIlA eka divasa hRdayarogano humalo thatAM viramI gaI. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 ra manasukhalAla tArAcaMda mahetA sadUgata zrI manasukhalAla tArAcaMda mahetA sAtheno mAro saMbaMdha paMdareka varSano hato. teo uMmaramAM mArAthI lagabhaga aDhAra varSa moTA, paraMtu mArI sAthe teo vaDIla uparAMta mitranI jema sneha rAkhatA. AthI ja temanA saujanyanI suvAsa mArA citta para haMmezAM aMkita raheze. zrI manasukhalAlabhAIno mane pahelavahelo paricaya svargastha murabbI zrI phatehagaMdakAkA dvArA thayelo. zrI phatehacaMda jhaverabhAI, zrI prANajIvanadAsa gAMdhI ane zrI manasukhalAla tArAcaMda e traNanI tripuTI muMbaInA ghaNAkharA dhArmika prasaMgomAM, kAryakramo ane meLAvaDAomAM sAthe jovA maLatI. traNe nivRtta ane traNe dhArmika zikSaNanA kSetre kaMIka karavAnI dhagazavALA. teo niyamita ekabIjAne maLe, vicAravinimaya kare ane potAnI yojanAo amalamAM mUkavA mATe sakriya prayatna kare. A traNe murabbIo muMbaImAM jaina zvetAmbara ejayukezana borDa, jaina dhArmika zikSaNa saMgha, adhyAtma jJAna prasAraka maMDaLa vagere saMsthAonA ane bhAvanagaramAM AtmAnaMda jaina sabhA ane bIjI saMsthAonA sakriya kAryakaro eTale judI judI saMsthAonA judA judA kAryakramo ane mITiMgo nimitte teone vAraMvAra maLavAnuM thatuM. jyArathI adhyAtma jJAna prasAraka maMDaLamAM huM joDAyo tyArathI e traNe mahAnubhAvonA nikaTanA saMparkamAM AvavAnI mane taka maLI hatI ane teonI sAcI dhArmikatA, tyAgavRtti, sAdAI, svabhAvanI saraLatA, niHsvArtha lokasevAnI bhAvanA, navI peDhInuM sAMskArika ghaDatara karavAnI dhagaza vagerenI mArA mana upara UMDI chApa paDI hatI. zrI phatehacaMdakAkA ane zrI prANajIvanabhAInA svargavAsa pachI zrI manasukhalAlabhAI ekalA paDyA. tema chatAM dhArmika zikSaNa aMge ane adhyAtma jJAna prasAraka maMDaLanI pravRttio aMge teo eTalA ja sakriya rahyA. e maMDaLanI pravRttio nimitte mAre emanA gADha saMparkamAM AvavAnuM banyuM, vizeSataH emanI sAthe vijApura, mahuDI, dhAmaNa vagere sthaLe vAraMvAra javAnuM thayuM. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 vaMdanIya hRdayasparza zrI manasukhalAlabhAI pramANamAM nAnI uMmare vidhura thayA hatA, paraMtu temaNe bIjA lagnano vicAra karyo nahi ane naiSThika brahmacarya ane sAdA tyAgamaya jIvana tarapha teo vaLI gayA hatA. teo haMmezAM bhUkharA bhagavA raMganuM paheraNa paheratA ane te ja raMganI TopI paheratA. vastraparidhAnamAM teoe sAdAI svIkArI ane TApaTIpane tilAMjali ApI. tevI ja rIte teo AhAramAM paNa eka pachI eka vastuono tyAga karatA jatA hatA. - dhArmika bAbatomAM, AcAra ane vicAra baMneno samanvaya temaNe sAdhyo hato. jIvanamAM anekAMtavAdane yathAzakti utAravAno temaNe prayatna karyo hato. teo niyamita derAsare jatA, darzana-pUjA vagere karatA, AnaMdaghanajI, yazovijayajI vagerenAM suMdara bhAvavAhI stavano teo caityavaMdanamAM gAtA, vakhatovakhata tIrthayAtrAe jatA, paraMtu teo mAtra kriyAjaDa kyAreya banyA nahotA. bIjI bAju teo mAtra AcArahIna ciMtaka paNa nahotA. je kaMI amalamAM mUkavA jevuM lAge tene teo tarata ja AcaraNamAM mUkatA. sAdhu-saMsthA ke jaina samAjomAM je kaMI truTio jaNAya te mATe nirbhayapaNe paNa premathI kahetA, kyAreka te te vyaktione maLIne teo kahetA, ane temanI vAta svIkArAtI, kAraNa ke temAM aMgata svArtha na raheto, paraMtu temAM vyaktinA hitanI bhAvanA rahetI. zrI manasukhalAlabhAInuM nivRtta jIvana dhArmika pravRttiothI sabhara rahetuM. teo savAranA nava vAgyA sudhI Teliphona upara maLatA. te pachI teo potAnA mATenI judI rUmamAM hIMcakA khAtAM khAtAM vAMcatA, vicAratA ke lakhatA hoya. teo jaina dharma ane sAhityanA UMDA abhyAsI hatA. kathAsAhitya to emaNe puSkaLa vAMceluM ane bhinna bhinna sAmayikomAM teo niyamita rIte jaina kathAo lakhatA. temanI rajUAta saraLa, rasika ane sAdhAraNa vAcakone rasa ane samaja paDe tevI hatI. temaNe "zIladharmanI kathAo'nA be bhAga pragaTa karyA hatA, ane tyAra pachI paNa ghaNIbadhI kathAo emaNe lakhI hatI. zIladharmanI kathAo'nI prastAvanA mAre lakhavI evo prastAva jyAre emaNe mArI pAse mUkyo tyAre meM kahyuM, "tame mArA vaDIla cho. mane lakhatAM saMkoca thAya. tame koI pIDha lekhakane kaho." paraMtu emaNe mAre mATe ja Agraha rAkhyo ane chevaTe mAre e prastAvanA lakhavI paDI. emanA AgrahamAM prema ane Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manasukhalAla tArAcaMda mahetA 75 vinamratA hatAM tethI ja mAre emanA pustakanI prastAvanA lakhyA vagara chUTako nahoto. temanA svabhAvanI vinamratA ane udAratAnA ghaNA badhA prasaMgo najara sAme taravare che. mANasanA svabhAvanI kharI kasoTI sAthe lAMbo pravAsa karavAmAM thAya che. eka vakhata ame adhyAtma maMDaLanI mITiMga agAzI tIrthamAM rAkhI hatI. amane khabara paNa na paDI e rIte kamiTInA badhA ja sabhyonA jamavAnA paisA emaNe ApI dIdhA hatA. musApharImAM potAno sAmAna teo bhAgye ja bIjAne UMcakavA detA, paraMtu bIjAno sAmAna teo UMcakI letA. vaLI sUvAmAM, savAre UThavAmAM, jamavAmAM, taiyAra thavAmAM potAne kAraNe bIjAone kaMI paNa agavaDa na paDe teno teo khyAla rAkhatA, eTaluM ja nahi paNa dareka bAbatamAM teo tarata bIjAne sAnukULa thaI jatA. temanI vinamra sajjanatAno to ghaNAne anubhava thayo haze. ahaMkAra to temanAmAM kyAMya jovA na maLe, AtmaprazaMsA ke Atmaprasiddhi mATe teo udAsIna rahetA. adhyAtma maMDaLa taraphathI dara varSe buddhisAgarasUrIzvarajInI svargArohaNa tithi muMbaImAM UjavavAmAM Ave temAM pote maMDaLanA ghaNAM varSa pramukha hatA chatAM bolavA mATe Agraha na rAkhe. teo vinamra ane mArA pratye aMgata lAgaNIvALA eTalA badhA hatA ke jyAre buddhisAgarasUrIzvarajInI janmazatAbdI ane svargArohaNa suvarNa jayaMtInuM varSa AvyuM tyAre temaNe adhyAtma jJAna prasAraka maMDaLanA pramukhapadethI rAjInAmuM ApI e pramukhapada mAre svIkAravuM eno eTalo badho Agraha rAkhyo ke e sthAne sarva rIte rahevA yogya vyakti teo hatA chatAM mAre e sthAna emanA snehanA khAtara svIkAravuM paDyuM. keTalAka samaya pahelAM muMbaImAM eka saMsthA taraphathI syAdvAda' vizenI InAmI nibaMdhonI spardhA yojavAmAM AvelI jemAMnA nirNAyakomAM murabbI zrI manasukhalAlabhAInI sAthe huM paNa hato. e spardhA mATe ghaNAbadhA nibaMdho AvelA eTale vAraMvAra maLavuM jarUrI hatuM. e aMge carcA-vicAraNA karavA mATe emane ghare javA mATe huM emano samaya mAgato tyAre teo haMmezAM ema ja kahetA ke "huM nivRtta chuM ane tamArI muMbaI yunivarsiTI mArA gharanI pAse ja che. mATe tamAre samaya bagADIne mAre tyAM AvavAnuM na ja hoya. huM ja tamane Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza yunivarsiTImAM maLavA AvI jaIza." Ama temanI vinamratA ane temanA saujanyanI pratIti jyAre jyAre ame maLIe tyAre thatI. amArA adhyAtma jJAna prasAraka maMDaLanA to teo sUtradhAra hatA. maMDaLanI koI paNa bAbatamAM carcAmAM jyAre kadAca matabheda paDe to chevaTe manasukhalAlabhAI je kahe te badhA svIkArI letA. maMDaLanAM nAnAM nAnAM prakIrNa kAmo paNa teo potAnI meLe karI nAkhatA. maMDaLanA kAma mATe bahAragAma javAnuM hoya tyAre paNa teo sAtha ane sahakAra ApatA. bahAragAma javA mATe potAnI koI tArIkha teo ApatA nahi, paNa bIjA kAryakartAoe je tArIkha nakkI karI hoya te ja teo svIkArI letA. temanI sAthe vijApura ane mahuDI javAnuM amAre vAraMvAra thatuM. teo, huM, zrI popaTalAla pAdarAkara ane zrI vinubhAI gulAbacaMda-ame cAra to sAthe hoIe ja. koI vakhata gautamabhAI zAha ane zrI popaTalAla bhAkhariyA paNa sAthe hoya. mahuDImAM nirAMta hoya eTale savAre derAsaramAM caityavaMdana karatI vakhate ame emane AnaMdaghanajI, yazovijayajI ane devacaMdranAM stavano gAvA mATe khAsa Agraha karatA. teo khUba bhAvathI madhura svare stavana lalakAratA ane emanI sAthe ame badhA tallIna thaI jatA. eka vakhata AnaMdaghanajInuM kuMthunAtha bhagavAnanuM stavana je emane khUba priya hatuM, te gAyA pachI eno bhAvArtha vistArathI emaNe amane samajAvyo hato. eka vakhata AkhuM bhaktAmara stotra gAyuM hatuM, to eka vakhata zrImad rAjacaMdranuM "apUrva avasara' gAyuM hatuM. mahuDImAM sAMje jamyA pachI aDadho mAIla ke mAIla cAlavA mATe ame jatA tyAre rastAmAM temanI sAthe ghaNI jJAnagoSThi thatI ane vividha jaina prAcIna kathAomAMthI teo prasaMgo TAMkatA.. temanA saujanyanI suvAsa eTalI badhI hatI ke surata, vaDodarA, amadAvAda, bhAvanagara ke bIje kyAMya ame gayA hoIe to tyAM emanAM svajano ke nehIo temanI AgatAsvAgatA karavA eTalAM utsuka rahetAM, jeno lAbha amane badhAne paNa maLato. eka vakhata mahuDIthI ame amadAvAda AvyA ane sAMje ame muMbaI AvavA mATe nIkaLavAnA hatA. je thoDAka kalAka maLyA temAM ghaNAMne maLavAnI amArI icchA hatI. ame betraNa rikSA karavAnI vyavasthA vicAratA hatA, tyAM temanA eka saMbaMdhIe potAnI gADI amAre Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manasukhalAla tArAcaMda mahetA mATe mokalAvI ane Akho divasa rAkhavA mATe kahyuM. ethI thoDA ja kalAkamAM ame amadAvAdamAM pa. pU. zrI subodhasAgarasUrijI, pa. pU. zrI padmasAgarajI mahArAja, 5. pU. zrI caMdrodayasUrijI, pa. pU. zrI vijaya dhuraMdharasUrijI, paMDita sukhalAlajI, paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA, bhAvanagaravALA zrI gulAbacaMdabhAI (je te samaye amadAvAda AvyA hatA) vagere ghaNAMne thoDA kalAkamAM ja maLI zakyA. chellA keTalAka samayathI temane ema lAgatuM hatuM ke potAno jIvanakALa have pUro thavA Avyo che. ame traNeka varSa pahelAM navasArI pa. pU. zrI subodhasAgarasUrijIne maLavA gayA hatA ane tyAMthI dhAmaNa zrImad rAjacaMdrajInA AzramamAM gayA hatA. tyAM temaNe eka muni mahArAja pAse keTalIka bAdhAo jAvajIvanI mAgI ane kahyuM ke, mane jAvajIvanI bAdhA Apo, kAraNa ke have mAre kyAM bahu varasa jIvavuM che ! amadAvAdamAM parama pU. zrI pAsAgarajI mahArAja pAse ame gayA hatA, tyAre temaNe hAtha joDIne keTalIka bAdhA mATe mahArAjajIne kahyuM, "mane jAvajIvanI bAdhA Apo." mahArAjajIe kahyuM, "huM eka varasathI vadhAre bAdhA koIne Apato nathI. varasa pachI tame pharIthI bAdhA lejo." manasukhalAlabhAIe kahyuM, "huM eka varasa paNa jIvIza ke kema te kone khabara che? mATe mane jAvajIvanI bAdhA Apo." chevaTe mahArAjajIe emane e pramANe bAdhA ApI. mahesANAmAM pa. pU. padmasAgarajI mahArAjanI AcAryanI padavIno prasaMga hato. ame badhAMe sAthe mahesANA javAnuM nakkI karyuM hatuM. amArI TikiTo AvI gaI hatI. kAryakrama badho goThavAI gayo hato, paraMtu cAreka divasa pahelAM manasukhabhAIno phona Avyo ke "mArI TikiTa kensala karAvajo. mArI tabiyata sArI rahetI nathI ane koNa jANe kema mAruM mana nA pADe che." teo mahesANA AvI zakyA nahi ane tyAra pachI thoDA divasamAM je temaNe deha choDyo. zrI manasukhalAlabhAInA avasAnathI jaina samAje eka saMniSTha sAhityakAra ane saujanyamUrti sevaka gumAvyA che. temaNe zrImaMtAI bhogavI hatI, paraMtu temanA hRdayamAM tyAga ane vairAgyanA bhAvo ja ramatA. teo gahana tattvaciMtanamAM rasa letA. "brahmacarya ane "aparigraha' vizenA temanA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 vaMdanIya hRdayasparza lekho sAcI anubhUtimAMthI janmyA hatA. teo kathAo lakhatA, paraMtu kathAnA rahasyane potAnA jIvanamAM prathama utAratA. teo UMDI AdhyAtmika khojamAM lIna rahetA. teo jIvana ane mRtyunI bAbatamAM svastha ane samadarzI rahevAno prayAsa karatA. mRtyu e eka svAbhAvika ghaTanA temane mATe hatI ane ethI ja teo tene mATe sajja rahetA. temanA jIvanamAM vividha AdhyAtmika pAsAMono temanA aMgata saMparkamAM AvanArane paricaya thato. vyavahAramAM teo saujanyanI mUrti hatA, ane temanA saMparkamAM thoDA samaya mATe paNa jeo AvyA haze temane emanA saujanyanI suvAsano paricaya thayA vagara rahyo nahi hoya. AvA eka UrdhvagAmI AtmAe jIvana pUrNa karI, deha choDI Urdhvagamana karyuM. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13. umAzaMkara jozI umAzaMkara jozI eTale gujarAta ane gujarAtI sAhityanuM nAma AMtarabhAratIya ane AMtararASTrIya kSetre sukhyAta banAvanAra ApaNA lADIlA kavi, vivecaka ane saMskArapuruSa. gAMdhIjI ane kAkA kAlelakaranI chatrachAyA heThaLa jIvana-ghaDatara karanAra, brAhmaNatvanA zreSTha saMskAra dharAvanAra, veda ane upaniSadakALanA RSinI yAda apAvanAra sva. umAzaMkara jozIe eka gujarAtI kavi ke sAhityakAra tarIke jIvanamAM je siddhio meLavI te ghaNI moTI hatI. raNajitarAma suvarNacaMdraka, gujarAtI sAhitya pariSadanuM pramukhasthAna, gujarAta yunivarsiTInA upakulapatinuM pada, jJAnapIThano evaoNrDa, sAhitya akAdamInuM pramukhasthAna, kendranI rAjyasabhAnuM sabhyapada, vizvabhAratI-vizvavidyAlayanuM upakulapatipada jevI mAnabharI siddhio meLavavA teo sabhAgI banyA hatA. A badhI ja siddhio AyAsa ke khaTapaTa karIne nahi, paraMtu kevaLa potAnI guNavattAne dhoraNe temaNe prApta karI hatI. teo satya, nyAya, nIti ane prAmANikatAnA jIvanabhara upAsaka rahyA hatA. "Rta" emanA jIvanano maMtra hato. temanI RtanI upAsanA akhaMDa hatI. asatya ke daMbhano Azraya laI AyAsapUrvaka kazuMka prApta karI levAnuM ke potAno bacAva karavAnuM temaNe kadI vicAryuM nahotuM. emanA aMtaramAM eka bAju jema kAryasiddhinI AkAMkSA rahI hatI tema bIjI bAju anAsakti paNa rahelI hatI. potAnI bhautika eSaNAone teo kyAreya vAcA ApatA nahi. yathAzakya teo nispRha ke udAsIna rahetA. saMbaMdho bAMdhIne kazuMka meLavI levAnI jhaMkhanA teo kyAreya rAkhatA nahi. jema patravyavahAranI bAbatamAM tema mitro sAthenA saMbaMdhonI bAbatamAM paNa, jUja apavAda sivAya, teo sAmethI bahu utkaMThA darzAvatA nahi. sahaja rIte thAya teTaluM thavA detA. jAhera jIvanamAM anya lokonA akAraNa dveSa ke IrSAne pAtra thavAnuM thAya, paraMtu tyAre paNa umAzaMkara samabhAva ane udAsInatA dharAvatA. temanI pAse agAdha jJAna hatuM ane viziSTa jIvanadarzana hatuM. temanI smRti Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 vaMdanIya hRdayasparza paNa eTalI ja sateja hatI. ene lIdhe temanI pAse anaupacArika rIte zAMtithI beThA hoIe tyAre prAcInakALanA koI ucca pratibhAsaMpanna RSimuninI pAse, koI GeniusnI pAse beThA hoIe tevo anubhava thato. umAzaMkaranI vividha siddhione lakSamAM rAkhIne emane vividha birudo ApavAmAM AvyAM che. paraMtu 'RtopAsaka RSi' tarIke emane oLakhAvavAmAM emane apAyelAM ghaNAM birudono samAveza thaI jAya che. kavitA, nATaka, vArtA, vivecana, saMzodhana-saMpAdana, ityAdi vividha kSetre emanI bahumukhI ane bahuzruta pratibhAe pAMca dAyakAthI adhika samaya sudhI satata yogadAna ApyA karyuM. emanuM sattvazIla jIvanalakSI vipula sAhitya cirakALa sudhI anekane preraNA ApatuM raheze. emanuM jIvana paNa evuM ja preraNAmaya hatuM. emanA nikaTa saMbaMdhamAM AvavAnuM amane sadbhAgya sAMpaDyuM hatuM. ahIM thoDAMka smaraNo tAjAM karuM chuM. zALA ane kaoNlejanAM pAThyapustakomAM umAzaMkaranI kavitA bhaNavAnI AvI hatI tyArathI eTale ke kizorAvasthAthI ja umAzaMkaranA nAmathI huM suparicita thayo hato. muMbaImAM senTa jheviyarsa kaoNlejamAM prathama varSamAM hato tyAre amArA adhyApako bAdarAyaNa ane pro. gaurIprasAda jhAlAe umAzaMkara jozInuM 'gujarAtI kavitAnI AvatI kAla' e viSaya upara vyAkhyAna goThavyuM hatuM. e divase umAzaMkarane pahelI vAra joyelA. umAzaMkare vyAkhyAnanI zarUAtamAM kaheluM te Aje paNa yAda che. temaNe kahyuM hatuM ke, "mArI aTaka jozI che. huM mAnuM chuM ke mArI aTaka joIne AvatI kAlanI gujarAtI kavitA vize mane bolavAnuM nahi kahyuM hoya. AvatI kAlanI kavitA vize huM je kahIza te jayotiSI tarIke nahi, paNa kavitAnA pravAhamAM paDelA kavi tarIke kahIza.'' e divase umAzaMkarane sAMbhaLyA tyAre eka tejasvI kavi ane madhu2sika vidvAna vaktAne sAMbhaLavAno AnaMda anubhavyo. pachIthI to muMbaImAM jeTalI vAra temanAM vyAkhyAnono ke kAvyavAcanano kAryakrama hoya teTalI vAra temAM javAnuM acUka rAkhato. 1948mAM B.A. thayA pachI mArA pArasI mitra zrI mInu desAI sAthe gujarAtI saoNneTonuM saMpAdana 'manISA' nAmathI karavAnuM ame vicAryuM. te vakhate umAzaMkara sAthe mAre patravyavahAra thayo hato. patrano javAba na lakhavAnI Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 umAzaMkara jozI umAzaMkaranI prakRti tyAre haju vikasI na hatI, eTale patrano tarata javAba ApatA ane vigate salAha-sUcano ApatA, kAraNa ke saoNneTa emano eka priya kAvyaprakAra hato. e patravyavahArathI umAzaMkara sAthe paricaya thayo hato, paraMtu rUbarU maLIne vAto karavAno prasaMga haju tyAre sAMpaDyo nahoto. umAzaMkara sAthe mAre vyaktigata aMgata paricaya to vaDodarAmAM maLelA lekhaka-milana vakhate I. sa. 1950mAM thayo hato. muMbaI yunivarsiTImAM gujarAtI viSaya sAthe huM prathama naMbare Avelo ane te pachIthI khabara paDelI ke amArA parIkSakomAM viSNuprasAda trivedI ane vijayarAya vaidya sAthe umAzaMkara jozI paNa hatA. lekhakamilanamAM meM mAro paricaya Apyo tyAre parIkSAnA pariNAmanI emaNe ja vAta kADhelI ane lekhakamilananA kAryakramanA chellA divase cAMdodamAM rAtre nadIkinAre maLelI sabhAmAM badhAno paricaya umAzaMkare karAvyo te vakhate navA ema.e. thayelA yuvAnomAM niraMjana bhagata ane mAro paricaya karAvelo. e vakhate so-savAso jeTalA lekhakono umAzaMkare vigate paricaya karAvyo hato. te uparathI temanI adbhuta smaraNazaktinI pratyakSa pratIti badhAne thaI hatI. vaDodarAnA saMmelana pachI umAzaMkarane muMbaImAM ane amadAvAdamAM vAraMvAra maLavAnuM thatuM. muMbaImAM paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM vyAkhyAna ApavA AvelA ane paramAnaMdabhAI kApaDiyAne tyAM UtarelA tyAre emanI sAthe gADha paricaya thayelo. mArAM patnIe tyAre sophiyA kolejamAM emanuM vyAkhyAna paNa goThaveluM. sAhitya pariSadanA naDiyAdanA saMmelana vakhate, munazI pAsethI sAhitya pariSada levAnA AMdolana vakhate munazI sAthenI vATAghATamAM umAzaMkara vadhu paDato gusso karI beThelA e tyAM carcAno viSaya thaI gayelo. emanA gussA vize pachIthI mitroe Takora karelI. umAzaMkaranI yuvAnIno e Akroza sAhitya pariSadane choDAvavA mATeno hato. naDiyAdamAM sadbhAgye snAbahenanI sAthe eka ja rUmamAM mArAM patnI tArAbahenane utAro maLyo hato. ethI jyotnAbahena sAthe ghaNI aMgata vAto thayelI. umAzaMkarane nAnI uMmare kSayaroganI asara thayelI ane te mATe umAzaMkare keTalI badhI kALajI rAkhIne e roga maTADelo tenI vAta jyosnAbahene kahelI. vaLI ci. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 vaMdanIya hRdayasparza svAtinA janma pachI umAzaMkare AjIvana brahmacaryavrata svIkAreluM tenI vAta paNa jyosnAbahene karelI. potAnAM AMtarajJAtIya premalagna hatAM te sAme emanAM sagAMsaMbaMdhIono keTalo virodha hato ane potAne keTaluM sahana karavuM paDeluM tenI vAta paNa karI hatI. "sakhI meM kalpI'tI' kAvyanA racayitA ane "manuja muja zI" tathA "madhuratara haiyAMnI racanA" kahenAra kavi umAzaMkara ane snAbahenanuM dAmpatyajIvana atyaMta snehapUrNa ane prasanna hatuM. umAzaMkara jyosnAbahenanI saMbhALa bahu rAkhatA. umAzaMkaranA prema ane pratyutpannamatinAM udAharaNa tarIke yosnAbahene kahelo eka prasaMga yAda Ave che. teo baMnene khAdI, ke svadezI vastro paheravAno niyama hato. baMnee sAdAIthI jIvana jIvavAnuM nakkI kareluM. vaLI jyosnAbahene manathI evo niyama rAkhelo ke vadhumAM vadhu trIsa rUpiyA sudhInI sADI kharIdavI. eka vakhata jyonnAbahenane eka sADI bahu gamelI ane levAnuM nakkI karyuM, paraMtu enI kiMmata pUchatAM sADatrIsa rUpiyA che ema jANyuM eTale pote te levAnuM mAMDI vALyuM. sADI bahu sarasa che ane gamI gaI che eTale umAzaMkare te levAno Agraha karyo, paNa jyotnAbahene nA pADI. umAzaMkare kAraNa pUchayuM, eTale jyonnAbahene kahyuM ke vadhumAM vadhu trIsa rUpiyA sudhIno niyama che ane A sADInI kiMmata sADatrIsa rUpiyA che, mATe te levI nathI. umAzaMkara jyotnAbahenanI mUMjhavaNa samajI gayA. paraMtu sADI apAvavAnI emanI icchA prabaLa hatI. vaLI jyotnAbahenanI A koI aphara pratijJA nahotI. sAdAIthI ghara calAvavA mATe dhAraNa karelo sAmAnya niyama hato. eTale umAzaMkare vacalo mArga kADhI jayosnAbahenane samajAvatAM kahyuM ke "tamArA niyama pramANe A sADI laI zakAya ema che. vadhumAM vadhu trIsa rUpiyA sudhI eTale ke trIsa zabdanI sAthe je vadhumAM vadhu rakama Ave tyAM sudhI laI zakAya. 31thI 38 sudhInI rakamomAM trIsa zabda Ave che eTale sADatrIsa ja nahi, ADatrIsa rUpiyA sudhI laI zakAya. ogaNIcAlIsanI sADI na levAya." Ama anukULa artha karI ane vizeSa to premapUrvaka khUba Agraha karI umAzaMkare jayosnAbahenane e sADI apAvelI. 1955mAM amadAvAdanI senTa jheviyarsa kaoNlejamAM mAre gujarAtInA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 umAzaMkara jozI adhyApaka tarIke eka varSa bhaNAvavAnuM thayuM hatuM. amadAvAdamAM eka varSanA te nivAsa daramiyAna umAzaMkarane maLavA emanA AMbAvADInA nivAsasthAne ghaNI vAra jato. tyAre umAzaMkara eTalA vyasta nahotA. vaLI huM roja sAMje paM. sukhalAlajI pAse emane je kaMI vAMcavuM hoya te vAMcI ApavA mATe jato. umAzaMkara paNa emane maLavA mATe vakhatovakhata AvatA. ane e rIte emanI sAthe sArI sAhityagoSThi thatI. gujarAtI sAhitya pariSada munazI pAsethI laI levA mATe je AMdolana thayeluM temAM pahelI sahI paM. sukhalAlajInI hatI. te samaye paMDitajInA sAMnidhyamAM ghaNI vATAghATo thatI tathA pariSada munazI pAsethI levAyA pachI tenA navA baMdhAraNanI carcAo paMDitajInI hAjarImAM thatI. e vakhate umAzaMkara, jhINAbhAI, yazavaMta zukla, jayaMtI dalAla vagerenI vicAradhArA kevI che teno pratyakSa paricaya thayelo. tyAre haju umAzaMkare gujarAta yunivarsiTImAM koI sthAna svIkAreluM nahi. bho. je. vidyAbhavanamAM mAnArDa adhyApaka tarIke teo kAma karatA ane ekaMdare teo "saMskRti' calAvavAmAM ane sAhityalekhanamAM potAno badho samaya upayogamAM letA. umAzaMkare pAritoSika-evaoNrDa vagere svIkAryA che ane tenA samAraMbhomAM hAjarI ApI che, paraMtu potAnAM pacAsa, sATha ke paMcotera varSa nimitte janma mahotsava UjavavAnI saMmati kyAreya ApI nathI. temane 50 varSa pUrAM thayAM tyAre, sATha varSa pUrAM thayAM tyAre, sittera varSa pUrAM thayAM tyAre ane chelle paMcotera varSa pUrAM thayAM tyAre dareka vakhate te te UjavavA mATe darakhAsta laIne keTalAka sAhityakAro temanI pAse gayA hatA, paraMtu teno temaNe kyAreya svIkAra karyo nahoto. emano e nirdhAra emanA abhijAta saMskArano dyotaka che. vaLI teo anya lekhako mATenI evA prakAranI mAtra uMmara sAthe saMkaLAyelI ujavaNInA kAryakramamAM koI sthAna svIkArIne bhAga letA nahi. (apavAdarUpa candravadana mahetAno amRta mahotsava.) keTalAMya varSa pahelAM muMbaInA eka sAhityakArane pacAsa varSa pUrAM thayAM tyAre temanI ujavaNInA kAryakramamAM pramukha tarIke umAzaMkara padhAraze evI jAherAta thaI hatI. e divasomAM mAre mAunTa Abu javAnuM thayuM hatuM. tyAM eka divasa basa sTenDa pAse umAzaMkara acAnaka maLI gayA. thoDI vAtacIta thaI. chUTA paDatI vakhate meM emane kahyuM, "have muMbaImAM ... nI pa0 varSanI ujavaNI prasaMge tame pramukha Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 vaMdanIya hRdayasparza tarIke AvavAnA cho tyAre maLIzuM." emaNe kahyuM, "e lokoe mAruM nAma jAhera karI dIdhuM che. paraMtu meM saMmati ApI nathI. meM spaSTa nA lakhI dIdhI che, ane huM muMbaI javAno nathI. munazInI SaSTipUrtimAM jo meM bhAga na lIdho hoya to ...nI suvarNa jayaMtImAM bhAga levAnI zakyatA ja kyAMthI hoya ? huM AvI ujavaNImAM mAnato nathI ane bIjAonI tevI ujavaNImAM zakya hoya tyAM sudhI bhAga paNa nathI leto.'' A bAbatamAM, khAsa karIne AtmazlAghAthI para rahevAnI bAbatamAM, temanI viziSTa dRSTi hatI. umAzaMkara sAhitya pariSadanA adhivezanomAM avazya upasthita rahetA ane nAnAmoTA aneka sAhityakAronI sAhitya-pravRttithI paricita rahetA. porabaMdaramAM gujarAtI sAhitya pariSadanA adhivezana vakhate mAro utAro bIjA badhA pratinidhio sAthe hato ane umAzaMkarano utAro eka gesTa hAusamAM hato. te vakhate umAzaMkare sthAnika kAryakartAone sUcanA ApIne mAro utAro potAnI sAthe gesTa hAusamAM rakhAvyo hato. be divasa satata sAthe rahevAnuM thayuM. mArA pIeca.DI.nA abhyAsaviSaya 'naLadamayaMtInI kathA'mAM emane paNa bahu rasa hato. te vakhate kavi bhAlaNanA kahevAtA bIjA 'naLAkhyAna'nI banAvaTa kevI rIte thaI che tenI sAbitIo meM jyAre emane batAvI tyAre teo khUba rAjI thayA hatA. umAzaMkara jyAre koI kAryakrama mATe muMbaImAM Ave tyAre emane maLavA mATe samayanI ghaNI kheMca rahe. keTalIka vAra to jAhera kAryakramane aMte emane maLavA eTalA badhA sAhityakAro, mitro, cAhako hoya ke mAMDa be miniTa paNa vAta karavAnI taka maLe to maLe. paraMtu emane nirAMte maLavAno eka upAya te sTezana upara jaI TrenanA DabAmAM maLavAno hato. teo amadAvAda pAchA pharatA hoya tyAre baoNmbe senTrala upara TrenanA kampArTamenTamAM aDadhA kalAka pahelAM teo pote ghaNuMkharuM ekalA beThA hoya. AvI rIte baoNmbe senTrala sTezana para temane keTalIya vAra maLyo chuM. eka vakhata e rIte temane maLavA mATe gayo hato tyAre saMskRtanA adhyApaka paMDita zrI narmadAzaMkara zAstrI paNa tyAM AvelA. temanI sAthe umAzaMkara saMskRtamAM vAtacIta karatA. te vakhate umAzaMkare mane bhalAmaNa karatAM kahyuM ke have to muMbaImAM skUla-kaoNlejamAMthI saMskRta bhASA nIkaLatI jAya che. tame tamArAM baMne bALakone atyArathI ja saMskRta bhASA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 . umAzaMkara jozI zIkhavavAnuM cAlu karI do. vaLI e zIkhavavA mATe tarata emaNe emanA vatananA mitra narmadAzaMkara zAstrIne bhalAmaNa karI. e samayathI zAstrIjI niyamita amArAM baMne saMtAnone saMskRta bhaNAvavA mATe ghare AvavA lAgyA ane traNeka varSamAM to amArI putrI ci. zailajA saMskRta bhASAmAM vAtacIta ane bhASaNa paNa karavA lAgI hatI. enI A pragati joI umAzaMkarane ghaNo harSa thayo hato. temaNe zailajAne saMskRtano mahAvaro cAlu rAkhavAnI bhalAmaNa karelI ane dAkhalo ApatAM kaheluM ke potAnI putrI svAti speniza bhASA sarasa zIkhI hatI, paNa have bhAratamAM mahAvaro rahyo nathI eTale bhUlavA lAgI che. teo zailajAne kyAreka saMskRtamAM zlokarUpe patra lakhatA. zailajA iMglenDa, yuropanA pravAsethI pAchI AvI tyAre emaNe lakhyuM hatuM : satputri zailaje devabhASAvidyA vibhUSite / tanme kathaya yat prAptaM tatrAGladezadarzane / / ci. zailajA muMbaI yunivarsiTImAM InTara ArTsa(madhyamA)nI parIkSAmAM vIsa hajAra vidyArthIomAM prathama naMbare AvI e samAcAra jANIne potAno AnaMda nIcenA zlokamAM vyakta karato patra emaNe ci. zailajAne lakhyo hato : prathamA madhyamAyAM tvaM parIkSAyAM tu raajse| sadApriyA sarasvatyAH saMprasAdaM samApnuhi // mumbApuryAM vasiSyAmi kAMzcid vai divasAnaham / pUjyAM mAtAmahIM vatse pitarau bhrAtaraM tathA / / bhadre kathaya bhavatAM dazanArthaM kvacid gRham / AgamiSyAmi, na punara nivAsayeti zailaje / / gurave tava sanmitranarmadAzaMkarAya c| sneha-sohArdapUrNo'yaM namaskAro vidhIyate // vaDodarAnI mahArAjA sayAjIrAva yunivarsiTImAM gujarAtI vibhAga thayo te vakhate prophesaranA hoddA mATe gujarAtamAMthI koNa yogya che tenI vicAraNA cAlelI ane haMsAbahena mahetA tathA ramaNalAla vasaMtalAla desAInI icchA evI hatI ke e sthAne umAzaMkara Ave to sAruM. paraMtu umAzaMkare kaheluM ke pote arajI nahi kare. potAne nimaMtraNa ApavAmAM Ave to kadAca teo Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza svIkAre. yunivarsiTInA niyama anusAra arajI karavI anivArya hatI, paraMtu umAzaMkare arajI karI nahi. ane mahArAjA sayAjIrAva yunivarsiTImAM umAzaMkara joDAyA nahi. paraMtu tyAra pachI keTalAMka varSe gujarAta yunivarsiTImAM jyAre gujarAtInA prophesaranI posTa jAhera karavAmAM AvI te vakhate ghaNA mitro ane vaDIlonA dabANane vaza thaI umAzaMkare gujarAta yunivarsiTImAM arajI karI hatI. teo yunivarsiTImAM joDAyA ane gujarAtInA adhyApaka ane vibhAganA adhyakSa tarIke ghaNAM varSo sudhI kAma karyuM ane tyAra pachI e yunivarsiTImAM upakulapati tarIke paNa temaNe sevA ApI. yunivarsiTImAM e sthAne AvyA pachI umAzaMkaranI javAbadArIo, saMparko, pravRttio eTalAM badhAM vadhI gayAM ke pachIthI emane nirAMte maLavAnuM durlabha thavA lAgyuM. ghaNe ThekANe hAjarI ApavAnI hoya, samaya sAcavavAno hoya ane kAmo karavAnAM hoya eTale icchA hovA chatAM paNa pote badhAMnI sAthe pahelAMnI jema mukta manathI haLImaLI zakyatA nahotA. amRtasaramAM pI.i.ena.nA saMmelanamAM teo nirAMte maLyA tyAre e vize meM emanuM dhyAna doreluM. muMbaImAM amAre ghare UtaravA mATe jyotsnAbahene ApelA vacananI yAda apAvelI ane pote vacana jarUra pALaze evI khAtarI ApelI. 86 muMbaImAM umAzaMkara Ave tyAre umedabhAI maNiyAra, vADIlAla DagalI ke anya koInA ghare Utare. amArA ghare UtaravA mATe agAuthI ame patra lakhatA tyAre traNeka vAra teo amArA ghare UtarelA. "amAruM ghara nAnuM che eTale agavaDa to nahi paDe ne ?' ema ame pUcheluM tyAre emaNe kaheluM ke "mANasane sUvA mATe cha phUTanI jagyA joIe. eTalI jagA maLI rahe tyAM game te sthaLe UtarI zakAya. umedabhAInA ghare jo huM UtarI zakuM to tamArA ghare Uta2vAmAM koI prazna ja na hoya.'' sAdAIthI jIvana jIvavAnI emanI pAse sarasa kaLA hatI. chelle umAzaMkara amAre tyAM AvelA tyAre ziyALAmAM dilhIthI AvelA hovAthI garama lAMbo koTa ane bUTamojAM paherIne AvelA. paraMtu muMbaImAM jarA paNa ThaMDI nahi. paMkhA cAle. be divasa rokAyA pachI umAzaMkara amadAvAda vimAnamAM javAnA hatA. ame eraporTa upara mUkavA mATe nIkaLyA. thoDe gayA tyAM emane yAda AvyuM ke garama koTa ane bUTamojAM ghare bhulAI gayAM che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umAzaMkara jozI 87 samaya to haju hAthamAM hato eTale ame pAchA pharyA ane koTa tathA bUTamojAM laI lIdhAM. tyAre umAzaMkare kaheluM ke "have vRddhAvasthAnA kAraNe smRti upara asara thavA lAgI che." joke emaNe ema kahyuM hatuM to paNa emanI smRti to jIvananA aMtima divaso sudhI eTalI ja sateja rahI hatI. umAzaMkara ghaNuMkharuM patronA javAba lakhatA nahi. paraMtu patra lakhanAra betraNa varSe paNa koI sabhAmAM ke bIje kyAMya maLI jAya to e patranI vigata emane yAda hoya. keTalAM badhAM kuTuMbonAM badhAM ja sabhyonAM nAma temane yAda rahetAM. emanI smRti mAtra graMtho pUratI ja nahi, vyakti ane prasaMgo mATe paNa eTalI ja tAjI rahetI. eka vakhata umAzaMkara amArA ghare AvyA hatA tyAre eTalA prasanna na hatA. thoDI vAra vAtacIta thayA pachI meM kahyuM, "A vakhate tame bahu prasanna dekhAtA nathI.'' tyAre emaNe kahyuM, "sAcI vAta che. mane svAtinI ciMtA che, e dilhImAM ekalI rahe che. thoDA divasa pahelAM e bhaNAvavA gaI hatI tyAre enA gharamAM corI thaI. emAM enI keTalIka sArI managamatI sADIo paNa corAI gaI che. corInI A ghaTanAthI svAti asvastha thaI gaI che. mAre amadAvAda jaI tarata dilhI javuM che.' meM kahyuM, "tame have rAjyasabhAmAMthI nivRtta thayA eTale tamAre dilhI rahevAnuM khAsa kAraNa rahyuM nahi. naMdinI amadAvAdamAM tamArI sAthe che, to svAtine paNa amadAvAda bolAvI lo ne !'' emaNe kahyuM, "paNa e mATe svAtine amadAvAdamAM ene yogya nokarI maLavI joIe ne ?'' meM kahyuM, "tame dhAro to svAtine amadAvAdamAM koI paNa sArI jagyAe yogya nokarI apAvI zako. tamAruM kAma karavA sau koI rAjI hoya." paraMtu umAzaMkara niruttara rahyA. emanA mananA bhAvane huM samajI zakyo. potAnA kAma mATe koIne kazuM ja na kahevuM evI potAnI prakRtine teo choDavA icchatA na hatA. meM kahyuM, "ame, keTalAka mitro A bAbatamAM e javAbadArI upADI laIe ?'' paraMtu te mATe paNa temaNe bahu utsAha darzAvyo nahi. Avo koI AyAsa temane game paNa nahi. khumArIbharyuM jIvana teo zA mATe choDe ? umAzaMkara prAmANikatA ane vyavahA2zuddhinA AgrahI hatA. muMbaI yunivarsiTImAM Thakkara vasanajI mAdhavajI vyAkhyAno ApelAM tyAre te lekhita svarUpe nahotAM ApyAM eTale emaNe puraskAra levAno inkAra karelo. pachI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 vaMdanIya hRdayasparza jyAre rekTara jI. DI. parIkhe batAvyuM ke yunivarsiTInA niyamomAM lekhita vyAkhyAno ApavAnuM koI baMdhana nathI tyAre temaNe e puraskAra svIkArelo. eka vakhata mAre ghare hatA tyAre koI saMsthAe emane ghaNAMbadhAM pustako bheTa ApyAM. moTAM baMDalo thayAM. amadAvAda javAnA hatA tyAre mane kahyuM, "2maNabhAI ! ApaNe sTezane aDadho kalAka vahelAM pahoMcavuM che. sAmAnanuM vajana karAvavuM che." meM kahyuM, "pharsTa klAsamAM ATalo sAmAna to laI jaI zakAze.'' emaNe kahyuM, "chatAM zaMkAmAM na rahevuM. eka kilo jeTaluM vajana vadhAre hoya to bhale koI ApaNane kaMI na pUche; paNa ajANatAM ApaNe manathI to gunegAra thaIe. mATe vajana karAvIne ja javuM che." umAzaMkara jyAre maLe tyAre pravAsanI ghaNI vAto nIkaLe. teo dareka vakhate mane Takora kare ke pravAsanAM anubhavo-saMsmaraNo tarata lakhI levAM joIe. pravAsa-anubhavo lakhavAnI bAbatamAM potAno ja dAkhalo ApatAM temaNe kahyuM ke "juone ! mArA potAnA pravAsanAM saMsmaraNo lakhavAnuM keTalAM badhAM varSothI ThelAtuM jAya che !'' yuropanA pravAsethI huM ane mArAM patnI pAchAM pharyAM hatAM ane tyAra pachI emanI ja bhalAmaNathI mAre oNsTreliyA javAnuM thayuM hatuM. tyAre emaNe tarata mane tA. 16-7-'77nA patramAM lakhyuM hatuM ke '" 'prabuddha jIvana'mAM tamArA sukharUpa pAchA pharyAnA vigate samAcAra vAMcI prasannatA thaI. badhAM khUba khUba jarjAtA, manathI ne cittathI thayAM hazo ! tame to tarata pUrva tarapha pravAse cAlyA. pravAsavarNano TUMkAM paNa tarata lakhI devAM sArAM. pachI rahI jAya che, ghaNI vAra to navA pravAsa kheDavAmAM.'' 'pAsaporTanI pAMkhe' ane 'pradeze jayavijayanA' e be mArAM pravAsa-pustakonA lekhanamAM A rIte umAzaMkaranI preraNA rahelI che. eka vakhata huM umedabhAI maNiyArane maLavA gayo tyAre 'saMskRti'nI vAta nIkaLI. temaNe mane kahyuM, " 'saMskRti' baMdha karavAno vicAra umAzaMkara kare che, kAraNa ke grAhako bahu ja ochA che. 'saMskRti' mATe ApaNe muMbaIthI baso-traNaso navA grAhako jo ka2I ApIe to 'saMskRti'ne vAMdho na Ave.' e mATe mArAthI banatI sahAya karavAnuM ane bAra mahinAmAM keTalAka sakhAvatI bhAIonI sahAyathI baso jeTalA navA grAhakonuM lavAjama bharAvI ApavAnuM meM vacana ApyuM ane e dizAmAM keTaluMka kAma paNa karyuM. tyArapachI umAzaMkara Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umAzaMkara jozI 89 CL jyAre muMbaI AvyA tyAre mArA ghare emanI pAse meM ane umedabhAIe te mATe prastAva mUkyo. umAzaMkare te mATe spaSTa nA kahI. temaNe kahyuM, 'saMskRti'ne mAre AvI rIte jivADavuM nathI. 'saMskRti' potAnuM bhAgya haze tyAM sudhI cAlaze. 'saMskRti' baMdha thAya tethI mane kaMI kSobha thaze nahi. meM ghaNAM varSa sudhI ekale hAthe calAvyuM che. jIvananA aMta sudhI e calAvavuM ja joIe evo Agraha zA mATe rAkhavo ? 'saMskRti' e Mass mATenuM nahi, paNa Class mATenuM sAmayika che. eTale enA grAhako ochA ja hovAnA e to pahelethI ja, e zarU karyuM tyArathI ja nakkI hatuM. eTale 'saMskRti' baMdha thAya te mATe aphasosa karavAno na hoya.'" 'saMskRti' calAvavA mATenA temanA AvA nispRha ane mamatvamukta vicAro jANyA pachI amAre vizeSa kaMI kahevAnuM rahyuM nahi. 'saMskRti'nA navA grAhako banAvavAnI yojanA meM ane umedabhAIe umAzaMkaranA kahevAthI paDatI mUkI hatI. muMbaImAM Ave tyAre umAzaMkara game teTalAM rokANomAM vyasta hoya to paNa umedabhAI maNiyArane maLavA mATe acUka samaya kADhe. eka vakhata mArA ghare jyAre UtaryA hatA tyAre eka kAryakramamAMthI pAchAM pharatAM amane lagabhaga rAtanA agiyAra vAgI gayA hatA. rastAmAM temaNe mane kahyuM, "ApaNe umedabhAInA ghare jaIzuM ? tamane moDuM to nathI thatuM ne ?'' meM kahyuM, "nA, mane moDuM nathI thatuM. paraMtu agiyAra vAgI gayA che ane emanA ghare pahoMcatAM sADA agiyAra thaze. teo sUI gayA haze.' umAzaMkare kahyuM, '"umedabhAI sAmAnya rIte vahelAM sUtA nathI. ane sUI gayA haze to ApaNe emane uThADIzuM. mitra tarIke eTalo ApaNane hakka che." ame umedabhAInA ghare pahoMcyA tyAre teo pathArImAM ADA paDyA hatA. jAgatA hatA. gharanI lAiTa cAlu hatI. umAzaMkarane joIne umedabhAI tarata beThA thayA. utsAhamAM AvI gayA. paraspara vAto cAlI. vidyAbahene amArA mATe cA mUkI. lagabhaga doDha kalAka vItI gayo. miniTe miniTe khaDakhaDATa hasavAnuM thAya e to kharuM ja, paraMtu umedabhAI ane umAzaMkara baMne potAnA taddana nikhAlasa abhiprAyo paNa vyakta kare, jANe baMnene potAnA mananI vAta kazI ja chupAvavAnI na hoya. kaTAkSa paNa kare. A be mitronuM AvuM nikhAlasa milana mArA mATe navuM hatuM. baMne vaDIlo sAthe pUrI AtmIyatA hatI. eTale Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza temanI spaSTa vAtacItamAM mArI upasthitino temane kazo ja vAMdho nahoto. teoe uccArelA abhiprAyo mArI pAsethI kyAMya jaze nahi tenI paNa temane khAtarI hatI. 02 pAchAM pharatAM umAzaMkare kahyuM, "huM muMbaI AvuM tyAre mana haLavuM karavA umedabhAIne acUka maLuM. keTalIka vAra jAheramAM ke bIjI koI vyakti pAse koI ghaTanA ke vyakti vize je koI abhiprAya ke koI mAhitI uccArI na zakAya te huM umedabhAI AgaLa avazya rajU karuM. mArI pravRttio vize ke lakhANo vize bIjA saunA prazaMsAtmaka abhiprAyo ja hoya. umedabhAI mane sAcI Takora karI zake. te jANavAne mATe paNa huM utsuka houM. umedabhAI yAda rAkhIne badhI ja vAto kare. sAhityajagatanA ke sAmAjika jAhera jIvananA Under Currents umedabhAI pAsethI jANavA maLe tyAre vastusthiti u52 vadhu prakAza paDe.'' imarajansI vakhate umAzaMkara bahu vyAkuLa rahetA. muMbaImAM jaina yuvaka saMghanA upakrame traNa vyAkhyAno ApavA mATe emaNe mane saMmati paNa ApI hatI ane tArIkho paNa chapAI gaI hatI. paraMtu imarajansI jAhera thayA pachI umAzaMkare e kAryakrama mATe nA pADI hatI ane kahyuM hatuM ke, "jyAM sudhI imarajansI che tyAM sudhI huM jAheramAM bolavAnuM TALuM chuM, kAraNa ke mukta manathI bolI zakAtuM nathI. mArA vaktavyamAM sarakAra viruddha vAta AvavAnI che evuM nathI, paraMtu vANI upara jANe bhAra hoya tevuM lAge che.' te samaye emaNe rAjyasabhAmAM paNa potAno Akroza vyakta karyo hato. e divasomAM umAzaMkara keTalA badhA saMvedanazIla hatA teno eka prasaMga umedabhAI maNiyAre kahyo hato. umAzaMkara ane umedabhAI vAlakezvaranA rastA uparathI cAlyA jatA hatA, evAmAM sAirana vAgI ane khabara paDI ke indirA gAMdhI e rastethI pasAra thaI rahyAM che. e samAcAra jANatAM ja umAzaMkara jhaDapathI mukhya rastAthI thoDA dUra cAlyA gayA. e joI umedabhAI to vicAramAM paDI gayA. indirA gAMdhInI moTaragADI pasAra thaI gaI eTale umAzaMkara pAchA AvyA. umedabhAIe pUchyuM ke "tame kema Ama karyuM ?'' umAzaMkare kahyuM, "je bAIe AkhA dezanI buddhimattAnuM apamAna karyuM che, te bAIno cahero paNa ApaNI najare zA mATe paDavA daIe ?" umAzaMkaranI imarajansInA vakhatanI skUla ane sUkSma Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ umAzaMkara jozI vyAkuLatA kevI hatI te A prasaMga darzAve che. umAzaMkara jozInuM 19mI Disembara 1988nA roja, 77 varSanI uMmare muMbaImAM kensaranI bImArIthI avasAna thayuM. avasAnanA thoDA divasa pahelAM haoNspiTalamAM ame gharanAM badhAM emanI khabara kADhavA gayAM hatAM. teo eTalA ja svastha hatA. emanI smRti paNa eTalI ja sateja hatI. amArA baMne saMtAno ci. zailajA ane ci. amitAbhane, amAre ghare pote UtaratA te samayanA prasaMgo sahita yAda karyA hatAM. emanI sAthenuM e chelluM yAdagAra milana hatuM. umAzaMkara ane jyosnAbahena baMne muMbaImAM avasAna pAmyAM. baMnee potAnA dAmpatyajIvananI ane kArakirdInI zarUAta muMbaIthI karelI. pachI amadAvAdamAM kAyamano nivAsa karyo. paNa baMnee aMtima zvAsa muMbaInI bhUmimAM lIdho. emAM paNa koI yogAnuyoga ja haze ! umAzaMkara sAthe emanAM kuTuMbIjano, sagAMsaMbaMdhIo, mitro vagere aneka vyaktio karatAM amAro saMbaMdha keTalo badho ocho hato ! tema chatAM umAzaMkaranA Ama, keTalA badhA prasaMgo najara sAme taravare che ! satata paribhramaNazIla rahenAra ane satata aneka vyaktionA saMparkamAM AvanAra, satata tAjagIsabhara evA emanA vyaktitvanAM vividha pAsAMno paricaya ke anubhava anekane thayo haze ! emanA preraka ane prabhAvaka jIvanamAMthI amArI jema anekane preraNA maLatI raheze ! Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bhRgurAya aMjAriyA bhRgurAya aMjAriyA eTale sAhityanA kSetranI eka saMniSTha, sajAga, nIDara ane nikhAlasa evI bahuzruta, virala pratibhA 66 varSanI uMmare hRdayaroganA humalAne kAraNe muMbaImAM emanuM avasAna thayuM hatuM. bhRgurAyano avAja haju mArA kAnamAM guMjayA kare che. emanI tejasvI mukhamudrA najara sAme taravare che. emanA avAjamAM zuddha nAgarI uccAraNano raNako saMbhaLAya. emanI mukhamudrAmAM 66nI uMmare emanA tamAma kALA mulAyama vALa ane emanAM mArmika nayano ApaNuM dhyAna kheMce. bhRgurAya eTale pAradarzI vyaktitva. daMbhano paDachAyo paNa emane na aDe. emanA nAmathI pahelavahelo huM paricita thayo 1944mAM, jheviyarsa kaoNlejamAM vidyArthI tarIke dAkhala thayo tyAre. kaoNlejanA gujarAtI sAmayika rami'mAM kavi kAntanI kavitA vize emano lekha chapAyo hato. e vAMcatAM ja nAnI vAtanI paNa jhINavaTapUrvaka cakAsaNI karanAra A koI vidvAna vyakti che evI chApa paDelI. pachIthI to amArA prophesara gaurIprasAda jhAlAnA mukhethI emanAM vakhANa paNa sAMbhaLelAM. bhRgurAye sAhityanA ane itara kSetronA anekavidha viSayono abhyAsa karyo hato, paraMtu kavi kAntavizeno emano abhyAsa jIvananA aMta sudhI cAlyA karyo hato. kAnta vize gujarAtI sAhityamAM emanA jeTalI koInI jANakArI nahi. sulabha graMtho to sahu koI vAMcI zake, paNa jUnAM chApAM, copAniyAM, vyaktionAM sthaLonI rUbarU mulAkAta dvArA emaNe kAnta vize jhINI jhINI ghaNI rasika mAhitI ekaThI karelI. muMbaImAM kaye divase keTalA vAge sAInegogamAM koI yahudIne maLIne kAnta zI dharmacarcA karI hatI te bRgurAya jANe. kAntanI kaDIbaddha vigato emanI pAsethI sAMbhaLavA besIe to jaladI pAra na Ave. mAtra kAnta nahi, paMDita yuganA tamAma samartha sarjako vize bhRgurAya ApaNane khabara na hoya evI vigato tArIkhavAra kahe. emane tArIkho ane sAla ApaNane chaka karI nAkhe eTalI badhI yAda hoya. koI pustakamAM koI Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhRgurAya aMjAriyA 93 eka sAla chapAI hoya ane bhRgurAya enA karatAM judI sAla moDhethI ApaNane kahe to bhRgurAya sAcA hoya ane pustakamAM mudraNadoSa athavA lekhakanI saratacUka hoya. bhRgurAyanI eTalI cokasAI. hamaNAM thoDA vakhata pahelAM maLyA tyAre mane kaheluM, 'huM ATalAM varasa kahIkahIne thAkyo ke maNilAla dvivedI ...sAlamAM jAmanagara gayelA, paNa koI mAnatuM nahotuM. have maNilAlano AtmavRttAnta pragaTa thayo che. emAM pote lakhyuM ja che ke e sAlamAM teo jAmagara gayA hatA.' bhRgurAyane sAhityakAronA sAhityamAM jeTalo rasa teTalo ja emanI jIvanapravRttiomAM rasa. jhaTa lakhavA besavuM nahi evI emanI prakRti, paNa lakhyo hota to bhRgurAyane hAthe paMDita yuganA gujarAtI sAhityano sarasa itihAsa ApaNane sAMpaDyo hota. bhRgurAye lakhyuM ochuM paNa vAMcyuM ghaNuM. jayAre juo tyAre koI ne koI gujarAtI ke aMgrejI pustaka ke sAmayikanuM vAMcana cAlatuM hoya. rAtanA sUI jAya tyAre emanA paDakhAmAM cha-sAta pustako to paDelAM ja hoya - ghaNuMkharuM eka ja viSayanAM - ane temAM koNe e viSayane keTalo nyAya Apelo che, enuM tulanAtmaka tAratamya citavatAM e nidrAdhIna thAya. bhRgurAya eTale graMthagRddha jIva. pustakonI pasaMdagImAM teo be aMtima koTi sudhI pahoMce. muMbaImAM sTrenDa, nyU buka kaMpanI, inTaranaeNzanala buka DIpo, tripAThI, navabhArata vageremAM jaIne chellAmAM chelluM vyAkaraNa, bhASAvijJAna, kavitA, vivecana vagerenuM kayuM pustaka AvyuM che te joIne tyAM UbhAM UbhAM aDadhuM vAMcI le ane bahA2 phUTapAtha upara jUnAM pustako vecanArA pAse chelluM kayuM aprApya pustaka vecAvA AvyuM che te paNa joI le. potAnI eTalI zakti nahi chatAM dara mahine ghaNAM pustako kharIdIne vasAve. nivRtta thayA eTale kharIdInI pravRtti maMda ke baMdha paDI. thoDA vakhata pahelAM mane kahe, 'muMbaI yunivarsiTInI lAyabrerIno pAsa mane kaDhAvI Apo. mAre navAM navAM pustako vAMcavA roja AvavuM che.' bhRgurAye pote AraMbhamAM ThIka lekhanakArya karyuM. paraMtu pachIthI emano utsAha ghaTyo. 'kAnta' vize zodha-prabaMdha lakhavo zarU karyo, paNa pachIthI kevI najIvI vAtamAM emaNe Are AveluM kAma adhUruM mUkyuM ! DigrI ke prasiddhino moha to emane hato nahi. potAno phoTo paDAvavAnuM paNa emane gamatuM nahi. koIke pADI dIdhelA emanA phoTA paNa keTalA ochA maLe che ! Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 vaMdanIya hRdayasparza cokasAI mATenI bhRgurAyanI cIvaTa ghaNI. emanI sUkSma najaramAMthI kazuM chaTake nahi. gujarAtI viSayanA koI sArA adhyApakane jemAM eka paNa chApabhUla na jaNAya evuM pustaka jo bhRgurAyane ApyuM hoya to temAM teo pacIsa bhUla batAve-anusvAra, alpavirAma, ardhavirAma, hrasva ke dIrgha I ke uM, UMdhI mAtrA ane sIdhI mAtrA, joDAkSara ane khoDAkSara, Deza ane hAiphana, kauMsa ane pAdanoMdha, khoTA TAIpa ane moTA TAIpa... A to mAtra mudraNanI bhUlo. zabdapasaMdagI ane vAkyaracanAnI bhUlonI vAta to vaLI judI. bhRgurAyano svabhAva atyaMta nikhAlasa, kyAreka bIjAne mAThuM lAge eTalA spaSTavaktA paNa kharA. paraMtu emanA spaSTavastRtvamAM asatya, pUrvagraha, daMza ke dveSa na hoya. hoya to hitaciMtA mAtra vyavahAradakSatAnI emane khabara paDI jatI, paNa pote enAthI dUra bhAgatA. pote nAgara hatA, chatAM khuzAmatakhorIno kahevAto nAgarI guNa emaNe meLavyo nahoto to keLavyo kyAMthI hoya ? eTale zobhAsthAna, sattA, paisA ke prasiddhi mATe teo kyAreya yAcaka banatA nahi. teo dhUnI hatA, paNa taraMgI nahi. AvegapUrvaka koI vAta kahevI hoya to teo hoTha bIDI, mUThI vALIne baMne hAtha jorajorathI chAtI pAse halAve; paraMtu tyAre emanI eka mUThImAM tarka hoya ane bIjImAM hoya aucitya. emanA roSamAM paNa sAttvikatA upara taratI dekhAI Ave. bhRgurAya vidyArthIvatsala hatA. teo aMgrejInA adhyApaka hatA paNa kaoNlejamAM svecchAe bI.e.nA gujarAtI viSayanA varga le ane bI.e.nA vidyArthIne potAnA adhyApananA viSayamAM ema.e. jeTalA sajja kare; pUrato samaya Ape ane ghare paNa bolAve. ghare bhaNavA AvelA vidyArthIne be dAdara UtarI basasTenDa sudhI kyAreka vaLAvavA jAya. emanI sAthe vAta karatAM hoIe tyAre emanA caherA upara kyAreya samayanI sabhAnatA ke anyamanaskatA jovA nahi maLe. emanAM patnI sudhAbahena jANatAM ke bhRgurAya koInI sAthe vAta karavA UbhA haze to veLAsara ghare nahi AvI pahoMce. bhRgurAyanI A prakRtino lAbha mane ghaNI vAra maLyo che. kyAreka phArbasa sabhA pAse, kyAreka yunivarsiTInA daravAjA pAse ke kyAreka tripAThI kaMpanI AgaLanA signala pAse kalAko UbhA rahIne ame vAto karI haze. e traNa-cAra kalAkamAM emanI pAsethI ghaNuMbadhuM jANavA maLe. jyAre huM sAMje ghare dhAryA karatAM betraNa kalAkathI Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhRgurAya aMjAriyA 95 vadhu moDo pahoMcyo houM to mArAM patnIno pahelo prazna hoya : "kema ATaluM badhuM moDuM thayuM ? rastAmAM bhRgurAya aMjAriyA maLyA hatA ke pravINabhAI maMgaLadAsa ?" A baMne vaDIla mitro rastAmAM maLe eTale amArI sAhityagoSThi cAle. huM prinsesa sTrITamAM raheto hato tyAre 1963mAM eka divasa jheviyarsa kaoNlejamAMthI ghare jato hato. pAMceka vAgyA haze. tripAThI pAse bhRgurAya maLI gayA, UbhA rahyA. lagabhaga be kalAka vAto cAlI. me kahyuM, ghare pahoMcatAM tamane moDuM thaze, mAre ghare jamIne jAva." AvyA, jamyA nahi. phakta aDadho kapa cA pIdhI. DAyAbiTisane lIdhe parejI ghaNI pALe. vAtavAtamAM dasa vAgI gayA. nIkaLatAM prazna karyo, "tamArAM A baMne bALakone kaI skUlamAM dAkhala karavAnA cho ?" meM kahyuM, "enI ja ciMtA che. ame have copATI tarapha rahevA javAnAM chIe ane nyU erA skUlamAM baMnene dAkhala karavAM che, paNa tyAM to eDamizana jaladI maLe ema lAgatuM nathI." emaNe kahyuM, "to atyAre ja cAlo mArI sAthe prinsipAla kAntibhAI vyAsane tyAM." moDuM to ghaNuM thayuM hatuM, paNa AgrahapUrvaka mane laI gayA. baMne bALakonA eDamizananuM nakkI karAvI dIdhuM ane rAtre sADA agiyAra vAge grAnTa roDathI emaNe gADI pakaDI. bhugurAyanuM jIvana sAduM ane saMyamI hatuM. hAthe dhoyelAM khAdInAM vastra teo paheratA. IstrI karavAnI paravA nahi. bahAra nIkaLe to hAthamAM khAdInI thelI hoya ane aMdara ekabe pustako hoya. thelI eka hAthe khabhe caDAvI dhUnamAM teo cAlyA jatA hoya. koI vAra rAtre emane ghare maLavA jAuM to pAyajAmo paherI ughADA zarIre paMkhA nIce ArAma-khurazImAM beThAM beThAM vAMcatA hoya. huM jAuM eTale paheraNa hAthamAM le. huM kahuM, "evI aupacArikatAnI jarUra nathI. paherazo to tamane vadhAre tApa lAgaze." koI vAra paheraNa paheravAnuM mAMDI vALe ane koI vAra kahe, "hAthamAM lIdhuM che eTale paherIza, paNa tame kahyuM che eTale baTana nahi bIDuM." bhRgurAya chellA keTalAka vakhatathI mArA lekhanakAryamAM satata rasa letA hatA. kaMI navuM lakhyuM hoya to tarata emane batAvato. enA upara emanI najara pharI jAya eTale mAro AtmavizvAsa vadhato. temanAM sucano mArmika ane mUlyavAna rahetAM. "Buddhism' vizenI mArI aMgrejI pustikA cIvaTapUrvaka vAMcI jaIne temaNe sarasa sUcano karyA hatAM. "pAsapaoNrTanI pAMkhe Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 vaMdanIya hRdayasparza nAmanI mArI prasaMga zreNI vAMcIne kahe, "aMgrejI zabdo je gujarAtI lipimAM lakhAya che, tenI joDaNI barAbara nathI hotI. joDaNIkozamAM paNa keTalIka joDaNI khoTI ApelI che. tame mane enI ophapriTsa Apo eTale huM sudhArI ApuM." meM oNphapriTsanI phAIla ApI. emaNe e tapAsI ApI hatI. chellAM keTalAMka varSathI jaina dharmanA abhyAsa tarapha huM vaLyo chuM ethI teo bahu prasanna thayA hatA. eka vakhata kahe, "tame jaina dharma vize lekho to lakho cho, paNa tenI tAttvika chaNAvaTa thAya evI eka navalakathA na lakhI zako? A prakAranI ApaNI sarvottama navalakathA "sarasvatIcaMdra' gaNAya. paNa huM ene hiMdu' navalakathA kahuM. emAM musalamAna pAtro Ave che. paNa lekhake emAM koI jaina pAtra-gRhastha ke sAdhu-sAdhvInuM mUkyuM che? lekhake emAM jaina dharma ke bauddha dharmanI dRSTie kaMI chaNAvaTa karI che? eTale aMze "sarasvatIcaMdra' bhAratIya saMskRtinuM pratinidhitva dharAvavAmAM UNI Utare." bhRgurAya vyAkaraNa ane chaMdanA aThaMga abhyAsI. gujarAtInA adhyApakomAM eno abhyAsa ghaNo ghaTI gayo che tenuM emane duHkha hatuM. mane kahe, "tame ema.e.nA abhyAsakramamAM ene mahattvanuM sthAna Apo to paristhiti kaMIka sudhare." emanI bhalAmaNathI ema.e.mAM vyAkaraNano eka Akho pepara dAkhala karavA nakkI karyuM. enI rUparekhA taiyAra karI ApavAnuM baoNrDa bhRgurAyane ja soMpyuM ane eTalA badhA utsAhathI ghaNAbadhA graMtho joI jaI emaNe e kAma pUruM karI ApyuM. emanI tabiyata sArI rahetI hatI. DAyAbiTisa ane blaDapresara emane hatAM, paNa sAcavatA ghaNuM. ene vizenuM puSkaLa sAhitya vAMcI gayA hatA. ekAda mahinA pahelAM yunivarsiTInI eka miTiMgamAM AvelA tyAre emanA caherA upara tAjagI ane prasannatA taravaratAM hatAM. mArAM patnIe emane kahyuM, "ATalI uMmare paNa tame yuvAna jevA dekhAo cho. tamAro eke vALa haju sapheda thayo nathI." javAbamAM emaNe kahyuM, "e bahu khoTuM thayuM che. vALa sapheda nathI thayo eno artha e ke huM haju aparipakva chuM. huM aMdarathI haju ghaNo kAco chuM." pukhtatAnA prakhara himAyatI bhRgurAya aparipakvatAne kema sahana karI le? bhRgurAya jatAM eka mitra jevA murabbInI mane vasamI khoTa paDI che. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 Izvara peTalIkara suprasiddha gujarAtI navalakathAkAra ane vArtAkA2 zrI Izvara peTalIkara eka saujanyazIla, saMskArI, nikhAlasa, lokapriya sAhityakAra ane dRSTisaMpanna samAjasevaka hatA. peTalIkarano paricaya mane sauprathama I.sa. 1948mAM jUnAgaDhanI sAhitya pariSada nimitte thayo hato. te samaye huM muMbaImAM ema.e.no abhyAsa karato vidyArthI hato. sAthe sAthe 'sAMja vartamAna' nAmanA dainikanA taMtrI vibhAgamAM huM nokarI karato hato. 'sAMja vartamAna'nA pratinidhi tarIke mAre jUnAgaDha sAhitya pariSadamAM javAnuM hatuM. e divasomAM 'navacetana'mAM hAsyarasanI kaTAra jeo lakhatA te mULarAja aMjAriyA mArA vaDIla mitra hatA. emanI sAthe jUnAgaDha javA huM muMbaIthI nIkaLyo tyAre ANaMda sTezanethI khamIsa, koTa ane dhotiyuM paherelA trIseka varSanA eka sajjana amArA DabbAmAM caDhyA. mULarAja bolakaNA bahu, avAja paNa moTo. eTale ame sAhitya pariSadamAM jaIe chIe enI jANa AsapAsanA musApharone enI meLe ja thaI gayelI. sAhitya pariSadanI vAta jANIne pelA sajjana amArI bAjumAM AvIne beThA. paraspara paricaya thayo. e sajjana te Izvara peTalIkara che te jANIne amane AnaMda thayo. tyAre peTalIkara 'janamaTIpa' navalakathAnA navodita lekhaka tarIke kaMIka jANItA thayA hatA. 'prajAbaMdhu'mAM tyAra pachI emanI 'mArI haiyAsagaDI' nAmanI bIjI eka navalakathA chapAvI zarU thaI hatI. peTalIkara sAthe A rIte prathama paricaya thayo. ame sAthe jUnAgaDha pahoMcyA. sAthe eka rUmamAM UtaryA. pariSadamAM hAjarI ApI. pAchAM pharatAM ame traNee giranAra javAnuM nakkI karyuM. pariSadano kAryakrama pUro thatAM bIje divase ame traNe giranAra upara caDhyA, tyAM sAthe eka rUmamAM rAta rokAyA. jUnAgaDhathI pAchAM pharatAM goMDalamAM eka divasa makarandrabhAI davene tyAM rokAyA. vaLate divase pAchAM gADImAM beThA. peTalIkara ANaMda sTezane UtaryA. huM ane Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 vaMdanIya hRdayasparza mULarAja muMbaI pAchA pharyA. huM to eka sAhityarasika vidyArthI hato, paraMtu pAMca-cha divasanA sahavAsane kAraNe peTalIkara sAthe mAre gADha paricaya thayo. emanI sAthe sAhityika duniyAnI jAtajAtanI vAto thaI. prathama paricaye ja peTalIkare khulAso karI dIdho ke pote bahu bhaNyA nathI. zALAmAM mAstara tarIke kAma karyuM che. "prajAbaMdhu'nA taMtrI cunIlAla vardhamAna zAhanA protsAhanathI pote navalakathA lakhatA thayA che. paraMtu "janamaTIpanI royalTInI rakama vicAratAM lAge che ke zikSaNanI nokarI choDIne pote navalakathAkAra thAya to saraLatAthI potAnuM gujarAna calAvI zakaze. eTale zALAnI nokarI choDI dIdhI che. A rIte zikSaka tarIke "IzvarabhAI paTela'nA nAmathI zALAmAM jANItA hatA, teo have Izvara peTalIkaranA nAme vadhu jANItA thayA. potAnI jJAtimAM IzvarabhAI paTela nAmanI traNa-cAra moTI jANItI vyaktio hatI. eTale emano yaza potAne loko na Ape eTalA khAtara potAnA vatana peTalIne yAda karI marAThI lokonI jema "peTalIkara' aTaka emaNe rAkhI hatI. peTalIkaranI "mArI haiyAsagaDI' nAmanI navalakathAmAM pAdarA nAmanA gAmamAM banatI ghaTanAnuM varNana che. vaDodarAthI daseka mAIla dUra AveluM gAyakavADI gAma pAdarA mAruM vatana. vArtAmAM potAnA vatananI vAta Ave eTale saune game. ramaNalAla desAInI badhI ja navalakathAo vidyArthI hato tyAre meM vAMcelI. ramaNalAla desAI vaDodarAnA ane sayAjIrAva gAyakavADanA sarakArI khAtAmAM ucca adhikArI hatA. eTale pAdarA ghaNI vAra teo gayA haze. paraMtu emanI koI navalakathAmAM pAdarAno nirdeza nathI. (joke emaNe pAtronI jema gAmonAM nAmo paNa ghaNuMkharuM kAlpanika vAparavAnI zailI apanAvelI.) eTale peTalIkaranI satyaghaTanAtmaka navalakathAmAM pAdarAno ullekha vAMcI meM harSa-jijJAsApUrvaka emane e vize pUcheluM. emaNe kahyuM ke e ghaTanA barAbara pAdarAmAM ja banelI. vaLI pote pAdarAnI zALAmAM zikSaka tarIke kAma kareluM. peTalIkaranI pAdarAnA anubhavonI vAto sAMbhaLI emanI sAthe prathama milane ja AtmIyatA sadhAyelI. emanI saraLa mukhamudrA, vAtacItamAM ahaMkArano abhAva, nikhAlasatA, tathA "La"ne badale "2'kAravALI carotarI bolIno laheko - e badhAMnI spaSTa chApa prathama milane ja aMkita thaI gaI hatI. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara peTalIkara 99 sAhitya pariSadamAMthI pAchAM pharatAM goMDalathI ame rAtanI gADI pakaDI hatI. pravAsano thAka hato. amane UMgha caDhI hatI. paraMtu peTalIkara sAmI pATalI para beThelA utAru sAthe rasathI vAto karatA jatA hatA; prazno pUchatA ane ekacitte sAMbhaLatA. madharAta thaI eTale ame jhokAM khAvA lAgyA, paraMtu peTalIkare lagabhaga AkhI rAta e utAru sAthe vAto karyA karI. utAru paNa thAkyA vagara, balba UlaTathI potAnAM sukha-duHkhanI vAto karato hato. savAre ame peTalIkarane kahyuM, "tame to AkhI rAta vAto karyA karI. ArAma nahoto karavo?" emaNe kahyuM, "e utArunI vAtamAM mane eTalo badho rasa paDyo ke emAMthI mane eka navalakathAno ploTa maLI gayo che." tyAra pachI keTaleka vakhate peTalIkaranI "madhalALa' nAmanI navalakathA pragaTa thaI. emaNe mane jaNAvyuM hatuM ke jUnAgaDhanA pravAsa vakhate pelA eka ajANyA musApharanA anubhava parathI lakhAyelI A navalakathA che. janamaTIpa', "mArI haiyAsagaDI' ityAdi navalakathAo dvArA satyaghaTanAtmaka kathAsAmagrI upara maMDAyelI navalakathA lakhavAnI phAvaTa peTalIkarane AvI gaI hatI. pachIthI to koI vakhata pravAsa karavA khAtara TrenamAM trIjA vargamAM teo saphara karatA, ane musApharo pAsethI jAtajAtanA svAnubhavanA prasaMgonI vAto jANI lAvatA. emanI navalakathAomAM A rIte keTalAMya pAtro ane prasaMgo vAstavika jIvanamAMthI levAyAM ane AlekhAyAM che. emanI kIrtidA banelI navalikA "lohInI sagAI' paNa potAnA kauTumbika jIvananI satyaghaTanAne AdhAre lakhAI che. - I. sa. 1948 thI I. sa. 1955 sudhI mAre jyAre ANaMda javAnuM thatuM tyAre peTalIkarane acUka maLato. 1955mAM jyAre huM emane maLyo hato tyAre satata lekhanakAryane kAraNe temane jamaNA hAthe writer's cramp - kaMpavA thavA lAgyo hato. e hAthe sarakhuM lakhAtuM nahotuM. meM kahyuM, "tamAre to lakhavAno vyavasAya ane temAM hAthe A takalIpha thaI, have zuM karazo ?" emaNe kahyuM, "mArI to AjIvikA A navalakathAnA lekhanamAMthI cAle che. bAra mahine bethI traNa navalakathAo mAre lakhavI ja joIe. e mATe meM DAbA hAthe bArAkhaDI zIkhI lIdhI che. DAbA hAthe lakhavAnuM huM cAlu karIza." meM hasatAM hasatAM kahyuM, "Ama paNa navalakathA lakhavI e tamAre mana have DAbA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1OO vaMdanIya hRdayasparza hAthano khela che. A rUDhaprayoga have tamAre mATe zAbdika rIte paNa sAco paDaze." peTalIkara eTalI jhaDapathI hAthabadalo karI lIdho ke navalakathAnA lekhanamAM emaNe jarA paNa gALo paDavA dIdho nahi. emanI DAbA hAthanI navalakathAo gujarAtane ghaNAM varSa sudhI maLatI rahI. navalakathA-vArtAnA vyavasAyI lekhana daramiyAna, vacce phAjala samaya ThIka ThIka maLato hovAthI peTalIkare sAmAjika viSayo upara, khAsa karIne potAnI pATIdAra jJAtinI samasyAo upara lakhavAnuM cAlu kareluM. vaLI aMgata mArgadarzana tathA samasyAonA nirAkaraNa mATe potAno samaya mizanarInI jema niHsvArtha bhAvathI Apavo cAlu karelo. eka vakhata mane kahe, "amArI jJAtinA lokomAMthI keTalIka jaDatA jaladI dUra thatI nathI. game teTaluM bhaNelo yuvAna hoya, paNa paiThaNanA paisA letAM jarAye acakAya nahi. kyAreka sArI kanyA jatI kare, paNa paisA jatA na kare. to bIjI bAju keTalAka zrImatI AphrikAmAM jaI lAkho rUpiyA kamAyA hoya, paNa dIkarInAM lagna vakhate jamAIne page lAgavAno jUnA dhArA pramANe savA rUpiyo ja Ape, ane te paNa koI vakhata to cekathI Ape !" jJAtinI samasyAone nimitte maLavA AvanArAo pAsethI peTalIkarane bhAtabhAtanA anubhavo sAMbhaLavA maLatA, jemAMnA keTalAka emane emanI sarjanAtmaka kRtiomAM kAma lAgatA. potAnI jJAtinA ane tyAra pachI to vizALa janasamAjanA praznonA nirAkaraNamAM tathA samAjasudhAraNAmAM peTalIkaranuM yogadAna ghaNuM moTuM rahyuM che. peTalIkara amadAvAda rahevA gayA tyAra pachI mAre emane maLavAnuM ochuM thatuM gayuM. pachIthI to peTalIkare paNa navalakathAnuM lekhanakArya choDI daI vividha sAmAjika, sAMskRtika ane kyAreka rAjakIya viSayo para lekho lakhavAnuM cAlu karyuM. "saMdeza"mAM "lokasAgarane tIre tIre' nAmanI kaoNlama teo niyamita lakhavA lAgyA. eka vakhata emanI sAthe navalakathAonA lekhana vize vAta thaI tyAre emaNe kahyuM, "mArI navalakathAomAM have kyAreka koIka jUnAM pAtro ne prasaMgonuM navA veze ajANatAM punarAvartana thaI jAya che. mAre jo have navuM kahevAnuM na hoya to navalakathA lakhavAnuM choDI ja devuM joIe ema mane Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Izvara peTalIkara 101 lAgyuM che. eTale meM choDI dIdhuM che. vaLI AjIvikA to have royalTImAMthI sArI rIte cAle che eTale vAMdho nathI.' navalakathAnuM lekhana choDI devA mATenI peTalIkaranI A nikhAlasatA mane sparzI gaI hatI. ghaNAM varSa pachI iMgleMDanA pravAsethI pAchA pharyA pachI navo tAjagIsabhara anubhava laI AvIne emaNe ApaNane pharI pAchI eka navalakathA ApI. sAhitya pariSadanA adhivezanamAM ke jJAnasatramAM peTalIkarane vAraMvAra maLavAnuM thatuM. koI vakhata amadAvAdamAM ke muMbaImAM paNa maLavAnuM thatuM. paraMtu pahelAM jeTaluM e have satata rahyuM nahotuM. peTalIkara sAthe chellA thoDA mahinA pahelAM patrathI saMparka thayo hato. mArA pustaka 'pAsapaoNrTanI pAMkhe'nuM avalokana emaNe 'saMdeza'mAM potAnI kaoNlamamAM lakhyuM hatuM. tenuM kaTiMga mokalavA sAthe temaNe mane vigatavAra patra lakhyo hato. temAM emaNe potAnI AMkhanI takalIphane kA2Ne vAMcavAnI muzkelI tathA hAthe lakhavAnI takalIpha vize nirdeza karyo hato. peTalIkara svabhAve nirdabha ane nikhAlasa hatA. potAne je sAcuM lAge te kahetA. kyAreka temAM sahRdayatAbharelI nirbhayatA paNa dekhAtI. peTalIkara vyaktihitaciMtaka temaja samAjahitaciMtaka hatA. e mATe potAno spaSTa abhiprAya jaNAvatA. temanAmAM vera ke daMzanI vRtti nahotI. sAcA arthamAM teo ajAtazatru hatA. potAnI nirbaLatA ke kSatino prAmANikapaNe tarata jAheramAM svIkAra karI letA acakAtA nahi. teo koI moTA sthAna, hoddA ke prasiddhi mATe lAgavaga ke paDApaDI kare evI prakRtinA nahotA. nispRhI rahetA. emanI suvAsa ghaNI moTI hatI. lokonA sAcA premAdarane pAtra teo banyA hatA. ApaNA jAhera jIvanamAM sajjanono dukALa vadhato jAya che tyAre peTalIkaranI khoTa lAge evI che. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 mULazaMkara mo. bhaTTa mULazaMkara mo. bhaTTa eTale dakSiNAmUrtimAM nAnAbhAI bhaTTe taiyAra karelA tejasvI ziSyomAMnA eka agragaNya ziSya. nAnAbhAI bhaTTanI jema emaNe paNa potAnuM jIvana keLavaNInA kSetre samarpita karI dIdhuM hatuM. zALA-kaoNlejamAM huM abhyAsa karato hato tyAre 'sAhasikonI sRSTi', 'sAgara-samrATa', 'pAtALapraveza', 'mahAna musApharo', 'eMzI divasamAM pRthvInI pradakSiNA', 'khajAnAnI zodhamAM', 'nAnasena' vagere emanAM sAhasasapharanAM pustakoe mane bahu Akaryo hato. mULazaMkarabhAIno janma I. 1907mAM thayo hato. emaNe bhAvanagaranI dakSiNAmUrtimAM ane tyAra pachI amadAvAdamAM gUjarAta vidyApIThamAM abhyAsa karyo hato. gAMdhIjInA samayamAM dakSiNAmUrti ane gUjarAta vidyApITha jevI svarAjyalakSI, saMskAralakSI, svAyatta vidyAsaMsthAmAM pAyAnI keLavaNI jemane maLI hoya evI vyaktionI tyAre bhAta ja anokhI rahetI. khAdInuM paheraNa ane khAdInuM dhotiyuM evo sAdo paheraveza dharAvanAra mULazaMkarabhAI saMgItano viSaya laI snAtaka thayA hatA. AraMbhamAM emaNe muMbaImAM vilepArlenI rASTrIya zALAmAM saMgItanA zikSaka tarIke kArya karyuM hatuM. tyAra pachI emaNe bhAvanagaramAM dakSiNAmUrtimAM, bhAvanagaranI 'ghara-zALA'mAM, AMbalAnI 'grAma dakSiNAmUrti'mAM, saNosarAnI 'lokabhAratI'mAM ane 'lokamahAvidyAlaya'mAM zikSaka, gRhapati, adhyApaka ke AcArya tarIke niSThApUrvaka javAbadArI saMbhALIne aneka vidyArthIonA saMskAra-ghaDataramAM, jIvanacaNataramAM ghaNuM mahattvanuM yogadAna ApyuM hatuM. 1965mAM teo nivRtta thayA hatA ane 1984mAM 77 varSanI vaye emanuM avasAna thayuM hatuM. mULazaMkarabhAInuM badhuM ja pravAsa-sAhitya to zALA-kaoNlejamAM huM abhyAsa karato hato tyAre vAMcyuM hatuM, paraMtu temane pratyakSa maLavAnuM to thayuM I. sa. 1961mAM lokabhAratI-saNosarAmAM gujarAtI viSayanA adhyApakonuM saMmelana yojAyuM hatuM tyAre. adhyApaka saMmelanamAM bhAga levA huM ane mArAM patnI gayAM Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULazaMkara mo. bhaTTa 103 hatAM. huM tyAre muMbaInI seMTa jheviyarsa kaoNlejamAM bhaNAvato hato. mArAM patnI muMbaInI sophiyA kaoNlejamAM bhaNAvatAM hatAM. saMjogavazAt amArAM be nAnAM saMtAnone sAthe laI javAM paDyAM hatAM. ci. zailajA tyAre traNeka varSanI hatI ane ci. amitAbha daseka mahinAno hato. mArAM patnI paNa adhyApikA hovAthI saMmelananI badhI sabhAomAM hAjara rahevAnI emanI icchA hatI, paraMtu baMne bALakone sAcavavAnAM hovAthI badhI sabhAomAM upasthita rahevAnuM emane mATe zakya nahotuM. paraMtu sabhAne divase savAre, amArI samasyAnuM anumAna karIne, sADA cha vAge mULazaMkarabhAI amArA utAre AvyA ne kahyuM, "tArAbahena, tamArAM bAbA-bebIne mane soMpI do. atyAre mAro pharavAno samaya che. baMnene laI jAuM chuM. vaLI tame sabhAmAM nizcita mane jajo. bALakone huM sAcavIza." mArAM patnIe kahyuM, "amArAM bALako nAnAM che. tamArAthI ajANyAM che. ane ema jaladI koInI pAse jatAM nathI." ,, mULazaMkarabhAI e kahyuM, "tame e mArA upara choDI do." ema kahI emaNe amArA dIkarAne teDI lIdho ane dIkarIne AMgaLIe lIdhI. koI evA apAra vAtsalyathI evA be-cAra zabdo bALakone kahyA ke baMne bALako kaMI paNa AnAkAnI karyA vagara emanI sAthe cAlyAM. ame to jotAM ja rahyAM. kalAka pachI mULazaMkarabhAI, baMne bALakone laIne amArI pAse AvI pahoMcyA. bALako svastha ane prasanna hatAM, e joI mULazaMka2bhAInI vAtanI amane khAtarI thaI. bALakone zuM zuM khAvApIvAnuM ame ApIe chIe te jANIne pharI pAchA baMne bALakone laIne teo pharavA gayA. ame sabhAmAM pahoMcyAM. sabhA pUrI thaI tyAre ame mULazaMkarabhAI pAse pahoMcyAM. bALakoe emane jarA paNa pajavyAM nahotAM e jANI amane AnaMda thayo. paraMtu vizeSa Azcarya to e thayuM ke mArAM patnIe ci. amitAbhane levA mATe hAtha laMbAvyo tyAre mULazaMka2bhAInA hAthamAMthI AvavA mATe e AnAkAnI karavA lAgyo. bALamAnasane samajavAnI ane bALahRdayane jItI levAnI apUrva kaLA mULazaMkarabhAI pAse hatI enI tyAre amane sacoTa pratIti thaI. pachIthI to saMmelananA traNeya divasa sabhAnA samaye amArAM bALakone vakhatovakhata Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 vaMdanIya hRdayasparza sAcavavAnI javAbadArI mULazaMkarabhAIe ja laI lIdhI, eTaluM ja nahi, vacce vacce amArAM bALakone potAnI pAse rAkhIne teo paNa sabhAmAM thoDo thoDo vakhata AvIne besatA. e vakhate baMne bALakone emanI pAse sabhAmAM zAMta beThelAM joIne ame sAnaMdAzcarya anubhavyuM hatuM. bALavatsala mULazaMkarabhAIno tyAre amane viziSTa paricaya thayo hato. keTalAMka varSa pahelAM muMbaInI eka saMsthA taraphathI judA judA dharmanI kathAo taiyAra karavAnI eka yojanA vicArAI hatI ane tenI javAbadArI mULazaMkarabhAIne soMpavAmAM AvI hatI. e prasaMge jaina dharmanI kaI kaI kathAo pasaMda karavA yogya che tenI vicAraNA karavA mATe muMbaImAM mAre emane vAraMvAra maLavAnuM thatuM. keTalIka kathAo lakhavAnI javAbadArI mane paNa soMpavAmAM AvI hatI. te vakhate mAtra jaina dharmanI ja nahi, judA judA dharmonI ghaNI kathAonI carcA temanI sAthe thatI. te vakhate emanA vizALa vAMcanaadhyayananI pratIti thatI. A yojanAne nimitte paNa pote na vAMcI ke sAMbhaLI hoya evI keTalIye kathAo temane jANavA maLatI ane tenA UMDA garbhita rahasya vize emanI sAthe mAre carcA thatI. sAhasika pravAsa ane zodhasapharanA sAhitya vize paNa amAre keTalIka vAra vAto thatI. "evaresTanuM ArohaNa' nAmanuM mAruM pustaka emaNe vAMcyuM hatuM, paraMtu uttadhruvanI zodhasaphara' nAmanuM mAruM pustaka emaNe vAMcyuM nahotuM. meM emane eka nakala ApI ane traNeka divasamAM ja teo AkhuM daLadAra pustaka saLaMga vAMcI gayA ane potAno AnaMdollAsa vyakta karyo hato. gujarAtI sAhityamAM A prakAranAM pustakomAM rasa ocho thato jAya che e mATe emaNe potAno kheda paNa vyakta karyo hato. mULazaMkarabhAIe uttara dhruvanI zodhasaphara karanAra eka pAzcAtya lekhakanA pustakano anuvAda "dharatInA mathALe' nAmathI karyo hato te vize vAta nIkaLI. meM kahyuM, "Ape gujarAtImAM anuvAda karyo te pahelAM e graMtha aMgrejImAM meM vAMcI lIdho hato. "uttara dhruvanI zodhasaphara' pustaka lakhatAM pahelAM meM e viSayanAM aneka pustako vAMcyAM che. dhruva sAhitya- Polar Literature mATe yuropanA keTalAka dezonI lAyabrerIomAM judo vibhAga che ane temAM uttara dhruva ane dakSiNa dhruvanI sAhasa-saphara vize sAhasikoe lakhelAM potAnAM Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mULazaMkara mo. bhaTTa 105 saMsmaraNonAM ghaNAM badhAM pustako saMgrahavAmAM AvyAM che. uttara dhruvanI zodhasaphara' lakhavAne nimitte A badhI mAhitI meLavavAnI mane sArI taka maLI che." sAhasika pravAsa ane zodhasapharanA sAhityanA amArA samAna rasane kAraNe e viSayanI ghaNI vAto emanI sAthe thatI. mULazaMkarabhAI eTale Ajanma zikSaka. mULazaMkarabhAI eTale saraLatA, sAttvikatA ane saMskAritAnI mUrti. mULazaMkarabhAI eTale udAra, vatsala ane saujanyazIla vyakti. mULazaMkarabhAI eTale preraNA, pramoda ane protsAhananuM ugamasthAna. mULazaMkarabhAI eTale bhAra vinAnuM, nirADaMbara vyaktitva. mULazaMkarabhAI eTale anekanAM svajana. ajANyAM aparicita bALako pratye paNa eka mAtAthI vizeSa vAtsalya mULazaMkarabhAInA hRdayamAM raheluM hatuM. vidyArthI tarIke emanA hAtha nIce tAlIma pAmelA keTalAya vidyArthIoe emanA avasAnathI potAnI mAtA gumAvyA jevuM duHkha anubhavyuM haze ! keTalAMke potAnA svajana gumAvyAnI saMtapta lAgaNI anubhavI haze ! Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 mohanalAla mahetA - sopAna mohanalAla mahetA - "sopAna' ApaNA eka svAtaMtryasenAnI, nIDara patrakAra, saMskAralakSI sArasvata, rAjadvArI samIkSaka ane saMvedanazIla ciMtaka hatA. 74 varSanI vaye vaDodarAmAM emanuM avasAna thayuM hatuM. - sva. sopAnanI keTalIka navalakathAo kaoNlejanA abhyAsakALa daramiyAna meM vAMcI hatI. svAtaMtryasaMgrAma tyAre cAlu hato. svataMtratA ane rASTrIya bhAvanAne poSaka evuM lakhANa vAMcavuM tyAre sau koIne gamatuM. sopAna pratye tyArathI manamAM Adara baMdhAyo hato. 1948mAM bI.e.nI parIkSA ApIne tarata huM "sAMja vartamAna" nAmanA dainikamAM patrakAra tarIke joDAyo hato. e samaya daramiyAna patrakAratvanA nAte sopAnane keTalIka vAra maLavAnuM thatuM, paraMtu te ghaNuMkharuM aupacArika milana rahetuM. tyAre sopAnanI patrakAratvanI kArakirdIno madhyAhna tapato hato. huM tyAre navo zikhAu patrakAra hato. sva. sopAna ane lAbhubahena sAthe ghaniSTha paricaya thayo 1955 pachI. patrakAratvanuM kSetra choDI senTa jheviyarsa kaoNlejamAM gujarAtI viSayanA adhyApaka tarIke huM joDAyo tyAre sopAnanI traNe putrIo anukrame varSA, gItA ane rUpA jheviyarsa kolejamAM bhaNavA AvI hatI. traNe bhaNavAmAM bahu hoziyAra hatI ane gujarAtInA viSayamAM prathama naMbara rAkhanArI hatI, kAraNa ke gharanuM vAtAvaraNa ja bhASA ane sAhityanA saMskArathI samRddha hatuM. traNe bahenone patrakAratvanI tAlIma gharamAMthI ja maLI hatI. sopAnanuM kuTuMba eTale patrakAra kaTuMba. sopAnane ghera koI prasaMga hoya tyAre potAnI dIkarIonA prophesara tarIke acUka mane saMbhAratA, nimaMtraNa mokalAvatA, Teliphona paNa karatA. tyArathI amAro aMgata paricaya vadhyo hato. sopAna amArI kaoNlejanA prAdhyApaka gaurIprasAda jhAlA ane prAdhyApaka manasukhalAla jhaverInA aMgata mitra hatA. kaoNlejanA gujarAtI sAhitya maMDaLa taraphathI kyAreka sopAnanuM vyAkhyAna yojAtuM tyAre teo nimaMtraNano saharSa svIkAra karI acUka AvatA ane vidyArthIone potAnI lAkSaNika Dhabe viSayanI haLavI rajUAta karI Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mohanalAla mahetA - sopAna 107 hasAvatA. kolejanA vidyArthIonAM rasa ane kakSA anusAra bolavAnI sopAnane sArI phAvaTa hatI. sopAna oNphisa-baddha patrakAra nahotA. ekasAthe be dainikonA taMtrI hovA chatAM teo ghaNAM kSetromAM ghUmI vaLatA. kAma karavAnI ane bIjAo pAsethI kAma levAnI sArI sUjha ane AvaData emanAmAM hatI. muMbaImAM sthapAyelA gujarAtI lekhaka-milananI pravRttiomAM paNa teo upasthita rahI sakriya bhAga letA. svabhAve patrakAra hovAthI vividha vartamAna rAjadvArI, sAmAjika sAhityika ghaTanAo vize teo lakhyA vagara rahI zakatA nahi. eka ja beThake Akho lekha teo pUro karI nAkhatA. - sopAna "janmabhUmi'mAMthI nivRtta thayA. uMmarane kAraNe patrakAratvanA kSetranI keTalIka pravRttio emaNe ochI karI nAkhI. te daramiyAna teo roja sAMje niyamitapaNe lAbhubahenanI sAthe marIna DrAiva upara pharavA AvatA. huM paNa mArAM patnI sAthe pharavA nIkaLyo houM eTale sopAna daMpatIne aneka vAra marIna DrAiva upara maLavAnuM thatuM. sAthe pharatAM pharatAM sAhitya, patrakAratva, rAjakAraNa ke muMbaInA jaina jagatanI pravRttio vize ghaNI vAto nIkaLatI. sopAna jevA pIDha ane anubhavI lekhaka-patrakAra pAsethI tyAre emanI prasaMgasabhara anubhavavANI sAMbhaLavA maLatI, tathA yathAyogya mArgadarzana maLatuM. yuvAnavaye ja "janmabhUmi' jevA dainikanuM taMtrIpada maLatAM potAnI bAhozI, samajaNa, svataMtra vicArazakti, nIDara ane nikhAlasa abhivyakti ityAdine kAraNe sopAnane rAjadvArI, sAhityika vagere kSetronI aneka nAmAMkita vyaktionA bahoLA saMparkamAM AvavAnuM sadbhAgya sAMpaDyuM hatuM. emanI sAthenI vAtacIta parathI A vAtanI tarata pratIti thatI. nivRttinAM varSone sopAne maghamaghatAM batAvyAM hatAM. lekhanapravRtti to cAlu ja hatI. paNa aneka vyaktio sAthenA mRdutAbharyA-mamatAbharyA saMbaMdhone lIdhe temanuM pazcAtuM jIvana paNa bharyuM bharyuM banyuM hatuM. emanI eka dIkarI dilhImAM rahe, ane be dIkarIo vaDodarAmAM rahe. eTale dilhI ane vaDodarAnI emanI avarajavara ghaNI vadhI hatI. dIkarIo paNa mAtA-pitAnI pUrI saMbhALa rAkhe. vaDodarAnI baMne dIkarIo sAthe vadhu samaya gALI zakAya Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 eTalA mATe sopAne vaDodarAmAM juduM ghara paNa rAkhyuM hatuM. sopAna ane lAbhubahenanuM dAmpatyajIvana bIjAMne preraNA levAnuM mana thAya evuM hatuM. baMne ekabIjAnI saMbhALa rAkhatAM. sopAna jyAre lAbhubahenanI vAta kare tyAre khUba umaLakAthI mAnabharyA zabdo bolatA. vaMdanIya hRdayasparza chellAM keTalAMka varSathI hRdayaroganI bImArInA kAraNe sopAnanI tabiyata bagaDI hatI. emanuM zarIra lathaDyuM hatuM, paNa mana ghaNuM majabUta hatuM. lAkaDInA Teke teo ekalA bahAra jatA ane dhIme Dagale cAlatA. koIka vakhata emanA nivAsasthAna pAse dhobI taLAva upara ke prinsesa sTrITanI zAkamArakITa pAse teo mane maLI jatA tyAre UbhA rahIne nirAMte vAta kare. keTalAka mahinA pahelAM emane hRdayarogano humalo thayo tyAre bhATiyA haoNspiTalamAM temane jovA ame gayAM hatAM. tyAre paNa teo manathI svastha hatA, ane kahetA ke 'A jIvanayAtrA have pUrI thavAmAM che. ene mATe huM manathI sajja thaIne beTho chuM.' sopAne jIvanane sakriyapaNe mANyuM hatuM. sAhitya ane patrakAratvanA kSetre emanI kAryasiddhi viziSTa prakAranI rahI hatI. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 raMbhAbahena gAMdhI ApaNI gujarAtI lekhikAomAM zrImatI raMbhAbahena gAMdhInuM vyaktitva anokhuM hatuM. lekhana ane vaktavyamAM teo atyaMta vilakSaNa hatAM. 74 varSanI vaye kensaranI bImArIthI emanuM avasAna thayuM hatuM. emanI icchAnusAra avasAna pachI emanA dehanuM haoNspiTalane dAna karavAmAM AvyuM hatuM. emanI smazAnayAtrA kADhavAmAM AvI nahotI; temaja sAdaDI ke UThamaNAnI prathA rAkhavAmAM AvI nahotI. kensarano vyAdhi thayo hovA chatAM raMbhAbahenane jyAre maLavA mATe ame jaIe tyAre emanA bulaMda avAjamAM jarA paNa ochapa varatAya nahi. maLavA AvanArane pote ja kahI detAM ke potAne kensarano vyAdhi thayo che ane have moDI-vahelI eka divasa potAnI jIvanalIlA pUrI thaze. emanA pati manamohanabhAI gAMdhIe jIvananI aMtima kSaNa sudhI raMbhAbahenanI svasthatApUrvaka sArI cAkarI karI hatI. vAstavika paristhitino baMnee samajapUrvaka, sajajatApUrvaka svIkAra karyo hato. raMbhAbahenamAM jevI lekhanazakti hatI evI ja vAkpaTutA hatI. raMbhAbahena bole eTale nIDaratAthI bole, koInI zehamAM taNAya nahi. je sAcuM lAge te jarA paNa saMkoca rAkhyA vagara, spaSTa zabdomAM kahI de. carcAsabhAno viSaya gaMbhIra hoya ke haLavo, baMnemAM raMbhAbahena khIlatAM. emanA bulaMda avAjamAM narmamarmano judo raNako saMbhaLAto. raMbhAbahenano janma saurASTranA eka gAmaDAmAM thayo hato. prAthamika zikSaNa emaNe tyAMjalIdhuM hatuM. emanAM lagnanAnI uMmare thayAM hatAM. paraMtu emanA pati zrI manamohanabhAI gAMdhI atyaMta tejasvI yuvAna hovAthI raMbhAbahenanA vikAsamAM emaNe ghaNo badho phALo Apyo hato. raMbhAbahene reDiyo-nATikAnA kSetre lekhana ane abhinaya baMnenI dRSTie saMgIna kArya karyuM hatuM. reDiyo sAMbhaLanArI muMbaInI gujarAtI mahilAo raMbhAbahenanA nAmathI bhAgye ja aparicita haze. kAThiyAvADI lahekAvALo raMbhAbahenano avAja judo ja Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 vaMdanIya hRdayasparza varatAto hato. sAMbhaLatAM ja khabara paDI jAya ke A raMbhAbahena bolI rahyAM che. je reDiyo-nATikAmAM raMbhAbahene bhAga lIdho hoya tene sarasa uThAva maLato. raMbhAbahene pote lakhelI nATikAomAM paNa jo emaNe pote bhAga na lIdho hoya to te eTalI jAme nahi. raMbhAbahenanI nATikAo paNa gharagaththu viSayonI, sarerAza mahilAzrotAnA hRdayane taratasparzI jAya evI hatI. vaLIemanI zailI paNa haLavI hatI. keTalIka vAra to haLavA viSayanI emaNe sarasa coTadAra rajUAta karI hoya. emanI keTalIka nATikAo eTalI lokapriya nIvaDelI ke dilhI reDiyo taraphathI bhAratanI judI judI bhASAomAM tenuM rUpAMtara rajU thayuM hatuM. raMbhAbahena ghaNAM premALa hatAM. emanA snehanI hUMphano sarasa anubhava to je emanA nikaTanA saMparkamAM AvyAM hoya emane thayA vagara rahe nahi. raMbhAbahena ane manamohanabhAI sAdhanasaMpanna hovA chatAM temanA nokaracAkara pratyenA vartanamAM paNa sabhAva dekhAto. emanA ghare je nokaro gharakAma kare te paNa jANe ke kuTuMbanA sabhyo hoya tevuM lAge. raMbhAbahene pAkazAstrano sAro abhyAsa karyo hato. ghare pote je vividha vAnagIo banAvatAM teno lAbha nokaracAkarone paNa maLato. raMbhAbahena ane manamohanabhAInuM dAmpatyajIvana atyaMta uSmAbharyuM hatuM. saMtAna nahi chatAM kyAreya temane saMtAnanI khoTa jaNAI nahotI. graMthorUpI mAnasa-saMtAnathI raMbhAbahenane ghaNo saMtoSahato. nATikAo, vArtAo, lekho, TucakAone maLatAM saMkhyAbaMdha pustako raMbhAbahenanAM pragaTa thayAM che. jIvananA chellA eka varSamAM dasa jeTalAM emanAM pustako prakAzita thayAM hatAM. manamohanabhAIe cIvaTapUrvaka e kArya raMbhAbahenanI hAjarImAM ja pAra pADI ApyuM hatuM. raMbhAbahenanI sAhityika pratibhAnA poSaNamAM manamohanabhAIno phALo ghaNo moTo hato. judAM judAM pustakAlayomAMthI navAM navAM aMgrejI-gujarAtI pustako teo laI AvatA ane enA vAMcanathI raMbhAbahenane aneka navA navA viSayo lekhana mATe sUjhatA hatA. raMbhAbahene kahyuM pustaka vAMcyuM che ane kayuM nathI vAMcyuM enI noMdha manamohanabhAI pratyeka pustakamAM evI gukhanizAnIrUpe karI rAkhatA hatA ke pustakAlayamAMthI pustaka hAthamAM letAM phakta emane ja khabara paDe ke e pustaka raMbhAbahene agAu vAMcyuM che ke nahi. Arthika dRSTie saMpanna evuM raMbhAbahenanuM ghara pustako ane sAmayikothI UbharAtuM, chatAM atyaMta svaccha, Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raMbhAbahena gAMdhI 111 sughaDa ane vyavasthita rahetuM hatuM. manamohanabhAI paNa emAM madada karatA hatA. nivRtta jIvana eTale manamohanabhAI ghaNo samaya mitrone patro lakhavAmAM, aMgrejImAM kavitA lakhavAmAM, gharane vyavasthita rAkhavAmAM, Tenisa klabamAM ramavAmAM ke heMgiMga gArDanamAM niyamita pharavAmAM pasAra karatA. - haeNgiMga gArDanamAM raMbhAbahena ane manamohanabhAI amane aneka vAra maLyAM haze. baMnenA caherA upara taravarATa ane cAlavAmAM sphUrti jovA maLatAM. koI koI vakhata raMbhAbahenane maLavA mATe muMbaI kaeNmpsa kaoNrnara pAsenA emanA nivAsasthAne amAre javAnuM thayuM hatuM. emanuM ghara vizALa hatuM. pustako, sAmayiko, rAcaracIluM - badhuM ja vyavasthita rahetuM. gharamAM saMtAno nahi, nokaracAkara paNa badhuM saMbhALI le, e kAraNa to kharuM, paraMtu raMbhAbahena ane manamohanabhAInI prakRti evI ke kazuM avyavasthita ke aNaghaDa emane game nahi. manamohanabhAI kahe ke raMbhAbahenane roja amuka nizcita samaye lakhavA besI javAno niyama. eTale eTalA samaya daramiyAna patipatnI paNa ekabIjA sAthe vAta na kare. manamohanabhAI taraphathI raMbhAbahenane lekhanakArya vakhate kazI khalela na pahoMce evI cIvaTapUrvakanI paraspara samajUtI hatI. raMbhAbahena ane manamohanabhAI baMnenA bAtharUma judA hatA. e svaccha bAtharUma batAvIne amane manamohanabhAI kahe, "ame baMne A gharamAM cAlIsa varSathI sAthe rahIe chIe, paraMtu ame ekabIjAnA bAtharUmano kyAreya upayoga karyo nathI." vyavasthita niyamabaddha, sahakAramaya ane uSmAbharyuM dAmpatyajIvana jIvavAnI temanI pAse viziSTa kaLA hatI. AvAM ApaNAM eka vaDIla sannArIe sanmukha AvI rahelA mRtyuno je virala hiMmatathI svIkAra karyo hato te ghaTanA evAM bIjAMone hiMmata ane sAMtvana Ape evI hatI. kaeNnsara jevI jIvaleNa bImArIthI potAne deha choDavAnuM thayuM ethI raMbhAbahene potAnI milakatamAMthI mAtabara rakama kaeNnsaranA dardIo mATe ane kaeNnsaranA saMzodhana mATe kharcavAnI bhAvanA rAkhI hatI je emanA avasAna pachI zrI manamohanabhAI gAMdhIe pAra pADI hatI. raMbhAbahena ane manamohanabhAInuM dAmpatyajIvana anekane preraNA Ape evuM hatuM ! Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 caMdravadana mahetA suprasiddha nATyakAra zrI caMdravadana cImanalAla mahetAnuM vaDodarAmAM tA. 4thI me, 1991nA roja nevuM varSanI uMmare avasAna thayuM. emanA avasAnathI eka samartha sAhityasvAmI ane uSmAbharyA vaDIla svajana gumAvyAnuM duHkha anubhavyuM. IlAkAvyo'nA kavi, "AgagADI', "nAgAbAvA", "mUMgI strI' vagere nATyakRtionA lekhaka, "bAMdha gaThariyAM', "choDa gaThariyAM', "saphara gaThariyAM', reDiyo gaThariyAM' vagere gaThariyAMonA sarjaka, bhAratamAM ane videzomAM keTakeTalI pariSadomAM pramukhasthAna dharAvanAra, ola inDiyA reDiyonA DAyarekTara, raNajitarAma suvarNacaMdraka ane evA bIjA caMdrako ane pAritoSiko meLavanAra, AjhAdInI laDatamAM satyAgrahI tarIke bhAga lenAra, gAMdhIjInA 'navajIvanamAM saMpAdakIya kAryavAhI karanAra, padmazrIno IlkAba dharAvanAra, keTalIka yunivarsiTIomAM vijhiTiMga prophesaranuM nimaMtraNa meLavanAra, mAnAI DaoNkTareTanI padavI prApta karanAra, satata pravAsa karanAra, aneka kuTuMbo sAthe gharobo dharAvanAra, tarakhATavALA, mijAja kaDaka ane dilathI komaLa evA caMdravadana mahetA sarvatomukhI pratibhA dharAvanAra "jiniyasa' hatA. umAzaMkara jozI, sundaram, sneharazimanA avasAna pachI caMdravadananI vidAyathI gAMdhIyuganA trIsInA sarjaka kavilekhakono yuga have AthamI gayo hoya tevuM bhAse che. caMdravadana mahetAne meM pahelavahelA joyA amArI jheviyarsa kaoNlejamAM 1944mAM. amArA prAdhyApaka kavi bAdarAyaNa emane vyAkhyAna mATe amArA vargamAM laI AvyA hatA. bAdarAyaNa (bhAnuzaMkara vyAsa) ane caMdravadana mahetA elphinsTana kaoNlejamAM kavi-vivecaka narasiMharAvanA vidyArthI hatA ane ethI emanI vacce gADha maitrI hatI. eTale candravadana vyAkhyAna ApavAnA che e jANIne mane bahu AnaMda thayo hato. sAhityamAM mane rasa hato ane kaoNlejakALamAM jenATako bahu rasathI meM vAMcyAM hatAM temAM caMdravadananAM nATako vadhu rasathI meM vAMcyAM Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdravadana mahetA 113 hatAM. eTale vargamAM teo jyAre AvyA tyAre "AgagADI', "nAgAbAvA', mUMgIstrI' vagerenA lekhaka tarIke temane pahelI vAra maLyA. temanuM vaktavyaspaSTa ane dhAradAra, kyAreka kaTAkSamaya hatuM. beparavAIno raNako temAM sAMbhaLavA maLe. nATakanA saMvAdo abhinaya sAthe teo bolatA. vyAkhyAna pUruM thayA pachI amArA vidyArthI mitromAM vAta sAMbhaLavA maLI ke caMdravadane potAnI patnI sAthe chUTAcheDA lIdhA che. e divasomAM AvA samAcAra bahuAghAtajanaka gaNAtA. AvA sarasa lekhaka sAthe emanI patnIne kema nahi banyuM hoya tevo prazna amArA vidyArthI mAnasane satAvato rahyo hato. pachIthI teo emanA vicchinna dAmpatyajIvananI ane caMdravadananI kheladilInI ghaNI vAto jANavA maLI hatI. keTalIka vAto to tyArapachI emanA mukhethI paNa sAMbhaLI hatI. caMdravadana sAthe patravyavahArano prasaMga mAre 1948mAM thayo hato. huM sAMja vartamAna'nA taMtrI vibhAgamAM patrakAra tarIke kAma karato. mArA mitra zrI mInu desAI sAthe "manISA' nAmanA saoNneTasaMgrahanuM saMpAdana huM karato hato. e vakhate saoNneTa chApavA mATe anumati meLavavA gujarAtanA kavione ame patro lakhelA. emAM sauthI umaLakAbharyo sahakAra caMdravadana taraphathI maLelo. keTalAka puraskAranI nAnI rakamano vAMdho pADelo, keTalAke jAtajAtanI zarato karelI. paraMtu caMdravadane lakheluM ke "tamAre mArAM je saoNneTa chApavAM hoya te chApazo. mAre puraskAranI rakama joItI nathI. tame yuvAna cho, utsAhI cho, binaanubhavI cho ane gAMThanA paisA kharacIne saMpAdana chapAvavAnA cho. eTale huM puraskAra levAno nathI.' emanA uSmAbharyA uttarathI amane bahu ja AnaMda thayo. tyArapachI pustaka chapAI jatAM tenI nakala ApavA ame vaDodarA gayA hatA ane emane rUbarU maLyA hatA. te vakhate paNa eTalI ja uSmAthI emaNe amane AvakAra Apyo hato ane amArI sAthe sAhityajagatanI ghaNI vAto karI hatI. alabatta A alpa samayanI eka aupacArika mulAkAta hatI. - caMdravadanane muMbaImAM sabhAomAM ane reDiyo upara aneka vAra sAMbhaLyA hatA. paraMtu amAro paraspara nikaTano paricaya khAsa thayo na hato. mArA karatAM uMmaramAM teo pacIsa varSa moTA eTale e aMtara to hatuM ja, paraMtu kudaratI rIte ja emanI sAthe I. sa. 1970 sudhI mAre vizeSa aMgata paricayamAM AvavAnuM thayuM na hatuM. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza eka vakhata phArbasa gujarAtI sabhAmAM kAryAlaya maMtrI tarIke joDAyelA zrI bhRgurAya aMjAriyAe mane kahyuM hatuM ke 'caMdravadana tamane maLavA mAge che.' e sAMbhaLIne mane bahu ja AnaMda thayo hato. caMdravadana pharatA phare. vaDodarAmAM vadhAre rahe ane muMbaImAM miTiMga ke kAryakrama hoya tyAre Ave. eTale emanA eka kAryakramanA aMte zrI bhRgurAye mArA mATe maLavAnuM goThavyuM hatuM. maLyA tyAre caMdravadane kahyuM ke 'jhAlA sAheba ane manasukhalAla jhaverI pAsethI tamAruM nAma to ghaNAM varSothI sAMbhaLyuM che, paraMtu paricaya bahu thayo nathI.' pachI mukhya vAta karatAM emaNe kahyuM ke "gujarAta sAhityanA saMzodhanakSetramAM tame kAma karo cho ane muMbaI yunivarsiTInA gujarAtI vibhAganA adhyakSa cho. eTale mArI icchA tamane phArbasa gujarAtI sabhAnI samitimAM levAnI che." meM kahyuM : 'paNa huM to phArbasano sabhya nathI.'.to tarata emaNe AjJA karI ke 'tarata sabhya thaI jAva.' pachI bhRgurAyane e mATe tarata sUcanA ApI dIdhI. huM phArbasano sabhya thayo ane pachI samitimAM joDAyo. tyAra pachI caMdravadanane aneka vAra maLavAnuM thayuM. samaya jatAM emanI sAthe majAka-mazkarI karI zakAya evI eka prakAranI atyaMta nikaTanI AtmIyatA sadhAI gaI. 114 phArbasa samitimAM joDAyA pachI caMdravadanane niyamita maLavAnuM thatuM gayuM. dareka miTiMgamAM pachInI miTiMganI tArIkha nakkI thaI jAya, kAraNa ke caMdravadana aneka ThekANe pharatA phare. emanI DAyarI traNa-cAra mahinA agAuthI bharAyelI hoya. keTalIka vAra to cha-ATha mahinA pachInI emanI tArIkha koIka saMsthAe ke yunivarsiTIe emanI pAse nakkI karAvI lIdhI hoya. phArbasanI amArI miTiMga pUrI thAya eTale caMdravadana DAyarI kADhe. tArIkha vicArAya. koIka tArIkha ame sUcavIe to teo nA pADe. ame pUchIe ke "tame rokAyelA cho e divase ?'' to kahe "nA, rokAyelo nathI, paNa e divase amAsa che. divasa sAro nathI.'' caMdravadana jyotiSanA jANakAra hatA ane zubhAzubha divasa ke coghaDiyAno agAuthI vicAra karatA. Ama chatAM teo vahemI nahotA. phArbasanI amArI miTiMgamAM jyotIndra dave maMtrI hatA. caMdravadana ane jyotIndra baMne samavayaska. bALapaNa baMnenuM sUratamAM vIteluM. baMne nirAMte maLe eTale sUratanAM ghaNAM saMsmaraNo vAgoLe. sUratanA eka jUnI peDhInA prakAzaka Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 caMdravadana mahetA baMnenAM pustako vagara-pUche chApI nAkhe ane royalTInI rakama Ape nahi. e mATe jyotIndra potAnuM du:kha vyakta kare, paNa saujanyazIla svabhAvane kAraNe lakhe nahi ke ugharANI kare nahi. caMdravadana royalTInI bAbatamAM bephikara, paNa khIjAya to prakAzakane dhadhaDAvIne kAgaLa lakhe. caMdravadana ane jyotIndranAM ghaNAM smaraNo A rIte amArI miTiMgamAM tAjAM thAya. miTiMganA samaya karatAM aDadho kalAka ke kalAka vahelAM AvIne baMne beThA hoya. emanA anubhavo sAMbhaLavA maLe eTale huM paNa vahelo pahoMcyo houM. baMnene keTalAye jAhera kAryakramomAM satata javAnuM hoya eTale emanI vAto anubhavasiddha hoya. baMne kheladila paNa eTalA ja. emano eka lAkSaNika anubhava bhulAya evo nathI. eka vakhata sUratanI koI eka saMsthAe eka kAryakrama mATe pramukha tarIke jyotIndra davene nimaMtraNa ApyuM. saMsthAnA bIjA koI kAryakartAe e ja kAryakrama mATe bhUlathI caMdravadana mahetAne pramukha tarIke padhAravA mATe nimaMtraNa ApeluM. kAryakramamAM baMne pahoMcyA tyAre khabara paDI ke kaMIka goTALo thayelo che. kAryakartAo mUMjhAyA. jyotIndra ane caMdravadana kheladila eTale gusso na karyo. baMnee toDa kADhyo ke kAryakramamAM eka pramukhane badale be pramukha rahe. pramukha tarIke aDadhuM vAkya caMdravadana bole ane te vAkya jyotIndra pUruM kare. pachI aDadhuM vAkya jyotIndra bole ane te caMdravadana pUruM kare. Ama sabhAnA pramukha be, paNa bhASaNa eka rahe. A rIte aDadho kalAka baMnee vArApharatI bolIne kAryakramane vadhu rasika, saphaLa ane yAdagAra banAvyo hato. - phArbasamAMthI bhRgurAya aMjAriyA chUTA thayA pachI samitimAM paNa thoDA pheraphAro thayA. samitinA ghaNA sabhyo muMbaInA koTa vistAramAM kAma kare ane sAMjane samaye phArbasa sudhI pahoMcavAnuM agharuM paDe. eTale miTiMga paNa koTa vistAramAM bolAvAtI. aDadho kalAka ke kalAka vahelAM AvavAne TevAyelA caMdravadana ekalA beThA mUMjhAya. eka vakhata mane kahe : "saMsthAnI miTiMga saMsthAnA kAryAlayamAM hoya emAM ja enuM gaurava che. bIje miTiMga thAya che te mane pasaMda nathI." phArbasanuM pramukhapada AjIvana hoya che. agAunA pramukho e rIte AjIvana rahelA. caMdravadane phArbasamAMthI pramukha tarIke rAjInAmuM ApyuM. uMmarane kAraNe haze ema meM mAnyuM. e pramukhasthAnanI javAbadArI mAre Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 vaMdanIya hRdayasparza mAthe AvI. meM emanA AzIrvAda mATe patra lakhyo. emaNe patramAM zubhAziSa sAthe potAnA du:khanI vAta karI. chUTA thavAmAM uMmaranuM koI kAraNa nathI, kAraNa ke haju AkhI duniyAmAM pote doDAdoDa kare che, paraMtu phArbasamAM potAne rasa rahe evuM have vAtAvaraNa nathI. anya paNa keTalAMka kAraNo emaNe patramAM lakhyAM ane rUbarU maLyA tyAre paNa jaNAvyAM. caMdravadana ekalA ane vaLI pharatA rAma. AthI teo aneka lokonA aMgata saMparkamAM AvelA hoya. emanI yAdazakti paNa sArI. badhAnA svabhAvathI paNa paricita hoya. caMdravadanane maLIe eTale jUnA vakhatanA aneka anubhavonI vAto paNa sAMbhaLavA maLe. caMdravadana nATakanA kSetranA mahArathI. jUnI raMgabhUmi upara bhajavAyelAM nATako paNa emaNe lagabhaga badhAM ja joyelAM. muMbaImAM AMkhanA niSNAta DaoN. DI. jI. vyAsa saMgIta ane nATyakalAnA premI hatA. teo paNa jUnI raMgabhUmi para bhajavAtAM nATakonA zokhIna ane sArA abhyAsI hatA. keTalAMye nATakonA saMvAdo temane moDhe rahetA. temano kaMTha paNa madhura hato. teo bhAratIya ane pAzcAtya saMgItanI sArI jANakArI dharAve. nATakonAM gItonI keTalIye paMktio paNa temane kaMThastha rahetI. teo ane caMdravadana maLe eTale nATakanI duniyAnI ghaNI vAto nIkaLe. saMvAdo bolAya, gIto lalakArAya. samaya kyAM pasAra thaI jAya tenI khabara nA rahe. eka vakhata caMdravadananI AMkhanuM oNparezana DaoN. DI. jI. vyAsa karavAnA hatA. oNparezana Tebala para oNparezana karatAM karatAM DaoN. vyAse caMdravadana sAthe koIka nATakanI vAta kADhI. caMdravadana oNparezana Tebala paranA pezanTa che e teo bhUlI gayA. caMdravadana kahetA te pramANe DaoNkTara sAhebe to raMgamAM AvI jaIne eka nATakanA saMvAda bolavAnuM cAlu karyuM. AMkhamAM cIpiyo bharAvelo. pachIthI DaoNkTara hAthamAM ojAro sAthe gIta lalakAravA lAgyA. thoDI vAra to DaoNkTarane kahevuM ke na kahevuM tenA vicAramAM caMdravadana paDI gayA. paNa chevaTe caMdravadane Takora karavI paDI ke "DaoNkTara sAheba, pahelAM oNparezana pUruM karo. pachI nATakanI vAta karIzuM." caMdravadana sabhAsaMcAlanamAM aupacArikatAnA khUba AgrahI hatA. ApaNe tyAM bhAratamAM sabhAsaMcAlananI bAbatamAM aupacArikatA sAcavavA aMge ghaNI zithilatA pravarte che. keTalAMka saMcAlano to DhaMgadhaDA vagaranAM thatAM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdravadana mahetA 117 hoya che. pramukhasthAne beThelI vyaktine chellI be miniTa bolavA maLe to maLe. phAlatu vaktAo mAika jaladI choDe nahi. pramukha ke maMtrInI kAryavAhI temane pUchyA vagara trIjA ja koI kAryakartA karI nAkhe. pramukhane badale bIjA ja koI mANaso maMca upara AvI pramukhe karavAnI jAherAto karI nAkhe. jemanuM sthAna maMca upara hovuM na ghaTe tevI vyaktione sabhAmAMthI loko ke kAryakartAo Agraha karIne maMca upara laI Ave ane besADe. AvA ghaNAkharA prasaMgomAM aupacArikatAno bhaMga thato hovAnuM jANatA hovA chatAM pramukha ke maMtrI saujanyazIla rahIne mauna sevatA hoya che. paraMtu caMdravadana e bAbatamAM haMmezAM spaSTavaktA rahetA. koIne mAThuM lAge to tenI paravA karatA nahi. * eka vakhata gujarAtanA eka nagaramAM caMdravadana mahetAnA pramukhasthAne gujarAtInA adhyApakonuM saMmelana yojavAmAM AvyuM hatuM. huM paNa emAM upasthita hato. sabhAnI kAryavAhI pramukha tarIke caMdravadana saMbhALatA hatA. emanI bAjumAM saMmelana mATe nimaMtraNa ApanAra kaoNlejanA AcArya beThA hatA. eka viSayanI carcA cAlatI hatI. carcA lAMbI cAlI ane jamavAnuM moDuM thatuM hatuM eTale AcAryazrIe UbhA thaI kahyuM : "A carcA ApaNe ahIM pUrI karIe chIe." tarata caMdravadane UbhA thaI AcAryazrIne kaDaka avAje pUchyuM: "sabhAnA pramukha tame cho ke huM chuM? tame AvI jAherAta kevI rIte karI zako ?" pachI sabhAne temaNe kahyuM, "ApaNI carcA cAlu rahe che. huM kahIza tyAre baMdha thaze." madrAsamAM yojAyelA gujarAtI pariSadanA saMmelanamAM paNa caMdravadananA aupacArikatAnA Agrahano paricaya thayelo. emanA pramukhasthAne eka beThaka cAlatI hatI. tyAM sabhAmAM gavarnara AvI pahoMcyA. keTalAka kAryakartAo gavarnarane maMca upara besADavA mATe laI AvyA. gavarnara TUMkuM bhASaNa ApyuM tyAre caMdravadana eTalo vakhata maMca uparathI UtarIne nIce zrotAomAM besI gayA hatA. gavarnaranA gayA pachI emaNe maMca upara AvIne A prakAranI kAryavAhInA pote sakhata virodhI che evo spaSTa sUra darzAvyo hato. caMdravadane nivRtta thayA tyAM sudhI reDiyonI nokarI karelI. reDiyonA kAryakramo ghaDiyALanA miniTanA ane sekanDanA kAMDA pramANe cAle.reDiyonI A zista briTiza adhikArIoe dAkhala karelI. tyArathI e zista sacavAI Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 vaMdanIya hRdayasparza rahI che. reDiyomAM kAma karavAne lIdhe ane potAnI paNa evI ja prakRtine kAraNe caMdravadana samayapAlananA custa AgrahI hatA. koI paNa sabhAmAM javAnuM hoya to teo niyata samaya karatAM vahelA pahoMcyA hoya. sabhAnuM saMcAlana jo pote karavAnuM hoya to ghaDiyALanA Takore kare, pachI bhale game teTalI ochI hAjarI hoya. koI sabhAmAM temanuM vyAkhyAna rAkhavAmAM AvyuM hoya ane khabara paDe ke kAryakartAoe AgaLa-pAchaLa ghaNuM badhuM bharI dIdhuM che to teo mukhya kAryakartAne eTaluM ja kahetA ke "tamAre je rIte kAryakrama calAvavo hoya tema calAvo, paraMtu mAro samaya thaze eTale huM haoNlachoDIne jato rahIza. pachI bhale mAro bolavAno vAro Ave ke na Ave." caMdravadana evI kaDaka rIte kahetA ke sabhAnA kAryakarone te vAtane gaMbhIrapaNe laIne AyojanamAM pheraphAra karavA paDatA. - caMdravadana aupacArikatAnA AgrahI hatA teno bIjo paNa eka prasaMga yAda Ave che. sAhityanAM keTalAMka pustako prakAzita karanAra eka TrasTa taraphathI kumAra'nA taMtrI zrI bacubhAI rAvatanuM abhivAdana karavAno eka kAryakrama muMbaImAM caMdravadananA pramukhasthAne yojavAmAM Avyo hato. caMdravadana e kAryakrama mATe muMbaImAM be divasa agAu AvI gayA hatA, paraMtu kAryakramamAM teo aupacArikatA na sacavAyAne kAraNe upasthita rahyA na hatA. muMbaImAM teo AvyA ke tarata ja meM emano saMparka sAdhyo hato ane bacubhAInA kAryakramanI vAta nIkaLI hatI. temaNe kahyuM ke "hA, kAryakramanA nimaMtraNa-kArDamAM mAruM nAma pramukha tarIke chapAyuM che. paraMtu huM temAM AvavAno nathI." e sAMbhaLI mane Azcarya thayuM. kAraNa pUchyuM to kahe ke "Ayojake traNeka mahinA pahelAM amastAM kyAMka ame maLyA tyAre mArI maukhika saMmati lIdhI hatI, paraMtu meM spaSTa kahyuM hatuM ke "tamAro lekhita nimaMtraNa-patra Avaze eTale huM tamane lakhIne saMmati jaNAvIza.' paraMtu Aja divasa sudhI temano koI patra Avyo nathI ke temaNe mAro koI saMparka sAdhyo nathI. kAryakrama mATe teo kyAre kyAM mane teDavA Avaze tenI kazI ja vAta thaI nathI. temaNe mAnI lIdhuM lAge che ke huM zodhato zodhato haoNlamAM pahoMcI jaIza. paNa huM A kAryakramamAM hAjara rahevAno nathI. ApaNA gujarAtI Ayojakone Ayojana aMge potAnI zI zI javAbadArI hoya che enI paNa pUrI samaja hotI nathI." koI sabhAmAM jarUra jaNAya to caMdravadana potAnA vyaktavyano samaya Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdravadana mahetA 119 pahelAM jaNAvI de ane pachI barAbara eTalI ja miniTa bole. koI sabhAmAM pote pramukha hoya ane koI vaktA ApelI samayamaryAdA karatAM vadhAre lAMbu bolavA jAya to caMdravadana UbhA thaI vaktAnI pAse jaIne UbhA rahe. eTale sabhAne to khabara paDI ja jAya ke vaktAno samaya pUro thaI gayo che. ane vaktA paNa samajI jAya. koI vaktA na samaje to teo spaSTa zabdomAM pUruM karavAnuM kahe. A prasaMge caMdravadana koInI zarama na rAkhe. sabhAmAM caMdravadana niyata karatAM vadhAre na bole. ApelA samaya jeTalI taiyArI acUka karIne lAvyA hoya. pUrva taiyArI vagara caMdravadana bolavA na jAya. eka vakhata amArA zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha taraphathI caMdravadanane paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM vyAkhyAna ApavA nimaMtraNa ApeluM. pacAsa miniTanuM vyAkhyAna hatuM. sabhAnA pramukha tarIke meM emano paricaya Apyo ane kahyuM ke "caMdravadanabhAI samayanuM custa pAlana karanArA che. paraMtu toye Aje dasapaMdara miniTa vadhAre leze to paNa amane gamaze..." caMdravadane potAnuM vyAkhyAna cAlu karyuM, paNa aDadhA kalAkamAM pUruM karIne besI gayA. alabatta, viSayane pUro nyAya Apyo. paNa ocho samaya lIdho ethI mane Azcarya thayuM. sabhA pUrI thaI pachI meM emane pUchyuM, "kema ATalo ocho samaya lIdho?" temaNe kahyuM, "kAraNa koIne kahevAya evuM nathI. koIne kahIe to gAMDA gaNe. paNa tamane kahevAmAM vAMdho nathI. gaI kAle vaDodarAthI nIkaLIne savAre muMbaI Avyo ane cA-nAsto karavA beTho tyAre khabara paDI ke dAMtanuM cokaThuM to vaDodarA bhUlI gayo chuM. mane ema ke cokaThA vagara kalAka bolavAmAM vAMdho nahi Ave, paNa vIsa miniTa bolyo tyAM to jaDabAM dukhavA AvyAM. bolavAnI majhA nahotI AvatI. eTale kahevuM hatuM to ghaNuM, paNa pachI tarata pUruM karI nAkhyuM." caMdravadana sAthe vAta karavAmAM aupacArika rahIe to te temane game nahi. caMdravadanabhAI' kahIe to paNa laDhe. mitra tarIke ja teo vAta karavA cAhe. teo mArA karatAM uMmaramAM pacIsa varSa moTA hatA. paricaya thayA pachI zarUzarUmAM meM emane eka patra lakhyo hato ane saMbodhana tarIke pitAtulya zrI caMdravadanabhAI" ema lakhyuM hatuM. emaNe e patrano javAba na Apyo... maLyA tyAre mane dhadhaDAvyo. mArA upara ciDAIne kahe : "AvuM kema lakho cho? Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 vaMdanIya hRdayasparza ApaNe to mitro chIe." meM kahyuM ke "Apa vaDIla cho ane pitAtulya cho. mATe ema lakhavuM te mAruM kartavya che." emaNe kahyuM : "AvuM badhuM tiMga choDo. dostInA dAve patra lakhazo to ja javAba ApIza.'' pachI vAtane majAkano vaLAMka ApIne emaNe kahyuM ke "2maNabhAI, tame AvuM zuM kAma lakhyuM che tenI mane gaMdha AvI gaI che. tamArI dAnata mArA dIkarA thaIne mArI pacIsa-pacAsa lAkha rUpiyAnI je milakata che te vArasA tarIke tame paDAvI levA iccho cho. paNa huM tamane mArI milakata levA nahi dauM." meM kahyuM, '"tamArI milakata keTalI che te huM jANuM chuM. tame paisAnI jarUra paDI tyAre tamAro raNajitarAma suvarNacaMdraka vecI dIdho che. tamArI pAsethI vArasAmAM pacIsa-pacAsa lAkhanI nahi, pAMcapaMdara hajAranI AzA rAkhavI e paNa vyartha che." caMdravadana sAthe AvI nikhAlasa majAka karI zakAtI. caMdravadananI patra lakhavAnI eka judI zailI hatI. teo keTalIya vAra posTakArDa lakhe to teno AgaLano bhAga koro rAkhe ane saranAmAnI DAbI bAju eka-be lITI lakhI hoya. teo ghaNI vAra tAranI bhASAmAM patra lakhatA. patramAM teo tArIkha, potAnuM saranAmuM ke saMbodhana ke bIjuM kazuM lakhatA nahi ane chelle potAnuM nAma paNa lakhatA nahi. ajANyAne khabara na paDe ke A kono patra che. koI vAra emanuM kArDa mArA upara AvyuM hoya. AkhA kArDamAM mAtra eTaluM ja lakhyuM hoya : "maMgaLavAra : cAra : phArbasa.'' to samajI levAnuM ke maMgaLavAre cAra vAge phArbasa para mAre temane maLavAnuM che. caMdravadane muMbaInI elphinsTana kaoNlejamAM abhyAsa karyo hato. teo kavi narasiMharAvanA vidyArthI hatA. narasiMharAva pAse abhyAsa karanArA tejasvI vidyArthIomAM caMdravadananA samayamAM kavi bAdarAyaNa, suMdarajI beTAI, amIdAsa kANakiyA, gaurIprasAda jhAlA, ramaNa vakIla vagere hatA. A badhAmAM caMdravadana siniyara hatA. emanI sAthe gujarAtI viSaya na lenAra varganA bIjA tejasvI vidyArthIomAM cImanalAla cakubhAI zAha, mInu masANI vagere hatA. e divasomAM kaoNlejanA vidyArthIo ekabIjAne nAmanA TUMkA akSare bolAvatA. caMdravadana cImanalAlane badhA sI. sI. kahetA. tevI ja rIte cImanalAla cakubhAIne paNa badhA sI. sI. kahetA. ethI teo baMne vacce ghaNI vAra nAmano goTALo thato. eka vakhata cImanalAla cakubhAIne caMdravadanane maLavAnI icchA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdravadana mahetA 121 thaI. tyAre huM caMdravadanane laIne temanA ghare gayo hato. dAkhala thatAM ja caMdravadana bolyA ke "ghaNAM varSe sI.sI.........sI.sI.ne maLe che." ame beThAM te daramiyAna teo baMne vacce potAnA kaoNlejakALanAM keTalAMye saMsmaraNo tAjAM thayAM. teo baMne tyAre eMzInI uMmara vaTAvI cUkyA hatA eTale potAnA samakAlIna keTalAya vidyArthI mitronI vAta thatI tyAre temAM koNa kyAre kyAM kevI rIte gujarI gayA tenI vAta nIkaLatI. potAnA samakAlIna eka mAtra mInu masANI hayAta che evuM tyAre jANavA maLyuM hatuM. cImanabhAIe pUchayuM ke "eMsInI uMmare tame ATalI badhI doDAdoDI kevI rIte karI zako cho ? huM to kyAMya jaI zakato nathI." caMdravadane kahyuM, "mAre AgaLa upAchaLanI kazI ciMtA nathI. gharabAra nathI. mAla-milakata nathI. Akho divasa lakhuM chuM, vAMcuM chuM. kyAMthI kyAM jAuM chuM. paNa zarIra sAruM rahevAnuM eka mukhya kAraNa e che ke bhAve evuM mApasara khAuM chuM. koInA Agrahane vaza thato nathI. ane varSothI roja niyamita triphaLA lauM chuM." varSothI ekalA rahevAne kAraNe caMdravadanane jAte rasoI karavAno mahAvaro ghaNo sAro thaI gayo hato. chellAM keTalAMya varSathI teo sayAjIrAva yunivarsiTInI hosTelamAM (manubhAI mahetA haoNlamAM) bIje mALe rahetA hatA. haoNsTelanA rasoDe jamavuM hoya to emane jamavAnI chUTa yunivarsiTI taraphathI maLelI hatI. chatAM teo pote potAnA rUmamAM hAthe rasoI karIne jamatA, alabatta temane mitro-saMbaMdhIonA gharethI jamavAnAM ghaNAM nimaMtraNa cAlu maLatAM rahetAM. eTale keTalIya vAra hAthe rasoI karavAnuM rahetuM nahi. Ama chatAM rasoInI temane ALasa nahotI. emanA hAthanI rasoI jamavAnA prasaMgo mAre keTalIka vAra AvyA che. vaDodarA yunivarsiTInI koI miTiMga mATe ke zrI mahAvIra jaina vidyAlayanA kAmakAja mATe ke koI sAhityika kAryakrama mATe mAre vaDodarA javAnuM thayuM hoya to manubhAI mahetA haoNla para jaIne zrI caMdravadanabhAIne acUka maLavAnuM rAkhato. keTalIka vAra patra lakhIne agAuthI jaNAvato, to keTalIka vAra acAnaka jaI caDato. koI koI vAra muMbaIthI rAtanI gADImAM besI bIje divase paroDhiye vaDodarA Utarato to sIdho caMdravadana pAse pahoMcI jato. teo cA banAve ane ame sAthe pItA. temano svabhAva eTalo kaDaka ane AgrahI chatAM eTalo ja premabharyo raheto ke teo Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 2 2 vaMdanIya hRdayasparza cA banAvatA hoya ke rasoI karatA hoya ane huM emanI pAse jaIne kahyuM "lAvo kiMI madada kare to teo gussAmAM kahetA, "chAnAmAnA khurazImAM besI jAva, mAre tamArI madadanI kaMI ja jarUra nathI." emanA avAjamAM Agrahabharyo raNako evo raheto ke tarata khurazImAM besI javuM paDatuM. nevuM varSanI uMmare paNa caMdravadana jema ekalA badhe pravAsa karatA tema hAthe rasoI karatA ane te zokhathI karatA. gujarAtI sAhityakAronA aMgata jIvananI A eka advitIya ghaTanA che. chelle chelle haoNsTelamAM jyAre emane maLyo tyAre sayAjIrAva yunivarsiTInI kathaLelI sthiti, vidyArthIonI haDatAlo, tophAno, vaDodarAnAM ramakhANo e badhAM mATe tathA samagra dezanI paristhiti mATe teo baLApo kADhatA. muMbaI yunivarsiTImAM gujarAtI vibhAganA adhyakSa tarIke mArI nimaNUka thayA pachI caMdravadane Thakkara vasanajI mAdhavajI vyAkhyAnamALAmAM sarasa vyAkhyAno ApelAM. e vyAkhyAno emane tarata chapAvavAM hatAM. mane kahe : "tamArI muMbaI yunivarsiTI potAno kaoNpIrAiTa hovAthI vyAkhyAno bIje chApavA mATe vyAkhyAtAne saMmati ApatI nathI ane ghaNAM varSothI pote koInAM vyAkhyAno chApatI nathI. huM marI jAuM pachI mArAM vyAkhyAno chApavAmAM kone rasa paDavAno che?mATe huM to e vyAkhyAnochapAvI nAkhavAno chuM. kaoNpIrAITanA bhaMga mATe yunivarsiTIne je pagalAM levAM hoya te bhale le. mane teno Dara nathI. huM kyAM paisA kamAvA mATe vyAkhyAnochapAvavAno chuM?" temane kahyuM ke "muMbaI yunivarsiTIno kaoNpIrAiTa che, paNa te mATe teno Agraha nathI. vyAkhyAnonI sAmagrImAM tamAre Ama paNa ghaNA sudhArA-vadhArA karavA ja che to pachI navA nAmathI vyAkhyAnonuM saMvardhita lakhANa chapAvazo to kaoNpIrAiTano koI prazna Ubho nahi thAya ane tamAruM pustaka veLAsarachapAI jaze." caMdravadane e pramANe e vyAkhyAnomAM ghaNA sudhArA-vadhArA karIne navesarathI navA nAme pustaka chapAvyuM hatuM. joke tyArapachI muMbaI yunivarsiTIe vyAkhyAno bIje chapAvavA mATe saMmati ApavAnuM cAlu karyuM hatuM.) caMdravadana patravyavahAramAM bahu ja niyamita. patra lakhyo hoya to tarata javAba Avyo hoya. vaLI navuM navuM vAMce, vicAre ane lakhe. "prabuddha jIvana mATe jyAre jyAre lekha lakhavA meM emane patra lakhyo hato tyAre thoDA divasamAM Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdravadana mahetA 123 ja emano lekha Avyo hato. dareka vakhate koInavo ja viSaya emaNe lIdho hato. caMdravadanane mArA mATe eTalI badhI lAgaNI ke jyAre paNa ghare AvavAnuM kahyuM hoya tyAre AvyA ja hoya. ghare UtaravA mATe kahuM to kahe, "padmAne tyAM mane vadhu phAve. emano jUno nokara varSothI mArI badhI Teva jANe. eTale khAvApIvAnuM, nahAvAnuM, sUvAnuM badhuM vyavasthita goThavAI jAya che." padmAbahena ane emanA pati vasaMtabhAI bahAragAma hoya ane gharamAM phakta nokara hoya to paNa caMdravadana emane tyAM ja Utare. padmAbahena caMdravadananAM dIkarI jevAM, paraMtu caMdravadana padmAbahenane potAnI 'mAtA' tarIke oLakhAve. (e vize 'kumAra'mAM emaNe lakheluM paNa kharuM.) padmAbahena jyAre caMdravadana sAthe vAta kare tyAre 'cAMdAmAmA' tarIke saMbodhana kare. caMdravadanane mAre eka pustaka arpaNa karavuM hatuM. paNa huM rahyo saMzodhananA kSetrano mANasa. saMzodhananA viSayanuM pustaka teo vAMce ke na vAMce to paNa mAruM 'dhanA- zAlibhadra copAI' pustaka meM emane arpaNa ka2vAnuM nakkI karyuM. emaNe nA pADI, chatAM e arpaNa karyuM, ane enA arpaNapRSThamAM meM emane mATe nIcenI kAvyapaMktio lakhI : 'caMdravadana ne cAMdAmAmA, caM.cI. ne vaLI sI.sI.jI rakhe na vAMco evo tamane graMtha arpaNa karato jI.' 'mane zeM arpaNa, ramaNabhAI? huM nathI zAlibhaddara jI zIlabhadra ke zIlAbhadra ke nathI huM vaLI dhannA jI. 'bhale na ho tame zAlibhadra, ke vaLI ho na dhannAjI, graMtha arpaNa karIne tamane thAto huM kaMI dhannA (dhanna) jI. nATako bahu lakhyAM, joyAM ne pharyAM dezavideze jI, gaThariyAMo bAMdhI bahu ne choDI kaMIka anerI jI. dhannAzAli jevuM kathAnaka joyuM haze na kaze jI; nATaka enuM lakhazo tame to thAze mane prasanna jI. , mane ema hatuM ke jUnI gujarAtI bhASAnuM AvuM pustaka caMdravadana kadAca nahi vAMce. paNa sukhada Azcarya sAthe mAre kahevuM joIe ke caMdravadana Akho graMtha vAMcI gayA ane mane kahe ke "A to sarasa jaina kathA che. nATyAtmaka aMzothI bharapUra che.' tyArapachI eka vakhata emaNe patra lakhelo ke 'dhannA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 24 vaMdanIya hRdayasparza zAlibhadranuM nATaka lakhAI gayuM che." emaNe lakheluM A nATaka jovA maLe te pahelAM to teo vidAya thaI gayA. caMdravadana vaDodarAnA. emanA pitAzrIe relavemAM nokarI karelI. eTale bAlyA kALathI ja caMdravadanane relavenI musApharInI Adata paDI gayelI. relavenI emanI jANakArI paNa eTalI badhI. keTalAMka varSa pahelAM emaNe eka vartamAnapatramAM relavee samayapatrakamAM ane anya sudhArA kevA kevA karavA jevA che te vize roja eka navuM carcApatra lakhavAnuM cAlu kareluM. jo temane bhAratanA relavepradhAna banAvyA hota to bhAratanI relave kharekhara AdhuniktAthI susajja ane karakasaravALI hota ! vaDodarAmAM jyAre tyAM sayAjIrAva yunivarsiTInI sthApanA thaI tyAre tenA prathama vAIsa cAnselara tathA lekhikA zrImatI haMsAbahena mahetAne vaDodarAnA navalakathAkAra ramaNalAla va. desAI tathA umAzaMkara jozIe bhalAmaNa karI hatI ke koIthI na baMdhAya evA A bhaTakatA alagArI zaktizALI lekhaka caMdravadana mahetAne emanI zarate tame yunivarsiTInA "khIle bAMdhazo to gujarAtI sAhityane ethI ghaNo lAbha thaze." haMsAbahene e sUcana svIkArI lIdhuM. yunivarsiTImAM eka khAsa TharAva karAvIne caMdravadana jIve tyAM sudhI yunivarsiTInI hosTelamAM rahI zake ane vijhiTiMga prophesara tarIke kAma karI zake ema nakkI karAvyuM. AthI caMdravadanane eka mathaka maLI gayuM ane ethI ja teo chellA cAra dAyakAmAM ATaluM badhuM lekhanakArya karI zakyA. caMdravadana haMsAbahenano upakAra bhUle nahi. muMbaI Ave tyAre haMsAbahenane vakhatovakhata maLI Ave. ekAda vakhate huM paNa emanI sAthe haMsAbahenane ghare gayelo. - caMdravadana kyAre mijAja gumAvaze e kahI zakAya nahi. jamavA beThA hoya ane koI AgrahapUrvaka temanA bhANAmAM premathI vadhAre pIrase to caMdravadana ciDAIne UbhA thaI jAya. hAtha dhoI nAkhe. emanA mijAjane umAzaMkara barAbara jANe ane chatAM teo caMdravadana pratye eTalo ja prema dharAve. eka vakhata caMdravadana, umAzaMkara ane suMdarajI beTAI mAre ghare jamavAnA hatA. umAzaMkarane pUraNapoLI bahu bhAve. caMdravadanane sUkI taLelI guvArasiMga bahu bhAve. beTAI maracAM vinAnuM khAya. caMdravadanano paheraveza vakhatovakhata judo Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMdravadana mahetA 125 judo raheto. pahelAM to teo kasavALuM keDiyuM paheratA. koI vAra teo Tarkiza TuvAlamAMthI banAveluM aDadhI bAMyanuM zarTa paheratA. te divase meM caMdravadanane pUchyuM ke, "tame gaLAmAM AvI vakIla jevI be paTTI kema pahero cho ?'' teo kaMI javAba Ape te pahelAM umAzaMkara kahe, "keTalAka loko gaLAmAM eka TAI pahere che, paNa caMdravadana be TAI pahere che.'' pachI tarata ja umAzaMkare be lITI joDI kADhI : caMdravadana mahetA pahere che be TAI, paNa suMdarajInA nAmamAM rahe che beTAI. tarata caMdravadane umAzaMkarane kahyuM, "tamArA nAmamAM paNa umA ane zaMkara e benI TAI (tie) thayelI che.' moTA lekhako paNa zabdonI kevI gammata kare teno tyAre pratyakSa anubhava thayo hato. caMdravadana vidAya thayA, paNa emanA jIvananAM keTalAM badhAM saMsmaraNo mUkatA gayA ! temanuM nevuM varSanuM jIvana keTaluM badhuM pravRttizIla ane pragatizIla, sakriya, sabhara ane siddhiothI jhaLahaLatuM ! teo avasAna pAmyA che evuM mAnavAne mana nA pADe. jANe nepathyamAM bIjo veza paheravA gayA che evuM lAge. ajaMpAthI bharelA emanA AtmAne jaMpa hajo ! Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 viSNuprasAda trivedI gujarAtanA parama sanmAnanIya vayovRddha sAkSara pU. zrI viSNuprasAda trivedInuM 92 varSanI vaye 10mI navembara 1991nA roja sUratamAM avasAna thayuM. emanA svargavAsathI ApaNane eka zIlaprajJa sArasvatanI khoTa paDI che. avasAnanA thoDA divasa pahelAM meM emane mArAM be navAM prakAzano mokalAvyAM hatAM. enA svIkArapatramAM emaNe lakhyuM hatuM ke "have AMkhe barAbara dekhAtuM nathI. zarIramAM zithilatA ghaNI rahe che. vAMcavAnuM paNa bahu mana thatuM nathI.' dara vakhata karatAM A vakhate viSNubhAInA AvelA patra parathI lAgatuM hatuM ke have emanA akSara vadhu bagaDyA che. zabdo barAbara UkalatA nahotA. emaNe lakhelI potAnI zArIrika nabaLI sthitinI pratIti emanA akSaro karAvatI hatI. paraMtu thoDA divasamAM ja temano dehavilaya thaze evuM dhAryuM nahotuM. emanA javAthI ame eka pitAtulya zirachatra gumAvyuM che. viSNubhAIne sauprathama meM joyA hatA I.sa. 1949mAM jUnAgaDhanI sAhitya pariSadamAM. AjhAdI pachI sAhitya pariSadanuM te paheluM adhivezana hatuM. AjhAdI jAhera thayA pachI pAkistAna sAthe joDAvA icchatA jUnAgaDhane kabaje karavAmAM zAmaLadAsa gAMdhIe mahattvano bhAga bhajavyo hato. kanaiyAlAla munazI tyAre sAhitya pariSadanA sarvesarvA jevA hatA. sAhitya pariSadamAM lekhakane pramukhasthAna eka vAra maLe evo AraMbhakALathI dhA2o cAlyo Avato hato. eno bhaMga karIne munazI jUnAgaDhamAM bIjI vAra pramukha thayA hatA. (ane naDiyAdamAM trIjI vAra paNa thayA hatA. mATe to munazIno virodha thayo hato ane emanA hAthamAMthI pariSada laI levAmAM AvI hatI.) jUnAgaDhanuM A adhivezana sAhitya karatAM paNa rAjadvArI maMtraNA mATe vizeSa hoya evuM e vakhate jaNAtuM hatuM, kAraNa ke saradAra paTela paNa e prasaMge padhAryA hatA ane munazI tathA zAmaLadAsa emanI sAthe rAjadvArI vATAghATomAM vadhu rokAyelA rahyA hatA. Ama chatAM sAhitya pariSadanA e adhivezanamAM javAno utsAha ghaNo hato. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNuprasAda trivedI 127 muMbaInA dainika 'sAMja vartamAna'mAM tyAre huM patrakAra tarIke joDAyo hato. eTale 'sAMja vartamAna'nA pratinidhi tarIke mAre jUnAgaDha javAnuM hatuM. jUnAgaDha sTezane badhA sAhityakAro UtaryA hatA, paraMtu sTezanathI utAre laI javAnI vyavasthA asaMtoSakAraka hatI. sTezananI bahAra rastA upara badhA sAmAna sAthe besI rahyA hatA. ame badhA kacavATa anubhavatA hatA. tyAM koIke Takora karI ke adhivezananA vibhAgIya pramukha viSNuprasAda trivedI paNa jo potAno bistro nAkhIne tenA upara taDakAmAM besI rahyA hoya to ApaNI to zI vAta ? dhotiyuM, khamIsa, lAMbo Dagalo ane pheMTo paherelA viSNuprasAda trivedIne tyAre meM pahelI vAra joyA hatA. emanAM patnI ane mAtuzrI paNa sAthe AvelAM hatAM. ATalI avyavasthA hovA chatAM teo svastha ane zAMta citte beThA hatA. meM tyAre muMbaI yunivarsiTImAMthI gujarAtI viSaya sAthe bI.e.nI parIkSA pasAra karI hatI. 'sAMja vartamAna' dainikamAM patrakAra tarIke nokarI karavA sAthe ema.e.no abhyAsa karato hato eTale viSNubhAInA vivecanalekho to amAre avazya vAMcavA paDatA hatA. e divasomAM viSNuprasAda, vijayarAya ane vizvanAtha bhaTTa e traNa 'vi'-AdyAkSaravALA vivecakonuM vivecana vAMcyA vagara bI.e.nI parIkSAmAM pAsa thavAnuM sa2La nahotuM. AthI viSNubhAIno zabdadehe paricaya thayo hato, paraMtu pratyakSa paricaya to jUnAgaDhanA relavesTezana upara pahelI vAra thayo hato. viSNubhAIno janma cothI julAI (amerikAno svAtaMtryadina) 1899nA roja umareThamAM thayo hato. viSNubhAInA pitA raNachoDalAla prANanAtha trivedIe meTrika sudhIno abhyAsa karyo hato. emanA jamAnAnI dRSTie e ghaNo sAro abhyAsa gaNAya. emaNe sa2kA2nA mahesUla khAtAmAM kArakuna tarIke nokarI lIdhI hatI. sarakArI nokarI tarIke temanI borasada, ThAsarA, kapaDavaMja, naDiyAda vagere sthaLe badalI thaI hatI. ene lIdhe viSNubhAIe potAnI prAthamika ane mAdhyamika keLavaNI te te gAmanI zALAmAM lIdhI hatI. eka ja skUlamAM saLaMga abhyAsa karavAnuM viSNubhAIne maLyuM na hatuM. viSNubhAInI mAtAnuM nAma jeThIbAI hatuM. viSNubhAImAM vAtsalyano guNa temanI mAtAmAMthI Avyo hato. jeThIbAI karmakAMDI hariprasAda bhaTTanAM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 vaMdanIya hRdayasparza dIkarI hatAM. viSNubhAInA mAtAmaha hariprasAda asAdhAraNa svasthatA ane dhairyavALA hatA. eka vakhate emane page sApe DaMkha mAryo tyAre pAsenA eka tApaNAmAMthI aMgAro lAvIne emaNe potAnA paga upara sApe DaMkha mArelI jagyAe mUkI dIdho ane cAmaDI, mAMsa baLavA dIdhAM. ethI sApanuM jhera emanA zarIramAM prasaryuM nahi ane teo bacI gayA hatA. e divasomAM marakI(plega)no roga duniyAmAMthI nAbUda thayo na hato. bhAratamAM paNa vAraMvAra marakIno upadrava thato. viSNubhAI kizorAvasthAmAM hatA tyAre gujarAtamAM marakIno upadrava thayo hato. ane teo paNa marakInA rogamAM paTakAI paDyA hatA. marakIno roga jIvaleNa gaNAto. TapoTapa mRtyu thatAM. paraMtu sadbhAgye viSNubhAI e rogamAMthI bacI gayA hatA. mRtyunA mukhamAMthI pAchA AvyA hatA. aNIcUkyA bANuM varSa teo jIvyA. viSNubhAIe meTrikanI parIkSA naDiyAdamAMthI ApI hatI. parIkSAmAM sArA mArksa maLavAne lIdhe temane bhAudAjI skaoNlarazipa maLI hatI. A skaoNlarazipa maLI eTale ja teo kaoNlejano abhyAsa karI zakyA. kaoNlejano abhyAsa karavA mATe teo amadAvAda gayA ane gujarAta kaoNlejamAM joDAyA. teo haoNsTelamAM rahIne abhyAsa karatA. e divasomAM paNa amadAvAdamAM sAikalano vaparAza vadhAre hato. viSNubhAI sAikala para kaoNlejamAM jatA. vaLI temaNe e divasomAM ja Tenisa ramavAno zokha keLavyo hato. kaoNlejamAM TenisanA eka sArA khelADI tarIke temaNe nAmanA prApta karI hatI. kaoNlejamAM bI.e.mAM temaNe saMskRta ane aMgrejIno viSaya lIdho hato. ethI temane potAnA saMskRta viSayanA prophesara AnaMdazaMkara dhruvanA gADha paricayamAM AvavAnI sArI taka sAMpaDI hatI. abhyAsanI sAthe sAthe AnaMdazaMkaranA saMskA2no vA2so paNa temane maLyo hato. AthI viSNubhAIne jyAre maLIe tyAre potAnA vidyAguru AnaMdazaMkaranI vAta teo ullAsa ane AdarapUrvaka karatA. AnaMdazaMkaranA 'ApaNo dharma', 'kAvyatattvavicAra' vagere graMtho teo haMmezAM potAnA Tebala upara rAkhatA ane jyAre jyAre avakAza maLe tyAre temAMthI yatheccha vAMcana karatA. bI.e.nI parIkSAmAM viSNubhAI prathama vargamAM AvyA hatA. ethI emane kaoNlejamAM 'dakSiNA phelozipa' maLI hatI, eTale ema.e.no abhyAsa karavAmAM emane saraLatA rahI hatI. ema.e.mAM emaNe Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 viSNuprasAda trivedI saMskRta sAthe gujarAtI viSaya lIdho hato. viSNubhAI amadAvAdanI kaoNlejamAM abhyAsa karavA gayA tyAre temanAM lagna thaI cUkyAM hatAM. temanAM patnInuM nAma tArAmatI prANazaMkara mahetA hatuM. patnInI uMmara tyAre paMdara varSanI hatI. potAnI A prathama patnI sAthenuM dAmpatyajIvana paMdareka varSa rahyuM hatuM. A patnIthI temane be saMtAno thayAM hatAM, paraMtu te baMne saMtAno bALavayamAM ja UTATiyuM thatAM gujarI gayAM hatAM. viSNubhAInAM patnInI tabiyata paNa naramagarama rahetI hatI. 1932mAM A prathama patnInuM avasAna thayuM hatuM. e vakhate viSNubhAInA kuTuMbamAM pote ane potAnI mAtA jeThIbAI ema be ja jaNa rahyAM hatAM. bhara yuvAna vaye vidhura thayelA viSNubhAIne bIjuM lagna karavAnI icchA nahotI, paraMtu emanI mAtAno te mATe atyaMta Agraha rahyA karyo hato. tethI 1934mAM viSNubhAIe bIjuM lagna zAMtAbahena mANekalAla bhaTTa sAthe karyuM hatuM. ema.e.no abhyAsa karavA sAthe viSNubhAI suratanI ema. TI. bI. kaoNlejamAM saMskRta viSayanA adhyApaka tarIke joDAyA hatA. te vakhate kaoNlejanA prinsipAla zrI dhanaMjaya Ara. gADagIla (Ayojana paMcanA bhUtapUrva adhyakSa) hatA, jemaNe AgaLa jatAM AjhAdInI laDatamAM sakriya bhAga lIdho hato. gADagIla pachI keTaleka vakhate kaoNlejanA prinsipAla tarIke DaoN. ena. ema. zAha AvyA hatA. teo gaNitanA niSNAta ane reMgalara hatA. gaNita vize temaNe keTalAMka pAThyapustako lakhyAM hatAM. ena ema. zAha zistanI bAbatamAM ghaNA kaDaka hatA, paraMtu atyaMta utsAhI ane kaoNlejanA vidyArthIonA abhyAsanA starane UMce caDAvavAnI dhagazavALA hatA. vidyArthIonI ane adhyApakonI zaktinA teo pArakhu hatA ane kadara karavAvALA hatA. eTale e divasomAM viSNubhAI kaoNlejamAM saMskRtanA adhyApaka tarIke kAma karatA hatA temane aMgrejI sAhityano viSaya bhaNAvavAnuM soMpyuM hatuM ane pachInAM varSomAM temaNe joyuM ke viSNubhAIno gujarAtI sAhityano abhyAsa paNa ghaNo sAro che ane teo eka samartha lekhaka ane vivecaka che eTale gujarAtI viSaya bhaNAvavAnuM paNa temaNe viSNubhAIne soMpyuM hatuM. sUratanI kolejamAM pote adhyApaka tarIke joDAyA ane sUrata rahevA gayA tyAre viSNubhAIe e vakhatanA suratIomAM paherAtI kALI goLa banAtanI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 vaMdanIya hRdayasparza jhaverI TopI tarIke oLakhAtI TopI paheravAnuM cAlu karyuM hatuM. mAthe TopI, pheMTo ke pAghaDI paheravAno e jamAno hato. ughADe mAthe gharanI bahAra jaI na zakAya evI tyAre prathA hatI. (phakta DAghuo ja smazAnamAM ughADe mAthe jAya to loko pUchatA ke gharamAM koI gujarI gayuM che ke kema ?) AvI goLa kALI TopI sUratamAM tyAre 'jhaverI TopI' tarIke oLakhAtI. keTalAka loko beMglorI TopI paheratA, keTalAka kAzmIrI bharatavALI TopI paheratA, keTalAka loko sAdI, kALI TopI paheratA. keTalAka loko khAdInI gAMdhI TopI paheratA. viSNubhAI sUratamAM pracalita evI jhaverI TopI paheratA hatA, ane kaoNlejanA vargamAM paNa e ja TopI paherIne jatA. kaoNlejanA adhyApanakALa daramiyAna viSNubhAIne eka vakhata TAiphoiDanI bhAre mAMdagI AvI hatI. temAMthI teo jema-tema karIne bacyA hatA, paraMtu tenI asara temanA hRdaya upara thaI hatI. hradaya nabaLuM paDavAne kAraNe temane vAraMvAra zaradI, tAva, dama jevA vyAdhi thaI AvatA. dhULa, rajakaNanI temane elarjI rahetI. zarIramAM temane azakti ghaNI varatAtI. potAne zaradI na lAgI jAya eTalA mATe viSNubhAIe TopI paheravAnuM choDI daIne mAthe vaLa vagarano pheMTo bAMdhavAnuM cAlu rAkhyuM hatuM. kaoNlejamAMthI pote nivRtta thayA tyAM sudhI ane te pachI paNa bahAra jatI vakhate te paheravAnuM temaNe cAlu rAkhyuM hatuM. pagamAM caMpalane badale mojAM ane bUTa paheravAnuM temaNe cAlu karyuM hatuM. mojAM to divasa-rAta emanA pagamAM hoya ja. teo vargamAM bhaNAvavA jAya tyAre vidyArthIone ApelI sUcanA anusAra vidyArthIo varganI bArIo baMdha karI detA. viSNubhAInA dAkhala thayA pachI varganuM bAraNuM paNa ghaNuMkharuM baMdha thaI jatuM. kaoNlejamAM teo pagathiyAM dhIme dhIme caDhatA ane dAdara caDavAno Ave tyAre teo dareka pagathiye vArApharatI be paga mUkIne Aste Aste caDatA. potAne zvAsa na bharAI Ave tenI darakAra rAkhatA. kaoNlejanA kampAunDamAM temane kaoNleja taraphathI nivAsasthAna maLyuM hatuM. nivAsasthAnathI kaoNleja jatAMAvatAM teo sAva dhIme cAlatA. dhULa ke rajakaNa UThe ke tarata temane elarjI thatI. kaoNleja taraphathI emanA nivAsasthAnamAM jyAre paNa sAphasUphI ke raMgarogAna karAvavAmAM Ave tyAre viSNubhAI bahAra hIMcakA para besatA ane rAtre hIMcakA para ja sUI rahetA. gharamAM dAkhala thatA nahi. jamavAnuM Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNuprasAda trivedI 131 paNa bahAra maMgAvatA. hIMcakAno emane zokha paNa hato. potAnA ciMtanamanana mATe temane hIMcako vadhAre phAvato. viSNubhAIe kaoNlejamAM gujarAtI viSaya zIkhavavAnuM cAlu karyuM tyAre e viSayanA bIjA adhyApaka te vijayarAya vaidya hatA. vijayarAya viSNubhAI karatAM betraNa varSa moTA hatA. paraMtu ema. TI. bI. kaoNlejamAM viSNubhAI karatAM daseka varSa moDA joDAyA hatA, baMnenI adhyApanazailI judI judI hatI. baMnenI prakRti paNa judI judI hatI. baMnenA uccAranI laDhaNa paNa judI judI hatI. vijayarAya vargamAM noTsa vadhAre lakhAvatA. viSNubhAI noTsa na lakhAvatAM moDhethI samajAvatA. pachInAM varSomAM vidyArthIo mAMhomAMhe viSNubhAI mATe 'vI.Ara. trivedI' ane vijayarAya mATe 'vijukAkA' evo ullekha karatA. vijayarAye tyAre 'kaumudI' nAmanuM potAnuM sAmayika baMdha paDyA pachI 'mAnasI' nAmanuM sAmayika cAlu karyuM hatuM. e divasomAM paNa sAmayika calAvavAnuM eTaluM saheluM na hatuM. emAMthI arthaprApti thatI nahi, paraMtu gAMThanA paisA joDavA paDatA. vijayarAya kaoNlejanA pagAramAMthI paisA bacAvIne 'mAnasI'mAM paisA kharcatA, paraMtu 'mAnasI' baMdha ka2vA mATe teo taiyAra nahotA. Arthika muzkelIo ghaNI vadhI gaI tyAre 'mAnasI'mAM dareka aMkamAM 'ghaMTanAda' evA zIrSaka heThaLa 'mAnasI'ne Arthika sahAya karavA mATe teo apIla karatA. ema karavA chatAM paNa pUratI rakama na maLe tyAre haThAgrahapUrvaka mitro-saMbaMdhIo pAsethI 'mAnasI'nuM lavAjama ugharAvatA. keTalAya sAhityakArone emanIA lavAjamalUMTa pasaMda paDatI nahi. vijayarAya A rIte sAhityakAronA paisA lUMTe che evA arthamAM eka kaTAkSalekha emanA samavayaska sUratI caMdravadana mahetAe te samaye 'vaju dhADapADu' zIrSakathI lakhyo. (joke emanA karatAM moTA dhADapADuothI gujarAtI sAhitya Aje vadhAre samRddha che !) tyAra pachI viSNubhAIne tyAM caMdravadana ane vijayarAya maLyA tyAre teo traNa A viSaya para nikhAlasatAthI khUba hasyA hatA. vijayarAye caMdravadananA lekhane atyaMta kheladilIthI svIkAryo hato. tyAra pachI jyAre 'mAnasI' vadhAre Dagumagu thayuM ane Arthika sahAya na maLI tyAre vijayarAye patnI pAse ghareNAM vecavA mATe mAgyAM. e vakhate vijayarAyanAM patnI viSNubhAIne tyAM rotAM rotAM pahoMcyAM hatAM. viSNubhAIe vijayarAyane samajAvyA hatA ke, "patnInAM ghareNAM vecIne Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 vaMdanIya hRdayasparza "mAnasIcalAvAya nahi. te cAle tyAM sudhI calAvo." vijayarAye viSNubhAInI salAha svIkArI hatI ane thoDA vakhata pachI "mAnasI" baMdha paDyuM hatuM. joke tyAra pachI pharI thoDI anukULatA maLatAM patrakArI jIva vijayarAyathI na rahevAyuM eTale emaNe "rohiNI' nAmanuM sAmayika cAlu karyuM hatuM, paraMtu te to alpajIvI nIvaDyuM hatuM.) viSNubhAIno prathama vizeSa paricaya to mane I. sa. 1950mAM thayo hato. mArA kavimitra mInu desAI sAthe surata huM pahelI vAra gayo hato. pravAsano zokha hato ane navI navI vyaktione maLavAno paNa zokha hato. ame baMnee "manISA' nAmanA saoNneTasaMgrahanA saMpAdananuM kArya hAtha dharyuM hatuM. e vakhate ema. TI. bI. kaoNlejamAM viSNubhAI ane vijayarAya vaidya gujarAtI zIkhavatA. eTale dekhItI rIte ja emane maLavAnuM mana thayuM. vijayarAyanI eka lAkSaNika mudrA hatI. teo vidvAna kharA paNa adhyApakIya vakatRtvazakti emanAmAM ochI gaNAtI. emanA uccAro paNa lAkSaNika hatA. teo paNa dhotiyuM, khamIsa, lAMbo koTa ane TopI paheratA athavA koI vAra koTane badale kaphanI upara baMDI paheratA. vidyArthIone vijayarAya karatAM viSNubhAI pratye mAna vadhAre hatuM. ame viSNubhAIne maLyA. mArA mitra mInu desAIe mAro paricaya karAvyo. "sAMja vartamAnamAM huM te vakhate sAhityanA vibhAganuM saMpAdana karato ane dara budhavAre pragaTa thatA e vibhAganI eka nakala viSNubhAIne paNa huM niyamita mokalato. "sAMja vartamAnamAM mArAM lakhANo upara pote koI koI vAra najara nAkhI jAya che te aMge vAta nIkaLI. tyArapachI mArA mitre viSNubhAIne kahyuM ke "A vakhatano ema.e.no baLavaMtarAya ThAkora suvarNacaMdraka ramaNabhAIne maLyo che." viSNubhAIe tarata harSapUrvaka kahyuM, "ema? tamane maLyo che? to te mATe mArA abhinaMdana ! tamane maLIne mane bahu AnaMda thayo." pachI emaNe prazna karyo, "tamane bhASAvijJAnamAM 94 mArkasa maLyA che?" meM kahyuM, "hA. Apane kevI rIte khabara paDI ? rijhalTa hamaNAM ja AvyuM che. meM haju koIne mArA mArkasa kahyA nathI." Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNuprasAda trivedI 133 ekAda miniTa teo zAMta rahyA. pachI kahyuM, "joke A vAta mArAthI tamane kahevAya nahi, paNa have tamane kahevAmAM vAMdho nathI. paraMtu A vAta bIje karazo nahi. tamAruM ema.e.nuM bhASAvijJAnanuM pepara meM tapAsyuM che. tamAruM pepara tapAsatAM kharekhara meM bahu ja AnaMda anubhavyo che. mArI jiMdagImAM meM koIne ATalA mArkasa ApyA nathI. AkhA peparamAM ekeeka praznonA uttara taddana sAcA, muddAsara ane pUrA saMtoSakAraka hatA. AkhA peparamAM joDaNInI eka paNa bhUla nahotI ke koI ThekANe chekachAka paNa nahotI. lAla lITo karavo paDe evuM eka paNa sthaLa peparamAM mane jovA maLyuM nahi. eTale mArksa kyAM kApavA tenI mUMjhavaNa thatI hatI. pUrA so mArkasa to apAya nahi, kAraNa ke koIe haju sudhI ApyA nathI. eTale dareka savAlano eka eka mArka ocho karIne meM tamane 94 mArksa ApyA che. yunivarsiTImAM ATalA mArksa haju sudhI koIne apAyA nathI." viSNuprasAda jevA vaDIla sAhityakAra ane parIkSakane hAthe AvuM pramANapatra maLyuM tethI mArA jIvananI eka dhanyatA meM anubhavI hatI. I. sa. 1952mAM sUratanI ema. TI. bI. kaoNleja taraphathI gujarAtI viSayanA adhyApakonA saMghanuM saMmelana yojavA mATe nimaMtraNa maLyuM hatuM. muMbaInI jheviyarsa kaoNlejanA gujarAtI viSayanA adhyApaka tarIke e mAruM paheluM saMmelana hatuM. e saMmelanamAM adhyApananA praznonI ghaNI mArmika chaNAvaTo thaI hatI. adhyApaka saMghanI zarUAtamAM e varSo ghaNAM sakriya hatAM. TharAvo thatA ane teno amala thato. paraMtu sUratanA e saMmelanamAM eka viSayanI bAbatamAM adhyApakomAM be pakSa paDI gayA hatA. e divasomAM muMbaImAM janmabhUmi'mAM ane amadAvAdamAM "saMdeza"mAM zabdaracanA harIphAI bahu moTA pAyA para cAlavA lAgI hatI. e jamAnAnI apekSAe moTAM moTA jaMgI InAmo jAhera thatAM hatAM ane roja AkhA pAnAMnI jAherakhabaro harIphAI mATe AvatI. gAmegAma loko zabdaracanA harIphAImAM lAgI gayA hatA. e zabdaracanA harIphAImAM nirNAyaka tarIke moTA moTA vidvAnone sAro puraskAra ApavAmAM Avato, kAraNa ke chApAMone paNa harIphAI dvArA dhUma kamANI thatI. e vakhate keTalAka vaDIla adhyApako paNa zabdaracanA harIphAImAM nirNAyaka tarIke joDAvA lAgyA hatA. ane harIphAIvALAM chApAMo temanA nAmane moTI Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 vaMdanIya hRdayasparza prasiddhi ApI lokone AkarSavAno prayatna karatA hatA. e vakhatanuM vAtAvaraNa haju gAMdhIjInI asara nIce hatuM eTale A prakAranI harIphAIo te moTo jugAra che ane temAM gujarAtI viSayanA adhyApakoe na joDAvuM joIe evo ghaNAno mata hato. muMbaImAMthI pro. manasukhalAla jhaverI nirNAyaka tarIke joDAyA hatA. gujarAtamAMthI paNa keTalAka vaDIla adhyApako nirNAyaka tarIke joDAyA hatA. bIjI bAju AcArya zrI DolararAya mAMkaDa, zrI umAzaMkara jozI, zrI yazavaMta zukla vagereno e mATe sakhata virodha hato. teo A saMmelanamAM TharAva lAvyA hatA ke adhyApaka saMghanA sabhya evA koI paNa adhyApake zabdaracanA harIphAImAM nirNAyaka tarIke bhAga levo nahi, A TharAvane lIdhe adhyApakomAM be pakSa paDI gayA hatA ane te baMne vacce garamAgarama kaTutAbharI carcA cAlI hatI. nirNAyaka tarIke kAma karatA adhyApakoe saMghamAMthI nIkaLI javAnI dhamakI uccArI hatI. AraMbhanA ja varSamAM adhyApaka saMgha bhAMgI paDe evI zakyatA UbhI thaI hatI. baMne pakSa potapotAnA vicAramAM makkama hatA. e vakhate viSNubhAIe baMne pakSane premapUrvaka samajAvIne TharAvanA kaDaka zabdo dUra karAvIne karAvane bhalAmaNanA rUpamAM rajU karAvyo hato. bIjI bAju je adhyApako emAM joDAyA hatA temanI pAsethI vyaktigata khAtarI uccArAvI hatI. ethI viSNubhAI pratye sau koIno Adara ghaNo vadhI gayo hato tyArapachI keTalAMka varSe vaDodarAmAM gujarAtI viSayanA adhyApakonuM saMmelana maLyuM hatuM. viSNubhAI sAdhAraNa rIte saMmelanamAM AvatA nahi. paraMtu vaDodarAnA saMmelananI eka beThakamAM acAnaka teo AvI caDyA. emanA AgamananI sAthe ja sabhAnuM vAtAvaraNa badalAI gayuM. koI eka bhASAkIya muddAnI carcA cAlatI hatI. judA judA adhyApako judo judo mata vyakta karatA hatA ane carcAmAM garamAgaramI thaI hatI. te vakhate viSNubhAIne upasaMhAra karavAnuM kahevAmAM AvyuM. viSNubhAIe badhA ja muddAone AvarI laIne evo sarasa upasaMhAra karyo hato ke badho vivAda zamI gayo, eTaluM ja nahi paNa viSNubhAInA e upasaMhArathI adhyApakoe prasannatA anubhavI hatI. dareka viSayanAM pakSapAtarahita, abhinivezarahita, samagradarzI, samatola vivecanamAM emanI pariNata prajJAnAM ane emanA udAtta zIlanAM je darzana thatAM teno tyAre pratyakSa anubhava thayelo. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNuprasAda trivedI 13pa viSNubhAI kolejamAM adhyApaka tarIke sakriya hatA te varSomAM gujarAta, mahArASTra ane karNATakamAM muMbaI yunivarsiTI e eka ja yunivarsiTI hatI. viSNubhAI tyAre yunivarsiTInI samitiomAM ke parIkSAnAM kAryo mATe muMbaI vAraMvAra AvatA. joke te vakhate paNa pravAsamAM teo potAnI jAtane bahu sAcavatA. teo te samayanA muMbaI rAjya taraphathI gujarAtI pustako mATe apAtA pAritoSiko mATenI nirNAyaka samitinA eka sabhya tarIke kAma karatA. zrImatI indumatIbahena zeTha tyAre zikSaNapradhAna hatAM ane nirNAyakonI nimaNUka teo karatAM. e vakhate amArI jheviyarsa kaoNlejanA pro. gaurIprasAda jhAlA paNa nirNAyaka samitimAM hatA. eka vakhate viSNubhAI ane jhAlAsAheba baMnee sAthe maLIne nirNaya ApavAno raheto. tyAre viSNubhAI muMbaI jheviyarsa kaoNlejamAM AvatA. teo baMne Akho divasa besI pustakonI vicAraNA karatA. dAdaro caDhavAnI takalIphane kAraNe viSNubhAI mATe kaoNlejamAM nIce ekAda rUma khAlI rakhAto. tyAM besI viSNubhAI ane jhAlAsAheba kAma karatA. nirNAyaka tarIkenuM kAma atyaMta gupta rahetuM. sarakAra nirNAyakonAM nAma jAhera karatI nahi. nirNAyaka samitimAM koNa koNa che enI aTakaLa thatI, paNa bhAgye ja koIne khabara paDatI. kaoNlejamAM jhAlAsAhebanA sahAyaka adhyApaka tarIke huM kAma karato. eTale jhAlAsAheba ane viSNubhAI jyAre kAma karatA tyAre temanA sahAyaka tarIke kAma karavAnI mane taka maLatI. mArI pAsethI vAta bahAra kyAMya jaze nahi evo teo baMnene pUrepUro vizvAsa hato. sUTabUTa paheravAnI paddhatinA e divaso hatA. jhAlAsAheba kaoNlejamAM haMmezAM sUTamAM sajja rahetA. viSNubhAI potAno garama lAMbo Dagalo ane dhotiyuM paherIne AvatA. mAthe pheMTo rAkhatA. pagamAM garama mojAM sAthe bUTa teo paheratA. potAne ThaMDI na lAge, zaradI na thaI jAya eTale unALAmAM, me mahinAnI garamImAM teo badhI bArIo baMdha rakhAvatA. rUmanuM bAraNuM ghaDIe ghaDIe na khUle (guptatA karatAM havAnI bIke) te mATe cIvaTa rAkhatA ane te mATe mane sUcanA ApatA. jhAlAsAhebane baMdha bArIbAraNAM ane sUTanA kAraNe garamI thatI. paraMtu viSNubhAIne paMkho calAvavo phAvato nahi. jhAlAsAheba emane badhI rIte AdarapUrvaka sahakAra ApatA ane potAne garamI lAge to viSNubhAIne kahIne thoDI thoDI vAre bahAra jaI AvatA. viSNubhAI ThaMDuM pANI Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 vaMdanIya hRdayasparza pItA nahi. emanA mATe kenTInanuM pANI garama karAvIne pachI ThArIne huM laI Avato ane te pANI teo pItA. cA karatAM kaoNphI temane vadhAre anukULa rahetI. potAnI AvI zArIrika pratikULatA chatAM viSNubhAI Akho divasa besIne satata kAma karatA. vAMcavuM, vicAravuM, nirNaya karavo e badhuM emanI priya evI pravRtti hatI. eTale mAnasika zrama emane ocho lAgato. potAne sopeluM kAma teo baMne khaMta, cIvaTa ane niSThAthI karatA. nirNAyaka tarIke potAnI pasaMdagI thaI che evuM bIjAne jaNAvIne jaza ke moTAI meLavavAnI temanAmAM jarA paNa vRtti nahotI. e joIne temanA pratye mane ghaNo Adara thato. viSNuprasAda kaoNlejamAM adhyApanakArya karatA tyAM sudhI to svasthatAnusAra sakriya rahetA. sAhitya pariSada, yunivarsiTI ke sarakArI samitionAM nimaMtraNa teo svIkAratA ane bahAragAmano pravAsa paNa karatA. kalakattAmAM yojAyelA sAhitya pariSadanA adhivezanamAM pramukhasthAne paNa teo birAjI cUkyA hatA. yuvAna vaye teo Tenisa paNa ramatA ane sAIkala pheravatA eTale zarIre sazakta hatA. paraMtu nivRttikALa cAlu thayA pachI temane koI koI vakhate evA anubhavo thayA ke jethI emane svecchAe satata gRhavAsa svIkArI lIdho. teo "gRhastha' zabdArthathI banI gayA hatA. ekAda vakhata lAMbuM cAlavAne kAraNe, ekAda vakhata doDavAne kAraNe emane gabharAmaNa thayelI: zarIra paraseve rebajheba thaI gayeluM. tyArathI "huM bahu cAlIza to mane kaMIka thaI jaze.' evI bhIti emanA manamAM ghara karI gaI hatI. Avo eka prakArano phobia - mAnasika vyAdhi emane thaI gayo hato. evA eka prasaMganuM varNana karatAM temaNe mane kahyuM hatuM ke pahelAM pote sAMje eka mAIla sudhI pharavA jatA. eTalI emanI zakti hatI. eka vakhata koIkanI sAthe pharavA gayelA tyAre sAthe pharanAra vyaktie harSamAM AvIne kahyuM ke "Aje to ApaNe savA mAIla sudhI cAlyA.' kahenAre sahaja bhAvathI utsAhathI kahyuM, paNa viSNubhAIne manamAM phALa paDI ke "huM mArI zaktinI uparavaTa cAlyo chuM." eTale tarata teo paraseve rebajheba thaI gayA ane hAMphatAM hAMphatAM mAMDa mAMDa ghare pahoMcyA. AvA keTalAka anubhavo pachI temaNe saMkalpa karyo hato ke "havethI gharanI bahAra kyAMya javuM ja nahi ane gharamAM besI Akho divasa svasthatApUrvaka svAdhyAya ane lekhanamAM Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNuprasAda trivedI 137 vitAvavo." pote A rIte svecchAe harSapUrvaka A eka maryAdA svIkArI lIdhI eTale potAne bahAra javA nathI maLatuM e vAtano emane kyAreya vasavaso rahyo nahi. potAnI mAnasika vyAdhine AzIrvAdamAM emaNe pheravI kADhyo hato. ane bahu ja svasthatA ane ullAsapUrvaka potAnuM jIvana jIvavA lAgyA hatA. Ama chatAM viSNubhAI potAnI tabiyata mATe pUrI kALajI letA. garamI karatAM ThaMDInI temane vadhu bIka rahetI. pavananI jarA sarakhI laherakhI Ave to viSNubhAIne tenI tarata khabara paDe. eka vakhata huM emane ghare gayo hato. ame baMne sAhityajagatanI vAto karatA hatA. rUmanI baMne bArIo baMdha hatI. tyAM emaNe zAntAbahenane bUma pADIne bolAvyAM ane kahyuM ke, "koI bArI jarA khullI rahI gaI lAge che." zAntAbahene kahyuM, "nathI khullI rahI gaI, meM barAbara baMdha karelI che." viSNubhAIe kahyuM, "mane ThaMDI lAge che, eTale jarAka tirADa jeTalI paNa khullI rahI gaI hovI joIe. jarA pharI juone !" zAntAbahene beya bArI pharIthI barAbara joI to eka bArI barAbara vasAI nahotI. tirADa jeTalI jagyA bAkI rahI gaI hatI. temaNe te barAbara kheMcIne baMdha karI. viSNubhAInuM zarIra ThaMDI ane havAnI bAbatamAM keTaluM badhuM saMvedanazIla banI gayuM hatuM te e prasaMge pratyakSa mane jovA maLyuM hatuM. viSNubhAIe gharanI maryAdA svIkArI lIdhI hatI, paraMtu caitasika ane Atmika dRSTie teo bAhya jagatanA satata saMparkamAM rahetA ane samagra vizva sAthe ekarUpatA anubhavatA hatA. aneka sAhityakAro, mitro, vidyArthIo sAthe patralekhana dvArA teo satata saMparkamAM rahetA. vartamAnapatro niyamita vAMcatA ane duniyAbharanI ghaTanAo vize jANakArI dharAvatA. roja roja mahemAno dvArA paNa temane avanavI vAto jANavA maLatI. jIvanamAM kazuM khUTe che evuM temane kyAreya lAgatuM nahi. viSNubhAI potAnA rUmanI bahAra bahu ja ochuM nIkaLe. potAnA makAnanI bahAra to keTalAMya varSomAM apavAdarUpa prasaMgomAM nIkaLyA haze ! viSNubhAIe potAnA "maitrI' nAmanA makAnamAM rahevAnuM cAlu karyuM te pachI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 vaMdanIya hRdayasparza eka dAdara caDIne potAnA gharanI agAsImAM teo kyAreya jijJAsAvRttithI paNa gayA nahotA. agAsI kevI che te viSNubhAIe joI nahotI. paraMtu eka divasa acAnaka saMjogavazAt temane agAzImAM pharajiyAta javuM paDyuM hatuM. e prasaMga hato tApI nadInA pUrano. keTalAMka varSa pahelAM tApI nadImAM bahu moTuM pUra AvyuM hatuM. tyAre AkhA sUrata zaheramAM pANI bharAI gayAM hatAM. e vakhate viSNubhAInA gharamAM paNa pANI bharAI javAne lIdhe patnI ane putrI sAthe teone paNa upara agAzImAM caDI javuM paDyuM hatuM. jyAre pUra UtaratuM gayuM tyAre sUratanA ekeeka gharamAM puSkaLa kAdava ThAlavatuM gayuM. evA kAdavavALA gharane sApha karavAmAM ghaNo parizrama levo paDe ema hato. e vakhate potAno rUma sApha thayA pachI viSNubhAI agAzImAMthI nIce AvyA hatA. e pachI teo jIvananA aMta sudhI agAzImAM kyAreya gayA nahotA. A rIte potAnA ja gharamAM potAnI agAzImAM javAno prasaMga trIseka varSanA nivAsa daramiyAna eka ja vAra temane mATe banyo hato ane te tApI nadImAM AvelA bhUtapUrva pUrane kAraNe. viSNubhAI koI koI vakhata kahetA ke "jagatamAM ane jIvanamAM keTalIka vastuo sArabhUta ane amUlya che." ApaNA badhA bhAratIya graMthomAM temane mATe upaniSado ane zrImad bhagavadgItA priyamAM priya graMtho hatA. teo kahetA ke "koI kadAca mane pUche ke duniyAmAM pralaya thavAno che ane tamane salAmata jagyAe laI javAnA che, to tame tamArI kaI priya vastuo sAthe laIne pahoMcI jAva? to huM javAbamAM kahyuM ke upaniSado ane zrImad bhagavadgItA laIne huM salAmata sthaLe cAlyo jaIza." tApI nadImAM jyAre pUra AvyAM ane viSNubhAI potAnA gharanI agAzImAM cAlyA gayA te vakhate teo upaniSado ane zrImad bhagavadgItA laIne gayA hatA. pUra AvavAnA kAraNe ghaNA lokoe potAnI svasthatA gumAvI hatI, paraMtu viSNubhAI e prasaMge paNa svastha rahyA hatA. pUrane lIdhe gharavakharIne keTaluMya nukasAna thayuM hatuM, paraMtu viSNubhAInI manodazA to sthitaprajJa jevI, nAnu zovaMti paMhitA: jevI ja rahI hatI. viSNubhAIe potAnI nivRttinA arasAmAM potAnI kamANI ane bacatamAMthI amadAvAdamAM "zrI saddha sosAyaTImAM ghara lIdhuM hatuM. pro. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 viSNuprasAda trivedI anaMtarAya rAvaLa, AcAryazrI yazavaMta zukla vagere adhyApakonI sAthe potAne paNa rahevA maLe ane sAhityakArono sahavAsa maLe e AzayathI ghara lIdhuM hatuM, paraMtu te daramiyAna to potAnI mAnasika bImArI cAlu thaI gaI hatI. eTale sosAyaTImAM pote karAvelA gharano kabajo levA mATe ke vAstu karavA mATe paNa teo amadAvAda gayA na hatA. A sosAyaTI thayAne daseka varSa vItI gayAM hatAM. ekAda vakhata huM emane sUrata maLavA gayo hato tyAre zrI sa% sosAyaTInA gharanI vAta nIkaLI hatI. emaNe kahyuM ke "ghara karAvyAne varSo thaI gayAM che, paraMtu mAruM e ghara kevuM che te meM haju najare joyuM nathI. mane e mATe koI utsukatA paNa nathI rahI. huM mAruM ghara joyA vagara rahI gayo evo bhAva paNa mane kyAreya thayo nathI." zrI saddha sosAyaTInA A gharanI mulAkAta acAnaka pharajiyAta levAno prasaMga viSNubhAIne prApta thayo hato. emanAM patnI zAMtAbahenane pakSaghAtano ekAeka humalo thayo. DaoNkTare salAha ApI ke humalo gaMbhIra che ane tenI sAravAra sUratamAM sarakhI nahi thAya, mATe dardIne muMbaI athavA amadAvAda laI javAnuM salAhabharyuM che. muMbaI karatAM amadAvAdamAM vadhAre anukULatA rahe. potAnuM ghara paNa tyAM che. e dRSTie zAMtAbahenane amadAvAda laI javAnuM nakkI thayuM hatuM. e mATe moTaranI khAsa vyavasthA karavAmAM AvI. gharamAM bIjA koI sabhyo paNa nahi ane viSNubhAIe jAte to javuM ja paDe. e vakhate majabUta manobaLa karIne viSNubhAI zAMtAbahenanI sAthe sUratathI amadAvAda gayA. emane mATe moTarakArano ATalo lAMbo pravAsa jiMdagImAM pahelI vArano hato. amadAvAda jaIne emaNe potAnuM ghara paNa ghaNAM varSe pahelI vAra joyuM. zAMtAbahenane kaMIka sAruM thatAM teo pharI pAchA moTaramAM sUrata AvI gayA hatA. tyArapachI huM sUrata emane maLavA gayo hato. zAMtAbahena khurazImAM beThAM hatAM. meM zAntAbahenanI sAthe vAta cAlu karI. keTalAka javAba barAbara nahotA apAtA. tyAM viSNubhAIe ja kahyuM ke temanI smRti cAlI gaI che. breInane nukasAna pahoMcyuM che. eTale temane mATe have mAtra vartamAnakALa ja rahyo che. | viSNubhAIne saMtAnomAM eka ja dIkarI ci. vasaMtikA. muMbaInA jANItA zikSaka ane hAsyarasanA lekhaka zrI bhagavata bhaTTanA putra nikuMjabhAI sAthe Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 vaMdanIya hRdayasparza tenAM lagna karavAmAM AvyAM hatAM. vasaMtikA muMbaI rahe, paraMtu viSNubhAInI vRddhAvasthAnA kAraNe vAraMvAra tene sUrata doDavuM paDe. viSNubhAInAM patnI zAMtAbahenane lakavAnI asara thayA pachI vasaMtikA ane enA pati nikuMjabhAI saMtAno sAthe sUrata jaIne viSNubhAInI sAthe ja rahyAM. bahena vasaMtikAe potAnI mAtAnI ane pitAnI khUba premabhAvapUrvaka satata sevA-cAkarI karI. vasaMtikAnI upasthitine kAraNe viSNubhAInI pAchalI jiMdagImAM ekalatA rahI nahotI. vasaMtikAnA patinuM akALa avasAna thayuM. e du:kha viSNubhAIne sahevAnuM AvyuM, paraMtu e ApattinA prasaMge paNa bahena vasaMtikAe amadAvAdanA smazAnamAM jaI potAnA patinI citAne potAnA haste dAha ApIne je svasthatA ane dhairya batAvyAM te viSNubhAI pAsethI vArasAmAM maLelA sattva jevAM hatAM. viSNubhAIe amadAvAdano bIjI vArano pravAsa potAnA jamAInI mAMdagI nimitte karyo hato. nikuMjabhAIne gaMbhIra mAMdagIne kAraNe amadAvAdanI haoNspiTalamAM dAkhala karavAnuM nakkI thayuM. e vakhate putrI vasaMtikAne naitika sahAro rahe eTalA mATe viSNubhAI paNa temanI sAthe amadAvAda gayA hatA. tyAM nikuMjabhAInI tabiyata sudharatI gaI hatI. paraMtu pAchaLathI acAnaka tabiyata vadhu bagaDI ane temanuM avasAna thayuM. viSNubhAInA jIvanano A eka ghaNo moTo AghAta hato. amadAvAda daseka divasanA rokANa daramiyAna umAzaMkara jozI dararoja viSNubhAI pAse AvatA. yazavaMta zukla to pADozamAM ja rahetA. teo paNa viSNubhAInI saMbhALa letA. gRhavAsa svIkAryA pachI viSNubhAI bahAragAmanI keTalIka saMsthAo ke yunivarsiTIonAM nimaMtraNo svIkAratA, paNa te e zarate ke enI miTiMga sUratamAM potAnA ghare yojavAmAM Ave. pIeca.DI. thisisa mATe parIkSaka tarIke paNa teo nimaMtraNa e zarate ja svIkAratA ane yunivarsiTIo paNa sAmAnya rIte emanI e vinaMtI mAnya rAkhatI. - 1968nA arasAmAM mArA mArgadarzana heThaLa mArAM eka vidyArthinI bahene taiyAra karelI thisisa mATe parIkSaka tarIke viSNubhAInI nimaNUka thaI hatI. emano ahevAla AvI gayo hato. paraMtu maukhika parIkSA emanA ghare levAnI Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 viSNuprasAda trivedI hatI. e mATe tArIkha ane samaya yunivarsiTI sAthe patravyavahAra dvArA nakkI thaI gayAM hatAM. mArAM vidyArthinI amadAvAda thaIne sUrata pahoMcavAnAM hatAM. huM muMbaIthI vahelI savAranI gADImAM nIkaLI sUrata pahoMcavAno hato. sIdhA viSNubhAInA ghare maLavAnuM ame nakkI karyuM hatuM. huM sUratanA sTezane Utaryo tyAre mArI pAse haju be kalAkano samaya hato. mane thayuM ke huM viSNubhAInA ghare vahelo jAuM to emanI sAthe thoDI vAta karavAnI taka maLaze. eTale bapore traNane badale huM to be vAge emanA ghare pahoMcI gayo. teo bhojana pachI sUtA hatA. eTale huM pAcho jato hato. paraMtu huM Avyo chuM ema zAMtAbahene emane jagADIne kahyuM. eTale teo ekadama vicAramAM paDI gayA. temaNe kahyuM, 'bhAI, parIkSA to traNa vAge che. mArI kAgaLa vAMcavAmAM kaI bhUla to nathI thatI ne ?' meM kahyuM, "nA. parIkSA to traNa vAge ja che. paraMtu Apane maLavAnA AzayathI huM jarA vahelo Avyo chuM. paNa Apane DisTarba karyA. mApha karajo. huM traNa vAge AvuM?" emaNe kahyuM, "nA, nA. taDakAmAM tame kyAM jazo? meM ArAma karI lIdho che." emanI sAthe tyAre sAhityajagatanI ane emanA lekhana-svAdhyAyanI ghaNI vAto nIkaLI. rAdhAkRSNanuM, zrI araviMda, vivekAnaMda, AnaMdazaMkara, paMDita sukhalAlajI vagerenA graMtho tathA vedoupaniSado vagereno temano svara svAdhyAya satata cAlyA karato hoya. e vakhate emaNe kahyuM hatuM ke "tamArA jaina sAdhuo mATe "gocarI" zabda vaparAya che. gAya Amatema care tema huM have gocarInI paddhatithI graMtho vAMcuM chuM. have koI paNa eka graMtha saLaMga vAMcavA karatAM ahIM Tebala para ane palaMga para rAkhelA graMthomAMthI je vakhate je icchA thAya te vakhate te graMthanuM pAnuM game tyAMthI kholuM chuM ane rasa paDe tyAM sudhI vAMcuM chuM. pachI vAMcatAM vAcatAM tenA para manana karuM chuM ane kyAreka lakhavA jevuM lAge to DAyarImAM TapakAvI paNa lauM chuM." I. sa. 1978mAM 'naLa-damayaMtInI kathAno vikAsa nAmano mAro zodhanibaMdha chApavAno meM vicAra karyo hato. saMzodhananA prakArano Avo graMtha kone arpaNa karavo e huM vicAra karato hato tyAM tarata ja mane hRryuM ke AvA gaMbhIra saMzodhanagraMthane yogya to viSNubhAIne ja gaNAya. eTale te emane arpaNa karavAno meM nirNaya karyo. paraMtu meM emane agAuthI mArA A nirNaya vize jaNAvyuM na hatuM. vaLI e graMtha phakta viSNubhAIne arpaNa na karatAM, sAthe Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 vaMdanIya hRdayasparza emanAM patnI zAMtAbahenane paNa arpaNa karyo. A graMthanI nakala jyAre meM viSNubhAIne mokalAvI tyAre tarata ja emano umaLakAbharyo patra AvI pahoMcyo. emaNe lakhyuM hatuM ke "graMtha kholatAM ja khabara paDI ke tame A graMtha mane ane mArAM patnIne paNa arpaNa karyo che. e vAMcIne ame baMnee Azcaryasahita atyaMta AnaMda anubhavyo che. naLa-damayaMtI jevAM prItipAtronAM dAmpatyajIvana sAthe amArA dAmpatyajIvananuM anusaMdhAna thayuM e joIne amAro Akho divasa utsavanI jema pasAra thayo che. ghare je koI maLavA AvyuM te saune tamAro graMtha mArAM patnIe batAvyo che ane badhAM bahu ja rAjI thayAM chIe." viSNubhAInA jIvanamAM AnaMdanA nimitta banI zakAyuM e vAte mane paNa dhanyatAno anubhava karAvyo. viSNubhAI vatanI umareThanA hatI. DAkora pAsenuM e gAma. emaNe abhyAsa amadAvAdanI kaoNlejamAM karyo. ane yuvAnavaye sUratanI ema. TI. bI. kaoNlejamAM adhyApaka tarIke sthAna maLyuM eTale sUratamAM kAyama rahyA. keTalIka vyaktio vyAvasAyika nivRtti pachI potAnA vatanamAM pAchI pharatI hoya che. paraMtu viSNubhAIe to umareTha na jatAM sUratane ja potAnuM vatana banAvyuM ane jIvananA aMta sudhI sUratamAM rahyA. nivRtti pachInA traNa dAyakAnA gALAmAM viSNubhAI umareTha gayA nahotA. javAnuM koI khAsa prayojana paNa rahyuM nahotuM. kaoNlejanA adhyApanakALa daramiyAna paNa teo umareTha javalle ja gayA hatA. mAruM mosALa te umareTha pAsenuM eka gAma che. eTale koIka vakhata viSNubhAIne huM maLato tyAre umareThanI vAta nIkaLatI. carotaranI bolI ane carotaranA lokonA saMskAranI lAkSaNikatAnI vAto thatI. "oDa umareThanA UMDA kUvA, dIkarI de tenAM mA-bApa mU' evI lokokti pANInA naLa AvyA tyAM sudhI e vistAramAM pracalita hatI. viSNubhAInI kizorAvasthA carotaramAM vItI hatI. paraMtu carotara choDyA pachI emanI bhASA bolImAM kyAreya carotaranI chAMTa jovA maLI nathI. teo umareThanA carotarI vatanI che evuM jo koIne kahevAmAM Ave to kadAca te mAne paNa nahi. bhASA, raheNIkaraNI uparAMta svabhAve paNa teo sUratI jevA AnaMdI ane laherI thaI gayA hatA. viSNubhAI 'prabuddha jIvana'mAM chapAtA mArA lekho niyamita vAMcI jatA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSNuprasAda trivedI 143 ane vakhatovakhata potAnA pratibhAva jaNAvatA. keTalAMka varSa pahelAM navanIta' sAmayikamAM "pAsaporTanI pAMkhe'nA nAmathI meM mArA videzayAtrAnA anubhavo lakhavA cAlu karyA hatA. viSNubhAI te paNa rasapUrvaka niyamita vAMcI jatA. eka vakhata emanA ghare huM maLavA gayo hato tyAre pAsaporTanI pAMkhe'nA anubhavonI vAta nIkaLI. meM kahyuM ke "Ama to huM mArA koI pustakanI prastAvanA koInI pAse lakhAvato nathI, paraMtu Apa "navanIta'mAM mAruM lakhANa niyamita vAMcI jAva cho ane Apano pratibhAva patramAM koI koI vAra jaNAvatA raho cho to mArI Apane namra vinaMtI che ke A pustakane mATe AzIrvacanarUpe, ApanI tabiyatane anukULa rahe te rIte, thoDuMka lakhI Apo.' emaNe mAro prastAva svIkAryo ane ullAsathI kahyuM ke "tamArA pustaka mATe to huM jarUra lakhI ApIza, paNa caMdravadana mahetAe videzano ghaNo pravAsa karelo che. emanI pAse paNa prastAvanA lakhAvo." emanuM sUcana yogya hatuM. caMdravadana mahetAe to mArI vinaMtI svIkArIne tarata prastAvanA lakhI ApI. viSNubhAIe paNa tabiyatanI pratikULatA ghaNI hatI chatAM 'pAsapaoNrTanI pAMkhe mATe AzIrvacanarUpa TUMkI prastAvanA lakhI ApI. mArA e pustaka mATe emanI prastAvanA maLI ene huM mAruM moTuM sadbhAgya samajuM chuM. viSNubhAI patra lakhavAmAM bahu ja niyamita. temane patra lakhyo hoya ane thoDA divasamAM javAba na Avyo hoya evuM bhAgye ja bane. teo ghaNuMkharuM posTakArDa lakhe. kyAreka vigatavAra athavA aMgata patra lakhavo hoya to bIDIne lakhe. emanI pAse posTakArDanI thappI paDelI ja hoya. eka posTakArDamAM samAya eTaluM to emaNe lakhyuM ja hoya. paraMtu TapAlamAM nAkhatAM sudhI bIjuM je kaMI sUjhayuM hoya te ADIavaLI korI jagyAmAM paNa lakhyuM hoya. evA ADAavaLA lakhANa vagarano patra to koIka ja vAra maLe. koIka vAra to korI jagyA vaparAI gayA pachI paNa kaMIka lakhavAnuM sUjhe to enuM anusaMdhAna bIjA posTakArDamAM cAle. koIka vAra mane emanuM bIjuM posTakArDa TapAlamAM pahelAM maLatuM ane paheluM posTakArDa pachI maLatuM, paNa dareka patramAM aupacArika vAta uparAMta emaNe koIka ne koIka muddA upara sarasa suvicAra vyakta karyo ja hoya. emanI bhASAmAM paNa mRdutA ane saujanyazIlatA TapakatI hoya. emanA vicAromAM udAratA, udAttatA ane vizadatA haMmezAM anubhavavA maLatI. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 vaMdanIya hRdayasparza viSNubhAIe yuvAna vaye potAnI lekhanapravRtti AraMbhI dIdhI hatI. teo kavitA, vArtA vagere paNa lakhatA. temaNe potAnuM upanAma "prerita' rAkhyuM hatuM. emaNe yuvAnavaye AnaMdazaMkaranA "vasaMta' sAmayikamAM "prerita'nA upanAmathI ciMtanAtmaka nibaMdho lakhavA cAlu karyA hatA. e nibaMdho bhAvanAsRSTi'nA nAmathI graMtharUpe pragaTa thayA hatA. tyAra pachI viSNubhAIe gujarAtI vivecanakSetre saghana kArya karyuM hatuM. temanA vivecanA' nAmanA prathama graMthe pragaTa thatAM ja gujarAtI sAhityamAM mahattvanuM sthAna prApta karI lIdhuM hatuM. tyAra pachI temaNe "arvAcIna ciMtanAtmaka gadya', "parizIlana', "upAyana', govardhanarAma - ciMtaka ane sarjaka', "sAhityasaMsparza vagere eka pachI eka uttama lekhasaMgraho ApyA hatA. sAhitya uparAMta zikSaNa ane saMskAra vizenA lekho 'tumaparNa'nA nAmathI pragaTa thayA hatA. chelle chelle emaNe dharmatattvaviSayaka ciMtanAtmaka lekho je lakhyA te "Azcaryavata" ane "ukSA' nAmathI pragaTa thayA hatA. Ama, viSNubhAIe je lakhyuM te saghana ane gauravayukta che. eTale ja te samajavA mATe bhASAkIya sajjatAnI apekSA rahe. sAhityanA vivecaka tarIke viSNubhAInuM sthAna gujarAtI sAhityamAM haMmezAM AdarapUrvakanuM rahyuM che. teo je kaMI lakhe te saMniSTha, saghana, sattvazIla ane mananIya hoya. eTale ja keTalIka vAra temanA vivecanalekhomAM kavitA jevo AnaMda anubhavAya. viSNubhAInuM vivecana maulika, mArmika, saundaryadarzI, abhijAta ane tattvagrAhI rahyuM che. kavitA karatAM gadyavivecana temaNe vadhu karyuM che. temanI vivecakapratibhAne e ja vizeSa anukULa rahyuM che. teo ramaNIyatAnA upAsaka hatA, mATe "ramaNIya' emano priya zabda hato. RjutA, cArutA, zIla, Arjava, mudA, anubhAvana, parama abhISTa vagere paNa emanA priya zabdo hatA. saMskRta bhASAsAhityanA adhyayana-adhyApanane kAraNe emanuM zabdaucitya Azcarya pamADe evuM hatuM. emaNe lakhelA patro ane lakhelI DAyarImAMthI saMkalita karIne emanuM prakIrNa lekhana paNa pragaTa karavA jevuM che. viSNubhAIe 1970nA gALAmAM navI achAMdasa kavitA pratye potAno nIDara pratibhAva vyakta karyo hato. emAM temaNe umAzaMkaranI paNa TIkA karI hatI. e vakhate umAzaMkare viSNubhAInA lekhanA javAbarUpe Akrozabharyo lekha Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 viSNuprasAda trivedI saMskRtimAM lakhyo hato. umAzaMkaranI emAM asahiSNutA spaSTa jaNAtI hatI. e vakhate e carcAne potAnI pratiSThAno prazna banAvIne umAzaMkarane javAba ApavAne badale viSNubhAIe udAratApUrvaka mauna dhAraNa karyuM hatuM. emane koI vivAda jagavavo nahoto. paraMtu pachI umAzaMkarane ja ema lAgyuM ke pote viSNubhAI pratye kaMIka vadhu paDato roSa vyakta karyo che. eTale eka vakhata pote jyAre sUrata gayA hatA tyAre temaNe viSNubhAI pAse jaIne potAnA roSa mATe kSamA mAMgI hatI. vastutaH viSNubhAInI gujarAtI kavitA mATenI cetavaNI vadhu sAcI TharI hatI. tyArapachI viSNubhAI mATe umAzaMkarano Adara vadhato rahyo hato. umAzaMkare emane "surucinA mApadaMDa" tarIke oLakhAvyA hatA ane potAno vivecanasaMgraha "nirIkSA' viSNubhAIne bhAvapUrvaka arpaNa karyo hato. gujarAtI sAhityanA kSetramAM bhautika dRSTie meLavavA jevI siddhiprasiddhio paNa viSNubhAIe anAyAsa prApta karI hatI. raNajitarAma suvarNacaMdraka, narmadacaMdraka, premAnaMda suvarNacaMdraka, gujarAtI sAhitya pariSadanuM pramukhapada, kendranI sAhitya akAdamInI phelozipa, gujarAta sAhitya akAdamIno puraskAra, rAjAjI liTararI evaoNrDa vagere caMdrako, pAritoSiko, puraskAro, Di. li.nI DigrI vagere emaNe prApta karyA hatAM. e uparathI emanI sAhityika siddhino ane gujarAtI sAhityamAM emaNe meLavela mAnabharyA sthAnano khyAla Ave che. viSNubhAIne emanI tabiyatanI pratikULatA pachI je sanmAno maLyAM temAMnAM keTalAMka to emaNe potAnA gharamAM ja besIne svIkAryA hatAM, keTalAMka mATe emanA makAnanA kaMpAunDamAM ja samAraMbha goThavAyA hatA ane viSNubhAIne khurazImAM besADI, UMcakIne bahAra lAvavAmAM AvyA hatA ane keTalAMka sanmAno emanA gharanI najIka sabhAmaMDapamAM karavAmAM AvyA hatA ane viSNubhAIne UMcakIne moTaramAM besADIne laI javAmAM AvyA hatA. viSNubhAI mATe sAhityakArone, sAhityika saMsthAone, yunivarsiTIone ane sarakArI khAtAMone keTalo badho Adara hato te AvI ghaTanAo uparathI pratIta thAya che. viSNubhAIne duniyAnA tamAma dharma pratyeno premAdarabhAva ghaNo hato. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 vaMdanIya hRdayasparza dareka dharmamAMthI uttama tattvane teo svIkAratA ane potAnA jIvanamAM caritArtha karavA prayatna karatA. temanI eka khAsiyata e hatI ke hindu dharma uparAMta jainonA paryuSaNa ke mahAvIra jayaMtI, khristIonA nAtAlanA divaso, musalamAnonA Ida ke ramajAnanA divaso ke zIkhonA vaizAkhI vagere dhArmika utsavo Ave tyAre te te divase teo te te dharmanA graMthonuM savizeSa adhyayana karatA. duniyAnA koI paNa dharma pratye abhAva, dveSa, tiraskAra vagere potAnAmAM na Ave te mATe teo haMmezAM sajAga rahetA. teo mane jyAre patra lakhe tyAre ghaNI vAra "namo arihaMtANaM' pahelAM lakhIne pachI patra zarU karatA. sUratamAM jyAre paNa viSNubhAIne maLavA jaIe tyAre teo avazya ghare hoya ja. teo chApAMo, sAmayiko, navA prakAzita graMtho vagere upara barAbara najara pheravI jatA. eTale je koI maLavA Ave tenI sAthe dareka viSayamAM sArI vAtacIta karI zakatA. samayanuM temane koI baMdhana rahetuM nahi. temaNe utAvaLa batAvI hoya evuM kyAreya lAgatuM nahi. jaIe eTale prasannatA sahita nirAMta ja anubhavAya. kaoNphI pIvA mATe teo Agraha avazya kare. teo pote cA nahi paNa kaoNphI niyamita pItA ane AvanAra mahemAna cA ke kophI pIne jAya to temane vadhAre gamatuM. potAnI Tipoya upara teo pote je kaMpanInA zera lIdhA hoya tenA jADA kAgaLa upara chapAyelA riporTanI nakala sAcavI rAkhatA. cA-kaoNphInA kapa Ave eTale riporTamAMthI kAgaLa phADI kapa nIce teo jAte mUke. ripaoNrTanA raddI kAgaLano A rIte teo upayoga karatA ke jethI kapa mUkavAthI Tipoya bagaDe nahi. viSNubhAIne rojeroja koIka ne koIka gharamAM maLavA AvyuM ja hoya. emaNe potAnA makAnanuM nAma "maitrI' rAkhyuM hatuM. saMskRta bhASAnA adhyApaka ane cAhaka hovAthI maitrI zabda paNa temaNe devanAgarI lipimAM rAkhyo hato. potAnA patravyavahAramAM paNa e rIte ja lakhatA. potAnA nivAsasthAnanA nAmane A rIte emaNe sArthaka karyuM hatuM. nivRtta thayA pachI viSNubhAI pote gharanI bahAra jatA nahi. paraMtu kaoNlejanA adhyApako, sAhityakAro ane bIjAo sAthe emano gADha maitrIsaMbaMdha satata cAlu rahyo hato. emanA vidyArthIo paNa emane bahu ja AdarapUrvaka cAhatA. eTale nivRtta thavA chatAM koI divasa evo pasAra thato Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 viSNuprasAda trivedI nahi ke jyAre savArathI sAMja sudhI koI emane maLavA na AvyuM hoya. e mATe epoInTamenTanI jarUra nahotI rahetI. nivRttikALamAM viSNubhAIne tyAM AvanArA emanA vakhatanA adhyApakomAM vrajarAya desAI, ke. ela. desAI, ena. ema. zAha vagere mukhya hatA. emanA vidyArthIomAM kuMjavihArI mahetA, jayaMta pAThaka, kRSNavIra dIkSita, uzanas, ratana mArzala vagere emane tyAM vAraMvAra AvatA. jyotIndra dave ane caMdravadana mahetA jyAre paNa sUrata jAya tyAre viSNubhAInA ghare acUka jatA. jyotIndra davee ema. TI. bI. kaoNlejamAM saMskRta viSayanA adhyApaka tarIke potAnI kArakirdI cAlu karelI. eTale yuvAna vaye viSNubhAI ane jyotIndra dave e be ema. TI.bI. kaoNlejanA saMskRtanA adhyApako vacce gADha maitrI baMdhAI hatI. viSNubhAInA ghare jayotIndra dave ane caMdravadana mahetA baMne sAthe bhegA thayA hoya tyAre hAsyanI to mahephila jAmatI. sUrata huM jyAre jyAre jato tyAre tyAre samaya kADhIne viSNubhAIne tyAM acUka jato. ghaNI vAra mArI sAthe mArAM patnI paNa AvatAM. amerikA jatAM pUrve mArA putra ci. amitAbhane paNa viSNubhAInAM darzana karavAnI bhAvanA hatI ane e vakhate eNe viSNubhAI sAthenI vAtacIta paNa rekarDa karI lIdhI hatI. viSNubhAInI eka dohitrInuM nAma gArgI ane mArI dohitrInuM nAma paNa gArgI, eTale chellAM thoDAM varSomAM jyAre ame ghare jaIe tyAre baMne gArgInI vAta avazya nIkaLe ja. viSNubhAInI smaraNazakti jIvananA aMta sudhI ghaNI ja sArI rahI hatI. viSNubhAInuM Atithya ane saujanya preraNA levA jevuM hatuM. emanA gharamAM vAtacItanuM vAtAvaraNa prasanna ane nirAmaya rahetuM. koI paNa vyaktinI nabaLAIonI vAta nIkaLe to teo samabhAva ane udAsInatA darzAvatA. teo temAM rAcatA nahi ke tiraskAra dAkhavatA nahi. ekaMdare teo pUrvagraha ke pakSapAta vagara vAta karatA ane temAMthI grahaNa karavA jevA bodha tarapha lakSa doratA. viSNubhAIne praNAma karI ame vidAya laIe tyAre ame AgrahapUrvaka nA pADIe chatAM gharanI bahAra pagathiyAM sudhI mUkavA AvatA. pachInAM varSomAM potAnA rUmanA daravAjA sudhI AvatA, tyAra pachInA varSomAM teo palaMgamAMthI UbhA thaI jatA ane chelle to teo palaMgamAM beThAM beThAM vidAya ApatA ane Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 vaMdanIya hRdayasparza bahAra nathI AvI zakAtuM te mATe kSamA mAgatA. emanA gharethI vidAya thaIe tyAre koIka AMtarika cetanAmAM maMgala spaMdano anubhavatAM hoIe evI dhanyatA lAgatI. amArI jema bIjA ghaNA sAhityakAro, keLavaNIkAro vagerene paNa viSNubhAIne tyAM acUka javAnuM mana thatuM. viSNubhAInuM ghara eTale jANe eka tIrthasthaLa. tyAM jaIe eTale prasanna ane pavitra vAtAvaraNano anubhava thAya. mArA vaDIla mitra zrI kRSNavIra dIkSita paNa kahetA ke "viSNubhAInA ghare jaIe eTale cittamAM koI azubha vicAra Ave nahi ane Avyo hoya to Take nahi. viSNubhAInA ghare niMdA-kuthalInuM vAtAvaraNa na hoya. emane tyAM haMmezAM zubha ane sAttvika vAto cAlatI hoya." Ama viSNubhAI eTale eka jaMgama tIrtha. maMdira, masjida, gurudvArA vagere sthAvara tIrtho gaNAya che ane haratA-pharatA sAdhuo, saMnyAsIo, mahAtmAo jaMgama tIrtha gaNAya che. viSNubhAI jaMgama tIrtha hatA. paraMtu teo sthAvara jevA hatA, kAraNa ke bAre mAsa ane covIse kalAka jyAre jaIe tyAre viSNubhAI emanA ghare emanA rUmamAM avazya hoya ja. pUjya viSNubhAInA svargavAsathI jANe ApaNuM sUratanuM eka tIrthakSetra lupta thaI gayuM hoya evuM lAge che ! Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 jyamalla paramAra lokasAhityanA saMzodhana, saMpAdana ane adhyayananA kSetre mahattvanuM yogadAna ApanAra, sAhitya ane rAjakAraNanA samartha abhyAsI, pIDha patrakAra, "Urmi-navaracanA'nA taMtrI, sva. jhaveracaMda meghANInA samartha anugAmI zrI jayamalla paramAranuM eMzI varSanI vaye rAjakoTamAM avasAna thayuM hatuM. emanA avasAnathI keTalAMyane eka hitecchu murabbI svajana gumAvyAno anubhava thayo haze ! sva. jayamalla paramAranuM nAma to meM kaoNlejanA vidyAbhyAsanAM varSo daramiyAna TheTha 1944mAM sAMbhaLyuM hatuM, paraMtu temane rAjakoTamAM rUbarU maLavAnuM to keTalAMka varSa pahelAM thayeluM. tyArapachI to jyAre jyAre rAjakoTa javAnuM thatuM tyAre acUka emane maLavA jato. emanI sAthe patravyavahAra para niyamita thato. keTalAMka varSa pahelAM eka vakhata saurASTra yunivarsiTInI eka miTiMga mATe mAre rAjakoTa javAnuM thayuM. tyAre karaNaparAmAM rahetA mArA parama mitra zrI zazikAntabhAI mahetA ane jAganAtha ploTamAM zrI jayamalabhAI paramArane maLavA mATe laI gayA hatA. zazikAntabhAIe mAro paricaya karAvyo. paraMtu jayamallabhAIe kahyuM ke teo mArA nAmathI paricita hatA. "prabuddha jIvanamAM pragaTa thatA mArA lekho teo dhyAnapUrvaka vAMcI jAya che e jANI mane vizeSa AnaMda thayo. pachI jayamallabhAIne paNa meM mArA kaoNlejakALanAM smaraNo kahyAM ane emanAM lakhelAM "gaganane gokhe", "khaMDita kalevaro', "aNakhUTa dhArA', zAhanavAjhanI sAthe", "sarahadapAra subhASa' vagere pustako keTalAM rasapUrvaka ane utsukatAthI huM vAMcI gayo hato te meM emane jaNAvyuM. ethI teo paNa prasanna thatA. e lakhANono eka Akho jamAno vItI cUkyo hato. I. sa. 1944mAM meTrikanI parIkSA pasAra karIne huM jyAre kaoNlejamAM dAkhala thayo tyAre kAkAsAheba kAlelakaranA jIvanano AnaMda'(te samayanI bRhad AvRtti)nA badhA lekho rasapUrvaka vAMcI gayo hato. sthaLavizeSa vizenA Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 vaMdanIya hRdayasparza lekho samajavAmAM to koI muzkelI nahotI paDI, paraMtu AkAzanA tArAonakSatro vizenA lekhomAM e kizora vaye yogya saMdarbhanA abhAve bahu samaja paDatI na hatI. huM muMbaImAM govAliyA Tenka (oNgasTa krAnti medAna) upara Avela zrI mahAvIra jaina vidyAlayamAM rahIne jheviyarsa kaoNlejamAM abhyAsa karato hato. e vakhate zrI bipinabhAI kApaDiyA nAmanA eka vidvAna (Do. hIrAlAla rasikalAla kApaDiyAnA suputra) ema.e. thayA pachI saMskRtaprAkatamAM Ph.D.nA abhyAsa mATe vidyAlayamAM rahevA AvyA hatA. bhASAnA viSayamAM samAna rasane kAraNe temanI sAthe maitrI thaI hatI. teo amane keTalAka vidyArthIone vidyAlayanA makAnanI agAsImAM rAtre laI jaI khullA AkAzanA tArAo, nakSatro vagereno paricaya karAvatA. ethI e viSayamAM mAro rasa vadhato jato hato. paraMtu gujarAtImAM te mATe koI pustaka maLatuM nahotuM. tevAmAM niraMjana varmA ane jayamalla paramArakRta "gaganane gokhe' nAmanuM pustaka pragaTa thayuM. e pustake tArAonA abhyAsanA mArA rasane vadhu daDha banAvyo. tyAra pachI emanuM "AkAzapothI' nAmanuM pustaka ane zrI choTubhAI suthAranAM tArAo vizenAM pustako mane bahu sahAyarUpa banyAM hatAM. niraMjana varmA ane jayamalla paramAra 193pa thI 1950nA gALAmAM te samayanA yuvAnomAM bahu rasapUrvaka vaMcAtA lekhaka hatA. teo vividha viSayo upara lekho, pustako lakhatAM. tArAonI jema pakSIo vize lakheluM "ApaNe AMgaNe UDanArAM pustaka paNa huM rasapUrvaka vAMcI gayo hato. jayamallabhAIne rAjakoTamAM pahelI vAra maLatAMnI sAthe ja temanA saMskArI ane prabhAvazALI vyaktitvanI tathA gharanI svacchatAnI ane sughaDatAnI eka sarasa chApa mArA mana upara paDI hatI. savAre UThIne snAna vagerethI sajja thaIne teo khAdInAM IstrIbaMdha paheraNa ane pAyajAmo paherIne beThA hoya. gharanuM bAraNuM kholatAM ja temanA vadana upara smita ane AtithyasatkArano bhAva chalakAto hoya. game tevI nAnImoTI vyakti AvI hoya to paNa teo eTalA ja umaLakAthI sahune bolAvatA. emanA gharamAM badhuM ja vyavasthita, svaccha ane sughaDa jovA maLe. kyAMya kAgaLanI cabarakhI jeTalo kacaro paNa jovA na maLe. palaMganI cAdara upara koIka karacalI ke DAgha jovA na maLe. temanA vALa paNa barAbara oLelA rahetA. nAnapaNamAM mAthAmAM Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayamalla paramAra 151 barAbara vacce seMtho pADavAnI Teva teo zvetakezI thayA pachI paNa, jIvananA aMta sudhI cAlu rahelI. temanAM pagarakhAM paNa 2jakaNa vagaranAM, svacchasaphAIdAra rahetAM. ' sva. jayamallabhAIno janma 6ThThI navembara, 1911nA roja vAMkAneramAM thayo hato. emanA pitA dIvAna prAgajIbhAInuM nAnI vaye avasAna thayuM hatuM. tyAre jayamallabhAInI uMmara mAtra cha mAsanI thaI hatI. vidhavA thatAM emanAM mAtA saMtAnane laIne piyara vAMkAnera rahevA cAlyAM gayAM hatAM. eTale jayamallabhAIno uchera emanA mosALa vAMkAneramAM nAnA-nAnI ane mAmAmAmI pAse thayo hato. te vakhate mAtA ane mAtAmahI pAsethI sAMbhaLelAM hAlaraDAM, lokagIto, bALakathAo vagerenA saMskAra emanA cittamAM daDhapaNe aMkita thayelA. vAMkAneranI zALAmAM jayamallabhAIe aMgrejI pAMcamA dhoraNa (hAlanA navamA dhoraNa) sudhIno abhyAsa karyo hato. AjhAdInI laDatanA vAtAvaraNane kAraNe abhyAsamAM emane bahu rasa paDato nahoto. 1930mAM gAMdhIjIe jyAre mIThAnA satyAgraha mATe dAMDIkUca karI tyAre gujarAta, saurASTra ane samagra dezamAM aneka kizoro ane yuvAnoe zALAkaoNlejano abhyAsa choDI AjhAdInI laDatamAM jhaMpalAveluM. temAM jayamallabhAI paNa hatA. temaNe vAMkAnera ane dholerAmAM satyAgrahanI laDatamAM sakriya bhAga lIdho hato. amarelImAM videzI kApaDanA virodhamAM upavAsa para UtarelA. emanI sAme dharapakaDanuM vaoNraMTa nIkaLatAM teo bhUgarbhamAM cAlyA gayelA ane eka sthaLethI bIje sthaLe bhAgatA pharatA rahetA. 1932mAM satyAgrahanI laDatamAM temanI dharapakaDa thaI hatI ane temaNe aDhI varSa jelamAM vitAvyAM hatAM. jelamAMthI chUTyA bAda teo "phUlachAba" sAptAhikamAM joDAyA hatA. paraMtu 1942nI "hinda choDo'nI laData zarU thaI tyAre "phUlachAba'nI nokarI choDIne teo svAtaMtryasaMgrAmanA eka sainika banyA hatA. kAThiyAvADamAM aneka gAmomAM temaNe sabhAone saMbodhana karIne lokone jAgrata karyA hatA. jayamallabhAIe A rIte UgatI yuvAnInAM kImatI varSo AjhAdInI laDatanA eka sakriya kAryakartA tarIke vitAvyAM hatAM. ene lIdhe svAtaMtryasaMgrAmanA saMkhyAbaMdha netAo ane kAryakartAonA nikaTanA saMparkamAM Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 vaMdanIya hRdayasparza AvavAno emane suMdara avasara sAMpaDyo hato. A zALAno abhyAsa choDyA pachI 1947mAM bhAratane AjhAdI maLI tyAM sudhI jayamallabhAIe kAThiyAvADamAM thayelAM naveka jeTalAM satyAgrahaAMdolanamAM sakriya bhAga lIdhelo. dharapakaDa thatAM keTaloka samaya emaNe jelamAM vitAvelo. vaLI teo zikSaNa saMskAranI pravRttiomAM paNa bhAga letA, kAraNa ke temanI jJAnabhUkha ghaNI moTI hatI. 1935mAM eTalA mATe teo kAzI vidyApITha(banArasa yunivarsiTI)mAM AcArya narendra deva sAthe rahelA. tyAMthI pAchA pharyA pachI teo bhAvanagaramAM dakSiNAmUrtimAM nAnAbhAI bhaTTa, gijubhAI badhekA, harabhAI trivedI sAthe keTaloka samaya rahelA. tyArapachI 1937mAM temaNe zrI manubhAI paMcolI - 'darzaka' sAthe samagra bhAratano zaikSaNika-sAMskRtika pravAsa satata sAta mAsa sudhI karyo hato. A badhA anubhavothI jayamallabhAInuM jIvanaghaDatara sArI rIte thayuM hatuM. "phUlachAba' sAptAhikanA tyAre jhaveracaMda meghANI taMtrI hatA. temanA hAtha nIce yuvAna jayamallabhAIe, niraMjana varmAnI sAthe "phUlachAba'nA sahataMtrI tarIkenI javAbadArI svIkArI hatI. jayamallabhAInI uMmara tyAre 29 varSanI hatI. niraMjana varmAnI umara phakta bAvIsa varSanI hatI. "phUlachAba'mAM teo saMyukta nAmathI lakhatA. potAnA je graMtho pragaTa thatA te paNa saMyukta nAmathI ja pragaTa karatA. 1939thI 1942 sudhInAM varSo daramiyAna A be yuvAna lekhakoe ghaNuM lekhanakArya karyuM. e jamAnAmAM sAhityanA kSetramAM teo chavAI gayA hatA. aneka yuvAno svAtaMtryanI bhAvanAthI raMgAyelAM temanAM preraka, ubodhaka sAhityane vAMcavAnuM cUkatA na hatA. niraMjana varmA ane jayamalla paramAre AjhAdInI laData daramiyAna khaMDita kalevaro' nAmanI lakhelI haLavI, rasika navalakathAe keTaloka UhApoha macAvyo hato, kAraNa ke e navalakathAmAM emaNe dorelAM keTalAMka zabdacitro AjhAdInI laDatamAM bhAga lenAra vyaktio uparathI doryA hatAM. emAM haLavI zailIe lakhAyelAM zabdacitro vyaMga ane kaTAkSathI bharapUra hatAM. jo e zabdacitramAMthI koIka vyaktinI jANa thAya to temAM vadhu rasa paDe evAM e zabdacitro hatAM. A baMne lekhako pAse gaMbhIra lekhananI sAthe sAthe haLavI hAsyarasika zailI paNa hatI enI A navalakathA uparathI pratIti thaI hatI. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayamalla paramAra 1pa3 khaMDita kalevaro' uparAMta "aNakhUTa dhArA", "kadama kadama baDhAye jA" jevI navalakathAomAM paNa emaNe ApaNI AjhAdInI laDatanA divasonA vividha pravAhonuM vAstavika narmamarmayukta citra doryuM che. 'niraMjana varmA ane jayamalla paramAra e be patrakAroe saMyukta rIte lekhanakArya ghaNAM varSa sudhI karyuM. e baMne lekhakone gaurava apAve evI e vAta che. yuvAna vaye lekhanakAryano AraMbha karanAra lekhako pachIthI potapotAnI zakti anusAra svataMtra lekhana karavA tarapha vaLI jAya che. jenI pAse vadhu sArI lekhanazakti hoya te lekhakane potAnI zaktino bIjo koI lekhaka yazabhAgI thAya e gamatI vAta hotI nathI, paraMtu yaza karatAM paNa maitrI jyAre caDhiyAtI hoya che ane hRdayanI udAratA tathA svArpaNanI bhAvanA hoya che tyAre be lekhako saMyukta nAmathI ghaNA dIrghakALa sudhI lakhI zake che. gujarAtI sAhityamAM niraMjana varmA ane jayamalla paramAranuM nAma e dRSTie cirasmaraNIya raheze. durbhAgye 1951mAM niraMjana varmAnuM 34 varSanI vaye avasAna thatAM A patrakAra belaDI khaMDita thaI. tyArapachI jayamallabhAIe potAnuM lekhanakArya cAlu rAkhyuM. emaNe patrakAratvanA kSetre AjIvana kArya karyuM ane saMkhyAbaMdha graMtho pragaTa karyA. e darzAve che ke niraMjana varmA sAthenA lekhanakAryamAM temanuM yogadAna ghaNuM moTuM rahyuM haze. jayamallabhAInA jIvananI eka virala ghaTanA ghaNAne mATe preraNArUpa banI rahe che. 1930nI laData daramiyAna ogaNIsa-vIsa varSanI vaye teo je judI judI vyaktionA saMparkamAM AvyA temAMnA eka hatA IzvaralAla mo. dave. e baMne yuvAnonI maitrI divase divase gADha thatI jatI hatI. rASTrIya bhAvanAthI teo pUrA raMgAyelA hatA. IzvarabhAIe "Urmi' nAmanuM sAmayika 1930mAM cAlu kareluM ane pachI "bhAratI sAhitya saMgha" nAmanI graMthaprakAzananI saMsthA sthApelI. 1934mAM niraMjana varmA temanI sAthe joDAyelA. niraMjana uMmaramAM nAnA hatA. A traNe mitroe evo daDha saMkalpa karelo ke traNe sagAbhAInI jema jIvanabhara sAthe eka ja gharamAM rahevuM ane dezasevA tathA sAhityasevAnuM kArya karavuM. e rIte teo traNe ghaNAM varSa sAthe rahyA. laData daramiyAna dharapakaDanuM vaoNraMTa nIkaLatAM jayamallabhAI ane niraMjana varmA bhUgarbhamAM cAlyA javA mATe muMbaImAM AvIne ratubhAI koThArIne ghare Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 vaMdanIya hRdayasparza saMtAyA hatA. e guptavAsa vakhate niraMjanane eka divasa chAtImAM bArIno khUNo vAgatAM pAMsaLI tUTI hatI. ethI hurasI ane pachI bhAre kSayaroga thatAM temane dakSiNa bhAratanA eka ArogyadhAmamAM rAkhavAmAM AvyA, paraMtu roga vadhatA 1951mAM emanuM avasAna thayuM. tyAra pachI jayamallabhAI ane IzvarabhAIe rAjakoTamAM sAthe rahevAnuM cAlu rAkhyuM. jayamallabhAI jIvanabhara apariNIta rahyA. IzvarabhAI 1978mAM avasAna pAmyA. IzvarabhAInA putra rAjula davene jayamallabhAIe vAtsalyathI ucheryo hato. A rIte sva. jayamallabhAIe maitrInA AdarzanuM eka sarasa preraka udAharaNa pUruM pADyuM che. jayamallabhAIno yuvAnIno jamAno eTale svAtaMtryasaMgrAmano jamAno, paraMtu e jamAnAmAM eka bAju briTiza rAjyanA pradezo hatA, to saurASTra-kAThiyAvADa)mAM mukhyatve dezI rAjyo hatAM. samagra bhAratamAM sauthI vadhu dezI rAjyo saurASTramAM hatAM. traNasothI paNa vadhu A rAjyomAMnAM keTalAMka nAnAM nAnAM rAjyo to pAMca-paMdara gAmanAM ja hatAM. bhAratamAM AjhAdInI laDatano eka moTo prazna hato. temAM paNa saurASTramAM e prazna vadhu jaTila hato. jayamallabhAIe yuvAnavaye "phUlachAba'mAM saurASTranAM dezI rAjyonA prazno aMge potAnI abhyAsapUrNa vedhaka kaoNlama calAvI hatI. Aje to navI peDhIne e samayanI dezI rAjyonI sthitino khyAla Avavo paNa muzkela che. jayamallabhAIe e dizAmAM keTaluM saMgIna kArya tyAre karyuM hatuM te to samayanA sAkSIo ja vadhAre sArI rIte kahI zake ! phUlachAba' jyAre 1957mAM sAptAhikamAMthI dainika thayuM tyAre enA AdyataMtrI tarIke jayamallabhAI joDAyA hatA. A rIte taMtrI tarIke emaNe pAMca varSa sevA bajAvI hatI ane potAnI lekhinIno lAbha saurASTranI janatAne Apyo hato. "phUlachAba'ne dainika tarIke sthira karavAmAM jayamallabhAInuM yogadAna ghaNuM moTuM che. jayamallabhAIe yuvAna vaye "bhUdAna', "ukaraDAnAM phUla' jevAM nATako; sAMbelAM', "amathI DozInI amathI vANI" jevAM kaTAkSakAvyo tathA "AcArya praphullacaMdra raoNya', "subhASanA senAnIo' vagere caritro lakhyAM hatAM. emanI sarjaka pratibhA Ama judAM judAM sAhityasvarUpomAM viharatI. sva. jayamallabhAI paramArano uchera ane vikAsa mukhyatve to eka Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 jayamalla paramAra rASTrIya racanAtmaka kAryakara tarIke thayelo hato. eTale ja svAtaMtryasaMgrAma daramiyAna saurASTranAM ghaNAM racanAtmaka kAryomAM emaNe sakriya bhAga lIdho hato. emanI e pravRtti AjhAdI pachI paNa cAlu rahI hatI. emaNe saurASTra saMgIta-nATaka ekeDemI, lokasAhitya vidyAlaya, saurASTra rAsotsava, rAjakoTa nAgarika beMka, pachAta varga baoNrDa vagere saMsthAonI sthApanAmAM ane enI anekavidha pravRttiomAM sakriya kArya karyuM hatuM. emaNe saurASTra lekhaka milana mATe ane rAjakoTamAM yojAyelA gujarAtI adhyApaka saMmelana mATe paNa moTI javAbadArI vahana karI hatI. I. sa. 1965nA gALAmAM emaNe gujarAtamAM nazAbaMdhInI pracArapravRttimAM ghaNuM mahattvanuM kArya karyuM hatuM. niyamita lekhanakArya karanAra patrakAranI pAse jo koI sAmayika hoya to tenA lekhanakAryane vadhu vega ane sagavaDa maLe che. "phUlachAba'mAM patrakAra tarIke kArya karanAra jayamallabhAIne pachInAM varSomAM IzvaralAla mo. daveno sahakAra sAMpaDyo hato. IzvarabhAIe 1938mAM "navaracanA' nAmanuM sAmayika cAlu kareluM. 1943mAM "Urmi ane "navaracanA" joDAI gayAM. 1967mAM "UrminavaracanA'mAM taMtrI tarIke jayamallabhAI joDAyA hatA. IzvaralAla davenA avasAna pachI "Urmi-navaracanA'ne varSo sudhI khoTa khAIne paNa temaNe niSThApUrvaka calAvyuM. covIsa varSa sudhI emaNe lokasAhityanA A sAmayika mATe ApelI sevAne pariNAme emanA taraphathI ApaNane emanI keTalIka uttama lekhana-prasAdI niyamita maLatI rahI. bhAI rAjula daveno emAM sAro sahakAra maLato rahyo hato. jayamallabhAI jema eka siddhahasta lekhaka hatA tema sArA vaktA paNa hatA. temano avAja bulaMda hato. temanI vANI madhura hatI. temanuM vaktavya sacoTa ane mArmika hatuM. teo sabhAonuM saMcAlana kuzaLatApUrvaka evuM sarasa karatA ke enI chApa zrotAonA cittamAM cirakALane mATe aMkita thaI jatI. jayamallabhAI eTale sabhAonA, saMgoSThIonA mANasa. jayamallabhAI aneka ThekANe ghUmI vaLelA. teo aneka vyaktionA aMgata gADha saMparkamAM AvelA. emanuM vAMcana paNa atyaMta vizALa. eTale jyAre paNa emanI pAse jaIe tyAre emanI vAtono khajAno khUTe nahi. emanuM jIvana eTale eka virala anubhava-samRddha jIvana. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 vaMdanIya hRdayasparza sva. meghANIbhAInI jema jayamallabhAI mATe paNa lokasAhitya jIvanabhara rasano viSaya rahyo hato. ethI ja meghANIbhAInI jema teo paNa lokasAhityanA abhyAsa arthe aneka sthaLe ghUmI vaLyA hatA. DAyarAomAM, bhajanamaMDaLIomAM tathA bAroTo ane cAraNo, bAvAo ane saMto ema vividha prakAranA lokonI vacce rahIne teo tenuM saMzodhana-adhyayana karatA rahyA hatA. jayamallabhAInuM lokasAhityanA kSetre adhyayana keTaluM UMDuM ane zAstrIya paddhatinuM hatuM ane emanuM kArya keTaluM badhuM pratiSThita hatuM tenI khAtarI eka ja vAta parathI thaze ke emaNe pote kaoNlejamAM abhyAsa bilakula karelo nahi, zALAmAM abhyAsa paNa pUro karelo nahi, tema chatAM lokasAhityanA viSayamAM yunivarsiTInA pIeca.DI.nA mArgadarzaka tarIke ane parIkSaka tarIke emanI nimaNUka thaI hatI. lokasAhityanA kSetre jayamallabhAI sva. jhaveracaMda meghANInA samartha anugAmI banI gayA hatA. temane meghANIbhAI pAsethI sarasa tAlIma maLI hatI. eTale ja saurASTramAM temaNe lokasAhityane jIvaMta rAkhavAmAM ghaNuM mahattvanuM kArya karyuM hatuM. 1955mAM emaNe jUnAgaDhamAM "lokasAhitya vidyAlaya' nAmanI saMsthAnI sthApanA karI hatI. e vidyAlayamAM vidyArthIone lokasAhityanuM adhyayana karAvavAmAM AvatuM tathA lokasAhityanA DAyarAomAM duhA, gIto, kathAo kevI rIte rajU karavAM tenI paddhatisaranI tAlIma apAtI. daseka varSa e saMsthA cAlI te daramiyAna emaNe lokasAhityanA viSayamAM AvA sAThathI vadhu kalAkAro taiyAra karAvyA hatA. te daramiyAna "lokasAhitya sabhA' nAmanI saMsthAnI sthApanA temaNe karI hatI ane tenA maMtrI tarIke ghaNAM varSo sudhI sevA bajAvI hatI. evI bIjI keTalIka saMsthAo sAthe teo sakriyapaNe joDAyelA rahyA hatA. saurASTramAM DAyarAonA kAryakramane vadhu jIvaMta ane sarjanAtmaka banAvavAmAM temano phALo ghaNo moTo rahyo hato. A DAyarAo dvArA temaNe kavi sva. dulA kAga, merubhA, kAnajI buTA bAroTa vagere kalAkArone prakAzamAM ANyA hatA. lokasAhityanA kSetre vartamAna peDhInA kalAkAro e dRSTie potAnI siddhio mATe sva. jayamallabhAInA RNI che. lokasAhityanA vividha prakAranA kAryakramo, reDiyo-prasAraNa tathA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayamalla paramAra 157 TI.vI.nA kAryakramo uparAMta jayamallabhAIe lokasAhityanA saMzodhanasaMpAdanakSetre paNa ghaNuM mahattvanuM kArya karyuM che. emaNe "deza-dezanI lokakathAo', "parIkathAo', "paMjAbanI vAto', "rAjasthAnanI vAto', "buMdelakhaMDanI vAto", "kAThiyAvADanI vAto', "dharatInI amIrAta' vagere lokakathAnA graMtho pragaTa karyA che. lokavArtAnI rasalhANa" tathA "jIve ghoDA, jIve ghoDA" e nAmanA lokakathAnAM saMpAdano dvArA bIjA lekhakoe lakhelI keTalIka mahattvanI lokavArtAo emaNe ApaNane ApI che. lokasAhityamAM bALavArtAo ane kizoravArtAomAM paNa jayamallabhAIne eTalo ja rasa paDato. e kSetramAM paNa emanuM pradAna ghaNuM moTuM rahyuM che. yuvAna vaye emaNe lokasAhityanA bALakathAnA paMdareka jeTalA saMgraho pragaTa karyA hatA. emAM "cAturInI vAto', "pAko paMDita', "caubolA rANI', "sonapadamaNI', "phUlavaMtI', "kuMvara piyujI', "ajagaranA moMmAM ityAdi saMgraho noMdhapAtra che. sva. jayamallabhAIe ApaNA lokasAhitya ane lokasaMskRtinA viSayo upara vakhatovakhata je abhyAsapUrNa saMzodhanalekho lakhyA hatA te graMthasvarUpe pragaTa thatA rahyA hatA. "ApaNI lokasaMskRti', "ApaNAM lokanRtyo', lokasAhitya ane saMskRti', "lokasAhityavimarza", "lokasAhityatattvadarzana ane mUlyAMkana jevA samartha graMtho dvArA sva. jayamallabhAIe rAsa, rAsaDo, garabo, garabI vagere prakAranAM lokagIto, vividha prakAranAM lokanRtyo, paDhAra, koLI, Ayara, bharavADa, sIdIo vagere jAtio, temanA paheraveza, bharatagUMthaNanI kalA, temanI gRhasuzobhananI kalA, temanAM janma, lagna, mRtyu vagerenA prasaMgonA rItarivAjo ityAdinuM aitihAsika saMdarbho sAthe sarasa digdarzana karAvyuM che. sva. jhaveracaMda meghANI pachI eTalA ja vizALa phalaka upara lokasAhityanuM saMzodhana-adhyayana, samartha graMtho dvArA sva. jayamallabhAI pAsethI ApaNane sAMpaDe che. saurASTra yunivarsiTInI sthApanA thaI tyAre temAM gujarAtI bhASAnA vibhAganI sAthe lokasAhityano vibhAga paNa zarU karavAmAM Avyo hato, kAraNa ke saurASTranuM lokasAhitya bahu samRddha che. A vibhAgamAM jayamallabhAIe 1976thI 1978nA gALAmAM adhyApanakArya kareluM. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 vaMdanIya hRdayasparza yunivarsiTInA lokasAhityanA viSayanA borDanA sabhya tarIke paNa temaNe ghaNAM varSo sudhI upayogI sevA ane mArgadarzana ApyAM hatAM. koI koI vAra saurASTra yunivarsiTInI silekazana samitimAM ke anya koI samitimAM ame sAthe maLatA tyAre emanA uSmAbharyA udAra svabhAvanI ane UMDA adhyayananI chApa amArA citta para avazya paDatI. eka vakhata rAjakoTamAM emanA ghare maLavA huM gayo hato tyAre tyAMnI yunivarsiTI ane sAhityanA jAhera kSetranI keTalIka vAto nIkaLI. temaNe tyAre kahyuM hatuM ke pote jAhera samitiomAM ane sabhAomAM have bahu ochuM jAya che. enuM kAraNa potAno atyaMta saMvedanazIla svabhAva che. koIka vAta nIkaLe ane carcA thAya to e viSaya pachI potAnA manamAM lAMbA samaya sudhI ghoLAyA. kare che. koIka vakhata ethI rAtre UMgha sarakhI AvatI nathI. enA karatAM ghare zAMtithI beThAM hoIe ane managamatuM vAMcatAM hoIe to cittanI koI vyagratA UbhI thatI nathI ane divasa sArI rIte pasAra thAya che. yuvAnavaye jayamallabhAI ghaNuM pharyA che. ghaNI sabhAonuM saMcAlana karyuM che. ghaNA kAryakramonuM Ayojana karyuM che ane eno AnaMda paNa mANyo che, paraMtu uMmara thatAM nAnI nAnI aNagamatI vAtonA pratyAghAto jhIlavAnI emanI zakti ochI thatI jatI hatI. ApaNA rAjakIya, sAhityika, zaikSaNika jAhera jIvanamAM chAzavAre kaMIka ne kaMIka ghaTanAo banatI hoya che ane carcAvivAdanA vaMToLa UbhA thatA hoya che. enAthI alipta rahevAmAM emane mananI vadhu zAMti anubhavavA maLatI hatI. sva. jayamallabhAInuM smaraNa thatAM zrI ratubhAI adANInuM smaraNa avazya thAya. TheTha kizoravayathI ja teo baMne jIgarajAna dosta rahyA hatA. baMne niyamita maLe ane ekabIjAnI pravRttithI satata mAhitagAra rahe. saurASTramAM kyAMya paNa koI paNa prakAranuM saMmelana yojavuM hoya to jo ratubhAI adANI ane jayamalla paramArane tenI javAbadArI soMpavAmAM Ave to nizcita banI javAya, kAraNa ke AyojananI sUjha ane vahIvaTI dRSTine lIdhe teo be-cAra divasano Akho kAryakrama sAMgopAMga sArI rIte pAra pADI zake. huM jayAre jyAre jayamallabhAIne maLyo chuM tyAre tyAre zrI ratubhAI adANInI vAta avazya nIkaLatI. "jIvarAja mahetA TrasTanA teo mukhya TrasTIo eTale tenA upakrame karavAmAM AvatI Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 59 jayamalla paramAra vividha pravRttionI mAhitI jayamallabhAI haMmezAM mane ApatA. jayamallabhAI ane ratubhAI baMnene lokasAhityamAM eTalo ja rasa, paraMtu ratubhAI karatAM jayamallabhAInI lekhanapravRtti vadhu rahetI. ratubhAIne sakriya rAjakAraNamAM jeTalo rasa teTalo ja rasa racanAtmaka kAryakramomAM rahyo che. emAM jayamallabhAIno sahayoga paNa rahyo hato. jayamallabhAI ane ratubhAI eTalA mATe pravAsamAM ghaNIkharI vAra sAthe ja hoya. teo baMnee gujarAta bahAra bhAratamAM paNa aneka sthaLe sAthe paribhramaNa karyuM hatuM. jayamallabhAIe jIvananAM aMtima varSomAM kareluM eka mahattvanuM lekhanakArya te gujarAtanA saMto ane temanAM dharmasthAnakono paricaya karAvavAnuM che. jayamalabhAI keTalAMya dharmasthAnakomAM jAte rahelA ane tyAMnA vAtAvaraNanI sUkSma anubhUtio jhIlelI. vaLI teo keTalAya nAmI-anAmI saMtonA pratyakSa saMparkamAM AvyA hatA ane temanI preraNA meLavI hatI. eTale emaNe potAnAM adhyayana, avalokana ane svAnubhavane AdhAre "sevAdharamanAM amaradhAma' nAmanI eka lekhamALA "phUlachAba'mAM 1986mAM cAlu karelI. lagabhaga traNa varSa sudhI e lekhamALA niyamita cAlI hatI. e lekhamALAmAM emane bhAI zrI rAjula daveno sAro sahayoga sAMpaDyo hato. atyaMta lokapriya thayelI e lekhamALA daLadAra graMtharUpe pragaTa thaI hatI, je ApaNA saMtonA jIvanakArya vizenA sAhityano eka mahattvano graMtha che. jayamallabhAI potAnA ploTanA potAnA raheThANethI kAlAvaDa roDa upara potAnA "navaraMga' baMgalAmAM rahevA gayA te pachI temane jayAre jyAre huM maLavA jato tyAre lekhanavAMcananI temanI pravRttinI vAto thatI. have temAM thoDI maMdatA AvI hatI. "UrminavaracanA' paNa baMdha karavAno vicAra cAlato hato. AMkhe motiyo AvavAne kAraNe teo jhAjhuM vAMcI zakatA nahi. sAMje pAMceka vAge taDako AthamavA Avyo hoya tyAre teo varaMDAmAM khurazI DhALIne besatA ane hAthamAM bilorI kAca rAkhIne vAMcatA. emanuM vAMcana ochuM thayuM hatuM, paraMtu te mATeno emano rasa ocho thayo na hato. chApAM ane sAmayiko teo niyamita vAMcatA ane sAhitya, rAjakAraNa vagere tatkAlIna pravAhothI haMmezAM paricita rahetA. patrakAra tarIkenuM emanuM jIvana A rIte aMtima samaya sudhI satata tAjagIsabhara rahyA karyuM hatuM. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 vaMdanIya hRdayasparza chelle jayAre huM emane kAlAvaDa roDa paranA baMgale maLavA gayo hato tyAre temane bahu AnaMda thayo hato. paraMtu have temanI cAlavAnI zakti ghaNI ghaTI gaI hatI. cAlatI vakhate lAkaDIno ke bIjA koIno Teko levo paDato. ema chatAM emanI vAtacItamAM pUrepUrI svasthatA jaNAtI. emanI smRti paNa eTalI ja sArI rahI hatI. teo kahetA ke "have Akho divasa gharamAM ja rahuM chuM. pathArImAM paDyAM paDyAM je vaMcAya te vAMcuM chuM athavA koInI pAse vaMcAvI lauM chuM.' jayamallabhAIe avasAnanA thoDA vakhata pahelAM "prabuddha jIvana" mATe eka lekha mokalAvelo. paraMtu tyAre huM traNeka mahinA mATe amerikAmAM hato. prabuddha jIvanamAM e lekha chapAya te pahelAM to temano svargavAsa thayo. sva. jayamallabhAIno svargavAsa thatAM rAjakoTamAM rasasabhara, anubhavasamRddha aMgata vAto sAMbhaLavAnuM ane vAtsalyapUrNa mArgadarzana meLavavAnuM eka virala sthAna meM gumAvyuM che. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 paMDita hIrAlAla duggaDa jaina dharmanA vidvAna paMDita hIrAlAla duggaDanuM 87 varSanI vaye dilhImAM avasAna thayuM. 5. hIrAlAla duggaDanuM nAma dilhI, uttara bhArata ane paMjAbanA jainomAM jeTaluM jANItuM che eTaluM gujarAtamAM ke bhAratanAM anya rAjayonA jainomAM jANItuM nathI. paM. hIrAlAla dugaDa eka virala pratibhA dharAvanAra prAcIna paripATInA, gaI peDhInA vidvAna hatA. paM. hIrAlAla duggaDa sAthenI mArI pahelI mulAkAta kaMIka judI ja rIte thaI hatI. keTalAMka varSa pahelAM navI dilhIthI thoDe dUra vallabha smArakanI racanA karavA mATe khAtamuhUrtano utsava mahattarA sAdhvIzrI mRgAvatIzrIjInI nizrAmAM jayAre yojAyo hato tyAre mAre paNa tyAM javAnuM banyuM hatuM. paMjAba, uttara pradeza, rAjasthAna, gujarAta, muMbaI vagere sthaLethI ghaNA loko utsava mATe ekatrita thayA hatA. e prasaMge jaina dharmanA graMtho, bhajanonI keseTa vagere vecavA mATe keTalAka nAnA nAnA sTola paNa karavAmAM AvyA hatA. te vakhate eka cazmAdhArI kRzakAya sajjana khAdInuM paheraNa, suravAla, baMDI ane mAthe TopI paherIne hAthamAM eka pustakanI keTalIka nakalo rAkhIne vecavA mATe pharatA hatA. pustakanuM nAma hatuM "madhya eziyA aura paMjAbameM jaina dharma." utsavamAM padhArelA sAmAnya lokone AvA daLadAra, gaMbhIra, saMzodhanAtmaka pustakamAM bahu rasa na paDe e svAbhAvika hatuM. e pustaka emanA hAthamAM jotAM ja mane emAM rasa paDyo. meM e pustaka kharIdavA mATe emanI pAsethI lIdhuM. pacAsa rUpiyAnI kiMmatanuM pustaka hatuM. meM emane pacAsa rUpiyA ApyA. to temaNe mane pAMca rUpiyA pAchA ApyA. emaNe kahyuM ke "A utsava prasaMge je koI pustaka kharIde tene huM dasa TakA kamizana ApuM chuM." e sajjanano sAdhAraNa veza jotAM mane ema thayuM ke A koI selsamena taDakAmAM pharIpharIne pote pustaka vecavAno prayAsa kare che to mAre emanI pAsethI kamizananA pAMca Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 vaMdanIya hRdayasparza rUpiyA pAchA na levA joIe. eTale meM pAMca rUpiyA pAchA ApyA. ethI emane Azcarya thayuM. "pAMca rUpiyA kema pAchA Apo cho?' evo prazna emaNe karyo tyAre meM kahyuM, "AvA daLadAra pustakanI nakalo UMcakIne taDakAmAM Apa vecavA prayatna karo cho to ApanI kamANI mAre ochI na karavI joIe.' emanI pAsethI pustaka laI tyAM UbhAM UbhAM ja huM e pustaka upara najara pheravavA lAgyo. mane lAgyuM ke A eka samartha, vidvadubhogya saMzodhanAtmaka graMtha che. paMDita hIrAlAla duggaDano e graMtha hato. meM e sajjanane kahyuM, aho, paMDita hIrAlAla dugaDano A graMtha sarasa che. A graMthanA lekhaka jo A kAryakramamAM AvyA hoya to mAre temane maLavAnI icchA che. tame mane emano paricaya karAvazo?' emaNe kahyuM, "A graMthano lekhaka huM pote ja chuM. huM ja hIrAlAla duggaDa chuM.' eka kSaNa to mane ema lAgyuM ke teo majAka to nathI karatA ne ? temano paheraveza ane dekhAva joIne koI kahe nahi ke A lekhaka mahAzaya pote haze, paraMtu thoDI vAramAM khabara paDI ke teo graMthalekhaka pote ja che. meM sahAnubhUtipUrvaka kahyuM, "tame AvA moTA paMDita cho ane tamArA graMthanI nakalo tamAre jAte vecavA mATe pharavuM paDe che e joIne mane duHkha thAya che." emaNe kahyuM, "bhAI ! A pustaka meM ghaNA loko pAsethI Arthika sahAya laIne chapAvyuM che. vaLI gharanA gAMThanA paisA paNa aMdara bahu nAkhyA che. AvuM agharuM pustaka ema ne ema to koNa levAnuM hatuM? jo pharuM ane pAMca-paMdara nakala vecAya to mAro Arthika bojo eTalo haLavo thAya." eka samartha jaina vidvAnane potAnA graMthanI nakalo vecavA mATe taDakAmAM AMTA mAravA paDe e ghaNI zocanIya sthiti mane lAgI. - paMDita hIrAlAla duggaDano A rIte mane pahelI vAra paricaya thayo hato. tyAra pachI ame baMne samAna rasane lIdhe ghaNI vAra maLyA chIe ane paraspara patravyavahAra karyo che. paMDita hIrAlAla duggaDano janma I. sa. 1940mAM (vi. saM. 1961, jeTha vada 5) paMjAbamAM gujarAnavAlA (hAla pAkistAna)mAM thayo hato. pa. pU. AtmArAmajI mahArAjanI svargArohaNanI e bhUmi che. paM. hIrAlAla duggaDanA pitAnuM nAma caudharI dInAnAtha duggaDa hatuM. temanI mAtAnuM nAma Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita hIrAlAla duggaDa 163 dhanadevI hatuM. putra hIrAlAlane janma ApyA pachI navame divase mAtA dhanadevInuM avasAna thayuM hatuM. kuTuMba upara ethI eka moTI Apatti AvI paDI hatI. potAnA dohitrane ucheravA mATe dhanadevInI mAtA hIrAlAlane potAnA ghare laI gayAM ane tyAM temane ucheravA lAgyAM. bhara yuvAnImAM vidhura thayelA dInAnAtha AgaLa bIjA lagna mATeno prastAva Avyo. e kanyA te dhanadevInI ja nAnI bahena hatI. lagna karyA vinA chUTako nahoto. dInAnAthanAM bIjAM lagna A rIte thayAM hatAM. bALaka hIrAlAla mATe potAnI mAzI te potAnI sAvakI mAtA banI. joke bALaka hIrAlAla to potAnI nAnI pAse UcharavA lAgyA hatA. caudharI dInAnAthanAM A bIjAM lagna daseka varSa TakyAM. emanI bIjI patnInuM avasAna thayuM. A patnIthI emane be saMtAno thayAM hatAM. paristhiti anusAra caudharI dInAnAthane trIjAM lagna karavAM paDyAM. e lagna thayAM gujarAnavAlAnA zreSThI lakSmaNadAsanI putrI mAyAdevI sAthe. mAyAdevIthI emane be saMtAno thayAM hatAM. caudharI dInAnAthanI Arthika sthiti ghaNI ja nabaLI hatI. teo gujarAnavAlAmAM tAMbApittaLanAM vAsaNono vepAra karatA hatA, paraMtu e vepAramAM emane khAsa kaMI kamANI thatI na hatI. vepAramAM vAraMvAra khoTa AvavAne lIdhe tathA mAthe thoDuM devuM thaI javAne lIdhe temane potAno vAsaNano vepAra baMdha karavAnI pharaja paDI hatI. tyAra pachI temaNe anAjanI dalAlI cAlu karI hatI. temAM paNa bahu ochI kamANI thatI. eTale emanA kuTuMbanuM gujarAna mAMDa mAMDa pUruM thatuM. garIbImAM emanA kuTuMbanA kaSTamaya divaso pasAra thatA rahyA hatA. AvA kaparA saMjogomAM paNa dInAnAthe ane hIrAlAlanI dAdImAe hIrAlAlane meTrika sudhIno abhyAsa karAvyo. e divasomAM meTrikanI parIkSA pAsa karavI e ja ghaNI moTI vAta hatI. kaoNlejanuM uccatara zikSaNa javalle ja koIka letA. soLa varSanI uMmare meTrikanI parIkSA pAsa karIne hIrAlAla potAnA pitAnI vAsaNanI dukAnamAM joDAyA hatA. paraMtu e dukAnamAM vakaro bahu thato nahi. Akho divasa besI rahevAnuM thatuM. hIrAlAlane e gamatuM nahi. eTale teo phAjala samayano upayoga graMtho vAMcavAmAM karatA. dukAnamAM dhaMdho sAro cAlato na hovAthI ane temAM hIrAlAlanI kaMI jarUra na hovAthI tathA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 vaMdanIya hRdayasparza hIrAlAlane potAne paNa emAM bahu rasa paDato na hovAthI temaja hIrAlAlane khAvApIvAnA kharca sAthe ziSyavRtti maLatI hovAthI chevaTe kaoNlejanA abhyAsa mATe emane mokalavAnuM nakkI thayuM. gujarAnavAlAnI AtmAnaMda jaina gurukuLanI kaoNlejamAM teo dAkhala thayA. tyAM pAMca varSa sudhI rahIne emaNe saMskRta bhASAsAhitya, vyAkaraNa vagereno abhyAsa karyo. emaNe snAtakanI padavI meLavI. taduparAMta emaNe jaina Agama sAhitya tathA darzanazAstrano abhyAsa paNa karyo. e karIne emaNe vidyAbhUSaNa'nI upAdhi prApta karI. A rIte emaNe saMskRta uparAMta prAkRta bhASAno paNa saMgIna abhyAsa karyo. taduparAMta jema jema anukULatA maLatI gaI tema tema emaNe hindI, baMgALI, gujarAtI, paMjAbI, urdU, aMgrejI vagere bhASAono paNa sarasa abhyAsa karyo. A rIte yuvAna hIrAlAla samartha "zAstrI' thayA. hIrAlAle tyArabAda ekAda varSa pachI kalakattA yunivarsiTInI saMskRta bhASAnA viSayanI "nyAyazAstra'nI parIkSA ApI. temAM sArA mArkasa meLavI pAsa thatAM emane "nyAyatIrthanI upAdhi maLI hatI. tyAra pachI bIje varSe emaNe vaDodarAmAM gAyakavADa sarakAre sthApelI senTrala lAibrerInA viSayane lagatI parIkSA pasAra karI. tyAra pachI emaNe ajameramAM yojAyelI vastRtvaspardhAmAM bhAga laI sarasa vyAkhyAna ApyuM. emAM ghaNI sArI saphaLatA prApta karavA mATe ajameramAM bharAyelI akhila bhAratIya viddhadu pariSadamAM emane "vyAkhyAna divAkara'nuM biruda ApavAmAM AvyuM. Ama, vidyAnA kSetre paMDita hIrAlAla zAstrInI uttarottara caDatI thavA lAgI. paM. hIrAlAlane dhArmika vAraso emanA dAdA mathurAdAsajI zAstrI pAsethI tathA vizeSataH dAdAnA moTAbhAI karmacaMdra (karamacaMda) zAstrI pAsethI maLyo hato. paMjAbamAM e divasomAM jainadharma ane zAstrajJAnanA kSetre karmacaMdra zAstrInuM nAma ghaNuM ja moTuM hatuM. karmacaMdrano janma ane uchera gujarAnavAlAmAM thayo hato. yuvAna vaye teo potAnA pitAnA sonAcAMdInA zarAphInA vyavasAyamAM joDAyA hatA. karmacaMdra svabhAvathI ja atyaMta prAmANika hatA. sonAcAMdInA vyavasAyamAM teo bhAvatAlamAM ke dhAtunA mizraNamAM jarA paNa aprAmANikatA karatA nahi. teo tathA gujarAnavAlAnA badhA ja jaino DhaMDhaka matasthAnakavAsI mArgane anusaratA hatA. karmacaMdrajI sthAnakavAsI hatA. eTale Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita hIrAlAla duggaDa 165 emaNe batrIsa Agamano ghaNo UMDo abhyAsa karyo hato. teo sAdhusAdhvIone ni:svArthapaNe, sevAnI bhAvanAthI adhyayana karAvatA hatA. eTalA mATe teo "zAstrI' tarIke oLakhAtA hatA. temanA hastAkSara bahu sarasa, maroDadAra hatA. e divasomAM mudrita graMtho nahotA. eTale teo pote sAdhusaMtone zAstragraMthonI hastapratonI nakala karI ApatA. AgamonA potAnA UMDA abhyAsane kAraNe emanI pratiSThA paMjAbamAM tyAre eTalI moTI hatI ke koI paNa sAdhusaMtane jaina dharma vize kaMI paNa zaMkA thAya athavA vizeSa jANavuM hoya to te vize karmacaMdra zAstrIne pUchatA ane chevaTe emano javAba mAnya raheto. paMjAbamAM e vakhate sthAnakavAsI agraNI sAdhuomAM buTerAyajI mahArAjanuM nAma ghaNuM prakhyAta hatuM. teo paNa karmacaMdra zAstrI pAse ghaNI vAra adhyayana karavA athavA potAnI zaMkAonuM samAdhAna karavA mATe AvatA. zAstronA UMDA adhyayanane lIdhe karmacaMdra zAstrIne evI khAtarI thaI gaI hatI ke jinapratimAno niSedha sthAnakavAsI paraMparA dvArA khoTI rIte thayo che. e aMge emaNe taTastha bhAve badhA Agamono ane anya graMthono jhINavaTapUrvaka abhyAsa karyo. ethI emane deDha zraddhA thaI ke jinapratimA ane tenI pUjA jainadharmane saMpUrNapaNe mAnya che. batrIsa AgamonI pothIomAM jinapratimAnA pATha jANI-joIne chekI nAkhavAmAM ke badalI nAkhavAmAM AvelA che. A viSayamAM emaNe zrI buTerAyajI mahArAja sAthe nikhAlasa carcA karI. buTerAyajI mahArAjane potAne paNa keTalAka saMzayo thayA hatA. ethI ja buTerAyajI mahArAjane jinapratimAnI pUjA tarapha vALavAmAM mukhyatve karmacaMdra zAstrIno phALo hato. karmacaMdra zAstrI bAra vratadhArI zrAvaka hatA. pU. buTerAyajI mahArAja gujarAtamAM jaI zvetAmbara mUrtipUjaka paraMparAmAM navesarathI saMvegI dIkSA dhAraNa karyA pachI jyAre paMjAbamAM pAchA pharyA ane mUrtipUjAno upadeza Apavo zarU karyo tyAre sthAnakavAsI zrAvakomAMthI buTerAyajI mahArAjanA prathama anuyAyI karmacaMdra zAstrI banyA hatA. karmacaMdra zAstrIne buTerAyajI mahArAja pAse nirbhayatApUrvaka ane niSThApUrvaka jAheramAM svIkArelA mUrtipUjaka dharmano prabhAva ghaNo moTo paDyo. ene lIdhe paMjAbamAM asaMkhya sthAnakavAsI kuTuMboe Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 vaMdanIya hRdayasparza mUrtipUjA svIkArI. vakhata jatAM zrI AtmArAmajI tathA zrI vallabhasUri mahArAjanA sadupadezathI samagra paMjAbamAM jaina komamAM ghaNI moTI krAMti thaI hatI. A krAMtinA Adya praNetAomAM sAdhuomAM jema buTerAyajI mahArAja hatA tema zrAvakomAM karmacaMdra zAstrI hatA. gujarAnavAlAnagaramAM Ama, hIrAlAlane potAnA dAdA mathurAdAsajInA moTAbhAI karmacaMdra zAstrI pAse niyamita besIne jaina dharmanuM adhyayana karavAnI sArI taka sAMpaDI hatI. karmacaMdra zAstrInA saMyamazIla jIvana ane zAstrIya adhyayanano prabhAva temanA upara ghaNo moTo paDyo hato. vaLI potAnA bAra vratadhArI dAdA mathurAdAsajInA jIvananI asara paNa hIrAlAla upara ghaNI badhI paDI hatI. AthI ja yuvAnImAM pravezatAM hIrAlAlane vepAradhaMdho karI sAruM dhana kamAvAmAM rasa paDyo na hato, paraMtu zAstragraMthonuM adhyayana karavAmAM, sAhityagraMthonuM vAMcana karavAmAM ane lekhanakArya karavAmAM vadhu rasa paDyo hato. teo jANatA hatA ke vidyAnA kSetre arthaprApti khAsa thavAnI nathI ane sAdAIthI jIvana jIvavuM paDaze, paraMtu teo te mATe manathI sajja thaI gayA hatA ane eka paMDita zAstrI tarIke potAnI kArakirdIne vikasAvavA icchatA hatA. UgatI yuvAnImAM dhana tarapha na AkarSAvuM e saraLa vAta nathI. jJAnasaMpattino sAco paricaya jene hoya te ja vyakti bhautika saMpatti pratye udAsIna rahI zake. Ama, hIrAlAlanuM mana vAsaNanA ke anAjanA vepAramAM rahyuM nahi. bIjI bAju anAjanI dalAlImAM sarakhI kamANI na thatAM caudharI dInAnAthe potAno e vyavasAya baMdha karyo. tyArapachI teo tathA temanA dIkarAo gujarAnavAlAmAM judI judI nokarIe lAgI gayA. bajAranI koI nokarI ke kArakunI karavA karatAM vidyAvyAsaMga dvArA paMDita ke zAstrI tarIke je kaMI AjIvikA prApta thAya temAM potAnuM gujarAna saMtoSapUrvaka calAvavAnuM hIrAlAle nakkI karyuM. emanA e jamAnAmAM A rIte jIvananirvAha ka2vo e ghaNI kaparI vAta hatI. ema chatAM paM. hIrAlAla potAnA saMkalpamAMthI jIvanabhara calita thayA nahotA. sAdhAraNa Avakane kAraNe potAnI jIvanazailI paNa emaNe eTalI sAdAIbharI karI nAkhI hatI. hAthe dhoyelAM sAdAM vastro teo paheratA. karakasarabharyuM jIvana teo gujAratA. potAnAM lekho, graMtho, Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita hIrAlAla duggaDa 167 vyAkhyAno vageremAMthI je kaMI najIvI kamANI thAya temAMthI teo potAnuM gujarAna calAvatA hovA chatAM potAnI paristhiti mATe pote kyAMya aphasosa ke asaMtoSa vyakta karatA nahi, balke khumArIthI teo AnaMdamAM mastIbharyuM potAnuM jIvana jIvatA. potAnI pAse je jJAnasaMpatti che e ja sadbhAgyanI ghaNI moTI vAta che ema teo mAnatA. e jamAnAmAM kizora vaye lagna thaI jatAM, paraMtu hIrAlAlanI lagna karavAnI icchA nahotI. zAstrAbhyAsa karavAnI ane karAvavAnI emane vadhAre laganI hatI. Ama chatAM kauTumbika saMjogAnusAra dabANane vaza thaIne emane lagna karavAM paDyAM hatAM. paraMtu emanAM lagna emanA jamAnAnI dRSTie krAMtikAraka hatAM. hIrAlAle 27 varSanI uMmare lagna karyAM tyAre emanA samAjamAM ghaNo khaLabhaLATa maLyo hato. dRDha jJAtiprathAnA e jUnA divaso hatA. lagna mATe jJAtinAM baMdhano ghaNAM bhAre hatAM. hIrAlAla paMjAbanA vatanI hatA. teo zvetAmbara samudAyanA ane temAM osavAla (bhAvaDA) jJAtinA hatA. emaNe paMjAbanI bahAra uttarapradezanI, vaLI digambara samudAyanI ane poravADa jJAtinI kanyA kumArI kalAvatIrANI sAthe lagna karyAM hatAM. eTale dekhItI rIte emanA lagnajIvanamAM sAmAjika krAnti tathA samanvayanI bhAvanA rahelI hatI. I. sa. 1947nI 15mI oNgasTe jyAre hiMdustAnanA be TukaDA thayA ane bhArata tathA pAkistAnamAM deza vibhAjita thayo te vakhate dInAnAtha duggaDa ane tenuM kuTuMba gujarAnavAlA pAkistAnamAM jatAM tyAMnAM jaino gharabAra choDIne, nirAzrita thaIne bhAratamAM bhAgI AvyAM hatAM. pU. vijayavallabhasUri te vakhate gujarAnavAlAmAM hatA. temanI sAthe gujarAnavAlAthI ghaNAM jaino bhAratamAM AvyAM hatAM. emAM dInAnAtha duggaDanuM kuTuMba paNa hatuM. teone ghaNI takalIpha paDI hatI. 1947nA oNgasTa-sapTembaramAM lAkhonI saMkhyAmAM hindu-muslimanI bhAratamAMthI pAkistAnamAM ane pAkistAnamAMthI bhAratamAM ema hijarata thaI hatI. e vakhate thayelAM moTAM ramakhANomAM aneka lokonI katala thaI. je loko nirAzrita tarIke bhAratamAM AvyA teo potAnAM gharabAra ane mAlamilakata choDIne jIva bacAvIne bhAgI AvyA hatA. dInAnAtha duggaDa 1947nA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza sapTembaramAM gujarAnavAlAthI potAnA parivAranA sabhyo sAthe bhAgIne amRtasara AvI pahoMcyA hatA. paraMtu rastAmAM lAhoramAM emanA cAlIza varasanI uMmaranA putra lakSmIlAlanI musalamAna hullaDakhoroe katala karI nAkhI hatI. 168 dInAnAtha duggaDa amRtasarathI potAnA sagAne tyAM AgarA pahoMcyA. tyAM rahetA keTalAka zrAvaka bhAIoe emane sArI madada karI. teoe emane tathA emanA dIkarAone kAmadhaMdhe lagADyA. samaya jatAM emanA eka putra mahendralAle sonAcAMdInI dukAna karI ane bIjA putra zAdIlAle vAsaNonI dukAna karI. Ama emanA dIkarAoe AgarAmAM AvIne dhaMdhAnI sArI jamAvaTa karI. dInAnAtha duggaDanuM 67 varSanI uMmare AgarAmAM avasAna thayuM. pAkistAnathI AgarA AvyA pachI paM. hIrAlAla duggaDane potAnA bhAIo sAthenA sonAcAMdInA vepAra-dhaMdhAmAM eTalo rasa paDyo nahi. eTale teo potAnA kuTuMba sAthe gvAliyara rAjyanA bhiMDa nAmanA gAme rahevA gayA. tyAM temaNe pAThazALAmAM zAstrI tarIke vyavasAya cAlu karyo. bhiMDamAM keTalAMka varSa rahyA pachI dilhImAM zAstrI tarIke nokarI maLatAM teo potAnA parivAra sAthe dilhI rahevA gayA ane jIvana paryaMta tyAM rahyA. paM. hIrAlAle jaina tathA hindu ane bauddha dharmagraMthonuM UMDuM adhyayana karyuM hatuM. jaina dharmamAM paNa zvetAmbara ane digambara ema baMne paraMparAnA sAhityano temano abhyAsa ghaNo gahana hato. teo madhyastha dRSTinA hatA. digambara paraMparA pratye temane koI pUrvagraha nahoto, kAraNa ke temanAM patnI digambara saMpradAyanAM hatAM. teo pote paNa digambara AcAryo ane munionA satata saMparkamAM rahetA. I. sa. 1935mAM ajameramAM eka moTo vivAda Ubho thayo hato. ajameranivAsI eka digambara vidvAne zvetAmbara paraMparA viruddha cAlIsa prazno upasthita karyA hatA. e vakhate paM. hIrAlAle ajame2thI pragaTa thatA 'jainadhvaja' nAmanA sAptAhikamAM e cAlIsa praznonA evA sacoTa tarkayukta ane AdhAra sahita uttaro ApyA hatA ke jethI e digambara vidvAna niruttara thaI gayA hatA. paM. hIrAlAle e prasaMge potAnI je vidvattA ane tarkazaktino paricaya samAjane karAvyo tethI prabhAvita thayelA jaina ane jainetara vidvAnonI bhalAmaNathI ayodhyA saMskRta kAryAlaya taraphathI Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita hIrAlAla duggaDa 169 nyAyamanISI'nI padavI ApIne emanuM moTuM sanmAna karavAmAM AvyuM hatuM. paM. hIrAlAla pratye zvetAmbara tathA digambara ema baMne paraMparAnA samAjane ghaNo Adara hato ane tethI ja keTalIka vAra jyAM sAdhu-sAdhvIno yoga na hoya tyAM paryuSaNa parva daramiyAna vyAkhyAno ApavA mATe jema emane zvetAmbaro taraphathI niyaMtraNo maLatAM tema digambaro taraphathI paNa dasa lakSaNI parva prasaMge vyAkhyAno ApavA mATe nimaMtraNo maLatAM. keTalAMka varSa pahelAM keTalAka ajaina vidvAnoe bhagavAna mahAvIre mAMsAhAra karyo hato evo AkSepa karyo hato tyAre paM. hIrAlAle e AkSepano evo to sacoTa radiyo vedapurANo, upaniSado tathA Agamo ane AyurvedanA graMthono AdhAra laIne Apyo hato ke e vize koInA paNa manamAM zaMkA rahe nahi. emanA A graMthathI ja prabhAvita thaIne uttara bhAratanI AtmAnaMda jaina mahAsabhAe I. sa. 1965mAM hastinApuramAM akSayatRtIyAnA divase bahu moTo samAraMbha yojIne emanuM puraskAra sahita bhavya sanmAna karyuM hatuM. I. sa. 1966mAM paM. hIrAlAlanAM dharmapatnI kalAvatI rANIno svargavAsa thayo. vidhura thayelA paM, hIrAlAle tyAra pachI AcArya bhagavaMta pU. vijayasamudrasUri pAse jaIne AjIvana brahmacaryavrata aMgIkAra karI lIdhuM hatuM. taduparAMta teo niyamita pratikramaNa, jinapUjA, sAmAyika, abhakSyatyAga, rAtribhojanatyAga vagerenA niyamo svIkArIne eka sAdhu jevuM jIvana jIvavA lAgyA hatA. I. sa. 1976mAM himAcala pradezamAM kAMgaDAtIrthamAM jaina darzana mATe eka zibiranuM Ayojana karavAmAM AvyuM hatuM. A zibiranA mukhya sUtradhAra tarIke paM. hIrAlAlane nimaMtraNa ApavAmAM AvyuM hatuM. e vakhate emaNe vidyArthIone potAnI vakatatvazakti ane tarkazaktithI Azcaryacakita karyA hatA. vidyArthIonI vividha prakAranI zaMkAonuM samAdhAna sarasa rIte karAvyuM hatuM. jaina darzana uparAMta anya darzanonA emanA jJAnathI paNa vidyArthIo bahu ja prabhAvita thayA hatA. paMDita hIrAlAla duggaDanA cAlIseka jeTalA graMtho prakAzita thayA che. emAMnA keTalAka potAnA maulika saMzodhananA prakAra che, keTalAka saMpAdananA prakAranA che, keTalAka anuvAdanA prakAranA che. "nircantha bhagavAna mahAvIra Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 vaMdanIya hRdayasparza tathA mAMsAhAra rihAra', 'vallabhajIvana jyoti caritra', 'vallabhakAvya sudhA' (saMpAdana), 'hastinApura tIrthakA itihAsa', 'saddharma saMrakSaka muni buddhivijayajI', 'madhya eziyA aura paMjAbameM jaina dharma' vagere graMthomAM emanI abhyAsaniSTha saMzodhanadaSTi jovA maLe che. 'madhya eziyA aura paMjAbameM jaina dharma' nAmano emano daLadAra graMtha to emanI tejasvI vidvad pratibhAno sarasa paricaya karAve che. bahu ja parizramapUrvaka ghaNI mAhitI ekatra karIne emaNe A graMthanI racanA karI che. emAM ghaNI ghaNI bAbato upara emaNe navo suMdara prakAza pADyo che. bhagavAna mahAvIranA jIvana vize emaNe bIjA be graMthonI racanA karI che. ekamAM bhagavAna mahAvIranA janmasthAnanI vicAraNA karavAmAM AvI che. bIjA eka graMthamAM emaNe bhagavAna mahAvIra vivAhita hatA ke nahi enI carcA-vicAraNA karI che. A viSayamAM saMzodhana karIne, pramANo ApIne emaNe batAvyuM che ke bhagavAna mahAvIra vivAhita hatA. A baMne graMthomAM emaNe bhagavAna mahAvIra vizenA digambara matano parihAra karIne zvetAmbara matanuM samarthana karyuM che. 'paMcapratikramaNasUtra', paMDita hIrAlAla duggaDe 'navasmaraNa', 'navatattva', 'jIvavicAra', 'AtmajJAna pravezikA' vagere prakAranA zAstragraMthonuM saMpAdana-saMkalana paNa karyuM che. emaNe 'jinapUjAvidhi' tathA 'jinapratimA pUjA-rahasya' vagere vize paNa zAstrIya graMtho lakhelA che. paMDita hIrAlAla duggaDe zAstrIya prakAranA anya keTalAka je graMthonI racanA karI che temAM 'zakuna vijJAna', 'svarodaya vijJAna', 'svapna vijJAna', 'jyotiSa vijJAna', 'sAmudrika vijJApana', 'praznapRcchA vijJAna', 'yaMtra maMtra taMtra kalpAdi saMgraha', 'auSadha, aura toTakA vijJAna' vagere prakAranA graMtho che. emanA graMtho parathI joI zakAya che ke paMDita hIrAlAla duggaDa jyotiSa, Ayurveda, yogavidyA, maMtra taMtra, svapnazAstra vagere bhinna bhinna zAstronA UMDA abhyAsI hatA. prAcIna bhAratIya zAstronI vibhinna zAkhAonA teo ghaNA sArA jANakAra hatA. emanI sAthe vAtacIta karatAM A vAtanI tarata khAtarI thatI. emanI sAthe koI paNa viSayanI vAta karIe to e viSaya upa2 abhyAsapUrvaka ane adhikArapUrvaka temane kazuMka kahevAnuM hoya ja. emanI sAthe goSThI karavAthI ghaNI navI navI vAto jANavA maLatI. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita hIrAlAla duggaDa 171 sametazikharamAM aMcala gacchAdhipati pa. pU. zrI guNasAgarasUrijI tathA pa. pU. zrI kalyANaprabhasAgarajInI nizrAmAM bhagavAna mahAvIranI janmabhUmi vize eka vidvadgoSThinuM Ayojana thayuM hatuM. temAM upasthita rahI mAre paNa eka nibaMdha vAMcavAno hato. e vakhate paM. hIrAlAla dugaDa paNa dilhIthI padhAryA hatA. anya vidvAno to hatA ja, paraMtu e vakhate be vaDIla vidvAno zrI bhaMvaralAlajI nAhaTA ane paM. hIrAlAla dugaDa sAthe eka ja rUmamAM traNeka divasa sudhI sAthe rahevAnuM prApta thayuM hatuM. mAre mATe e atyaMta AnaMdanI vAta hatI. e vakhate phAjala samayamAM sAthe besIne vAto karavAmAM baMne vidvAno pAsethI jaina sAhitya, itihAsa, tattvajJAna vagerene lagatI ghaNI mAhitI maLI hatI. paM. hIrAlAla duggaDa svabhAve ane raheNIkaraNImAM keTalA badhA sAdA ane saraLa hatA tenI tyAre tarata khAtarI thaI hatI. dilhImAM vallabhasmArakamAM pa. pU. mahattarA zrI mRgAvatIzrIjInI nizrAmAM kyAreka saMkrAnti parvanA kAryakramo yojAtA. koI koI vAra mane emAM upasthita rahevAnI ane paM. hIrAlAlane sAMbhaLavAnI taka maLI hatI. paM. hIrAlAla atyaMta saraLa svabhAvanA hatA. potAnA jJAnano ahaMkAra temanAmAM jarA paNa nahoto. teo sabhAmAM AvIne eka sAmAnya jananI jema zrotAo vacce game tyAM besI jatA. saMcAlakonuM jo temanA para dhyAna paDe ane temane AgrahapUrvaka bolAvIne maMca upara besavA kahe to teo tyAM besatA. temane potAnuM vaktavya rajU karavAnuM jo kahevAmAM Ave to teo ApelI samayamaryAdA pramANe bolatA. sabhAmAM bolavA mATe teo AkAMkSA darzAvatA nahi ke sUcana karatA nahi. bolavAnuM na maLe to teno teo raMja paNa rAkhatA nahi. jUnI peDhInA mANasa ane gujarAnavAlAnA vatanI hovAne kAraNe pU. zrI vijayavallabhasUrinAM ghaNAM aMgata saMsmaraNo teo kahetA. paMjAbanA e pradezanA pote vatanI hovAne kAraNe zALAmAM teo urdU bhASA paNa zIkhelA hatA. urdU lipimAM lakhavuM-vAMcavuM emane mana svAbhAvika hatuM. pU. vallabhasUri vizenAM keTalAMka aMjalirUpI pado emanI DAyarImAM urdU lipimAM lakhelAM rahetAM ane keTalIka vAra sabhAmAM teo urdU lipimAM lakhelI e DAyarI vAMcIne rajUAta karatA. keTalAMka varSa pahelAM huM jyAre muMbaImAM zrI mahAvIra jaina vidyAlayano Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 vaMdanIya hadayasparza maMtrI hato tyAre eka divasa paM. hIrAlAla duggaDano patra Avyo hato. emaNe lakhyuM hatuM ke pote je eka viSayanuM saMzodhana karavA icche che e viSayanI hastaprato zrI mahAvIra jaina vidyAlayamAM che. e mATe pote muMbaI AvIne traNa-cAra divasa rahIne e hastaprato jovA icche che. potAnA rahevA mATe jo kaMI prabaMdha thAya to karI ApavA mane vinaMtI karI hatI. eMzInI uMmara vaTAvI cUkelA A vidvAnanI dhagaza joIne mane bahu AnaMda thayo. meM tarata patra lakhyo ane temane jaNAvyuM ke teo muMbaI padhAraze to amane bahu ja AnaMda thaze. emanA rahevA tathA jamavA mATe zrI mahAvIra jaina vidyAlayamAM prabaMdha karavAmAM Avyo che ema paNa emane jaNAvyuM. patra maLatAM paM. hIrAlAla muMbaI AvI pahoMcyA ane vidyAlayamAM UtaryA. e uMmare paNa teo dilhIthI TrenamAM rijharvezana vagara beThAM beThAM muMbaI pahoMcyA hatA. baoNmbe senTralathI cAlatA cAlatA teo potAnI be joDa kapaDAMnI thelI laI vidyAlayamAM gayA hatA. potAnA AgamananA koI samAcAra emaNe agAuthI vidyAlayane jaNAvyA nahotA, nahi to baoNmbe senTrala sTezana para temane levA jaI zakAyuM hota. teo AvyA hatA to traNa-cAra divasa mATe, paraMtu vidyAlayamAM hastaprato ane prAcIna pustakono khajAno joIne teo harSavibhora thaI gayA hatA. cAra divasane badale lagabhaga ekavIsa divasa teo vidyAlayamAM rokAyA. pustako tathA hastaprato joIne noMdha karatA rahyA hatA. teo ekalA hatA ane AgaLapAchaLanI kazI ciMtA na hatI. eTale marajI mujaba vadhu ke ochA divasa rokAI zake ema hatA. potAnuM kAma patyuM tyAre dilhI pAchA pharyA hatA. e vakhate paM. hIrAlAla sAthe vividha jaina viSayonI jJAna- goSThi karavAnI mane sArI taka maLI hatI. Ama, janmathI jIvananA aMta sudhI paM. hIrAlAla duggaDanuM jIvana eTale eka Arthika saMgharSamaya jIvana. ochI kamANIne kAraNe ane pachI to svabhAvagata banI gayelI Tevane kAraNe temano paheraveza ane temanI raheNIkaraNI atyaMta sAdAIbharyA hatAM. hAthe dhoyelAM, istrI vagaranAM sAdhAraNa kapaDAM paherelAM e sajjananI, pahelI vAra jonArAnA mana upara e bahu moTA vidvAna che evI tarata chApa na paDe. bAlyakALamAM ane yuvAnImAM garIbIne kAraNe keTalIka bAbatamAM je laghutAgraMthi jIvanamAM AvI te emanA jIvananA Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita hIrAlAla duggaDa 173 aMta sudhI rahI hatI. paraMtu svabhAve teo atyaMta bhalA, bhoLA, saraLa ane nikhAlasa hatA. emanI sAthe nirAMte besIne vAto sAMbhaLIe to ja khabara paDe ke temanI pAse vividha prakAranI mAhitIno ane zAstrIya jJAnano keTalo moTo khajAno che ! emaNe potAnA jIvanane dhanya banAvyuM hatuM. paMDita hIrAlAla duggaDanA jIvanamAMthI samAje potAnA kartavya aMge preraNA levA jevI che. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 amRtalAla yAjJika ApaNA zikSaNa, sAhitya ane saMskAranA kSetranI eka milanasAra, madhurabhASI agragaNya vyakti AcArya zrI amRtalAla yAjJikanuM 78 varSanI vaye muMbaImAM avasAna thayuM. chellA cAradAyakA karatAM vadhu samayathI mu. yAjJikasAhebasAthe emanA eka anusnAtaka vidyArthI tarIke, kaoNlejanA adhyApaka tarIke ane muMbaI yunivarsiTI gujarAtI vibhAganA adhyakSa tarIke mAre aMgata gADha saMbaMdha rahyo hato. yAjJikasAheba chellAM keTalAMka varSathI prativarSa oNkTobara mAsamAM haradvAra jatA. keTalAka samayathI emanI tabiyata joIe teTalI sArI rahetI nahotI. haradvAramAM acAnaka temane kiDanInI takalIpha vadhI gaI ane temanI smRti cAlI gaI. temane muMbaI lAvavAmAM AvyA ane pArlAnI nANAvaTI haoNspiTalamAM dAkhala karavAmAM AvyA. DAyAlisisa ane davAone kAraNe temanI tabiyatamAM sudhAro thayo. dhIme dhIme smRti pAchI AvI gaI. e vakhate ame emane haoNspiTalamAM jovA gayA hatA tyAre pUrI svasthatAthI emaNe amArI sAthe ghaNI vAto karI. pote dhrAMgadhrAnAM keTalAMka smaraNo paNa tAjAM karyA. paraMtu e vakhate vAtacIta karatAM karatAM teo thoDI thoDI vAre bhAvavaza banI gaLagaLA thaI jatA ke roI paDatA. emanI AMkhonuM teja ochuM thaI gayuM hatuM. azakti ghaNI AvI gaI hatI. ame emane vadhu zrama na levA vinaMtI karI. yAjJikasAhebanI kArakirdI eTale zUnyamAMthI sarjana. gAmaDAMnI sAdhAraNa sthitimAMthI uttarottara pragati karatA jaI temaNe potAnA jIvanane AnaMdamaMgalarUpa banAvyuM. yAjJikasAhebano janma 1913mAM thayo hato. emaNe meTrika sudhIno abhyAsa potAnA vatana dhrAMgadhrAmAM karyo hato. tyArapachI teo bhAvanagaranI zAmaLadAsa kaoNlejamAM dAkhala thayA hatA ane tyAMnI haoNsTelamAM rahIne emaNe ema.e. sudhIno abhyAsa karyo hato. ema.e.mAM emaNe mukhya viSaya gujarAtI lIdho hato ane te vakhatanA bhAvanagaranA gujarAtInA Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRtalAla yAjJika 175 suprasiddha prAdhyApaka zrI ravizaMkara jozI(jozIsAheba)nA teo priya vidyArthI hatA. vivecaka anaMtarAya rAvaLa (mitro temane aMtu rAvaLa kahetA) temanI sAthe kaoNlejamAM bhaNatA. ema.e. thayA pachI sArI nokarI meLavavAno prazna tyAre ghaNo moTo hato. jyAM nokarI maLe tyAM jaIne rahevuM paDatuM. yAjJikasAhebane muMbaInI gokaLIbAI hAIskUlamAM nokarI maLI. thoDo samaya emaNe tyAM kAma karyuM. te daramiyAna rUIyA kaoNlejanA gujarAtInA te samayanA adhyApaka kavi manasukhalAla jhaverI rAjakoTanI dharmendrasiMhajI kaoNlejamAM joDAyA eTale yAjJikasAhebane rUIyA kaoNlejamAM adhyApaka tarIke sthAna maLI gayuM. varSo sudhI e kaoNlejamAM emaNe niSThApUrvaka adhyApanakArya karyuM. yAjJikasAheba sAthe mAre emanA eka anusnAtaka vidyArthI tarIke saMparkamAM AvavAnuM thayuM. 1948-50nAM varSonI A vAta che. te vakhate muMbaI yunivarsiTImAM gujarAtI vibhAga nahoto. bIjA paNa ghaNA viSayonA vibhAgo nahotA. yunivarsiTI taraphathI anusnAtaka vargo mATe Ayojana thatuM. ema.e.mAM gujarAtI viSaya lenAra vidyArthIne judI judI kaoNlejomAM paribhramaNa karavuM paDatuM. je je adhyApakone ema.e.nA adhyApana mATe mAnya karavAmAM AvyA hoya teo potapotAnI kaoNlejamAM potAnI kolejanA samayapatrakanI anukULatA anusAra piriyaDa letA. rUIyA kaoNlejamAM savAre sAta vAge, siddhArthamAM agiyAra vAge, jheviyarsamAM eka vAge, elphinsTanamAM bapore traNa vAge, vilasanamAM sAMje pAMca vAge ema roja vArApharatI kaoNleja ane judo judo samaya Ave. ekane badale bIjI kaoNlejamAM ke bIjA ja samaye pahoMcI javAnA banAvo vidyArthIomAM vAraMvAra banatA. mAnAI adhyApanakArya hovAne kAraNe adhyApaka piriyaDa na levAnA hoya evA paNa prasaMgo ghaNI vAra banatA. rUIyA kaoNlejamAM savAre sAta vAge ame pahoMcI gayA hoIe tyAre yAjJikasAheba amAro piriyaDa niyamita letA. teo amane bhASAzAstra zIkhavatA, tyAre bhASAvijJAnano abhyAsakrama atyAre che tevo nahoto. narasiMharAvanAM vyAkhyAno upara AdhArita jUnI paddhatino e abhyAsakrama yAjJikasAheba sArI rIte taiyAra karAvatA. vargamAM teo AtmakathA kahevAmAM samaya bagADatA nahi. emanA adhyApanathI vidyArthIone saMtoSa raheto. tyAre Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 vaMdanIya hRdayasparza yAjJikasAhebane mAthe bIjI koI vahIvaTI javAbadArI nahotI ane yunivarsiTInI koI samitimAM teo nahotA. eTale adhyApanakAryamAM teo pUro rasa laI zakatA ane pUrI sajjatA sAthe vargamAM AvatA. anusnAtaka kakSAe varga nAno raheto. ema.e. mATe noMdhAyelA ochA vidyArthIomAMthI paNa vargamAM niyamita hAjara rahenAranI saMkhyA ethI paNa thoDI ochI rahetI. eTale adhyApako ghaNAkharA vidyArthIone nAmathI oLakhatA. varga pachI paNa kaMI pUchavuM ke samajavuM hoya to yAjJikasAheba utsAhathI tarata samaya ApatA. emanI rUIyA kaoNlejamAM varga uparAMta anya samaye paNa emanI pAse abhyAsa karavAno lAbha maLyo hato. potAne kAma hoya ke na hoya, ghaDiyALa batAvI pote bahu kAmagarA che evo dekhAva yAjJikasAhebe jIvanaparyata kyAreya karyo hoya evuM smaraNa nathI. maLanArane teo mukta manathI samaya ApatA. 1959-60nI AsapAsa gujarAta ane muMbaImAM navI navI kaoNlejo sthapAvA lAgI. gujarAtamAM to ghaNI kolejomAM gujarAtI viSayanA adhyApakane kaoNlejanA AcArya thavA maLatuM. zikSaNanuM mAdhyama gujarAtI ane yunivarsiTI sAtheno tathA kaoNlejano potAno vahIvaTa gujarAtI bhASAmAM eTale gujarAtI viSayanA kuzaLa adhyApaka bhASAprabhutvane kAraNe, e kArya vadhu sArI rIte karI zake. muMbaImAM kaoNlejo ane yunivarsiTImAM mukhya bhASA aMgrejI, mAdhyama aMgrejI ane vahIvaTa paNa aMgrejImAM. eTale gujarAtI viSayanA adhyApakane AcAryanA sthAna sudhI pahoMcavAno avakAza ocho. Ama chatAM gujarAtI saMsthAoe jyAre potAnI kaoNlejo muMbaImAM zarU karI tyAre kaoNlejanA AcAryanuM sthAna meLavanAra gujarAtI viSayanA adhyApakomAM yAjJikasAheba prathama hatA. gujarAtI to emano viSaya hato ja, paNa aMgrejI upara paNa temanuM prabhutva sAruM hatuM. eTaluM ja nahi, varSo sudhI kaoNlejamAM marAThI adhyApako vacce kArya karavAne lIdhe marAThI bhASA upara paNa emanuM prabhutva ghaNuM sAruM rahyuM hatuM. temanA mitravargamAM paNa ghaNA marAThIo hatA. yAjJikasAheba saurASTramAM prAMgadhrAnA vatanI hatA. mArA sasarA sva. dIpacaMdabhAI dhrAMgadhrAnA vatanI ane yAjJikasAhebanA samavayaska jevA hatA, eTale ema.e.nA vidyAbhyAsa daramiyAna mAre ane mArAM patnIne Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRtalAla yAjJika 177 yAjJikasAhebanA vizeSa saMparkamAM AvavAnuM banatuM hatuM. muMbaImAM dhrAMgadhrA mitramaMDaLanI sabhAomAM paNa yAjJikasAheba sakriya rasa letA. e rIte paNa emano saMparka rahyA karatI. yunivarsiTInI mITiMgomAM ane jAhera sabhAomAM paNa mAre emane vAraMvAra maLavAnuM thatuM. aneka vAra mATuMgAmAM ke vilepAralemAM emanA ghare paNa javAnuM thatuM. teo amArA ghare ghaNI vAra AvatA. samAna kSetranI vyaktio hovAne nAte aneka pravRttio, pravAho, vyaktionI vAto thatI ane teo aMgata nikhAlasa abhiprAya amArI AgaLa vyakta karatA ane yogya salAha paNa ApatA. muMbaInI eka kaoNlejamAM AcArya tarIke kArya karyA pachI vilepAralenI mIThIbAI kaoNlejamAM teo enA sthApanAkALathI AcArya tarIke joDAyA ane ghaNAM varSa e kolejane potAnI sevAo ApIne emaNe e kaoNlejane parAMnI eka mahattvanI kaoNleja banAvI dIdhI hatI. enA sTAphamAM emaNe bhinna bhinna kSetranI tejasvI vyaktione nimaNUka ApIne kaoNlejanA gauravane vadhArI dIdhuM hatuM. mIThIbAI kaoNlejanI A siddhine kAraNe ane aMgata pragatine kAraNe uttarAvasthAmAM yAjJikasAhebanI gurutAgraMthino anubhava keTalAkane kyAreka thato. Ama chatAM potAne jyAre khabara paDe ke potAnA kArya ke vartanathI bIjAnuM dila dubhAyuM che to teo dilagIrI anubhavatA, kSamA mAgI letA, potAnI graMthine vadhu daDha thavA detA nahi. emanA hRdayaparivartanano eka mAro aMgata anubhava ahIM TAMkyA vagara rahI zakato nathI. I. sa. 1959nI AsapAsano A kaTu paNa madhura paryavasAyI prasaMga che. yAjJika sAhebane yunivarsiTInA gujarAtI baoNrDanA ceramena thavAnuM pramANamAM vaheluM sAMpaDyuM hatuM. DaoN. kAntilAla vyAsa jevA sIniyara adhyApakane AzA hatI ke baoNrDanA ceramenanuM pada have potAne maLaze. paraMtu agAuthI gaNatarIpUrvaka yojanA evI thaI ke yAjJikasAheba ceramena thaI gayA. emAMthI RNamukta thavA emaNe potAnA mitronAM saMpAdano pAThyapustaka tarIke baoNrDamAM maMjUra karAvyAM. baoNrDanI e mITiMgamAMthI ame bahAra nIkaLatA hatA tyAM emanA eka mitre yAjJikasAhebanA kAnamAM kahyuM, "cAlo, badhuM sArI rIte cUpacApa patI gayuM. sAruM thayuM ke koInuMya dhyAna gayuM nathI. huM pAchaLa cAlato hato. e zabdo mArA kAne paDyA. mane vahema paDyo ke teo AvuM kema bolyA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 vaMdanIya hRdayasparza haze? bIje divase amArA saMskRta bhASAnA prophesara gaurIprasAda jhAlAne e vize vAta karI. teo paNa vicAramAM paDI gayA. temaNe maMjUra thayelAM pustakonI yAdI mAMgI. meM te batAvI. te jotAM ja emaNe kahyuM ke "A be pustako pAThyapustako tarIke maMjUra karI zakAya nahi. yunivarsiTIno navo niyama Avyo che ke saMpAdananA prakAranAM pustako havethI yunivarsiTI pote taiyAra karAvIne chApaze. badhI ja bhASAo mATeno A niyama che. yAjJikasAhebe ceramena tarIke AvatAMnI sAthe potAnA mitronAM saMpAdano maMjUra karAvI dIdhAM e ayogya thayuM che. yunivarsiTInA niyamano ethI bhaMga thAya che. tamAre yunivarsiTInuM dhyAna kheMcavuM joIe.' meM e mATe yunivarsiTiIne patra lakhyo, mITiMga bolAvavAmAM AvI. yunivarsiTIno Avo koI niyama nathI ema kahI ceramena yAjJikasAhebe dasa miniTamAM mITiMga pUrI karI nAkhI. paraMtu A vAta prasaratI gaI. pustako mATe darakhAsta mUkanAra DaoN. harivallabha bhAyANInA dhyAnamAM jyAre A vAta AvI tyAre emane Azcarya thayuM. bIjI mITiMga bolAvavAmAM AvI. potAnI bhUla che eno svIkAra thayo. potAnA mitronAM khoTI rIte maMjUra karAvelAM baMne pAThyapustako rada karavA paDyAM. tyArapachI thoDA ja mahinAmAM bIjI eka evI ghaTanA banI ceramena tarIke parIkSakonI nimaNUkamAM yAjJikasAhebe potAnI vidyArthinI evI eka juniyara prAdhyApikAne mukhya parIkSaka tarIke sthAna ApI dIdhuM. keTalAka prAdhyApakoe enA virodhamAM parIkSaka tarIke rAjInAmAM ApyAM. meM ane mArAM patnIe paNa parIkSaka tarIke rAjInAmuM ApyuM. tethI kazuM vaLyuM nahi. yunivarsiTIe koI pagalAM lIdhAM nahi. paraMtu yAjJikasAhebane potAnA manamAM A bhUla DaMkhavA lAgI haze ! eka divasa jheviyarsa kaoNlejanA sTApharUmamAM huM beTho hato tyAM DaoN. harivallabha bhAyANI maLavA AvyA. thoDI aupacArika vAto karyA pachI kahe ke "yAjJikasAheba paNa mArI sAthe AvyA che. bahAra beThA che. thoDI aMgata vAta karavI che." ame kenTinamAM gayA. yAjJikasAhebe potAnI baMne bhUlo mATe ekarAra karyo. bahAranA dabANane vaza thaIne temaNe ghaNI lAcArIthI AvuM karavuM paDyuM che te jaNAvyuM. huM to zuM bolI zakuM ? temano vidyArthI rahyo, premathI ame chUTA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amRtalAla yAjJika 179 paDyA. pachI yAjJikasAhebano sarasa kAgaLa Avyo. emanI nikhAlasatA, ekarAra, kSamAyAcanA vageree amane prabhAvita karyA. snehanI tUTelI gAMTha vadhu sArI rIte daDha thaI. I. sa. 1970mAM muMbaI yunivarsiTImAM gujarAtI vibhAganI sthApanA thaI ane enA adhyakSa tarIke mArI nimaNUka thaI. tyArapachI yAjJikasAheba sAthe niyamita rIte vadhu saMparkamAM AvavAnuM banyuM. gujarAtI baoNrDanA teo ceramena hatA, paraMtu enI mITiMga bolAvavI, miniTsa lakhavI vagerethI mAMDIne badhI javAbadArI mane soMpI hatI. mITiMgaagAu be-traNa divasa pahelAM ame maLI letA ane badhI kAryavAhI vicArI letA. gujarAtI vibhAganI badhI ja pravRttiomAM temano pUro sahakAra maLI raheto. gujarAtI vibhAga taraphathI dara varSe muMbaInA gujarAtI viSayanA adhyApakonuM saMmelana ame yojatA, temAM teo acUka hAjara rahI sakriya bhAga letA. saMmelana judI judI kolejomAM yojavAmAM AvatuM, paraMtu koI kaoNlejanuM nimaMtraNa kadAca veLAsara na maLe to emanI kaoNlejamAM TUMkI mudate paNa yojavA mATe temaNe kahI rAkhyuM hatuM. traNeka vakhate to emanI mIThIbAI kaoNlejamAM saMmelana yojAyuM hatuM ane jyAre jyAre emanI kaoNlejamAM saMmelana yojAyuM hatuM. tyAre adhyApako pAsethI bhojana ane cApANInA kharcanI rakama emaNe levAnI nA pADI hatI ane te rakama potAnA taraphathI prema ane AnaMdapUrvaka ApavAno Agraha rAkhyo hato. adhyApanakSetramAM pote sakriya hatA tyAM sudhI yAjJikasAhebe lekhanakArya khAsa karyuM nahotuM, paraMtu kaoNlejanAM aMtima varSomAM ane nivRtta thayA pachI emaNe potAnuM lekhanakArya cAlu karyuM, temaNe potAnA vivecanalekho 'ciddoSa'nA nAmathI chapAvyA, paraMtu tenA karatAM paNa temanA svAnubhavamUlaka prasaMgo ane ciMtanAtmaka lekho vadhu pragaTa thayA. "hoTha nahi, haiyuM bole che' nAmanI temanI "muMbaI samAcAramAM pragaTa thatI kaoNlama bahu lokapriya banI hatI. aneka vidyArthIo ane temanA vAlIonA saMparkamAM AvavAne lIdhe tathA vividha saMsthAomAM saMkaLAyelA hatA tene kAraNe, temanuM jIvana anubhavasamRddha banyuM hatuM. temanAM AtmagaMgotrInAM punita jaLa', jagagaMgAnAM vahetAM nIra', "jAgIne jouM to", "mukhaDA kyA dekhe darpaNa meM', kuTuMbajIvananAM rekhAcitro', 'vidyAsRSTinA prAMgaNamAM' ityAdi pustako to Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 vaMdanIya hRdayasparza vAcako mATe rasaprada ane preraka nIvaDe evAM che. keTalA badhA vidyArthIone temanI pAsethI mArgadarzana maLatuM te emAMthI jovA maLaze. - sAdAI ane saraLatA e yAjJikasAhebanA be AgavA guNa hatA. teo sAmAnya rIte varSothI sapheda vastramAM ja sajja rahetA. pahelAM penTa-zarTa ane koTa paheratA. te samayanA badhA adhyApako gaLAmAM TAI bAMdhatA, paraMtu yAjJikasAheba TAI bAMdhatA nahi. muMbaInA adhyApakavargamAM dhIme dhIme koTa ane TAI nIkaLI gayAM. yAjJikasAhebe paNa zveta penTa ane buzazarTa cAlu karyA. nivRtta thayA pachI emaNe pAchuM paheraNa ane dhotiyuM apanAvI lIdhuM. game tevA moTA kAryakramomAM pramukhasthAne besavAnuM hoya, teo potAnA rojiMdA sAdA vezamAM ja rahetA. DaoN. IzvaralAla dave jyAre saurASTra yunivarsiTInA gujarAtI vibhAganA adhyakSa hatA ane tyArapachI emanA bhAI zaMkarabhAI dave e yunivarsiTInA vAIsa cAnselara hatA e varSo daramiyAna judI judI mITiMgo mATe mAre ane yAjJikasAhebane muMbaIthI rAjakoTa sAthe javA-AvavAnuM thatuM. eka-be divasa e rIte rAjakoTamAM sAthe rahevA maLatuM. yAjJikasAheba keTalA badhA saraLa, maLatAvaDA ane badhI paristhiti sAthe sumeLa karI lenArA hatA te tyAre jovA maLatuM. eka vakhata muMbaIthI rAjakoTa ane savAranA vimAnamAM sAthe nIkaLyA hatA. yunivarsiTInI mITiMganuM kAma patAvI sAMjanA vimAnamAM ame muMbaI pAchA AvavAnA hatA. eNrapaoNrTa para yAjJikasAheba maLyA tyAre khAlI hAthe ja AvyA hatA. meM pUchayuM, "sAthe kazuM lIdhuM nathI ?' emaNe kahyuM, "zI jarUra che? sAMjanI phlAiTamAM to pAchA AvIe chIe. eTale huM to khissAmAM mAtra TikiTa laIne Avyo chuM. paNa tame tamArI Teva pramANe eka joDa kapaDAM hAthanI baeNgamAM lIdhAM lAge che." meM kahyuM, "hA, kadAca acAnaka jarUra paDe mATe evI Teva rAkhI che. sAthe vAMcavAnAM pustako paNa lIdhAM che. rAjakoTamAM amArI mITiMga lAMbI cAlI, chatAM carcA ane nirNayo adhUrAM rahyAM. vAIsa cAnselare kahyuM, "mITiMga AvatI kAla para rAkhIe to kema? tamArI vimAnanI TikiTa badalAvI ApIzuM. AvatI kAle vimAnamAM sITa maLe che enI tapAsa karAvI lIdhI che." mane to kAMI vAMdho nahoto. paNa yAjJikasAhebe hasatAM hasatAM kahyuM, "huM Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 amRtalAla yAjJika to paheraNa ne dhotiyuM paherIne sIdho khAlI hAthe cAlyo Avyo chuM. sAthe kazuM ja lAvyo nathI. A ja paheraNa ne dhotiyuM paherIne AvatI kAle mITiMgamAM AvuM eno tamane vAMdho na hoya to AvatI kAle mITiMga cAlu rAkho.' yAjJikasAhebanI saraLatA ane kheladilIthI vAisa cAnselara paNa rAjI thayA. bIje divase mITiMga sArI rIte cAlI. eka divasanA coLAyelAM kapaDAM bIje divase pAchAM paheravAmAM yAjJikasAhebe kaMI ja asvasthatA ke saMkoca anubhavyAM nahotAM. koI paNa kSetre ucca sthAne pahoMcanAra vyakti pAsethI sagAMo, saMbaMdhIo, mitro, sAthIo vagere potAnuM kAma karAvI ApavA mATe jAtajAtanI apekSAo hakapUrvaka rAkhatA hoya che. te na saMtoSAya eTale TIkA, niMdA, kalaha, saMgharSa vagere cAlu thAya che, ethI rAgadveSamAM ghaNAM pariNAmo cAlatAM hoya che. ucca sthAne beThelI vyakti paNa keTalIka vAra potAnI sattAnA pakSapAtI upayoganA badalAmAM kazuMka meLavI levA, Arthika dRSTie ene gupta rIte vaTAvI levAnA prayAso karatI hoya che. eve vakhate svasthatA, samatva, prAmANikatA, nyAyabuddhi vagere jALavavAnuM kaparuM banI jAya che. yAjJikasAheba kaoNlejamAM ane yunivarsiTInI samitiomAM evuM sthAna prApta karavA chatAM Arthika pralobhanothI dUra rahyA hatA. pote nivRtta thayA tyAre maLelI thelInI rakama paNa emaNe lokabhAratI, saNosarAne ApI dIdhI hatI. muMbaImAM keTalIye saMsthAonA keTalAye kAryakramomAM emane javAnuM thatuM. temane levAmUkavA mATe saMsthA taraphathI vyavasthA thaI hoya to ThIka, nahi to potAnI meLe basamAM ke TrenamAM tyAM pahoMcI jatA, ane bhADAbhaththAnI koI apekSA rAkhatA nahi. koI vakhata koI kAryakramamAM mukhya vyakti na AvI zake ema hoya teve vakhate yAjJikasAhebane jo kahevAmAM Ave to teo svamAna ane gauravano prazna banAvI akkaDa rahevAne badale saraLatAthI nimaMtraNa svIkArI laI muzkelImAM madadarUpa thatA. kyAreka pA ke aDadho kalAka mATe acAnaka bolavA UbhA thavAnuM hoya to paNa temanI madhura vANI asmalita vahevA lAgatI. yAjJikasAhebane jayAre yAda karuM chuM tyAre emanA vyaktitvanAM vividha lakSaNo najara sAme taravare che ! teo potAnA jIvanane caritArtha karI gayA ! Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 caMcaLabahena mahAtmA gAMdhIjI, paMDita madanamohana mAlaviyA, jamanAlAla bajAja, sva. vidyAvijayajI mahArAja, saMtabAlajI mahArAja vagere divaMgata mahApuruSoe jemanAM kaThina vrata, sevAkAryo, tyAga, saMyama, dhairya, paragajupaNuM ane nIDaratAnI mukta kaMThe prazaMsA karI hatI evAM saMniSTha kAryakara sevAmUrti zrImatI caMcaLabahena TI. jI. zAhanuM 92 varSanI vaye tA. 30mI Disembara 1983nA roja muMbaImAM avasAna thayuM. emanA avasAnathI gAMdhIjInA mArgadarzana heThaLa samAjasevAnI tAlIma pAmanAra ane pUjaya sva. saMtabAlajInI preraNAthI vividha prakAranAM samAjasevAnAM kAryo hAtha dharanAra eka saMniSTha mahilA kAryakaranI samAjane moTI khoTa paDI che. emaNe muMbaImAM sthApelI "mAtRsamAja' nAmanI saMsthAnI bahenone to jANe potAnI sagI mAtA gumAvyAM jevuM duHkha thayuM che. amArA muMbaI jaina yuvaka saMghe eka bhUtapUrva samiti sabhya ane anusaraNIya kAryakartA gumAvyAM che. sva. caMcaLabahena amArA jaina yuvaka saMghanI kAryavAhaka samitinAM varSo sudhI sakriya kAryakara rahyAM hatAM. emanA pati sva. TI. jI. zAhe paNa jaina yuvaka saMghane samitinA sabhya tarIke ghaNA lAMbA samaya sudhI potAnI sevAo ApI hatI. caMcaLabahena prati varSa saMghanI paryuSaNa vyAkhyAnamALA prasaMge phaMDa mATe jhoLI laI daravAje UbhAM rahetAM. yuvaka saMghane Arthika rIte sabaLa banAvavAmAM caMcaLabahene varSo sudhI khUba utsAha ane tamannAthI kArya karyuM hatuM. sva. caMcaLabahena ane sva. TI. jI. zAhanuM nAma muMbaInA jaina samAjamAM emanA jamAnAmAM bahu maghamaghatuM rahyuM hatuM. pAyadhunI vistAramAM TI. jI. zAha bilDiMga' nAmanuM makAna tyAre enI keTalIka viziSTatAne kAraNe ghaNuM jANItuM rahyuM hatuM. A zAhadaMpatI vyasanamukti ane saMyamanA pracAra mATe khUba prazaMsA pAmeluM. potAnI mAlikInA pAMca mALanA A UMcA makAnanI eka AkhI dIvAla upara tyAre cA, bIDI, pAna, tamAku vagere vyasanothI mukta rahevA mATenI upadezAtmaka kavitA ghaNA moTA akSare lakhelI rahetI, Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 caMcaLabahena je jatA-AvatA rAhadArIo ke basasTopa para UbhelA mANaso dUrathI vAMcI zakatA. evA keTalAye mANaso A kavitA vAMcIne potAnA jIvanamAM thayelA parivartanano ekarAra sva. TI. jI. zAha ane sva. caMcaLabahena pAse AvIne karI gayA hatA. sva. caMcaLabahena ane sva. TI.jI. zAhanA aMgata paricayamAM huM 1950mAM Avyo hato. mAtApitA tulya e vaDIlone huM bA ane bApujI kahIne bolAvato. pahelavahelo jayAre emane ghera gayo hato tyAre gharamAM pravezatAM pahelAM ja baoNrDa vaMcAyuM : "A gharamAM cA tathA bIDI-sigAreTa pIvAnI manAI che." potAnI A sUcanAnuM teo kaDaka pAlana karatAM. potAne ghera AvelA mahemAnone teo cA pivaDAvatAM nahi, paraMtu mArA aneka svAnubhavanI vAta che ke bA ane bApujInuM Atithya eTaluM uSmAsabhara rahetuM ane dUdha-dahIMnI ane bIjI eTalI badhI sarasa vividha vAnagIo mahemAnone dharavAmAM AvatI, ke cAnuM sahaja vismaraNa thaI jatuM. TI. jI. zAha ane caMcaLabahenanuM ghara eTale jANe kAyamanuM atithigRha. cAra mALa sudhI bhADe ApelA makAnamAM pote pAMcame mALe rahe. emanuM ghara bahu vizALa nahi, paNa hRdayanI vizALatA eTalI ke koInI rahevAkhAvApIvAnI takalIphanI vAta jANe ke tarata potAne ghare AgrahapUrvaka rahevA mATe bolAve. bAremAsa emane ghare mahemAno hoya. pUrA vAtsalyabhAvathI sadAya hasate cahere teo mahemAnonI sarabharA karatAM hoya. caMcaLabahena ane TI. jI. zAhano amArA upara anahada upakAra hato. I. sa. 1953mAM lagna thayA pachI amane jyAre rahevA mATe gharanI takalIpha hatI tyAre e arasAmAM caMcaLabahena ane TI. jI. zAha potAnA dIkarIjamAI kaMcanabahena tathA olivarabhAIne maLavA AphrikA javAnA hatAM. amArI takalIphanI vAta jANI emaNe potAnuM ghara cha mahinA mATe amane rahevA ApyuM hatuM. rahevA ghara to ApyuM, paNa vizeSatA to e hatI ke gharanAM badhAM ja kabATonI cAvIo amane soMpI hatI. ane emAMthI je koI vastu vAparavI hoya te mATe badhI ja chUTa ApI hatI. sAmethI potAnA ghare rahevA bolAvIne emaNe amArAmAM je vizvAsa mUkyo tethI ame AnaMdAzcarya anubhavyuM. paraMtu vAta eTalethI na aTakI. sva. TI. jI. zAha mane potAnI Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 vaMdanIya hRdayasparza beMkamAM laI gayA ane potAnA khAtAmAM mArI sahI dAkhala karAvI ane kahyuM ke paisAnI jyAre paNa jarUra paDe tyAre potAnA khAtAmAMthI vAparavAnI amane chUTa che. sva. caMcaLabA ane sva TI. jI. zAhanA gharamAM amane emanAM saMtAnonI jema rahevA maLyuM e amArA jIvanano eka mahattvano yAdagAra prasaMga che. - I. sa. 1958mAM TI. jI. zAhanuM avasAna thayuM tyAre caMcaLabAe je dharma ane samatA batAvyAM che tenuM dazya najara sAmethI kyAreya nahi khase. TI. jI. zAhanI sUcanAnusAra zokamaya prasaMge koI rokakaLa karavAnI nahotI. sAdaDImAM besavA AvanAra darekane tarata mALA ApavAmAM AvatI. e gaNIne jene jyAre javuM hoya tyAre jAya. koI vAtacIta nahi ke du:kha ke zokanA koI ugAro nahi. zAMta, sahaja, nirmaLa vAtAvaraNano saune anubhava thato. e divasomAM pU. caMcaLabA, kaMcanabahena tathA olivarabhAInI sAthe amAre emane ghera pharI keTalAka divasa rahevAnuM thayuM hatuM. zatAvadhAnI sva. TI. jI. zAhanAM keTalAMka lakhANo graMtharUpe pragaTa karavAnI yojanA thaI ane enuM kAma mane soMpAyuM. "jIvanadarpaNa" nAmanuM e pustaka meM taiyAra karI ApyuM ane te pragaTa thayuM. emAM sva. TI. jI. zAha ane sva. caMcaLabAnA jIvananI ghaNI vigato ApavAmAM AvI che. e prasaMge sva. caMcaLabAnA jIvananI keTalIka virala ghaTanAonuM smaraNa tAjuM thayuM hatuM. emanuM jIvana sukhI ane zrImaMtAIthI sabhara hatuM. paraMtu ghaNA lAMbA samaya sudhI saMtAnonI bAbatamAM duHkha hatuM. eka pachI eka ema sAta bALako thayAM. paNa badhAM alpAyu banI vidAya thayAM. chelle be saMtAno thayAM. AThamuM saMtAna te dIkaro kAnti ane navamuM saMtAna te kaMcanabahena. paraMtu temAM paNa dIkaro kAnti kizorAvasthAmAM mRtyu pAmyo. jIvananI badhI AzA jANe ke chInavAI gaI. potAnAM eka pachI eka ema ATha saMtAnonAM avasAna najara sAme jovAnI vedanA to jemaNe anubhavI hoya te ja vadhu samajI zake. chellA dIkarAnA avasAna pachI zAhadaMpatInuM sAduM ane saMskArI dAMpatyajIvana vizeSa sAdAI ane samAjasevA tarapha vaLyuM. pote varSothI khAdI paheratAM hatAM. sapheda khAdInAM thoDI joDa kapaDAMthI vadhAre kapaDAM pAse na rAkhavAno baMnee niyama karyo. caMcaLabAe pagamAM caMpala na paheravAnI pratijJA karI. comAsAmAM paNa chatrI na vAparavAno Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMcaLabahena 185 ane palaLatAM javA-AvavAno niyama karyo. rojanA keTalAka kalAka garIba ane madhyama varganA lokonI sevA karavA mATe ApavAno nizcaya karyo. sva. caMcaLabAnA jIvana upara be mahAna vibhUtiono parama prabhAva paDyo che : (1) mahAtmA gAMdhIjI ane (2) pU. saMtabAlajI. gAMdhIjIe dezanI AjhAdI mATe rASTrI caLavaLa upADI ane tenI sAthe samAjasudhArAnI pravRttio paNa cAlu karI. e divasomAM khAdInA pracArakAryamAM caMcaLabahene ghaNuM mahattvanuM kArya karyuM. 1930nA e divaso hatA. caMcaLabahene gAMdhIjI pAse vrata lIdhuM ke ghareghare pharIne roja khAdInI soLa sADI vecavI. e mATe teo ghareghare jatAM ane bahenone milanuM kApaDa choDI khAdI paheravA samajAvatAM. A ghaNuM kaparuM kAma hatuM. paraMtu teo rojanuM kAma roja pUruM karatAM ja. keTalIka vAra sADIo vecavAmAM bahu ja zrama paDato. moDI rAta thaI jatI. eka divasa mAlaviyAjIe jamanAlAla bajAjane A vAta karI ane sUcanA ApI ke 'caMcaLabahena pAsethI je sADIo na vecAya te rojeroja kharIdI levI ke jethI emane vrata pUruM karavAmAM bahu kaSTa na paDe.' caMcaLabahenane kAne A vAta AvI. emaNe mAlaviyAjI tathA jamanAlAlajIne kahyuM, 'A rIte ame tamane sADIo vecAtI ApIzuM nahi. meM gAMdhIjI pAse mAtra sADIo vecavAnuM vrata lIdhuM nathI, paraMtu soLa bahenonA gharamAM khAdInI sADIo pahoMcADavAnuM vrata lIdhuM che.' A rIte khAdInI pherI karatAM karatAM caMcaLabahena aneka bahenonA saMparkamAM AvyAM. temanAM sukha-duHkhanI vAto temaNe jANI. khAdInI pherInI sAthe samAjasevAnI dhUna emane lAgI. caMcaLabA ghaNI vAra kahetAM ke, 'mahAtmAjInA pratApe ja mArAmAM ATaluM badhuM kAma karavAnI zakti AvI che.' sva. TI. jI. zAha potAnA vepAra arthe keTaloka samaya karAMcImAM rahyA hatA. e samaye tyAM vidyAvijayajI mahArAja padhAryA hatA. emanA sadupadezathI karAMcImAM keTalAMka sudhArAnAM kAryo thayAM hatAM. e vakhate keTalAka tAMtriko potAnI upAsanAne mATe kALI caudazanI madharAte smazAna jaI pazuono bali dharAvatA. A hiMsA aTakAvavA mATe vidyAvijayajI mahArAje upadeza Apyo. paNa madharAte smazAnamAM aghorIo vacce javAnI hiMmata koNa kare ? paraMtu TI. jI. zAha ane caMcaLabahene e bIDuM jhaDapyuM. pikeTiMgano e Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 vaMdanIya hRdayasparza jamAno hato.. caMcaLabahene keTalIka caLavaLomAM pikeTiMganuM kAma karyuM hatuM. teo bIjI keTalIka bahenone laI smazAnamAM pahoMcI gayAM. AkhI rAta teoe smazAnamAM pikeTiMga karyuM. emanI A vAtanA samAcAra prasarI javAne kAraNe koI aghorIo tyAM AvyA ja nahi. kALIcaudasanI rAte gAmanI bahAra smazAnamAM rahevuM e jamAnAmAM puruSo mATe paNa jo kaThina hatuM ane strIo to smazAnamAM jatI ja nahotI, teve samaye caMcaLabahene kALI caudazanI rAte smazAnamAM jaI ghaNI nIDaratA dAkhavI hatI. sva. TI. jI. zAhanA avasAna pachI caMcaLabahene potAno badho samaya lokasevAnAM kAryomAM Apyo. e mATe temaNe pU. saMtabAlajI mahArAja pAsethI preraNA lIdhI hatI. emanA sadupadezathI emaNe muMbaImAM madhyama varganI bahenone koI paNa prakAranA jJAtibheda ke dharmabheda vagara rojI maLI rahe e AzayathI "mAtRsamAja' nAmanI saMsthA sthApI. AraMbhamAM cAra baheno sAthe e kAma zarU karyuM : hAthe banAvelI zuddha evI khAdyasAmagrIo - khAkharA, pApaDa, vaDI, masAlA, athANAM ityAdi vecavAnuM cAlu karyuM : caMcaLabahenanI pratiSThA eTalI moTI hatI ane kharIdanArane zuddha ane vAjabI bhAve maLatI A cIjavastuonI mAMga eTalI badhI vadhatI gaI ke divase divase vadhu baheno temAM joDAtI gaI ane potAnI AjIvikA meLavavA lAgI. "mAtR- samAja eTale caMcaLabAnuM sAkAra thayeluM svapna. teo savArathI rAtanA nava-dasa vAgyA sudhI A pravRtti mATe kAma karatAM rahyAM. enA AnaMda ane utsAhathI emanI tabiyata paNa sArI rahI. caMcaLabahena lagabhaga nevuM varSanI uMmare paNa mAtRsamAja'nI pravRtti mATe potAnA makAnanA pAMca UMcA dAdaranI roja caDhaUtara karatAM hatAM. "mAtRsamAjanI pravRttiono vikAsa joIne zarIrabaLanI sAthe emanuM AtmabaLa paNa khIlyuM hatuM. sva. caMcaLabAnA jIvanamAM tyAga ane saMyamanI anokhI suvAsa hatI. yuvAna vaye emaNe zveta khAdInAM vastra dhAraNa karavAnuM ane ghareNAM nahi paheravAnuM vrata lIdhuM hatuM. AjIvana pagamAM caMpala na paheravAnA vrata uparAMta potAnA bhAInA avasAna prasaMge kAyamane mATe emaNe kerI choDI dIdhI hatI. potAnA patinA avasAna vakhate emaNe haMmezane mATe dUdhano tyAga karyo hato. taduparAMta vividha prasaMgone nimitte upavAsa, AyaMbila vagere prakAranI Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caMcaLabahena 187 tapazcaryAo to emanA jIvanamAM cAlyA ja karatI hatI. roja covihAra tathA parvatithinA niyamo to pahelethI ja cAlu hatA. caMcaLabAnAM dIkarI kaMcanabahene zrI olivara desAI sAthe premalagna karyAM. koI anya vyakti mATe AvI AMtarajJAtIya lagnanI ghaTanA e jamAnAmAM kadAca bahu duHkha ane saMtApanI banI rahe paraMtu vizvavAtsalyamAM mAnatAM caMcaLabA ane TI. jI. zAhe dIkarI-jamAIne potAnA vAtsalyanI eTalI ja hUMpha ApI, to bIjI bAju kaMcanabahena ane olivarabhAIe TI. jI. zAha ane caMcaLabAnI ananyabhAve eTalI badhI sevA karI che ke teone kyAreya dIkarAnI khoTa varatAvA na dIdhI. ethI ja caMcaLabahenanA avasAna prasaMge kaMcanabahene smazAnamAM, 'mAtRsamAja'nI mahilAo sAthe jaIne, citAne agnisaMskAra karyA hatA. sva. caMcaLabahenanuM jIvana eTale tyAga, saMyama ane sevAnI sAdhanAnuM jIvana. emanuM pavitra jIvana anekane mATe preraNArUpa banI rahe evuM che ! Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 kAntilAla korA jaina samAjanI khyAtanAma saMsthA zrI mahAvIra jaina vidyAlayanA bhUtapUrva mahAmAtra zrI kAntilAla DAhyAbhAI korAnuM tA. 21mI me 1991nA roja muMbaImAM avasAna thatAM vidyAlaye potAno eka AdhArastaMbha ane jaina samAje eka viziSTa saMniSTha kAryakara gumAvyo che. jIvananA pAMca dAyakAthI vadhu samaya ekaja saMsthAnA vikAsamAM potAnAM samaya ane zakti ApavAM e virala ghaTanA che. vaLI pAMca dAyakA sudhI kAma karavAnI zakti TakI rahevI e paNa sadbhAgyanI vAta che. sva. korAsAhebano mArA pratyeno prema eka vatsala pitA jevo hato. 1944mAM vidyAlayamAM huM vidyArthI tarIke joDAyo tyArathI amAro snehasaMbaMdha uttarottara gADha thato rahyo hato. amArA rasanA viSayo jaina sAhitya ane itihAsanA samAna hatA ethI paNa paraspara AtmIyatA vadhatI rahI hatI. vidyAlanA maMtrI tarIke be varSa meM kArya karyuM tyAre korAsAhebane phonathI athavA rUbarU aThavADiyAmAM traNa-cAra vAra maLavAnuM thatuM. mArAM samaya ane zakti nAnAM nAnAM vahIvaTI kAryomAM vaparAI jAya che tene badale lekhanaadhyayanamAM vaparAya to sAruM e pratye teo vAraMvAra mAruM dhyAna doratA ane tethI ja e vahIvaTI javAbadArImAMthI huM veLAsara mukta thaI zakyo hato. korAsAhebe yuvAna vaye I. sa. 1937mAM mahAvIra jaina vidyAlayamAM gRhapatinI javAbadArI svIkArI hatI. vidyAlayanA AdyamaMtrI ane prANasamAM zrI motIcaMdabhAI kApaDiyAe korAsAhebanI zaktine sArI rIte pichANI hatI ane tethI ja teo korAsAhebane vidyAlayamAMthI khasavA detA nahotA. motIcaMdabhAI dvArA korAsAheba pa. pU. zrI vallabhasUrinA paricayamAM AvyA hatA ane emaNe korAsAhebane jIvanaparyata vidyAlayanI sevA karavAnI AziSa ApI hatI. AthI vidyAlaya e korAsAhebanuM jIvanakSetra banI gayuM hatuM. pAMca dAyakAmAM hajAro vidyArthIonA saMparkamAM teo AvyA ane temanA mArgadarzaka banyA. vakIlo, dAktaro, ijanero, cArTarDa ekAunTanTo, Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 kAntilAla korA adhyApako, vagere jaina samAjanA uccatara staranI aneka nAmAMkita vyaktio deza-videzamAM korAsAhebane premathI saMbhAratI rahela che. I. sa. 1944mAM meTrikanI parIkSA pAsa karIne huM zrI mahAvIra jaina vidyAlayamAM dAkhala thayo tyAre pU. korAsAhebano pahelavahelo paricaya thayo. mAro pahelo ja anubhava kaMIka vilakSaNa hato. vidyAlayamAM praveza maLyAno patra laIne dAkhala thavA mATe huM oNphisamAM gayo tyAre eka mukhya moTA Tebala pAse beThelA moTI uMmaranA sajjana te gRhapati haze ema mAnIne meM emane patra Apyo. tyAre emaNe kahyuM, "A patra mane nahi, sAhebane Apo." eka nAnA Tebala pAse korAsAheba beThelA hatA. meM patra temane Apyo. paNa huM mUMjhavaNamAM paDyo ke oNphisamAM variSTha adhikArI jevA sAhebanuM Tebala ATaluM nAnuM ane bIjA karmacArInuM Tebala ATaluM moTuM evuM kema haze? paNa pachIthI khabara paDI ke khuda korAsAheba pote ja potAnuM nAnuM Tebala rAkhIne kAma karavAmAM rAjI hatA. pachInAM varSomAM to korAsAheba oNphisamAM eka khUNAmAM bArI pAse potAnuM nAnuM Tebala rAkhIne kAma karatA. teo potAnA Tebala upara Teliphona paNa kyAreya rAkhatA nahi. emane mATe koIno Teliphona Avyo hoya to teo UbhA thaIne letA athavA paTAvALo emane risivara pahoMcADato. korAsAhebano paheraveza atyaMta sAdo hato. teo khamIsa, dhotiyuM ane koTa paheratA. dhotiyuM teo dakSiNI DhabathI beya bAju kAchaDI vALIne paheratA. temano koTa haMmezAM krIma kalarano ke AchA badAmI raMgano raheto. caMpala paNa ghaNuMkharuM khAdI bhaMDAranA eka sTAilanA paheratA. kaoNlejamAM teo abhyAsa karatA hatA tyArathI te vidyAlayamAM joDAyA ane tyAra pachI jIvananA aMta sudhI A eka ja prakArano paheraveza emaNe cAlu rAkhyo hato. korAsAhebe ema.e.no abhyAsa jheviyarsa kaoNlejamAMthI itihAsa ane bhAratIya saMskRtinA viSaya sAthe karelo. e vakhate vidyArthIonI saMkhyA ghaNI ochI hatI ane pratyeka varSanA vidyArthIono grupa phoTo itihAsanA vibhAgamAM TAMgavAmAM Avato. huM paNa jheviyarsa kaoNlejano vidyArthI hato eTale e phoTAo meM najare joyelA. e vakhate e phoTAmAM varganA tamAma vidyArthIo koTapATalUna paherelA jovA maLatA tyAre eka mAtra korAsAhebano phoTo dhotiyuM, khamIsa ane koTa paherelo jovA maLato. vastranI A sAdAI jIvanamAM Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 vaMdanIya hRdayasparza AraMbhathI ja sArI rIte vaNAI gaI hatI. AraMbhanAM varSomAM to korAsAheba gRhapati tarIke vidyAlayanA one in all jevA hatA. alabatta, tyAre phakta govAliyA TenkanI zAkhA ja hatI ane vidyArthIonI saMkhyA paNa ochI hatI. paraMtu korAsAheba vidyArthIonAM eDamizananuM kArya saMbhALe, kaoNlejo sAthe patravyavahAra kare, vidyArthInI kaoNlejamAM hAjarI, temanAM pariNAmo vagerenI phAilonI dekharekha rAkhe. roja rAtre nava vAge rolakola levA Ave. bapore traNathI pAMca lAibrerImAM besIne pustako vidyArthIone Ape. koI koI divasa rAtanA agiyAra-bAra vAge surprize visit tarIke vidyArthIonI rUmamAM acAnaka AMTo mAravA AvI jAya. rasoDAmAM dhyAna rAkhe. hisAbo saMbhALe. beMkanuM kAmakAja saMbhALe. ane lagabhaga roja badho ahevAla ApavA maMtrI zrI motIcaMdabhAI kApaDiyA athavA zrI caMdulAla sArAbhAI modInI oNphise ekAda kalAka maLI Ave. emanI nokarI eTale covIsa kalAkanI nokarI gaNAtI. vidyAlayanAM badhAM ja kArya teo hoMzapUrvaka ane dakSatApUrvaka karatA. samaya jatAM vidyAlayanI zAkhAo amadAvAda, vaDodarA, pUnA, vidyAnagara, bhAvanagara, aMdherI vagere sthaLe sthapAI. temAM paNa temanuM yogadAna ghaNuM moTuM rahyuM che. sAta zAkhAonA kendrIya vahIvaTanI javAbadArI mukhya sUtradhAra tarIke teo ghaNI rIte vahana karatA. vakhatovakhata samitinA sabhyo ane hoddedAromAM pheraphAro thayA karyA, paNa mukhya sUtradhAra tarIke to pUrA pAMca dAyakA sudhI korAsAheba ja rahyA. AvI ekadhArI sevA vidyAlayanA atyAra sudhInA vikAsanA itihAsamAM ajoDa raheze. korAsAheba niSThAvAna hatA. potAne soMpelI javAbadArI sArI rIte vahana karatA. vidyArthIonI AvI saMsthAomAM rajisTrAra ke DAyarekTara tarIke sattA bhogavatI vyakti pAse paisA ke cIjavastunAM keTalAMya pralobhano UbhAM thAya. pUrepUrI nItimattA sAcavavAnuM saheluM nathI, paraMtu korAsAheba e bAbatamAM AraMbhathI ja atyaMta sAvadha hatA. vidyAlayanA rasoDethI koI vastu ke vAnagI korAsAhebanA ghare gaI hoya evuM bane ja nahi. ATalI badhI kharIdI thAya ane ATalo moTo vahIvaTa hoya chatAM korAsAhebanA hAtha kyAreya kALA na thAya. teo eTalA badhA custa hatA ke mane yAda che ke eka vakhata vidyAlayanA Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 kAntilAla korA kAryakrama mATe bahAragAma javAnuM hatuM ane korAsAhebanuM AvavAnuM pAchaLathI nakkI thayuM tyAre koIkanI vadhelI TikiTa korAsAhebane ApavAmAM AvI tyAre emaNe kahyuM ke "bIjAnA nAmanI TikiTa upara huM pravAsa karato nathI. eTale mATe e pravAsamAM teo joDAyA nahotA. korAsAhebanI vahIvaTI zakti abhuta hatI. nAnAmAM nAnAM kAmathI mAMDIne moTAmAM moTAM kAma teo jAte karatA. ame vidyAlayamAM hatA tyAre vidyArthIonI AvelI TapAlanI yAdI pote rojeroja hAthe lakhIne baoNrDa para mUkatA. roja keTalAya kAgaLonAM saranAmAM potAnA hAthe karatA. bIjI bAju vyavasthApaka samitinI sabhAnI miniTsa taiyAra karavI, baMdhAraNamAM pheraphAro karavAne lagatI kAryavAhI karavI, ceriTI kamiznara ke kaoNlejanA prinsipAlo sAthe ke yunivarsiTInA vAisa cAnselaro sAthe aMgrejImAM patravyavahAra karavo AvAM badhAM mahattvanAM kAma paNa teo karatA. korAsAheba atyaMta cIvaTavALA ane sArI yAdazakti dharAvanArA hatA. emane soMpeluM kAma acUka thayuM ja hoya. koI paNa kAmamAM korAsAhebane mAre bIjI vAra yAda devarAvavuM paDyuM hoya evuM banyuM nathI. ATaluM badhuM kAma karavA chatAM vAtacItamAM ke vyavahAramAM teo pote potAnI mahattA darzAvatA nahi ke te mATe abhimAna dharAvatA nahi. emanI vahIvaTI kAryakuzaLatA eTalI sArI hatI ke vidyAlayanI eka jAhera sabhAmAM meM kaheluM ke korAsAheba jo vidyAlayane badale yunivarsiTInI koI zikSaNasaMsthAmAM hota to krame krame teo vAisa cAnselaranA pada sudhI acUka pahoMcI gayA hota. athavA patrakAratvanA kSetramAM gayA hota to koI aMgrejI dainikanA moTA taMtrI banI zakyA hota. paraMtu korAsAheba vidyAlayane varelA hatA. vidyAlaya choDIne anyatra teo javA IcchatA nahi. korAsAheba vidyAlayane varelA hatA. vidyAlayanI tamAma nAnI-moTI vigato ane vahIvaTI kAryavAhIthI teo pUrA paricita hatA. Ama chatAM teo svamAnI hatA ane potAne yogya na lAge to game te paLe nokarI choDavA taiyAra rahetA. ame vidyAlayamAM hatA e divasomAM paNa kahevAtuM ke korAsAheba potAnuM rAjInAmuM haMmezAM khissAmAM laIne phare che. ema kahevAya che ke korAsAhebe vyavasthApaka samiti samakSa potAnuM rAjInAmuM aneka vAra dharyuM che. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 vaMdanIya hRdayasparza paraMtu emanI saMniSTha ane atyaMta kuzaLa sevAone lakSamAM laIne rAjInAmuM pAchuM kheMcI levA mATe emane haMmezAM manAvI levAmAM AvyA hatA. korAsAheba svabhAve ochAbolA ane zAMta prakRtinA hatA. teo saMyamI ane kuTuMbavatsala hatA. potAnI nikaTanI vyaktio hoya dalasukhabhAI mAlavaNiyA, ratilAla dIpacaMda desAI, paM. amRtalAla bhojaka vagere hoya athavA pU. mRgAvatIzrIjI mahArAja hoya to teo mana mUkIne vAta kare, hase ane TIkhaLa paNa kare. emano ramUjI svabhAva AvA nAnA vartuLamAM jovA maLato. paraMtu ghaNA badhAMnI vacce teo ghaNuMkharuM mauna rAkhatA. eTale bIjA lokone teo bhArekhama lAgatA. alabatta jyAre jarUra paDe tyAre teo spaSTa zabdomAM sAcI vAta kahI detA. bIjA zuM kaheze tenI teo kyAreya ciMtA ke paravA karatA nahi, kAraNa ke teo niHsvArtha hatA. ethI ja teo vidyAlayanA maMtrIono Adara sAcavatA, paNa kyAreya temanI khuzAmata karatA nahi. potAne nokarInI garaja che ane maMtrIo vagara cAlaze nahi evuM valaNa emanA jIvanamAM kyAreya jovA maLyuM nathI. UlaTuM be maMtrIo vacce vicArabheda hoya to teo tarata pAmI jaI zakatA. kyAreka be maMtrIonI paraspara viruddha vahIvaTI sUcanA AvI hoya to ekabIjAne khabara na paDe te rIte teo kuzaLatAthI rasto kADhatA. korAsAhebano eka moTAmAM moTo zokha te TapAlanI TikiTonA saMgrahano hato. 'kumAra' mAsika ane anya sAmayikomAM AvatA TapAlanI TikiTo vizenA lekho teo vAMcatA ane sAcavI rAkhatA. A zokha temaNe potAnA putra azokabhAImAM sArI rIte keLavyo ane ene lIdhe azokabhAI bhAratanA nAmAMkita TikiTasaMgrahakAromAMnA eka banI zakyA. - vidyAlayanI lAibrerI e muMbaI zaheranI eka atyaMta samRddha lAibrerI che. saMskRta, prAkRta, ardhamAgadhI, gujarAtI, hindI, aMgrejI ema vividha bhASAmAM hajAro graMtho kyAMyathI na maLe tevA vidyAlayanI lAibrerImAM che. keTalAye jUnA durlabha graMtho vidyAlayanI lAibrerImAM sacavAyelA che. taduparAMta hastapratono paNa moTo bhaMDAra vidyAlaya pAse che. vidyAlayanA A samRddha graMthAlayano yaza mukhyatve korAsAhebanA phALe jAya che. potAnA pacAsa varSanA vahIvaTa daramyAna je je graMtho prakAzita thatA rahyA hoya Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAntilAla korA 193 tenI jANakArI dharAvavI ane tenI nakala maMgAvIne vidyAlayamAM vasAvavI e korAsAhebanuM eka mukhya kArya hatuM. aMgrejI bhASAnA paNa Adhunikatama pustako vidyAlaya vasAvatuM rahyuM che. eka risarca insTiTyUTane zobhe evI samartha, samRddha ane vyavasthita lAibrerI vidyAlaya pAse che tenuM kAraNa korAsAhebanuM prerakabaLa che. korAsAhebane vAMcanano zokha ghaNo hato. temanI pAse sArI lekhanazakti gujarAtI ane aMgrejI bhASAnI hatI, paraMtu temaNe prasiddhinI khevanA rAkhI nahotI. potAnA lakhANa nIce potAnuM nAma mUkavAno Agraha teo rAkhatA nahi. keTalAka graMthonI prastAvanA ke nivedana ke bhASAMtara bIjAnA nAme pragaTa thAya, paNa te lakhANa lakhI ApyuM hoya korAsAhebe, evuM keTalIye vAra banyuM che. e bAbatamAM korAsAheba udAsIna rahetA. koIka vAra to evuM thatuM ke lekhaka ke prakAzaka korAsAheba pAse kAma karAvI jAya, paNa pachI pustaka prakAzita thatAM enI nakala paNa na mokalAve. eka vakhata korAsAhebe eka pustakanI nakala mane jovA ApI. pharmApheravALI, vaLI mazInamUphanA DAghI pharmAvALI e nakala hatI. korAsAhebe kahyuM ke A AkhA graMthamAM je aMgrejI bhASAMtara che te meM karI ApyuM che. lekhake pustakanI kiMmata ghaNI moTI rAkhI che. ghaNo sAro napho karaze. huM to bhASAntara karavAnuM kazuM mahenatANuM paNa levAno nathI. chatAM jANI-joIne ATalI kharAba nakala mokalAvI che. korAsAhebanI A lekhanazakti, kalAdaSTi ane sUjhanuM eka uttama udAharaNa te vidyAlayanA vArSika ripaoNrTa che. bhUlacUka vagaranA, sughaDa mudraNakalAvALA vyavasthita kramAnusAra mAhitIvALA ripaoNrTa kalAnI dRSTie paNa namUnedAra ane sAcavI rAkhavA game evA rahetA. korAsAhebanA jaina sAhitya, itihAsa ane kalAnA rasane kAraNe ja jaina yuga" nAmanuM sAmayika pharIthI prakAzita karavA mATe prabaMdha thayo hato. jaina zvetAmbara kaoNnpharansa taraphathI pragaTa thatuM A sAmayika Arthika saMjogone kAraNe jyAre baMdha thayuM tyAre tenA punaHprakAzana mATe korAsAhebe bhAre jahemata uThAvI hatI ane enA saMpAdaka tarIke enuM saMgIna kArya karyuM hatuM. durbhAgye e sAmayikanuM prakAzana lAMbo samaya cAlI na zakyuM. eno raMja korAsAhebane rahyA karyo hato. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 vaMdanIya hRdayasparza korAsAhebane jaina sAhityamAM ghaNo rasa che enI pratIti sva.motIcaMda kApaDiyAne vidyAlayanA rajata jayaMti prasaMge thaI cUkI hatI. e prasaMge vidyAlaya taraphathI eka daLadAra smArakagraMtha pragaTa karavAmAM Avyo hato jenuM saMpAdana korAsAhebe karyuM hatuM. temAM ucca dhoraNanA eTalA sarasa lekho hatA ke vidyAlayano e rajata jayaMtI graMtha sAhityano eka saMdarbhagraMtha banI gayo hato. vidyAlaya taraphathI tyArapachI suvarNa jayaMti graMtha ane vallabhasUri smAraka graMtha jevA daLadAra graMtho pragaTa thayA hatA. e paNa amUlya saMdarbhagraMthanI garaja sAre evA banyA che. A badhAno yaza korAsAhebane phALe jAya che. - vidyAlayanI AMtararASTrIya khyAti dharAvanAra Agama prakAzananI yojanAne nimitte korAsAhebane pa. pU. zrI puNyavijayajI mahArAja ane tyArapachI pa. pU. zrI jaMbUvijayajI mahArAjanA niyamita saMparkamAM rahevAnuM banatuM. Agama prakAzana zreNImAM je daLadAra graMtho prakAzita thayA che tenA vahIvaTI kAryamAM korAsAhebanuM yogadAna ghaNuM moTuM che. temaNe e javAbadArI jo na lIdhI hota to A graMtho ATalI vyavasthita ane suMdara rIte prakAzita thayA hota ke kema te prazna che. presamAM vyavasthita meTara pahoMcADavuM, prUpha mahArAjazrIne pahoMcADavA ane mahArAjazrInI sUcanA anusAra bhUlo sudhAravAmAM AvI che ke kema tenuM cIvaTapUrvaka nirIkSaNa karI levuM, maMtrIo vatI nivedana taiyAra karavAM A badhuM kArya korAsAheba ekalA hAthe saMbhALatA. koI judI hastaprata maLI AvatAM puNyavijayajI mahArAja chellI ghaDIe pheraphAro karatA to te badhAMne pahoMcI vaLavA mATe korAsAheba ghaNI cIvaTa rAkhatA. | vidyAlayanA AdyamaMtrI sva. zrI motIcaMda giradharalAla kApaDiyAe potAne arpaNa thayelI rakama vidyAlayane sAhityaprakAzana mATe ApI. e zreNInA prakAzanakAryamAM paNa korAsAhebanuM yogadAna ghaNuM moTuM rahyuM che. vidyAlayanA zreSThivargane sAhityamAM rasa ocho hoya te dekhItuM che eTale sAhityamAM rasa dharAvanAra korAsAheba jevI saMniSTha vyakti na hota to vidyAlayanI prakAzanapravRtti ghaNI maMda gatie cAlatI hota. motIcaMdabhAInA aprakAzita graMthonI hastaprato emanA gharethI meLavIne saMpAdita karAvIne e prakAzita karavA mATe paNa korAsAhebe bhAre puruSArtha karyo hato. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 kAntilAla korA jaina sAhitya samArohane nimitte judA judA sAhityakAronA nikaTanA saMparkamAM rahevAnuM korAsAhebane mATe banyuM hatuM. potAnI nAdurasta tabiyata chatAM ane lagabhaga sitteranI uMmara vaTAvI cUkyA hovA chatAM korA sAheba jaina sAhitya samArohanuM Ayojana thAya tyAre utsAhamAM AvI jatA ane zArIrika agavaDa veThIne paNa amArI sAthe joDAtA. jaina sAhitya e emanA rasano jIvaMta viSaya hato. temaNe amArI sAthe mahuvA, sUrata, sonagaDha, khaMbhAta, mAMDavI (kaccha), pAlanapura vagere sthaLe samArohamAM vidyAlayanA mahAmAtra tarIke hAjarI ApI hatI. je je sthaLe ame gayA tyAM vidyAlayanA aneka bhUtapUrva vidyArthIo korAsAhebane maLIne bahu ja rAjI thatA. potAnI zAMta prakRti anusAra korAsAheba maMca para besavAnI ane bolavAnI AnAkAnI karatA. paraMtu e badhA ja samArohamAM teo upasthita rahIne tenI kAryavAhImAM cIvaTapUrvaka rasa letA ane upayogI sUcano paNa karatA. sva. mohanalAla dalIcaMda desAInA graMtho "jaina gurjara kavio' bhA. 1, 2, 3 aprApya banyA hatA. enI navI AvRttinI jarUra hatI. vidyAlaya taraphathI khaMbhAtamAM yojAyelA jaina sAhitya samArohamAM pro. jayaMtabhAI koThArIe enuM sUcana karyuM ke A graMthanI sudhArelI navI AvRtti pragaTa karavAne vidyAlaya samartha che. vidyAlaye e kArya upADI levuM joIe. A sUcanano korAsAhebe saharSa svIkAra karyo ane sAhityasamArohamAM ja korAsAhebe jAherAta karI hatI ke vidyAlaya e bAbatamAM jarUrI TharAva karIne enuM prakAzanakArya hAtha dharaze. AthI "jaina gurjara kavio" jevA daLadAra adhikRta ane advitIya evA gauravagraMthanuM punaHprakAzana vidyAlaya dvArA zakya banyuM. ethI vizeSa lAbha to e thayo ke vidyAlayanI A pravRttithI prerAIne sva. mohanalAla dalIcaMda desAInA suputra zrI jayasukhabhAIe rAjakoTanA kAryakramamAM rUpiyA eka lAkhanI rakama sAhityaprakAzana mATe vidyAlayane ApavAnI jAherAta karI hatI. vidyAlaya taraphathI tyArapachI zrI mohanalAla dalIcaMda desAIkRta 'sAmAyika sUtra" ane "jinadevadarzana vagere alabhya graMtho pharIthI prakAzita thayA che. vidyAlaya uparAMta jaina vidyottejaka sahakArI maMDaLa, dha jaina esosiezana oNpha inDiyA, jaina zvetAmbara kaoNnpharansa, bI. ela. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 vaMdanIya hRdayasparza insTiTyUTa, zrI vallabha smAraka (dilhI), tathA anya keTalAMka TrasTone korAsAhebanI viziSTa sevAono lAbha maLyo hato. Ama, pUjaya svargastha korAsAhebe potAnI niSThAvAna amUlya sevAo dvArA potAnA dIrgha jIvanane kRtArtha karyuM che ane potAnI suvAsa comera prasarAvI che. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 indrajita mogala - sva. indrajita mogalanuM nAma muMbaImAM vadhu jANItuM rahyuM che. muMbaImAM paNa zALAonA zikSaNanA kSetramAM savizeSa jANItuM rahyuM. eka jamAnAmAM muMbaI yunivarsiTInI meTrikanI parIkSAmAM prathama dasa naMbaramAM sthAna meLavanAra evA tejasvI vidyArthIo dharAvanAra bAbu panAlAla hAIskUlanuM nAma ghaNuM mazahUra hatuM. e zALAmAM sva. indrajita mogale pAMca dAyakAthI vadhu samaya zikSaka tarIke niSThApUrvaka kArya karyuM. emanA hAtha nIce hajAro vidyArthIo taiyAra thayA. emanA eka vidyArthI hovAnuM sadabhAgya mane paNa sAMpaDyuM. e kALanA zALAnA vidyArthIo paraspara maLe to mogalasAhebane avazya premapUrvaka ane AdarapUrvaka yAda kare. tA. 17mI eprila, 1985nI rAtre mArA zikSakavarya zrI Indrajita mogalanuM muMbaImAM chotera varSanI vaye avasAna thayuM. tA. 18mIe savAre huM bahAragAma gayo hato. tyAM mogalasAhebanA gujarI gayAnA samAcAra jANI meM sakhata AghAta anubhavyo. zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha taraphathI 15, 16, 17 ane 18 eprile inDiyana maracanTsa caeNmbaranA haoNlamAM vasaMta vyAkhyAnamALA yojavAmAM AvI hatI. jaina yuvaka saMghanA ghaNA kAryakramomAM mogalasAheba upasthita rahetA. dareka kAryakramane aMte mAre temane acUka maLavAnuM thatuM. ame paraspara hamezAM maLavA mATe rAha jotA. A vakhate vasaMta vyAkhyAnamALAmAM teo tA.1pamIe ane 16mIe ema baMne divasa vyAkhyAna sAMbhaLavA AvyA hatA. kAryakrama zarU thatAM teo AvI pahoMcatA. pAchaLathI ekAda khurazImAM cUpacApa besI jatA. maMca parathI mogalasAheba para mArI daSTi paDatI. teo kaMIka thAkelA ane nirutsAhI jaNAtA. kadAca uMmaranI asara haze ema lAgyuM. emanI sAthe rUbarUvAta karavI hatI, paraMtu vyAkhyAna pUruM thatAM mArI rAha joyA vagara tarata ja teo cAlyA jatA. eTale emanI sAthe baMne divasa rUbarU vAtacIta karavAnI taka maLI nahi. vaLI mAre emane eka lakhANa paNa ApavAnuM hatuM. paraMtu baMne divasa teo vahelA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 vaMdanIya hRdayasparza cAlyA gayA. eTale ApI zakAyuM nahi. trIje divase tA. 17mIe teo haoNlamAM praveza kare ke tarata temanA hAthamAM lakhANa ApI devAnI sUcanA kAryAlayanA eka bhAIne meM ApI hatI, paraMtu te divase to mogalasAheba vyAkhyAnamAM AvyA ja nahi. te rAtre temanuM avasAna thayuM. jANe mogalasAhebane maLavAnI taka kaMIka daivI saMketapUrvaka jhUTavAI gaI na hoya! mogalasAhebanA saMparkamAM huM chellAM 4pa varSathI hato. I. sa. 1948mAM muMbaImAM bAbu panAlAla hAIskUlamAM aMgrejI cothA (hAlanA AThamA) dhoraNamAM huM dAkhala thayo tyAre mArA vargazikSaka mogalasAheba hatA. teo valasADanA vatanI hatA. gharanA sukhI hatI. meTrika ane esa. TI. sI. sudhI temaNe abhyAsa karyo hato. teo grejayueTa thayA nahotA, paNa grejyueTa karatAM vadhu jJAna dharAvatA hatA. valasADamAM be varSa zikSaka tarIke kArya karyA pachI muMbaImAM AvIne bAbu panAlAla hAIskUlamAM zikSaka tarIke teo ghaNA siniyara, anubhavI ane bAhoza hatA, paraMtu meTrika sudhInA abhyAsane kAraNe temane zALAnA AcArya thavA maLyuM nahotuM. tema chatAM temanuM mAna AcArya jeTaluM ja rahetuM. bAbu panAlAla hAIskUlamAM mAro prathama divasa mogalasAhebanA zikSaNathI zarU thayo hato. emanI aTaka mogala hatI eTale teo jAte musalamAna haze evo bhrama thayo hato, paraMtu teo musalamAna nathI paNa hiMdu che e jANIne amane e kizora vaye bahu AnaMda thayo hato. temanuM potAnuM nAma indrajita che evuM ghaNA vakhata pachI jANyuM, kAraNa ke ame vidyArthIo temane "mogala sara' tarIke ja oLakhatA. teo amane aMgrejI zIkhavatA. roja savAre pahelo piriyaDa mogalasAhebano hoya. tyAre emanI uMmara ekatrIsa varSanI haze ! tejasvI mukhamudrA, sapheda raMganAM zarTa, penTa, koTa ane TAI, cakacakita bUTa, spaSTa uccAra, vAtacIta karavAnI chaTA vagerenA kAraNe mogalasAhebanI prathamathI ja amArA badhAMnAM mana upara anokhI chApa paDI hatI. te samaye zALAnA ghaNA zikSako hAphapenTa, dhotiyuM ane TopI paheratA. sUTa paherIne ja AvatA mogalasAhebano ruAba judo ja paDato. temanAM kapaDAM istrIvALAM rahetAM. kapaDAmAM eka paNa karacalI dekhAya nahi. bAremAsa teo sapheda raMgano ja sUTa paheratA. vastutaH AkhI jiMdagI temaNe eka ja prakAranAM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 indrajita mogala vastra dhAraNa karyA hatAM. chellAM keTalAMka varSothI temaNe TAI paheravI choDI dIdhI hatI. AMkho nabaLI thatAM cazmAM paheravAM cAlu thayAM hatAM. dAMta gayA pachI emaNe cokaThuM paheravAnuM cAlu karyuM nahotuM. eTale teo vadhu vRddha lAgatA hatA. ekAda varSathI temane kAne sAMbhaLavAnI takalIpha thaI hatI. eTale jhAjhI vAta karatA nahi. mogalasAheba amane bhaNAvatA. te samaye amArA prinsipAla zrI telaMgasAheba ghaNI vAra zALAmAM rAunDa mAravA nIkaLe tyAre amArA vargamAMthI mogalasAhebane bahAra bolAvI kaMIka vAta karavA UbhA rahe. e uparathI mogalasAhebanuM zALAmAM ghaNuM moTuM mAna ane sthAna che evI chApa amArA vidyArthI-mana upara paDI hatI, ane te sAcI hatI. zALAnA vaTavaTamAM mogalasAhebanuM sthAna gauravabharyuM hatuM, emano abhiprAya mahattvano gaNAto. mogalasAheba bhaNAvavAmAM khUba hoziyAra ane zistamAM atyaMta kaDaka hatA. aMgrejI bhASA ane kavitA emanA priya viSayo. kavitA teo evI sarasa rIte zIkhavatA ke enA saMskAra Aje paNa tAjA che. zALAnA vidyArthIo mATe temaNe "Popular Recitals' nAmano daLadAra kAvyagraMtha saMpAdita karyo hato. aMgreja kavionA jIvana ane kAvyo vize emaNe amArI pAse eka suMdara hastalikhita aMka taiyAra karAvyo hato, jemAM kavi loMgaphelo vize mAre lakhavAnuM AvyuM hatuM. tenuM smaraNa Aje paNa eTaluM ja tAjuM che. mArA sahAdhyAyI mitra zrI ratanacaMda jhaverInA akSara sarasa, maroDadAra hatA. eTale hastalikhita aMka temanI pAse lakhAvyo hato. kavionAM nAmanAM zIrSako kalAtmaka rIte lakhavAnuM kAma amane, DraoNiMga klAsanA keTalAka vidyArthIone soMpavAmAM AvyuM hatuM. aMgrejI bhASA zIkhavavA mATe te divasomAM liMgavAphona- Linguaphone-nI madada amArI zALAmAM levAtI hatI. aMgrejI bhASAmAM zabdo, vAkyo aMgrejI kevI rIte uccAre che, tenI laDhaNa kevA prakAranI che te vargamAM grAmophona rekorDa vagADIne amane samajAvavAmAM AvatuM. LinguaphonenI sagavaDa phakta amArI zALAmAM ja hatI. enI rekarDa iMglenDathI AvatI. muMbaInI ghaNIkharI zALAo karatAM amArI bAbu panAlAla hAIskUla Adhunika ane pragatizIla che enI amane AvAM badhAM Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2OO vaMdanIya hRdayasparza sAdhanone kAraNe pratIti thatI. muMbaI yunivarsiTI taraphathI levAtI meTrikanI parIkSAmAM pahelA dasa vidyArthIomAM bAbu panAlAlanA vidyArthIo vakhatovakhata jhaLakatA. ethI amArI zALA bhAre prakhyAta thaI gaI hatI enuM amane gaurava hatuM. | mogalasAheba amane aMgrejI to sarasa bhaNAvatA, paNa sAthe sAthe potAnA vidyArthIone sArI Tevo paDe tathA temanA para sArA saMskAra paDe te mATe teo khUba cIvaTa rAkhatA. dareka vidyArthInA akSara sArA hovA joIe. te mATe amane mahAvaro karAvatA. emaNe kaoNpIbuka kADhelI te amane cAlatI, gujarAtI, aMgrejI ane devanAgarI - e traNamAM emanA potAnA akSara paNa motInA dANA jevA hatA; mogalasAhebanA akSara kyAreka to barAbara chApelA jevA lAge. uMmara vadhatAM emanA akSara jarA paNa bagaDyA nahotA. trIsa varSanI uMmare emanA jevA akSara hatA tevA ja akSara chotera varSanI vaye paNa rahyA hatA. akSara jotAM ja amane khabara paDe ke A mogalasAhebanA akSara che. zALAmAM varSanA pahelA divasathI ja sAhebe amane keTalIka sUcanAo ApI dIdhI hatI, jema ke (1) dareka vidyArthInA khIssAmAM hAtharUmAla hovo ja joIe. (2) khIssAmAM nAnakaDI pokeTa-DikSanarI hovI ja joIe. (3) dareka pAse pensila, rabara ane saMco hovAM joIe. (4) hAthanA ane paganA AMgaLAonA nakha barAbara kApelA ane svaccha hovA joIe. (5) mAthuM tela nAkhIne barAbara oLeluM hovuM joIe tathA khIssAmAM nAno kAMsako hovo joIe. (6) yuniphaoNrmanAM zarTa ane penTa upara eka paNa DAgha na hovo joIe, badhAM baTana barAbara hovAM joIe tathA bUTa-caMpala svaccha ane cakacakita hovAM joIe. A badhA niyamo mATe judA mArksa hatA. rojeroja vargamAM pahelI pAMca miniTa A niyamo pramANe tapAsa karI mArkasa ApavA mATe rAkhavAmAM AvI hatI. mogala sAhebe pADelI e suTevono lAbha varSo sudhI ghaNA vidyArthIone maLyo che. potAnA vidyArthIo bhaNavAmAM temaja sAmAnya jJAnamAM bIjI zALAnA vidyArthIo karatAM caDiyAtA bane te mATe teo bIjI ghaNI vastuo paNa zIkhavatA. eTalI nAnI uMmare amane tAra ke manIoNrDara kema karavAM, posTakArDamAM kema vyavasthita lakhavuM, TapAlanI TikiTa kyAM keTalA aMtare coDavI, Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indrajita mogala 201 vagere nAnI nAnI vyavahAru bAbato vize paNa teo cIvaTapUrvaka zIkhavatA. muMbaInI anya koI zALAmAM AvI vastuo zIkhavavAmAM AvatI nahi. vaLI amArI eTalI nAnI uMmare darekanI potAnI sahI (Signature) kevI hovI joIe te batAvI teno mahAvaro karAvyo hato. muMbaImAM vedhazALA, sarakArI TaMkazALA, myujhiyama, janarala posTa oNphisa, TAimsa opha inDiyA presa, myunisipala kaoNrporezana, borIbaMdara relave sTezana, porTa TrasTa, jImakhAnuM, TAuna haoNla vagere mahattvanAM sthaLonI mulAkAte teo laI jatA ane darekanI kAryavAhI vigatavAra samajAvatA. AthI bAbu panAlAla skUlano cothA dhoraNanA vidyArthI muMbaInA sarerAza vidyArthI karatAM vadhu jANakAra ane susajja raheto. mogalasAheba vargamAM bahu ja kaDaka hatA, paraMtu eTalA ja bhalA hatA. aMgrejI cothA dhoraNamAM huM navA vidyArthI tarIke dAkhala thayelo eTale sAhebanA kaDaka svabhAvanI vAta sAMbhaLI gabharAto hato. zarUAtamAM eka divasa emaNe ApelI kavitA barAbara pAkI nahi thaI zakI, moDhe bolavAmAM bhUla paDI ke tarata ja kaDaka avAje emaNe gussAmAM kahyuM : "benca para UbhA thAo." huM benca para Ubho thayo. emaNe kahyuM. "AkhuM varSa mArA piriyaDamAM benca para UbhA UbhA bhaNavuM paDaze." ATalI badhI kaDaka zikSAthI huM to ekadama DhIlo thaI gayo. mArI jema bIjA paNa cha-sAta vidyArthIone e ja pramANe zikSA thaI. bhaNAvatAM bhaNAvatAM pAMceka miniTa vItI haze tyAM temaNe kahyuM, "besI jAva. paNa have jo bhUla paDaze to AkhuM varSa benca upara UbhA rahevuM paDaze." tyArathI ame badhA mogalasAhebanA piriyaDamAM bahu cIvaTathI abhyAsa karatA thaI gayA hatA. 1944mAM meM meTrikanI parIkSA ApI tyAM sudhI mogalasAheba sAthe emanA vidyArthI tarIke gADha paricaya rahyo. kaoNlejamAM dAkhala thayA pachI zALA sAtheno saMparka divase divase ocho thato gayo. senTa jheviyarsa kaoNlejamAM abhyAsa karIne bI.e. ane ema.e.nI parIkSA meM ApI ane e ja kaoNlejamAM lekjharara tarIke huM joDAyo. tyArathI mogalasAheba sAtheno paricaya pharI pAcho tAjo thayo. zALAmAM hato tyAre varganA ghaNA vidyArthIomAMnA eka vidyArthI tarIke paricaya hato. have temaNe mane eka vidyArthImitrano Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 vaMdanIya hRdayasparza darajjo Apyo. amAro saMbaMdha gADha thato gayo. ghare javA-AvavAnuM paNa cAlu thayuM. zALAmAMthI pasAra thaI gayelA koI koI vidyArthIo sAthe mogalasAheba ghare javA-AvavAno premabharyo niHsvArtha saMbaMdha bAMdhatA. teo mArA ghare ghaNI vAra sahakaTuMba AvavA lAgyA. amAro guru-ziSyano saMbaMdha have kauTuMbika saMbaMdhamAM pariNamyo. kyAreka sAheba bahAragAma hoya to emanAM patnI sulocanAbahena eTalA ja premathI amane AvakAre ke sAhebanI gerahAjarI amane lAge nahi. divALInA divase sAheba acUka amArA ghare AvyA hoya, dara besatA varSanA divase ame temanA ghare avazya page lAgavA jaIe. A amAro kAyamano zirasto banI gayo hato. zALA choDyA pachI mAre sAheba sAthe nikaTanA paricayamAM AvavAnuM nimitta to eka graMthanuM lekhanakArya hatuM. 1955mAM eka divasa emano saMdezo Avyo. huM ghare maLavA gayo. emaNe kahyuM, "muMbaI sarakAranA keLavaNI khAtAmAM vizeSa vAMcana tarIke maMjUra karAvavA mATe pustako soMpavAnAM che. amArA pablizarsa mesarsa karasanadAsa eNnDa sansa (sUrata) taraphathI eka pustaka suprata karavAnuM che. evaresTa upara pustaka lakhAvavAno vicAra karyo che. e pustaka tame lakhI Apo.' meM sAhebanI e darakhAsta svIkArI pustaka lakhavuM cAlu karyuM. e pustaka lakhavA mATe AdhAra tarIke joItAM aMgrejI pustako tathA Itara ghaNI sAmagrI emaNe ekaThI karI ApI ane "evaresTanuM ArohaNa' nAmanuM mAruM pustaka muMbaI sarakAranA keLavaNI khAtAe maMjUra karyuM. tyArathI mogalasAhebanA ghare javAnuM ghaNuM vadhI gayuM. emanA aMtaraMga saMbaMdhamAM AvavAnuM thayuM. teo potAnA putranI jema mane gaNatA, potAnI aMgata vAto karatA ane muMbaInA sAhityika jagata vize aMgata abhiprAya paNa vyakta karatA. evaresTanuM ArohaNa' lakhatI vakhate meM joyuM ke karasanadAsa enDa sansanAM ane ena. DI. mahetAnI kaMpanInAM ghaNAM pustakonAM mudraNanI javAbadArI mogalasAheba svIkAratA. kAgaLa, TAIpa, le-AuTa, mathALAM, citrono blaoNka ityAdi badhI ja vastuo teo jhINI najare tapAsatA. eka paNa bhUla vagaranuM, sarasa mudraNavALuM, hAthamAM letAM ja gamI jAya tevuM pustaka Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Indrajita mogala 203 taiyAra karavuM e mogalasAhebanI eka zokhanI pravRtti hatI. temanI cIvaTa keTalI badhI hatI tenI "evaresTanuM ArohaNa'nA prakAzananA prasaMge pratIti thaI hatI. "evaresTanuM ArohaNa'nAM joI, sudhArIne huM sAhebane Apato. mArA tapAselAM prapha pachI sAheba pote joI jatA ane emAM lAla penathI bhUlo sudhAratA. e vakhate mArA tapAselAM mUphamAM ghaNA badhA lAla sudhArA joI huM to camakI gayelo ke ATalI badhI bhUlo kevI rIte rahI gaI haze ! paraMtu barAbara joyuM to samajAyuM ke e bhUlo joDaNInI na hatI, kaMpojhiMganI hatI. kAno ke mAtrA avaLA mukAI gayAM hoya, TAipa ghasAyelo ke jarA tUTelo vaparAyo hoya, sarakho lAge chatAM koI roMga pheIsano TAIpa hoya, be TAIpa vacce ke be zabdo vacce mApa karatAM vadhAre-ochI jagA rakhAI hoya, anusvAra barAbara UThyo na hoya - ityAdi eTaluM badhuM jhINI najare teo jotA ke prathama najare ApaNane je bhUla na dekhAI hoya te varSonA mahAvarAthI teo tarata pakaDI pADatA. mogalasAhebe mane lekhananA kSetramAM praveza karAvyo eTalA mATe evaresTanuM ArohaNa' pustaka meM emane arpaNa karyuM hatuM. pachIthI to mArA lekhanakAryamAM teo satata rasa letA rahyA hatA. keTalAMka varSa pahelAM "Buddhism - An Introduction' nAmanuM mAruM pustaka taiyAra thayuM tyAre enA mudraNakAryanI badhI ja javAbadArI emaNe premathI saharSa uThAvI lIdhI hatI. mogalasAhebe zALAmAMthI nivRtta thayA pachI mudraNakAryane potAnA zokhanI eka moTI pravRtti banAvI dIdhI hatI. roja savAre grAnTa roDanA gharethI cAlatAM carniroDa sTezana pAse AvelA potAnA mitranA eka presamAM teo pahoce. savAranA navathI sADA dasa sudhI teo acUka tyAM beThA ja hoya. meTara sudhAre, prUpha tapAse ane kAma vadhyuM hoya to ghare paNa laI jAya. judI judI saMsthAo ke vyaktionAM pustakonAM kAma, mahenatANAnI kAMI paNa apekSA vagara, premathI teo karI ApatA. mogalasAhebane koI kAma soMpavA jAya ane emaNe nA pADI hoya evuM bhAgye ja banatuM. kaMI paNa mahenatANuM lIdhA vinA teo harSapUrvaka kAma karI Ape, tema chatAM emanAmAM cokasAI ane javAbadArInuM bhAna eTaluM ja. nizcita samaye emanuM kAma thayuM ja hoya. emane sopelA kAma mATe pUrepUro AdhAra rAkhI zakAya. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 vaMdanIya hRdayasparza bhASA, joDaNI ane TAipogrAphI vagerenI sUjha ane cokasAInA kAraNe mahArASTra sarakAranA ejyukezana baoNrDanI gujarAtI ane bIjA viSayonI samiti sAthe jIvananA aMta sudhI teo saMkaLAyelA rahyA hatA. ejayukezana baoNrDane temanA kAmamAM saMpUrNa vizvAsa hato. emanI salAha mUlyavAna gaNAtI. emanA avasAnanA thoDA vakhata pahelAM mogalasAhebanA gharethI pustakonuM eka pekeTaAvyuM. kholIne joyuM to emAM mArAM lakhelAM pustako hatAM. Ajadivasa sudhI meM emane bheTa ApelAM e mArAM prakAzita thayelAM pustako hatAM. mane navAI lAgI. kema pAchAM mokalyAM haze? huM vicArato hato tyAM emano phona Avyo. kahyuM, "badhAM pustako meM vAMcI lIdhelAM che. mAre have enI jarUra nathI. meM mAro parigraha ocho karavA mAMDyo che. tamArAM pustako game tene ApI dauM tenA karatAM tamane japAchAM mokalyAM che, jethI tamane yogya lAge tema upayoga karI zako. bIjA keTalAka lekhakone paNa emanAM pustako pAchAM mokalyAM che, eTale mAThuMnalagADazo. huM dhIme dhIme jIvanano bhAra haLavo karI rahyo chuM." vRddhAvasthA Ave ane potAnA rasanA ane zokhanA viSayamAM ke potAnA vyAvasAyika viSayamAM potAnAM saMtAnone emanI anya prakAranI kArakirdIne kAraNe rasa na hoya to potAno te prakArano parigraha potAnI hayAtImAM ja ocho karI nAkhavAnuM mana keTalIka dIrghadarzI vyaktione thatuM hoya che. potAno vyAvasAyika kALa atyaMta sakriyapaNe gALanAra vyaktione potAno nivRttikALa prakIrNa pravRttiothI parANe bharavAnuM jayAre AvI paDe che tyAre emanuM aMtara emane aMdarathI korI khAya che. kyAreka vRddhAvasthAmAM zarIra svastha hovA chatAM niSkriyatA ke nirarthakatAno nirveda pragaTa thAya che ane jIvana bojArUpa lAge che. kyAreka vRddhAvasthAmAM potAnA samAja sAthe, potAnAM svajano sAthe, are khuda potAnI jAta sAthe tAla ane saMvAditA tUTe che tyAre jIvana asahya banI jAya che. eve vakhate UrmilatAnI koI evI saghana kSaNa AvI jAya che ke jyAre vivaza banI gayelo mANasa Atmavilopana karI bese che. manuSyanuM mana akaLa che. mogalasAhebe svecchAe potAnuM jIvana acAnaka kema pUruM karI nAkhyuM eno uttara koNa ApI zake? Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 vijaya maracanTa zrI vijaya maracanTanuM maMgaLavAra, tA. ra7mI oNkTobara 1987nA roja avasAna thatAM krikeTanA kSetranI ane samAjasevAnA kSetranI eka tejasvI vyaktinI ApaNane khoTa paDI che. emanI ciravidAyathI mane samAjasevAnA kSetre eka murabbI-mArgadarzakanI khoTa paDI che. zALA ane kaoNlejanA abhyAsakALa daramiyAna krikeTa mArI priya ramatomAMnI eka hatI eTale muMbaImAM ramAtI krikeTameca jovA ame mitro jatA tyAre vijaya maracanTa amArA priya khelADI hatA. gujarAtI, marAThI, madrAsI ke hiMdu, musalamAna, pArasI jevA prAdezika, bhASAkIya ke komI bhedo tyAre na hatA (joke briTiza rAjaya daramiyAna hiMdu, musalamAna, pArasI ema komavAra TesTameca dara varSe ramAtI) to paNa vijaya maracanTa gujarAtI khelADI che enuM amane gaurava thatuM. | vijayabhAInA nikaTanA saMparkamAM AvavAnuM mAre samAjasevAnA nimitte banyuM. krikTanA kSetre nivRtta thayA pachI vijayabhAIe muMbaImAM mAnavatAnuM, samAjasevAnuM kArya vegathI upADyuM. aneka duHkhI lokonA saMparkamAM teo AvyA ane temanA jIvanamAM sukhazAMti kevI rIte ANI zakAya e mATenI vividha yojanAo teo ghaDavA lAgyA. emano anubhava paNa divase divase samRddha banavA lAgyo. emanI pAse sAMbhaLatAM khUTe nahi eTalA jAtaanubhavanA kissAo garIba lokonA duHkhanA hatA. amArA jaina yuvaka saMghanA upakrame cAlatI paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM vyAkhyAna ApavA mATe vinaMtI karavA huM vijayabhAInI oNphisamAM keTalAMka varSa pahelAM gayo hato. eka garbhazrImaMta, sukhI, tejasvI mANasa, vaLI krikeTanA kSetranI nAmAMkita vyakti garIba lokonA du:khamAM sAcA dilathI rasa laI kaMIka karI chUTavA icche che e jANIne AnaMda thayo hato. keTalAya zrImaMtono ane ramatagamatanA kSetranI nAmAMkita vyaktiono nivRttikALa klaba ane pArTIomAM vItato hoya che. eNe jAte garIbI veThI na hoya tevI vyaktine garIbonI yAtanAono vAstavika khyAla Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 vaMdanIya hRdayasparza ocho Ave che. kyAreka to vicAra sudhdhAM paNa Avato nathI. vijayabhAI pAsethI emanAM sevAkAryanI thoDIka jhalaka sAMbhaLIne emanA pratye bahu Adara thayo. teo potAnI oNphisamAM potAnuM kAma karatA jAya ane amArI sAthe vAtano dora paNa cAlu rAkhe. Tebala para AvatA-jatA kAgaLo ane phAilo upara najara pheravatA jAya ane potAnA anubhavo varNavatA jAya. vAMcavA mATe betALAM camAM joIe ane vAtacIta karavA mATe camAMnI jarUra rahe nahi. eTale kAM to ghaDIe ghaDIe cazmAM utAravAM paDe athavA bAyaphokala cazmAM paheravAM paDe. vijayabhAI evA camAM paheratA ke jemAM nIcenA ardhA bhAgamAM vAMcavA mATeno kAca hoya ane uparano ardho bhAga khAlI hoya eTale teo jyAre Tebala para besIne kAma karatA amArI sAthe vAta karatA hoya tyAre camAMnI phremamAMthI uparanA aDadhA khAlI bhAgamAMthI narI AMkhe nihALatA. emanI e lAkSaNika mudrA cirAMkita banI gaI hatI. vijayabhAI naeNzanala esosiezana phaoNra blAinDa nAmanI saMsthAmAM pramukha hatA. emanI bhalAmaNathI amArA saMghanA upakrame aMdha ane apaMga lokone Arthika rIte pagabhara banavA mATe sTola, Teliphona bUtha, sIvavAnA saMcA vagere ApavAnI yojanA hAtha dharavAmAM AvI hatI. e yojanA mATe paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM vijayabhAInA preraka udbodhana pachI amane dAtAo taraphathI amArI apekSA karatAM ghaNo badho sAro sahakAra maLyo hato. tyAra pachI e yojanAnusAra jyAre paNa aMdha ke apaMga vyaktine sTola ke Teliphona bUtha karAvI ApavAno prasaMga Ave tyAre vijayabhAI te mATe khAsa kAryakrama goThavatA ane dAtAone hAthe tenuM uddhATana karAvatA. evA ghaNA badhA kAryakramomAM saMghanA hoddedAro ane anya sabhyo vijayabhAIne maLatA. AvA kAryakramo vakhate vijayabhAIno AnaMda samAto nahoto. emanA vyaktitva ane vaktavyamAMthI e spaSTa jaNAI AvatuM. eka mizanarInI Dhabe emaNe A kAma upADyuM hatuM. garIbo mATenI yojanAo vize vicAraNA karavA mATe vijayabhAIne maLavA mATe muMbaImAM carcageTa khAte sI. sI. AI. klabamAM miTiMga goThavAtI. vijayabhAIe "nAsioha nAmanI saMsthAnI sthApanAmAM sakriya kArya karyuM. cembaramAM AvelI e saMsthAnI mulAkAta levA mATe vijayabhAIe Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijaya maracanTa 207 amArA saMghane nimaMtraNa ApyuM hatuM. apaMgone tAlIma ApI svAzrayI ane pagabhara karavA mATenI A eka pratiSThita saMsthAne rAjya ane kendranI sarakAra taraphathI tathA videzI saMsthAo taraphathI ghaNo sAro Arthika sahakAra sAMpaDyo hato. saMghanA upakrame apaMgone Arthika sahAya ApavAnI yojanA karavAmAM AvI hatI ane e nimitte paNa vijayabhAIne maLavAnuM ghaNI vAra banyuM hatuM. duHkhI lokonuM duHkha haLavuM karavA mATe teo keTalo jabaro puruSArtha karI rahyA che te joI harSa thato hato. | vijayabhAInI samAjasevAnuM kSetra aMdha ane apaMgone pagabhara karavA mAtramAM sImita rahyuM nahotuM. evI vyaktionI yogyatAno vicAra karIne kyAreka teo evAM be pAtronAM lagna paNa goThavI ApatA. koI strIne dhaNIno trAsa hoya ke koI duHkhI strI-puruSane ghara ke jamInano prazna hoya, koIne chUTAcheDA levA hoya to tevA garIba mANasone paragaju vijayabhAI vakIlanI maphata sevA meLavI ApI korTanA kAmakAjamAM paNa sahAya karatA. ATaluM badhuM kAma karanArI vyaktine mAthe patra dvArA ke Teliphona dvArA ke rUbarU mulAkAta dvArA samaya phALavavAno Ave to tene kyAreka thAka paNa lAge, paraMtu vijayabhAI du:khI vyakti potAnI ekanI eka vAta vAraMvAra kahe to paNa kaMTALatA nahi. balake samabhAva ane sahAnubhUtithI pUro samaya ApI vAta sAMbhaLatA ane yogya mArgadarzana ke salAha-sUcana ApatA. ATaluM badhuM kAma karatA hovA chatAM emanAM vANI ane vartanamAM, emanA khAnadAna bhATiyA kuTuMbanI svAbhAvika vinamratA Dagale ne pagale dekhAtI. krikeTanA khelADI tarIke vijayabhAInI pratibhA ane pratiSThA anokhI hatI. krikeTamAM paNa teo kheladila ane siddhAMtavAdI hatA. eka bAju khelADI tarIke potAnI pratiSThAnuM hita hoya ane bIjI bAju AkhI TImanuM hita hoya to teo TImanA hitane khAtara potAnI aMgata siddhine jatI karatA. TImane khAtara sadI-saMcarI karavAnI taka maLI hoya to te paNa teo jatI karatA. krikeTanI TesTamaeNcomAM opaniMga beTsamena tarIke vijayabhAInI khyAti ghaNI moTI hatI. teo daDha vizvAsapUrvaka ghaNA rana karI zakatA. krikeTanA itihAsamAM rananI sarerAzanI dRSTie breDamena pachI vijayabhAInuM nAma gaNAya che. 'lagakaTa'nA prakAranA phaTakA mAravAnI emanI zailI AMtararASTrIya khyAti pAmelI Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 vaMdanIya hRdayasparza hatI. kaoNmenTeTara tAlyAkhAna ene "vijulA-kaTa' tarIke oLakhAvatA. kuneha tathA tAkAtathI jarA paNa saMkSobha pAmyA vagara pUrI svasthatAthI ramavAnI emanI paddhatie krikeTanA kSetramAM emane ghaNI moTI siddhi apAvI hatI. pratiSThAnI Toce hatA tyAre ja vijayabhAI krikeTamAMthI nivRtta thaI gayA. teo kahetA ke sArA khelADIe pratiSThAnI Toce pahoMcatAM ja nivRtta thaI javuM joIe. koI paNa sthAnane jhAjho vakhata vaLagI rahIne jhAMkhuM pADavuM te yogya nathI. emanI e sUjha ane samaja Adarane pAtra gaNAI hatI. vijayabhAInI mukhya kArakirdI to krikeTanA khelADI tarIkenI hatI. paraMtu samAjasevAnA kSetre jhaMpalAvyA pachI teo kahetA ke "krikeTa e jo mArA jIvananI pahelI iniMga che, to samAjasevA e bIjI iniMga che. uparavALo chello baoNla nAkhaze eTale ApaNe AuTa thaI jaIzuM." samAjasevAnuM kArya karavAnI sAthe sAthe vijayabhAIno krikeTano rasa sAdaMta jaLavAI rahyo hato. ghaNAM varSo sudhI emaNe reDiyo uparathI TesTamecanI raniMga kaoNmenTarI ApI hatI. spaSTa bulaMda avAje pUrI samaja sAthe apAtI emanI komenTarI sAMbhaLavI e paNa eka lahAvo hato. reDiyo upara cahero dekhAvAno prazna na hoya, mAtra avAja ja saMbhaLAya. e avAja ane zailIthI tarata ja khabara paDe ke A kaoNmenTarI vijayabhAInI che. TI.vI. upara maeNcanuM prasAraNa zarU thayA pachI videzamAM ramAtI meca jovA mATe aDadhI rAte jAgIne teo potAnA ghare TI.vI. cAlu karatA. duniyAbharanI krikeTanI pravRttithI teo jIvananA aMtima samaya sudhI pUrepUrA ane satata mAhitagAra rahyA hatA, ane te mATenI vividha samitiomAM sakriya sabhya tarIke temaNe potAnI sevA ApI hatI. chellAM keTalAMka varSomAM uMmara ane kAmanA bojAne kAraNe vijayabhAInI tabiyata upara asara pahoMcI hatI. hRdayaroganA gaMbhIra humalAno bhoga teo traNa vAra banyA hatA. paraMtu ethI emanI sevAnI laganI ochI thaI na hatI. eka vAra vAta nIkaLI tyAre temaNe kaheluM ke, "mArA zarIrano bahu bharoso nathI; paraMtu keTalAMka varSothI meM muMbaInI bahAra javAnuM baMdha karI dIdhuM che. muMbaImAM bhale game tyAM houM, hRdayaroganI kaMI paNa takalIpha thAya to thoDI vAramAM ja dAkatarI sAravAra maLI zake ke jethI karIne roga ugra na banI jAya. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 vijaya maracanTa khAvApIvAmAM ane savAre cAlavAmAM eTalo ja niyamita rahuM chuM. traNa traNa humalA pachI paNa huM ATaluM kAma karI zakuM chuM tenuM kAraNa mArI cIvaTa che." teo kahetA ke khAvApIvAmAM paNa teo bahu niyamita thaI gayA che. keTalAka samayathI dAktaranI salAha anusAra pANI pIvAnuM paNa temaNe baMdha karI dIdhuM hatuM. zarIrane jarUrI eTaluM pANI phaLa ane dahIMmAMthI teo meLavI letA. gharethI bahAra jatI vakhate TiphinamAM papaiyuM ane dahIM sAthe ja rAkhelAM hoya. jayAre jarUra paDe tyAre laI letA. - sva. vijayabhAInAM aneka saMsmaraNo najara sAme taravare che. teo potAnA jIvanane samRddha ane sArthaka banAvIne gayA. Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 morArajI desAI bhAratanA bhUtapUrva vaDApradhAna zrI morArajI desAIno 99 varSanI uMmare muMbaImAM tA. 10mI eprila 1995nA roja svargavAsa thayo. emaNe 100mA varSamAM praveza karyo, paraMtu zatAbdI pUrI karI zakyA nahi. temanI niyamitatA ane zArIrika svasthatA jotAM evI AzA hatI ke teo avazya 100 varSa pUrAM karaze. paraMtu kudaratanuM karavuM kaMIka juduM ja hoya che. jemanA nakhamAMye roga nahoto evA morArajIbhAI acAnaka tAvamAM paTakAyA ane tAvanI asara magaja para pahoMcI. bebhAna avasthAmAM temaNe jasaloka haoNspiTalamAM deha choDyo. jasaloka haoNspiTalamAM chellA divasomAM emane jovA mATe mulAkAtIone javA devAmAM AvatA nahotA. Ama paNa teo bhAnamAM na hatA. eTale emane aMdara jovA javAno vizeSa artha paNa nahoto. morArajIbhAInA pArthiva dehane, emanI bhAvanA anusAra amadAvAdamAM sAbaramatI nadInA taTamAM aneka mahAnubhavonI upasthitimAM agnisaMskAra karavAmAM AvyA. prakhara gAMdhIvAdI, nirdabha, satyaniSTha, mUlyaniSTha, sAdhanazuddhinA AgrahI, kuzaLa vahIvaTakartA, svataMtra vicAraka, bhagavadgItAnA upAsaka karmayogI evA sva. morArajI desAInI 99 varSanI sakriya kArakirdInA ghaTanAsabhara jIvana vize ghaNuM lakhI zakAya. emanuM vistRta jIvanacaritra lakhAyuM che. ahIM to mAtra emanA jIvananAM keTalAMka pAsAM vize aMgata smaraNo sAthe lakhavuM che. bhAratanI AjhAdInA jaMgamAM bhAga lenAra netAomAM chellAM pacAsa varSamAM eka mAtra morArajIbhAI ja evI vyakti che ke jemane badhI kakSAno sattAvAra anubhava hato. javAharalAlane sIdho vaDApradhAna tarIkeno anubhava hato. rAjyakakSAno kazo anubhava nahoto. tevI ja rIte indirA gAMdhIne paNa rAjyakakSAno anubhava nahoto. rAjIva gAMdhIne to dhArAsabhA ke lokasabhAnA sabhya tarIkeno ke rAjya ke kendranA koI pradhAna tarIkeno paNa anubhava nahoto. Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ morArajI desAI 211 morArajIbhAIne dhArAsabhAnA sabhya tarIke, kendranA pradhAna tarIke, nAyaba vaDApradhAna tarIke ane vaDApradhAna tarIkeno anubhava hato. ATalA badhA prakAranAM sattAsthAna para rahelI haju sudhI koI eka vyakti hoya to te morArajIbhAI desAI che. vaLI, teone briTiza zAsanakALa daramiyAna briTiza rAjayataMtramAM paNa DepyuTI kalekTara, provinziyala oNphisara, parsanala esisTanTa Tu kalekTara vagere prakAranAM sattAsthAnono anubhava hato ane AjhAdI pUrve 1937mAM je homarUla prAMtika sarakAranI racanA thayelI temAM bALAsAheba khera sAheba sAthe emaNe mahesUla khAtAnA pradhAna tarIke kAmagIrI bajAvI hatI. sarakArI sattAsthAno uparAMta koMgresa pakSamAM paNa emaNe gujarAta pradezanA kaoNMgresanA maMtrI tarIke, kArobArI samitinA sabhya tarIke, kAmarAja yojanA heThaLa rASTranA agraNI kAryakara netA tarIke ema vividha prakAranI kAmagIrI bajAvI hatI. morArajIbhAIe 1930mAM sAbaramatI jelamAM, 1931mAM nAsika jelamAM, 1933mAM yaravaDA jelamAM, 1941mAM sAbaramatImAM ane yaravaDA jelamAM, 1942mAM yaravaDA jelamAM ane AjhAdI pachI indirA gAMdhInA kaTokaTInA zAsanakALa daramiyAna 197pamAM sohanA jelamAM rahIne jelajIvanano paNa ghaNo anubhava lIdho hato. | morArajIbhAI sakriya rAjakAraNamAMthI nivRtta thayA tyAre zrI jaina yuvaka saMghanI vasaMta vyAkhyAnamALAmAM vyAkhyAna ApavA mATe padhAryA hatA. tyAre vyAkhyAnamALAnA pramukha tarIke meM emanI A badhI siddhio dAkhavatAM evI icchA ane AzA vyakta karI hatI ke, "have ekamAtra rASTrapatinuM pada morArajIbhAIne maLavuM bAkI che ane sakriya rAjakAraNamAMthI teo nivRtta thayA che tyAre A pada paNa temane maLaze evI AzA vyakta karuM chuM." paraMtu morArajIbhAIne e pada maLyuM nahi. maLyuM hota to rASTranI zobhA vadhata. eTaluM sAruM thayuM ke emane potAnI hayAtImAM ja "bhArataratna'no IlkAba maLyo hato. pAkistAne paNa emane sarvocca ilkAba "nizAne pAkistAna Apyo hato. bhAratanA duzmana gaNAtA rASTramAM paNa morArajIbhAInI suvAsa kevI hatI enI e pratIti karAve che. bhArata ane pAkistAna ema baMne rASTronA sarvocca ilkAba meLavanAra eka ma. . --kti hoya to te morArajIbhAI ja che. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 vaMdanIya hRdayasparza morArajIbhAIne najIkathI maLavAno sauthI pahelo prasaMga mane 1952mAM prApta thayo hato. tyAre teo muMbaI rAjyanA mukhya maMtrI banyA hatA. te varSe huM belagAmamAM lazkarI tAlIma levA gayo hato. belagAma tyAre muMbaI rAjayamAM hatuM. morArajIbhAI rAjyanA mukhya maMtrI tarIke belagAmanA miliTarI senTaranI mulAkAta lenAra hatA. teo amArI pareDanI salAmI lenAra hatA. ane miliTarI mesamAM amArI sAthe bhojana lenAra hatA. AjhAdI pachI haju thoDAM ja varSa pasAra thayAM hatAM. briTizaronI lazkarI eTikeTa haju cAlu ja hatI. eTikeTano mukhya prazna A hato : miliTarI mesamAM ke pareDanA medAnamAM koI paNa vyakti caMpala paherIne jaI na zake. bUTamojAM paherIne ja javuM paDe. vaLI koI paNa vyakti mesamAM bhojana mATe dhotiyuM ke pAyajAmo paherIne na jaI zake, penTa ja paheravuM paDe. morArajIbhAI dhotiyuM ane caMpala paherIne AvavAnA hatA. vaDApradhAna javAharalAla bUTa paheratA ane dhotiyuM nahotA paheratA. emanAthI lazkarI oNphisaro TevAI gayA hatA, paraMtu dhotiyuM ane caMpalathI haju TevAyA nahotA. miliTarImAM eTikeTano eTale ke ziSTAcArano bhaMga e ghaNI gaMbhIra bAbata gaNAya. vastutaH guno ja lekhAya che. morArajIbhAI mATe bUTamojAM ane lazkarI yuniphaoNrma taiyAra rAkhavAmAM AvyAM hatAM, paraMtu e kahevAnI hiMmata koNa kare, ane jo teo na mAne to zuM thAya ? amArA kamAnDiga oNphisara A bAbatamAM je bahu gussAmAM hatA te chellI ghaDIe DhIlA paDI gayA. amArI oNphisaronI mITiMgamAM temaNe jAhera karyuM ke, "ApaNAthI kazuM kahI zakAze nahi. eTikeTano bhaMga thAya te joyA karavo paDaze." - morArajIbhAI mulAkAta mATe AvyA. teo prasannavadana hatA, paNa amArA kamAnDiga oNphisaranA caherA para kRtrima prasannatA hatI. bIjA oNphisaro paNa jhaMkhavANA paDI gayA hatA. morArajIbhAIe amArI sAthe dhotiyuM ane caMpala paherIne bhojana lIdhuM. belagAmanA miliTarI senTaramAM pahelI vAra eTikeTanA bhaMgarUpa aitihAsika ghaTanA banI gaI. bhojana pachI ame badhA oNphisaro beThakanA khaMDamAM beThA. temanI sAthe vAta karavAnI mane paNa taka maLI. oNphisaramAM gujarAtI tarIke huM eka ja hato. huM lazkarI tAlIma lauM chuM e jANIne emane AnaMda thayo. vaLI huM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ morArajI desAI 213 jaina chuM e jANIne emane Azcarya thayuM. khAnapAnamAM mane kaMI muzkelI nathI paDatI ane mane yogya zAkAhAra maLI rahe che e jANIne emane saMtoSa thayo hato. huM kaI kaoNlejamAM kayo viSaya bhaNAvuM chuM te paNa emaNe mane pUchayuM. thoDI miniTa mATenI A amArI anaupacArika vAto emane mATe to anekamAMnI eka hatI. emane yAda paNa na rahe, paNa pacIsa varSanI vaye mane rAjyanA mukhyamaMtrI sAthe vAta karavAnI taka maLI e mAre mATe yAdagAra ghaTanA hatI. alabatta, tyAra pachI to emane maLavAnuM ghaNI vAra thayuM hatuM. morArajIbhAIne jyotiSamAM UMDI zraddhA hatI. imarajansI pahelAM eka vakhata amArI sAthenI vAtacItamAM temaNe kahyuM hatuM ke, pote jarUra bhAratanA vaDApradhAna thavAnA che. potAnI janmakuMDaLImAM evo yoga che. morArajIbhAInI e vAta sAcI paDI hatI. vaDApradhAnanA padethI nivRtta thayA pachI eka vakhata morArajIbhAIne mAre maLavAnuM thayuM tyAre emaNe vAtavAtamAM kahyuM hatuM ke jyotiSanA AdhAre indirA gAMdhI karatAM pote vadhu jIvavAnA che. indirA gAMdhI tyAre pharIthI vaDAMpradhAna thayAM hatAM. indirA gAMdhInI hatyA thaI ane teo morArajIbhAI karatAM vahelAM vidAya thayAM, paraMtu e hatyA na thaI hota to paNa indirA gAMdhInuM AyuSya lAMbuM nathI evuM morArajIbhAI mAnatA hatA. eka vakhata vAtacItamAM emaNe indirA gAMdhIno nirdeza karatAM kahyuM ke, indirA gAMdhI potAne thayelA koI gaMbhIra roganI jAherAta thavA detAM nathI, paraMtu teo niyamita vadhu pramANamAM korTijhanano Dojha le che. te parathI lAge che ke emanuM zarIra vadhu samaya TakI zakaze nahi. alabatta indirA gAMdhInI hatyA thaI eTale emanA svAsthya vizenI A vAtanI to mAtra aTakaLa ja karavAnI rahe che. morArajIbhAIne kizorAvasthAthI ja nisargopacAramAM zraddhA hatI. teo javalle ja mAMdA paDyA haze. temaNe kyAreya elopathInI davAo lIdhI nahotI. temaNe kyAreya baLiyA-achabaDA mATe rasI mukAvI nahotI. je vakhate AkhI duniyAmAM koI deza rasI mukAvyA vagaranI game tevI moTI vyakti hoya to paNa tene potAnA dezamAM praveza ApatI nahotI te vakhate paNa morArajIbhAI rasI mukAvyA vagara duniyAnA ghaNA dezomAM jaI AvyA hatA. emanA pratyenA mAnanA kAraNe AvI chUTa emane apAtI hatI. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 vaMdanIya hRdayasparza morArajIbhAIne zivAmbumAM ghaNI zraddhA hatI. jIvanabhara emaNe e prayoga karyo. temaNe yuvAna vayathI brahmacaryavrata aMgIkAra karI lIdhuM hatuM, ethI paNa emanuM svAthya sAruM rahetuM hatuM. teo game tevI paristhitimAM asvastha thatA nahi. sadAcArI hamezAM nirbhaya hoya che. morArajIbhAInA jIvanamAM evI nirbhayatA hatI. morArajIbhAI potAnAM dainika kAryomAM niyamitatA cIvaTapUrvaka rAkhatA. roja savAranA cAra vAge UThI jatA. vyAyAma ke yogAsano karatA, snAna mATe teo sAbuno upayoga karatA nahi, paNa zarIra barAbara coLI-ghasIne snAna karatA. emanA paga paNa atyaMta svaccha rahetA. nevuM varSanI uMmare paNa emanA paganA nakha lAla lAla rahetA. jema snAnanI bAbatamAM tema bhojananI bAbatamAM paNa teo niyamita hatA. savAre dasanA Takore teo jamavA besatA. game tyAre game te prasaMge javAnuM hoya, teo potAnA jamavAnA samayanI spaSTatA karatA. je koI e samaya sAcavI zake tenuM ja nimaMtraNa svIkAratA. ghATakoparamAM eka vakhata emanA pramukhapade sabhA yojAI hatI. sabhA pachI zrI durlabhajI khetANIne tyAM emane jamavAnuM hatuM. durlabhajIbhAIe cImanalAla cakubhAIne tathA mane nimaMtraNa ApyuM hatuM. sabhAmAM pahelA be-traNa vaktAo lAMbuM bolyA, paraMtu morArajIbhAIe to potAno samaya thayo eTale bIjA vaktAone paDatA mUkI potAnuM vaktavya cAlu karI dIdhuM ane tarata sabhA pUrI karIne durlabhajIne tyAM pahoMcI gayA hatA. AhAramAM morArajIbhAI lasaNa niyamita letA. roja lasaNanI dasabAra kAcI kaLI teo khAtA, ethI potAnuM svAthya sAruM rahe che ema kahetA. teo dUdha gAyanuM pItA, mAkhaNa gAyanA dUdhanuM khAtA. pote sattA para pradhAna ke vaDApradhAnanA pade rahyA hatA tyAre emanA maMtrI dareka sthaLe agAuthI sUcanA ApI sthAnika kAryakartAo pAse A badhI sagavaDa karAvatA. mane yAda che ke eka vakhata naDiAdamAM eka kAryakramamAM morArajIbhAI AvavAnA hatA tyAre Agale divase rAtre agiyAra vAge kAryakartAone yAda AvatAM gAyanA dUdhanA mAkhaNa mATe doDAdoDa karI mUkI hatI. morArajIbhAI kyAreka AkarA svabhAvanA banI jatA. kyAreka haThIlA ane utAvaLiyA paNa banatA. ema chatAM lokomAM ane khAsa karIne gujarAtanA Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 morArajI desAI gujarAtIomAM temane mATe mAnabharyuM sthAna hatuM. temane mATe "sarvocca' zabda rUDha thaI gayo hato. paraMtu jUnA muMbaI rAjyamAM jyAre gujarAta ane mahArASTra sAthe hatAM tyAre DAMganA praznanI bAbatamAM morArajIbhAIe abhiprAya ApavAnI je utAvaLa karI hatI tene lIdhe gujarAtanI prajA nArAja thaI hatI. muMbaI rAjayamAM jayAre bI. jI. khera mukhya maMtrI hatA ane morArajIbhAI nAyaba mukhya maMtrI hatA e vakhate kheranI sAthe morArajIbhAIe DAMga jillAnI UDatI mulAkAta lIdhI ane be-cAra gAma pAsethI jIpamAM pasAra thatA loko sAthe vAtacIta karI ane te loko marAThImAM bolyA eTale morArajIbhAIe muMbaImAM AvIne jAherAta karI ke DAMganI bhASA marAThI che. morArajIbhAInI A jAherAta utAvaLI ane abhyAsa vagaranI hatI. ene lIdhe muMbaI rAjyanA vibhAjana vakhate gujarAtane ThIka ThIka sahana karavuM paDyuM hatuM. DAMga jillAnA netAo sva. choTubhAI nAyaka ane bIjAo sAthe DAMgamAM jaIne meM A aMge vAtacIta karI hatI tyAre kherasAhebanA adhikArIoe loko pAse marAThImAM bolAvavAnuM kevI rIte nATaka goThavyuM hatuM tenI badhI vigata jANavA maLI hatI. DAMga mahArASTramAM jAya nahi te mATe teone keTalo badho pratikAra karavo paDyo hato ane gAmegAma jaIne pracAra karavo paDyo hato tenI kaDIbaddha vigato jANavA maLI hatI. morArajIbhAI muMbaI rAjayanA mukhya pradhAna banyA tyAre emanI kIrtino madhyAhna jhaLahaLato hato. paraMtu emanA AkhAbolA svabhAvane kAraNe keTalAMka vartuLomAM teo aLakhAmaNA thayA hatA. bIjI bAju, morArajIbhAI pote svaccha hovA chatAM emanA nAmano durupayoga thavA lAgyo hato. thoDeghaNe aMze morArajIbhAI pote paNa e vize jANatA haze. AvI vAto rAjadvArI vartuLomAM prasaryA vagara rahe nahi. potAnAM sagAMsaMbaMdhIo dvArA uThAvAtA sattAnA geralAbho keTalIka vAra gerakAyadesaranA nathI hotA, paraMtu ethI netAnI pratibhAne jhAMkhapa to lAge ja che ane lAMbe gALe evI vAto netAnI pragatine rUMdhe che. morArajIbhAInA jIvanamAM paNa evI vAdaLI AvIne pasAra thaI gaI hatI ema manAya che. morArajIbhAInI zakti jotAM naherue 1956mAM emane kendramAM pradhAna banAvyA hatA. tyAre siniyoriTImAM emano naMbara cotho hato. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 vaMdanIya hRdayasparza naheru pachI maulAnA AjhAda ane goviMda vallabha paMta hatA ane cothe sthAne morArajIbhAI hatAM. maulAnA AjhAda ane goviMda vallabha paMtanAM avasAna thatAM morArajIbhAI bIje naMbare AvyA. naherune e gamyuM nahi, kAraNa ke pote na hoya tyAre morArajIbhAI vaDApradhAna bane. naherunI icchA potAnI gAdI indirAne soMpavAnI hatI. eTale naherue "kAmarAja yojanA'nI cAlabAjI UbhI karI ane pakSanA saMgaThana mATe pote sattA parathI nivRtta thAya che evo daMbha karI pote sattA para rahyA ane morArajIbhAIne dUra karyA. tyArathI morArajIbhAInAM vaLatAM pANI jaNAyAM. pachI to lAla bahAdura zAstrI ane indirA gAMdhI vaDApradhAna banyAM. chevaTe morArajIbhAIe nAyaba vaDApradhAnanuM pada svIkAryuM. paraMtu gAMdhIjInI janmazatAbdI prasaMge harijanane rASTrapati banAvavA ane e pada jagajIvanarAmane ApavuM evo Agraha indirA gAMdhIno hato ane enI sAme morArajIbhAIno virodha hato ke jagajIvanarAma dasa varSathI potAno Inkama Teksa bharatA nathI. evI vyaktine rASTrapati banAvavAmAM bhAratanI lokazAhIne lAMchana lAgaze, mATe saMjIva reDIne rASTrapati banAvavA joIe. A muddA upara chevaTe koMgresamAM bhaMgANa paDyuM. morArajIbhAInuM nANAkhAtuM indirA gAMdhIe chInavI lIdhuM ane chevaTe morArajIbhAIe nAyaba vaDApradhAnanuM pada choDyuM. A jhaghaDAmAM rASTrapatinA pada mATe phAvI gayA vI. vI. gIrI. morArajIbhAI svastha rahetA. potAne mATe jAgelA game tevA vivAda vakhate paNa teo potAnI samatulA gumAvatA nahi. paraMtu potAnA e ja saguNane teo kyAreka niSpharatAnI koTi sudhI laI jatA tyAre lokomAM tenA gherA pratyAghAta paDatA. saMyukta mahArASTranA AMdolana vakhate ke mahArASTra ane gujarAtanA vibhAjana vakhate ke suvarNadhArAnA virodha sAme sonIoe karelA AMdolana vakhate morArajIbhAInI samatulA niSpharatAmAM pariNamI hatI evo je AkSepa thAya che emAM vajUda nathI ema nahi kahI zakAya. kaTokaTI vakhate morArajIbhAIne jelamAM pUravAmAM AvyA. jelamAM jatAMnI sAthe ja jelanA sattAvALA AgaLa temaNe potAno nirNaya jAhera karI dIdho ke pote phaLAhAra sivAya bIjo kazo AhAra leze nahi. annAhAra choDIne phaLAhAra tarapha vaLavAno vicAra to temanA manamAM ghaNAM varSothI Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ morArajI desAI 217 cAlato hato. paraMtu te amalamAM mukAto na hato. kaTokaTI daramiyAna jela nivAsamAM A vicArane amalamAM mUkavAnI sArI taka maLI gaI. Ama to annAhAra choDI phaLAhAra tarapha vaLavAnI ghaTanA bahu moTI na gaNAya. paraMtu tenI pAchaLa bIjo hetu paNa rahelo hato. indirA gAMdhIe kaTokaTI jAhera karI ane jaya prakAzajI jevA lokanetAne paNa jelamAM pUryA. temanI sattAlolupatA ane kaThoratA keTalI badhI hatI te jaNAI AvatI hatI. potAnI sattA TakAvI rAkhavA mATe je vyakti AvuM kare te kaI hada sudhI na jAya e kahI zakAya nahi. eTale morArajIbhAIe annAhAra choDI phaLAhAra svIkAryo. e nirNaya samayocita hato, kAraNa ke phaLAhAra mATe morArajIbhAIe evo nirNaya karyo hato ke potAne mATe lAvavAmAM AvatAM phaLa barAbara sArI rIte jAte ja dhovAM. charI paNa be vakhata jAte ja ghasI ghasIne dhovI. phaLa jAte ja sudhAravA ane pahelAM eka nAnI kaTakI cAkhI jovI ane pachI ja khAvuM. A badhuM emanI agamacetI ja sUcavatI hatI. morArajIbhAI rAjakAraNanA puruSa hatA. sakriya rAjakAraNamAM jemaNe saphaLa thavuM hoya temaNe duniyAbharamAM banatI ghaTanAothI rojeroja paricita rahevuM joIe. e mATenuM mukhya sAdhana te vartamAnapatro che. morArajIbhAIe jIvanabhara roja savAre dainika chApAMo vigatavAra vAMcI javAnI potAnI pravRttine kyAreya choDI na hatI. briTiza zAsana daramiyAna jelamAM paNa teo chApAMo niyamita vAMcatA. indirA gAMdhInA kaTokaTIkALa daramiyAna paNa temaNe chApAMo vAMcavA mATe Agraha rAkhyo hato ane jo potAne chApAMo ApavAmAM nahi Ave to te pote upavAsa para Utaraze evI dhamakI paNa ApI hatI ane tarata chApAMo cAlu karAvyAM hatAM. morArajIbhAI A pravRttine lIdhe ja hamezAM mAhitIthI susajja rahetA. ene lIdhe ja rAjakAraNamAM koI vyakti emanI pAsethI geralAbha laI zakatI nahi. AkhA jagatanA rAjakAraNa vize teo vAMcatA paraMtu temAM nirNaya ke abhiprAya svataMtra rIte vicArIne ja ApatA. AthI ja dezamAM ke videzamAM patrakAra pariSada bharAI hoya tyAre patrakAro morArajIbhAIne haMphAve enA karatAM morArajIbhAI patrakArone haMphAve evI ghaTanA vadhu banatI. patrakAra pariSadamAM paNa morArajIbhAInI pratipraznanI zailI vadhu jANItI hatI. patrakArane sIdho uttara ApavAne badale Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 vaMdanIya hRdayasparza e viSaya ane bAbatane aMge teo patrakArane sAmo evo prazna pUchatA ke patrakArane cUpa thaI javuM paDatuM. A sajjatA kaMI jevItevI nahotI. vigatonI mAhitI to hovI joIe. paraMtu dareka prazna aMge potAnI vicakSaNa buddhithI kareluM ciMtana paNa hovuM joIe. AthI ja morArajIbhAI sAthe patrakAronI pariSada yAdagAra banI jatI. kaTokaTI pachI teo bhAratanA vaDApradhAna banyA ane amerikAnI mulAkAte gayA hatA tyAre tyAM AgaLa patrakAronI samakSa ane bIjA rAjadvArI puruSo samakSa emaNe je ubodhana karyuM hatuM te eTaluM badhuM sacoTa, mArmika ane gauravavALuM hatuM ke jayaprakAza nArAyaNe emane bhAratamAMthI phona karIne kahyuM hatuM ke, "tamArA jevA bhAratanA vaDApradhAnane mATe ame kharekhara bahu gaurava anubhavIe chIe. jayaprakAza nArAyaNa jevI taTastha, dezabhakta mahAna vyaktie morArajIbhAI mATe uccArelA AvA zabdo morArajIbhAI mATenA eka moTA pramANapatra jevA banI rahe che. morArajIbhAI vaDApradhAna hatA ane eka vakhata muMbaI AvyA hatA tyAre sva. cImanalAla cakubhAI emane maLavA javAnA hatA. cImanabhAI mane paNa sAthe laI gayA hatA. dasa miniTano samaya Apyo hato. khAsa koI kAma nahotuM. mAtra aupacArika maLavAnuM ja hatuM. ame morArajIbhAInA nivAsasthAne gayA. AgaLanA mulAkAtI bahAra nIkaLyA eTale amane bolAvyA. vaDApradhAnanA pada upara ArUDha thayA te pachI morArajIbhAIne pahelI vAra cImanabhAI maLatA hatA. cImanabhAIe mAro paricaya karAvyo. pachI rAjakAraNanI vAto cAlI. caraNasiMha, rAjanArAyaNa, jayorja pharnAnDisa vagere vize bolatAM morArajIbhAI nikhAlasa chatAM sAvadha rahetA jaNAyA hatA. mAre to kazuM bolavAnuM hatuM ja nahi. be moTA mANasanI vAtacItano dora kevI rIte cAle che te ja huM to joyA karato hato. samaya thayo eTale ame UbhA thayA. morArajIbhAI rUmanA bAraNA sudhI vaLAvavA AvyA, kAraNake cImanabhAI ane teo jUnA mitra hatA. cImanabhAIe agAu "janmabhUmi'mAM, prabuddha jIvanamAM morArajIbhAInI ghaNI TIkA karI hatI. paNa morArajIbhAInI vAtamAM eno aNasAra sudhdhAM nahoto. bahAra nIkaLIne cImanabhAIe mane kahyuM, "tame joyuM, morArajIbhAInI AMkho keTalI badhI zArpa che ? emanI AMkhomAM eka prakAranuM maeNgneTijhama che evuM mane hamezAM lAgyA karyuM che.' Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ morArajI desAI 2 19 morArajIbhAInI vedhaka daSTi emanA vyaktitvamAM umero karatI hatI e tyAre jovA maLyuM hatuM. I. sa. 1979nA julAI mahinAmAM brAjhilanA rIo-DI-jAneromAM AMtararASTrIya lekhaka pariSadamAM bhAga laIne huM mArAM patnI sAthe ArjenTInAnA pATanagara bonojha AirisamAM hato, tyAre eka mitrane tyAM jamavA ame gayAM hatAM. ame pahoMcyAM tyAre e mitre tarata ja kahyuM ke, "DaoN. zAha ! tamArA dezanA eka AghAtajanaka samAcAra che. tamArA vaDApradhAna morArajI desAIe vaDApradhAna tarIke rAjInAmuM ApyuM che. ame A samAcAra sAcA mAnI na zakyAM kAraNa ke lokasabhAmAM janatA pakSanI bahumatI hatI. paraMtu amArA yajamAne jayAre chApuM vaMcAvyuM tyAre e sAcA samAcAra svIkAravA paDyA. amane e vAta jANIne duHkha thayuM. bhAratanI A eka kamanasIba ghaTanA che evuM amAre yajamAnane kahevuM paDyuM. ame emane tyAM jamavA gayA hatA, paraMtu amane jamavAnuM bhAvyuM na hatuM. bhAratanA vaDApradhAna banyA pachI janatA pakSamAM vadhatI jatI khaTapaTone kAraNe caraNasiMha ane rAjanArAyaNanI bAbatamAM morArajIbhAI jevI aDaga vyaktie paNa jyAre namatuM jokhyuM tyAre morArajIbhAI pahelAM karatAM have kaMIka kumaLA paDyA che evI chApa lokomAM paDI hatI. ane e chApa sAcI hatI. khuda morArajIbhAIe pote paNa e vAtano svIkAra karyo hato. vaDApradhAnanA padano tyAga karyA pachI teo muMbaI AvyA hatA, ane paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM vyAkhyAna ApavA mATe padhAryA hatA tyAre temaNe pote ja potAnA vaktavyamAM kahyuM hatuM ke "satyakathananI bAbatamAM pahelAM huM jeTalo Akaro hato teTalo have huM rahyo nathI. mArA potAnA svabhAvamAM paNa have keTaluMka parivartina AvyuM che. anubhave te mane zikhavADyuM che. keTalIka bAbatomAM satyakathana karatAM mauna vadhAre upayogI ane asarakAraka jaNAyuM che." morArajIbhAI jyAM sudhI sattA upara hatA tyAM sudhI satya kaDavuM hoya to paNa te bolavAnA AgrahI hatA. ethI vakhatovakhata ghaNA lokone emaNe dubhavyA hatA. paraMtu vicAro ane anubhavanI paripakvatAthI emane samajAyuM hatuM ke kaTu satya jeTaluM hita kare che tenA karatAM ahita vadhAre kare che. jaina yuvaka saMghanI paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM vyAkhyAna ApatAM emaNe potAnI Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 vaMdanIya hRdayasparza 241 244 245 212 541 dl. 'what life has taught me 41471 potAnA lakhANamAM emaNe Avo ekarAra karatAM lakhyuM che, "I had first a notion that truth cannot always be said pleasantly and did not act up to this advice of the sages, as I thought it was not possible to do so. About 18 years ago | realsied that the sages who had prescribed or who had given this advice were much wiser than me and this realisation made me think about how to act on the dictum." morArajIbhAImAM satya vizenI A dRSTi moDI moDI paNa AvI tethI emanAM chellAM ghaNAM varSo zAMti ane samatvanA puruSArtharUpa banI rahyAM. A dRSTi emanA tapatA madhyAhnakALamAM khIlI hota to morArajIbhAI mATe je keTalAka vivAdo sarjAyA te na sarjAyA hota ane temanA moTenI lokacAhanA ghaNI vadhu hota. indirA gAMdhInA zAsanakALa daramiyAna emanA putra saMjaya gAMdhI vagara hoddAe sarakArI sattAnAM sUtro potAnA hAthamAM letA hatA te pratye morArajIbhAI potAnI nApasaMdagI darzAvatA hatA ane kahetA hatA ke jo Ama ja cAlyA karaze to saMjaya gAMdhIne aMkuzamAM rAkhavAnuM indirA mATe bhAre thaI paDaze. saMjaya gAMdhInuM vimAnI akasmAtamAM mRtyu thayuM tyAre indirA gAMdhIe te sthaLe pahoMcIne tarata saMjayanI ghaDiyALa ane cAvI mATe tapAsa karI hatI ane te potAnA kabajAmAM laI lIdhI hatI. meM morArajIbhAIne e vize pUchayuM hatuM tyAre emaNe kahyuM hatuM ke, "evI vAta AvI che ke saMjayanI ghaDiyALamAM nAnuM TeparekaoNrDara che ane enI aMdara svisa baeNnkanA ekAunTanA koDavarDa rAkhelA che. eTalA mATe indirA gAMdhIe te koInA hAthamAM na jAya tenI cIvaTa rAkhI hatI, paNa A mArI pAse AvelI vAta che. sAcuM zuM che te koNa kahI zake ?" muMbaImAM amArA zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha taraphathI yojAtI paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM eka vakhata morArajIbhAI padhAryA hatA. tyAre meM emane mAruM "pAsapaoNrTanI pAMkhe' nAmanuM pustaka bheTa ApyuM hatuM. temaNe pustaka svIkAratAM kahyuM hatuM ke, 'tame pustaka bheTa ApyuM che te svIkAruM chuM, paNa huM Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ morArajI desAI 221 te kaMI vAMcavAno nathI. mane eTalo TAima paNa nahi maLe.' meM kahyuM ke, ApanA jevA ATalI badhI javAbadArI ane ATalA badhA kAmavALA mANasane mAruM pustaka vAMcavAno samaya na maLe te huM samajuM chuM tema chatAM ApanI pAse mAruM pustaka hoya eTalI paNa mArA mATe AnaMda ane saMtoSanI vAta che.' tyAra bAda keTalAka vakhata pachI morArajIbhAIne maLavA javAnuM banyuM. huM gharamAM aMdara gayo tyAre temaNe kahyuM ke, huM tamAruM pustaka "pAsaporTanI pAMkhe" vAMcI rahyo chuM. Ama to vAMcavuM nahotuM paNa tame AmAM "gAtAM phaLa' nAmano prasaMga lakhyo che te vize jijJAsA thaI. te vAMcyA pachI mane rasa paDyo ane ema karatAM karatAM aDadhuM pustaka to vaMcAI gayuM. have te vAMcI pUruM karIza." morArajIbhAI jevI vyakti mAruM pustaka rasapUrvaka vAMce e vAta ja mArA mATe dhanyatAno anubhava karAve evI hatI. morArajIbhAI zistapAlananA kaDaka AgrahI hatA. "huM to koMgresano sainika chuM', evuM teo tyAre ghaNI vAra kahetA. pote sattA para hatA tyAre samayanI pAbaMdhI emane pALavI paDatI. paraMtu vaDApradhAnanA padethI nivRtta thayA pachI muMbaImAM potAnA nivAsasthAne rahetA hatA tyAre emane maLavA sahelAIthI jaI zakAtuM. paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM nimaMtraNa ApavAne nimitte, viSaya, tArIkha vagere nakkI karavA mATe mAre emane maLavA javAnuM thatuM. teo kahetA ke "e mATe mulAkAtano samaya nakkI karavAnI AvazyakatA nathI. game tyAre ghare AvI zako cho. huM Akho divasa gharamAM ja houM chuM." AvA moTA netAno vadhu samaya ApaNe na bagADavo joIe ema samajI huM UThavAnI utAvaLa koI vAra karato to teo kahetA ke "tamAre kAma hoya to jajo. paraMtu mArA samayanI ciMtA karIne utAvaLa karavAnI jarUra nathI. temanI sAthe aneka viSayonI vAtacIta thaI zakatI, kAraNa ke temanuM vAMcana ghaNuM vizALa hatuM. eka vakhata muMbaImAM vyAkhyAnamALAmAM biralA krIDA kendranA haoNlamAM mAruM ane morArajIbhAInuM ema be vyAkhyAno sAthe hatAM. mAruM vyAkhyAna zarU thavAne vAra hatI. morArajIbhAI haju AvyA nahotA. bhaktisaMgIta zarU thaI gayuM hatuM. evAmAM maMca upara acAnaka mane beThAM beThAM cakkara AvI gayAM. rAtanA ujAgarAnI asara haze. vyAkhyAnamALAnA AyojananI ciMtA paNa Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 vaMdanIya hRdayasparza kharI. vaLI morArajIbhAIno samaya sAcavavAnI javAbadArI paNa hatI. tarata huM bhAnamAM Avyo. mane bahAra laI javAmAM Avyo. kaoNphI pIdhI ane svastha thayo. pachI mAruM vyAkhyAna ApyuM. daramiyAna morArajIbhAI maMca upara niyata samaye AvI pahoMcyA. koIke emane mane cakkara AvyAnI vAta karI. morArajIbhAIe mane pUchayuM, "kema zuM thayuM? kema cakkara AvyAM?" meM hasatAM hasatAM kahyuM, 'tamArI bIkane lIdhe cakkara AvyAM.' emaNe kahyuM, "mArI ATalI bIka lAge che? huM kaMI eTalo bihAmaNo nathI. AvuM khoTuM na bolo.' morArajIbhAInA vyaktitvanAM vividha pAsAM che. emanI rAjakIya kArakirdImAM UjaLI ane nabaLI ema beya bAju che. He is the most misunderstood politician evuM paNa kahevAyuM che. tema chatAM emanI kahelI ane karelI bAbato keTalI sAcI hatI e to samaya ja puravAra karI zakaze. bhAvi itihAsakAra morArajIbhAIne vadhu sAro nyAya ApI zakaze. morArajIbhAInA yatkiMcit saMparkamAM AvavAnuM mAre thayuM ane huM mAruM sadbhAgya samajuM chuM. emanA puNyAtmAne zraddhAMjali arpI chuM. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 joharImalajI pArakha keTalAka samaya pahelAM jaina samAjanI eka mahAna vibhUti zrI joharImala pArakhano jodhapuramAM Ikotera varSanI vaye svargavAsa thayo. jaina samAjanA vizALa varge kadAca sva. joharImalajInuM nAma paNa nahi sAMbhaLyuM hoya, paraMtu jeoe emane phakta eka vAra najare nihALyA haze teo temane kyAreya bhUlI nahi zake. jeoe temane joyA na hoya teo to emanA jIvananI vAtone sAcI mAnI paNa na zake evuM virala, A kALanuM advitIya emanuM gRhastha jIvana hatuM. teo gRhastha hatA, dIkSita thayA nahotA, chatAM chellAM bAvIseka varSathI svecchAe tyAgI sAdhu jevuM ke ethIye kaThina jIvana teo jIvatA hatA. potAnA mAnakaSAyane jItavAno emaNe ghora puruSArtha karyo hato. upasargo ane parISaho sahana karavAnuM asAdhAraNa Atmika baLa temaNe prApta karyuM hatuM. keTalAMka varSo pahelAMnI vAta che. muMbaImAM amArA makAnano cokIdAra eka divasa bapore doDha vAge ghare Avyo ane mane kahyuM, "sAheba ! koI bhikhArI jevo mANasa Apane maLavA mAge che. ame ene manAI karI, paNa e mANase jarA Agraha karyo che ke eno saMdezo Apane Apavo. pachI e cAlyo jaze.' koNa che? zuM nAma kahe che?' nAma to pUchyuM nathI. koI DAuTaphula mANasa kaMI banAvaTa karavA Avyo haze ema lAge che. Apa kaho to ene kADhI mUkuM. daravAjA pAse besADyo che.' "kyAMthI Ave che e kaMI pUchyuM?' hA, kahe che ke jodhapurathI AvuM chuM.' jodhapurathI koNa hoI zake? tAtkAlika to kaMI yAda na AvyuM. paNa dAdara UtaratAM UtaratAM yAda AvyuM ke jodhapurathI mahinA pahelAM joharImala pArekha nAmanA koIkano patra hato. kadAca e to na hoya? paNa e to suzikSita sajjana che. kevA maroDadAra akSare keTalI sarasa iMgliza bhASAmAM emaNe patra Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 vaMdanIya hRdayasparza lakhyo hato ! teo keTalIka yojanAnI vicAraNA karavA mATe mane maLavA icchatA hatA, paraMtu teo kadAca nahi hoya kAraNa ke cokIdAra kahe che ke A to bhikhArI jevo koI mANasa che. huM daravAje pahoMcyo. ame baMnee ekabIjAne kyAreya joyA nahotA. cokIdAra sAthe huM gayo e parathI anumAna karIne emaNe mane kahyuM, 'tame DaoN. ramaNabhAI zAha? huM joharImala pArakha. jodhapurathI AvuM chuM. meM tamane eka patra lakhyo hato ane tame lakhyuM hatuM ke muMbaI Avo tyAre jarUra maLajo . eTale huM tamane maLavA Avyo chuM." joharImalajIne jotAM ja huM emane caraNamAM namI paDyo. cokIdAra joto ja rahI gayo. eNe mAphI mAgI. joharImalajIe hasatAM hasatAM kahyuM, 'bhAI, emAM tAro vAMka nathI. mAro veza ja evo che ke mANasa mane bhikhArI ke cora jevo dhArI le." joharImalajIne huM gharamAM laI Avyo. sophA upara emaNe besavAnI nA pADI. jamIna para besI gayA. meM emane lAkaDAnA Tebala para besavA Agraha karyo. teo tenA para beThA. jaina sAdhunA AcAra teo pALatA hatA. teo dIkSita thayA nahotA, paNa sAdhujIvana gALatA hatA. mAro A pahelo paricaya hato. teo ughADe page hatA. TUMkI potaDI paherI hatI. te paNa ghaNI melI hatI. hAthamAM muhapattI hatI. te paNa melI hatI. eka melI thelImAM plAsTikanuM eka DabbA ke TaMbalara jevuM vAsaNa hatuM. emanI sAthenI vAtacItamAMthI meM jANI lIdhuM ke teo muMbaI senTralathI vAlakezvaramAM mArA ghara sudhI cAlatA AvyA hatA. bhara unALAmAM ughADA page DAmaranA rastA para dasa DagalAM cAlatAM paNa paga zekAI jAya tyAM teo cArapAMca kilomITara cAlatA AvyA hatA. TeksI ke basamAM kema na AvyA ? kAraNa ke pAse paisA rAkhatA nathI. emaNe je kaSTa uThAvyuM tethI huM asvastha thaI gayo. paNa teo atyaMta prasanna hatA. Trena cAra kalAka moDI hovAthI AvatAM temane moDuM thayuM hatuM. temaNe savArathI bhojana lIdhuM nahotuM. ame emane bhojana mATe vinaMtI karI. tyAre khabara paDI ke thALIvATakAmAM teo bhojana letA nathI. potAnA TaMbalaramAM emaNe thoDuM khAvAnuM lIdhuM. cAreka vAnagI badhI ekamAM ja lIdhI. te bheLavIne eka khUNAmAM dIvAla Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 joharImalajI pArakha sAme UbhAM UbhAM ja emaNe AhAra vAparI lIdho. pachI emAM ja pANI laIne te pI lIdhuM. joharImalajI vAhana ane eka vastranA upayoga sivAya anya rIte digaMbara sAdhu jevuM jIvana jIvatA hatA. teo jodhapuranA vatanI paNa muMbaImAM rahetA hatA. cArTarDa ekAunTanTa hatA. ghaNI sArI prekTisa cAlatI hatI. zrImaMta hatA. dhIkatI kamANI hatI. patnI-saMtAno sAthe atyaMta sukhI jIvana jIvatA hatA. moTo phlaeNTa, oNphisa, moTaragADI badhuM hatuM. paraMtu aMtaramAM tyAga-vairAgya bhArobhAra bharyAM hatAM. gharanAMnI badhAMnI saMmati laI lagabhaga pacAsa varSanI vaye badhuM choDI daI sAdhu jevuM jIvana svIkArI lIdhuM. pote sthAnakavAsI saMpradAyanA hatA, paraMtu teo badhA saMpradAyothI para thaI gayA hatA. sAdhunI jema temaNe snAnano tyAga karyo hato. jADI khAdInuM potaDI jevuM vastra paheryuM te paheryuM. e phATe nahi tyAM sudhI bIjuM vastra dhAraNa karavAnuM nahi. emaNe vAhananI chUTa rAkhI hatI, paraMtu te niSprayojana nahi ke mAtra haravApharavA arthe nahi, paNa dharmakArya nimitte, jJAnanA pracArArthe ke dhArmika saMmelano, parisaMvAdo pUratI hatI. mAre ghare thoDAka kalAka rokAyA pachI emaNe potAnA putrane phona karyo. pitAjI muMbaI AvyA che e jANI teo AnaMdita thaI gayA. tarata moTarakAra laI teDavA AvyA. joharImalajIne vidAya ApavA huM ane mArAM patnI nIce gayAM. joharImalajI amArI sosAyaTInA daravAjAmAM dAkhala thayA tyAre cokIdAre emane aTakAvyA ane besADI rAkhyA. teo vidAya thayA tyAre moTI moTarakAramAM gayA. sau vaLIvaLIne temane page lAgyA. emane jovA mATe AsapAsa ToLuM thaI gayuM. Ama apamAna ane bahumAnanI baMne sthitimAM emanI samatA ane prasannatA evI ja rahI hatI. joharImalajI meluM eka ja vastra ane te paNa moTI laMgoTI ke potaDI jevuM pahere ethI muMbaI jevA zaheramAM to teo jyAM jyAM ekalA jAya tyAM cokIdAro emane aTakAve. sAthe koI hoya to kaMI savAla nahi. muMbaImAM eka zreSThIe emane kahyuM, 'tame mAre tyAM Avo tyAre eka sArI dhotI paherIne Avo ke jethI tamane koI aTakAve nahi.' joharImalajIe kahyuM ke, 'tamane maLavAno bIjo koI rasto vicArIzuM, paraMtu mArA AcAramAM huM pheraphAra nahi Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 vaMdanIya hRdayasparza karuM. koI cokIdAra mane aTakAve e mAre mATe koI navo anubhava nathI." tyAra pachI dilhImAM vallabha smArakamAM mAre emane maLavAnuM thayuM hatuM. eka parisaMvAdamAM mAre bhAga levAno hato. joharImalajI paNa tyAM padhAryA hatA. tyAM utArAnI sagavaDa karatAM pratinidhio vadhAre thaI gayA hatA. potAne sAro rUma nathI maLyo eno ane maccharadAnI nathI maLI eno kacavATa keTalAka mAMhomAMhe vyakta karatA hatAM. meM joharImalajIne pUchyuM, "tamAro utAro kayA rUmamAM che?' mAro utAro badhA ja rUmamAM che. huM baeNga ke bistaro rAkhato ja nathI. eTale mAre utArAno prazna ja nathI. je rUmamAM huM koInI sAthe vAta karavA besuM eTalI vAra e rUma mAro." vallabha smArakamAM maccharano trAsa ghaNo hato. sAMja paDI. joharImalajIne meM pUchyuM ke, "Apa kyAM sUI javAnA?" "ahIM khullAmAM, A pALI upara." oDhavA-pAtharavA mATe huM ApuM kaMIka?' huM hamezAM jamIna para sUI jAuM chuM. kazuM oDhato nathI." "AkhI rAta macchara karaDaze ! tamAre zarIra upara mAtra potaDI che. te sivAya AkhuM zarIra ughADuM che." bhagavAne to DAMsa-maccharono parISaha sahana karavAnuM kahyuM che. mane macchara karaDe to huM samatAbhAve, prasannatApUrvaka sahana karI lauM chuM. mAre to phakta be-traNa kalAkanI UMgha joIe. bAkIno samaya dhyAnamAM beTho houM chuM. have to huM maccharathI eTalo TevAI gayo chuM ke macchara karaDe che ke nahi tenI paNa khabara paDatI nathI." kAyama jamIna upara sUI javuM, kazuM oDhavuM-pAtharavuM nahi. e rIte joharImalajIe digaMbara muni jevuM jIvana jIvavAnuM cAlu karI dIdhuM hatuM. chellAM keTalAMka varSothI jaina sAhitya samArohamAM tathA jaina viSayanA parisaMvAdamAM bhAga levA teo mArA AgrahathI padhAratA. ethI mArI sAthe temane ghaniSTha AtmIyatA thaI gaI hatI. teo samAroha ke parisaMvAdane sthaLe jAte pahoMcI jAya ane sabhAmAM eka cheDe cUpacApa besI jAya. jeo emane Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joharImalajI pArakha 2 27 pahelI vAra jotA hoya teone kaMIka kutUhala thAya. paNa jyAre jANe ke A to eka mahAna vibhUti che tyAre loko Azcaryacakita thaI jatA. kacchamAM, pAlitANAmAM, rAjagRhImAM teo padhAryA hatA. ane kAryakramamAM bhAga lIdho hato. emanI hAjarIthI samagra kAryakramane opa maLato hato. pAlitANAmAM sAhitya samArohamAM bhAga levA teo AvyA tyAre rAta paDI gaI hatI. rAtanA agiyAra vAge amArA utArAnI dharmazALA para teo AvyA. emano veza joI cokIdAre emane dabaDAvyA. aMdara AvavA dIdhA nahi. dharmazALAnI bahAra eka cotarA jevI jagyAmAM teo AkhI rAta sUI rahyA. paraMtu e mATe emanA manamAM kazuM ja nahotuM. mane aphasosa thayo ke cokIdArane sUcanA ApI hota to sAruM thAta. rAjagahIna samArohamAM teo padhAravAnA hatA. ame badhA paTanA UtarI lachavADa rAta rokAI rAjagRhI javAnA hatA. paraMtu bihAranA taMga vAtAvaraNane kAraNe amAre sIdhA rAjagRhI javuM paDyuM. chellI ghaDInA pheraphAranI temane khabara nahi. teo to lachavADa pahoMcI gayA. rAta rokAyA. amane na jotAM lachavADathI be-traNa basa badalIne teo rAjagRhI AvI pahoMcyA hatA. rAjagRhImAM paNa basasTenDathI vIrAyatana sudhI teo cAlatA AvyA hatA. pAse kaMI sAmAna nahi. cAlavAnI jhaDapa vadhAre. manathI paNa teonI taiyArI. eTale hamezAM prasanna rahetA. teo kahetA ke aparigrahano AnaMda keTalo badho che te to anubhavathI ja sArI rIte samajAya evI vAta che. joharImalajI potAnI rojiMdI Avazyaka dharmakriyA-sAmAyika, pratikramaNa, dhyAna vagere nizcita samaye avazya karI letAM. teo roja eka vakhata AcArAMga sUtranuM paThana karatA. teo divase kadI sUtA nahi. sUryAsta pachI bIjA divasanI savAra sudhI teo maunamAM rahetA. gRhasthajIvananA tyAga pachI emaNe saMskRta, prAkRtano abhyAsa karyo ane badhA AgamagraMthonuM sArI rIte parizIlana karyuM. hastaprato vAMcatAM temane AvaDI gayuM hatuM. pa. pU. zrI jaMbuvijayajI mahArAja pAse teo vAraMvAra jatA ane temanA kAmamAM madadarUpa thatA. chelle chelle amadAvAdanI ela. DI. InsTiTyUTane paNa emaNe keTalAka divasa tyAM rahI potAnI sevA ApelI. teo pAse ghaDiyALa rAkhatA nahi. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 vaMdanIya hRdayasparza paNa varSonA mahAvarAne lIdhe samayanI pUrI khabara emane rahetI. joharImalajIe dhIme dhIme AhAra upara vijaya meLavyo hato. temaNe AraMbhamAM navakArazI tathA covihAra cAlu karI dIdhAM hatAM. tyAra pachI be TaMka AhAra sivAya kazuM ja na levuM, e rIte kAyamanAM besaNAM jevuM vrata aMgIkAra karyuM hatuM. pachI temaNe eka TaMka AhAra levAnuM cAlu karyuM. eka TaMka AhAra paNa temaNe eka pAtramAM thoDI vAnagIo laI, te badhAnuM mizraNa karI digaMbara sAdhunI jema UbhAM UbhAM levAnuM cAlu karyuM. pote plAsTikanuM moTA TaMbalara jevuM eka sAduM vAsaNa rAkhe. emAM badhuM bheLavI A AhAra vAparI le ane emAM pANI laIne pIe. A rIte varSo sudhI teo eka TaMka ja AhAra letA, chatAM temanI zakti sacavAI rahetI. vastutaH ochA AhArathI emane kyAreya azakti varatAI nahotI. chellAM beeka varSathI temaNe eka divasa upavAsa ane eka divasa eka TaMka AhAra e pramANe potAnI dinacaryA goThavI dIdhI hatI. A rIte aDatAlIsa kalAkamAM teo phakta eka ja vakhata UbhA UbhA AhAra karI letA. e aMge meM emane pUchyuM hatuM tyAre kahyuM hatuM ke have be divasamAM eka ja vAra AhAra leto hovAthI, jayAre AhAra levAno thAya tyAre pahelAM karatAM saheja vadhAre AhAra levAya che ke jethI be divasa sudhI zakti barAbara jaLavAI rahe che. upavAsane divase teo pANI roja karatAM thoDuM vadhAre pI letA. pravAsamAM hoya to kAcuM pANI paNa vAparI le. sAdhunI dinacaryAnI jema joharImalajIne zaucAdi kriyA mATe paNa bahAra khullAmAM javAnuM vadhu game. zaheramAM hoya ane AsapAsa zaucAdi mATe sagavaDa na hoya to saMDAsa vagereno upayoga karatA. anyathA teo custa niyama pALatA. digaMbara sAdhunI jema teo eka vakhata zaucAdi mATe bahAra jatA. sAmAnya rIte te sivAya bIjI vAra laghunIti mATe paNa javAnI jarUra paDatI nahi. roja eka TaMka AhAranA badale AMtare divase upavAsa emaNe cAlu karyA tyArapachI zaucakriyA mATe roja eka vAra javuM paDatuM. keTalAka sAdhuo ekAMtare upavAsa cAlu kare pachI zaucakriyA paNa ekAMtare thatI hoya che. paraMtu joharImalajI sAthenI vAtacItathI jANavA maLyuM ke ekAMtare upavAsa karavA chatAM potAnI zaucakriyA pahelAMnI jema ja rojeroja niyamita rahetI. potAnA mastakanA ane mUchadADhInA vALano teo loca karatA athavA Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joharImalajI pArakha 2 29 kAtarathI kApatA e aMge paNa teo sAdhunA jevo AcAra rAkhatA. pAMca-paMdara mAIla cAlavuM e emane mana ramata vAta hatI. sitteranI uMmare teo pahoMcyA hatA tyAre paNa ekavaDA, sukalakaDI zarIrane lIdhe teo jhaDapathI cAlI zakatA. zarIramAM saMdhivA ke bIjo koI roga nahoto. sametazikharamAM teo amArI sAthe hatA tyAre parvatithinA niyamane kAraNe teo pahADa upara gayA nahotA. chelle divase amArI basa bapore eka vAge UpaDavAnI hatI. emanI bhAvanA pahADa para jaI yAtrA karavAnI hatI. emaNe kahyuM ke, pote basa UpaDe te pahelAM AvI pahoMcaze. emane mATe thaIne amAre khoTI thavuM nahi. pote basa cUkI jaze to TrenamAM kalakattA AvI pahoMcaze. teo vahelI savAre UThIne pahADa para caDyA. badhe ja darzana karyA. TheTha caMdraprabhunI TUMka sudhI jaI AvyA. sADAbAra vAgatAmAM to teo nIce AvI pahoMcyA. temano upavAsano divasa hato. ATalo zrama levA chatAM temanA caherA para thAka nahoto. emanI zArIrika zakti ane daDha manobaLa joI ame manomana temane vaMdana karI rahyA. relave ke basamAM pravAsa karavAmAM potAne kevA kevA anubhavo thAya che te vize emaNe kaheluM ke TrenamAM huM rijharvezana karAvIne jato nathI. bIjA DabbAomAM jyAM jagyA maLe tyAM besI jAuM chuM. ghaNI vAra beThaka para jagyA na hoya to huM nIce besI jAuM chuM. ghaNI vAra pesenjaro mArI sAthe tochaDI bhASA vApare, AvA besavAnuM kahe. huM vinA saMkoce tema karuM chuM. paraMtu thoDI vAtacItamAM lokone samajAI jAya ke huM koI suzikSita mANasa chuM, muphalisa nathI eTale loko sArI rIte vartavA lAge che. koI vAra thelImAMthI koI graMtha vAMcavAnuM cAlu karuM to paNa AsapAsanA musApharo vicAramAM paDI jAya. koIka jijJAsAthI pUche to mArA dharma ane AcAra vize kahuM, paraMtu tema kahevAmAM tyAga vize abhimAnayukta vacana na AvI jAya enI khAsa takedArI rAkhuM chuM. koI vAra TikiTa-cekaro paNa zaMkA kare ke huM TikiTa lIdhA vinA beTho hoIza. ruAbathI TikiTa mAge, koIka vAra to pUchyA vagara ja UtarI javAno hukama choDe. huM TikiTa batAvuM eTale zAnta thAya." relavenA potAnA anubhavo varNavatAM emaNe kaheluM ke pote paisA pAse rAkhe nahi ane koI vAra relavenuM bhADuM vadhI gayuM hoya ane potAnI pAse Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 vaMdanIya hRdayasparza jUnA bhADAnI TikiTa hoya to TikiTa-cekara adhavacce ja utArI de. koIne phona karavo hoya to paNa paisA na hoya. paisA vagara ghaNI takalIpha paDatI. eTale chevaTe pAse jarUra pUratA thoDA rUpiyA rAkhavAnuM cAlu karyuM hatuM. eka vakhata joharImalajIne meM pUchyuM ke kyAMka rAtane vakhate rastAmAM ekalA javAnuM thAya to koIkane vahema paDe ke A mANasa koNa haze? tamane evA anubhava thayA che? * "evA anubhavo ghaNI vAra thayA che, paNa ethI mArA manamAM koIne mATe cIDa ke abhAva nathI thato. e mArA jIvanano krama che." potAno jodhapurano eka anubhava emaNe varNavyo hato. jodhapuramAM jaina samAjamAM to badhA ja emane oLakhe. eka vakhata Trena moDI paDatAM pote rAtre eka vAge jodhapura pahoMcyA. ziyALAnI ThaMDInA divaso hatA. eTale pAsenA eka jaina maMdiramAM gayA. cokIdAra emane oLakhato hato. daravAjo kholI aMdara eka khUNAmAM sUvAnI sagavaDa karI ApI. have cokIdAranI DyUTI savAre pAMca vAgyA sudhI hatI. pAMca vAgye bIjo cokIdAra Avyo. te navo hato. jUnA cokIdAre emanA vize kazI vAta karelI nahi. navA cokIdAre eka khUNAmAM mane UMghato joI koI cora bharAyo che ema samajI bUmAbUma karI mUkI. mane uThADIne dhakkA mArIne bahAra kADhyo. rAtano vakhata hato eTale potAne mauna hatuM. joharImalajI kazuM ja bolyA nahi. savAra thaI gaI hatI eTale joharImalajI potAnA nivAsasthAne pahoMcI gayA. khabara paDatAM derAsaranA TrasTIo e cokIdArane laI emanI mAphI mAgavA AvyA. paraMtu joharImalajIe kahyuM ke emAM cokIdArano kaMI ja vAMka nathI. eNe enI pharaja bajAvI che, ane potAne ethI kazuM mAThuM lAgyuM nathI. eka vakhata meM emane pUcheluM ke, "ApaNA jaina sAdhuonA vezane kAraNe gAmamAM dAkhala thatAM kUtarAM bhase che. hAthamAM dAMDo hoya eTale karaDe nahi. paNa tamAro veza evo che ke kUtarAM jarUra bhase.' emaNe kahyuM, 'divase to bahu vAMdho nathI Avato. lokonI avarajavara sArI hoya tyAre paNa takalIpha nathI paDatI. paraMtu sAje ke rAtre ekalo cAlyo jato houM to kutarAM bhase che. koI vAra kaI dizAmAMthI kUtaruM doDatuM AvIne karaDI jAya tenI paNa khabara na paDe. jyArathI e veza dhAraNa karyo che tyArathI eTale ke chellAM vIseka varSathI varasamAM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joharImalajI pArekha 231 sarerAza pAMca-cha vakhata kUtaruM karaDe che. eTale mAre mATe enI koI navAI nathI. meM kyAreya kUtarAne mAravAno, bhagADavAno prayatna karyo nathI ke kUtarA upara mane koI cIDa nathI." kUtaruM karaDe tyAre Apa ene mATenAM ijekzana lo cho ?' huM koI davA leto nathI. kUtaruM karaDe tyAre paDelA ghA upara maracuM bhabharAvI dauM chuM. thoDA divasamAM maTI jAya che." duzmano bIjAnA ghA upara mIThuM bhabharAve evI lokokti che. paraMtu Apa to potAnA ghA upara maracuM bhabharAvo cho. e kevI rIte sahana thAya?" pIDA ghaNI thAya, paNa e to dehanI pIDA che. AtmAnI nathI. evI pIDAthI bhAre azubha karmano je kSaya thAya che eno UlaTAno AnaMda thAya che.' Apa maracuM pAse rAkho cho?" nA. enI kaMI jarUra nathI. AkhA bhAratamAM koI paNa ghare capaTI maracuM maLI rahe. kUtaruM karaDe tyAre najIkanA koI ghare jaIne maracuM mAgI lauM.' pU. joharImalajInI dehAtIta dazA kevI hatI enI A vAtathI pratIti thaI hatI. Disembara, 1995mAM zaMkhezvara khAte jaina sAhitya samArohanuM Ayojana thayuM hatuM. temano patra AvI gayo hato ke pote amadAvAda AvyA che ane tyAMthI zaMkhezvara Avaze. saMjogavazAt sAhitya samAroha mulatavI rahyo. joharImalajI jodhapura pAchA gayA. jAnyuArI-phebruArI mahinAmAM ziyALAnI kaDakaDatI ThaMDImAM A rIte rahetAM emane zarIre ThaMDI caDI gaI. tAva Avyo. nyumoniyA thayo hato. auSadha levAnI ke hospiTalamAM javAnI emaNe nA pADI. deha choDavAnuM thAya to bhale thAya. e mATe pote svastha citte taiyAra hatAM. phebruArInA pahelA aThavADiyAmAM emanAM svajano muMbaIthI jodhapura pahoMce te pahelAM emaNe deha mUkI dIdho. emanA svargavAsanA samAcAra amane to e rIte maLyA ke "prabuddha jIvanamAM "jainonI AtmaghAtaka mAgaNI' nAmanA chapAyelA emanA lekha mATe manIoNrDarathI mokalAvelI puraskAranI rakama pAchI AvI. temAM emanA putranI noMdha hatI ke joharImalajIe deha choDI dIdho che. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza svargastha pUjya joharImalajInuM jIvana bhagavAna mahAvIrasvAmI vicaratA hatA enI thoDI jhAMkhI karAve evuM hatuM. AvI virala vyaktino yoga prApta thavo e ja durlabha vAta gaNAya. temanI sAthe amAro paricaya thayo. emanA AgamanathI amAruM ghara pavitra thatuM ane sAhitya samArohamAM emano preraka sahavAsa sAMpaDato rahyo e amArA jIvananI moTI dhanyatA che ! pU. joharImalajInA vizuddha AtmAne natamastake vaMdana ho ! . 232 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 Do. zivAnaMda adhvaryu samagra rASTra jemane mATe gaurava anubhavI zake evA, gujarAtanI eka mahAna vibhUti samA DaoN. zivAnaMda adhvaryu (pU. svAmI yAjJavajyAnaMdajI) divALI pachI bhAIbIjanA divase tA. 22mI oNkTobara, 1998nA roja sAMje hRSIkezamAM zivAnaMda AzramamAM 92 varSanI vaye deha choDI brahmalIna thayA. emanA javAthI gujarAte potAnuM eka nararatna gumAvyuM che. bIje divase savAre gaMgAtaTe emanA dehano agnisaMskAra karavAmAM Avyo hato. emanA aMtima samaye emanAM svajano emanAM patnI jayAbahena (maitreyIdevI), putrI uSAbahena, emanAM putrIsama kAryamatrI anasUyAbahena vagere pAse hatAM. svAmIjInuM A jANe icchAmRtyuM hatuM. teo hRSIkezamAM potAnA AzramamAM svAmI cidAnaMdajInA sAnnidhyamAM gaMgAkinAre deha choDavA icchatA hatA ane e pramANa ja thayuM. jANe e mATe ja teo vIranagarathI hRSIkeza parivAra sAthe gayA hatA. saurASTramAM vIranagaranI zivAnaMda mizana haoNspiTalanA sUtradhAra, netrayajJo dvArA ane haoNspiTalomAM AMkhanAM traNa lAkhathI vadhu oNparezana maphata karanAra, vividha prakAranI vidyAkIya pravRttionA saMyojaka, kuzaLa vahIvaTakartA, aneka saMto, mahaMto, zreSThIo, maMtrIo vagere sAthe AtmIyatAbharyo saMbaMdha dharAvanAra, mahAna yogasAdhaka DaoN. zivAnaMda adhvaryu(svAmI yAjJavakyAnaMdajI)ne chellAM ghaNAM varSothI amArI jema sau bApujI' kahIne bolAvatA. bApujI jevuM vAtsalya emanA sAnnidhyamAM hamezAM anubhavavA maLatuM. chellAM keTalAMye varSathI bApujI dara varSe divALI hRSIkezanA zivAnaMda AzramamAM ja UjavatA. teo kahetA ke tyAM javAthI sthAnika dhAMdhalamAMthI thoDA divasa mukti maLe, gaMgAnA pavitra kinAre pavitra parvanA divaso pasAra thAya, Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 vaMdanIya hRdayasparza thoDI yogasAdhanA thAya ane Azrama sAthenuM potAnuM anusaMdhAna satata cAlu rahe. AzramamAM emanuM potAnuM ghara che. e ghara paNa pAchuM vyavasthita thaI jAya hRSIkeza javA mATe bApujIne TrenanI musApharI karatAM moTarakAranI musApharI vadhu pasaMda paDe, kAraNa ke yatheccha jaI zakAya. ekAda-be divasa AgaLapAchaLa karavA hoya ke eka-be vyakti vadhAre-ochI sAthe levI hoya to laI zakAya. TrenanA rijharvezanamAM paDatI takalIphane lIdhe Ama karavuM jarUrI to kharuM ja, paNa moTarakAranA pravAsanI majhA judI. rastAmAM mitrone, paricitone maLavuM hoya to maLatA javAya. emanA DrAivara paNa evA hoziyAra ane rastAonA bhomiyA. hajAra kilomITara karatAM vadhu lAMbA moTarakAranA pravAsathI bApujI TevAI gayA hatA. netrayajJone nimitte ane anya kAryakramone nimitte bAra mahine eka lAkha kilomITara karatAM vadhu pravAsa teo moTarakAramAM karatA rahyA hatA. sapTembara, 1998nA bIjA aThavADiyAmAM huM ane mArAM patnI tArAbahena sAyalAnA rAjasobhAga AzramamAM hatAM. e AzramamAM dara mahinAnI 14mI tArIkhe zivAnaMda mizana dvArA netranidAna zibira ane 14mI jAnyuArIe netrayajJanuM Ayojana thAya che. A vakhate 14mI sapTembara ame AzramamAM hatAM eTale pU. bApujI-DaoN. adhvaryu sAhebane vIranagaramAM maLavAnI amArI bhAvanA hatI. DaoN. adhvaryu sAhebe eka dAktara bahena sAthe saMdezo mokalAvyo eTale te divase ame sAyalAthI vIranagara pahoMcyAM ane rAta tyAM rokAyAM. bApujInuM A chelluM pratyakSa milana amAre mATe che evI tyAre kalpanA nahotI. bApujI sazakta hatA ane uMmarane kAraNe AMkhe ochuM dekhAtuM hatuM chatAM badhuM kAma barAbara niyamita karatA hatA. zivAnaMda parivAranI badhI pravRttio bApujInI sAthe pharIne ame nihALI. pU. bAne hRdayaroganI thoDI takalIpha thaI hatI enI vAta paNa nIkaLI. bAnuM sAruM svAthya joIne amane AnaMda thayo. teo badhAM dara varSanI jema A varSe paNa hRSIkezamAM divALI karavA mATe thoDA divasamAM nIkaLavAnAM hatAM tenI paNa vAta thaI. divALI pachI bApujI muMbaI AvavAnuM vicAratA hatA ane tyAre amArA ghare padhAravA mATenI amArI vinaMtI svIkArI hatI. ame muMbaI AvyA pachI bApujIno patra Avyo hato. emAM amArI Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. zivAnaMda adhvaryu 23pa vIranagaranI mulAkAta mATe emaNe AnaMda vyakta karyo hato. paNa sAthe emAM eka vAkya lakhyuM hatuM ke potAno jIvanadIpa have bujhAI javAnI taiyArImAM che. bApujIne vIranagaramAM svasthapaNe haratApharatA joyA pachI emanuM A vAkya amane eTaluM gaMbhIra lAgyuM nahotuM, paraMtu tA. 23mIe savAre chApAmAM emanA svargavAsanA samAcAra vAMcatAM emaNe karelI AgAhInA A vAkyanI yathArthatA samajAI hatI. mahAna saMtonA hRdayanI keTalIka vAto UgI AvatI hoya che. divALI mATe hRSIkeza javA mATe bApujI jyAre haoNspiTalanA prAMgaNamAMthI prayANa karavAnA hatA tyAre emane vidAya ApavA mATe zivAnaMda mizananA-parivAranA sau sabhyo ekatra thayA hatAM. e vakhate bApujIe kahyuM, ame badhAM jaIe chIe, paNa pAchA pharatAM eka saMkhyA ochI paNa hoya.' A sAMbhaLI bAe Takora karatAM kahyuM, "AvuM kema bolo cho? zuM huM pAchI nathI AvavAnI?' hRdayaroganI bImArIne kAraNe bAne ema lAgyuM ke potAne mATe bApujIe Avo saMketa karyo che, paNa bApujIe kahyuM, "evuM koNe kahyuM? kadAca huM ja pAcho na AvuM. mAro jIvanakALa have pUro thavAmAM che. mRtyu to maMgaLa che." bApujInA mukhamAMthI sahaja rIte nIkaLelA ugAro kevA sAcA paDyA ! bApujInuM samagra jIvana atyaMta sakriya ane janasevAnI surabhithI maghamaghatuM rahyuM hatuM. DaoN. zivAnaMda adhvaryuno janma I. sa. 1906nA DisembaranI 18mI tArIkhe potAnA mosALamAM saurASTramAM goMDaLa pAsenA anIDA nAmanA gAmamAM thayo hato. emanuM janmanAma bhAnuzaMkara hatuM. bAMdarA gAmanA vatanI emanA pitAnuM nAma gaurIzaMkara adhvaryu hatuM ane mAtAnuM nAma pArvatIbahena hatuM. emanA pitA yajamAnavRtti choDIne goMDala rAjyanA polIsakhAtAmAM polIsa oNphisara tarIke nokarI karatA hatA. bhAnuzaMkare goMDaLanI zALAmAM abhyAsa karyo hato. e jamAnAmAM saurASTranA dezI rAjyomAM zikSaNa-sAhitya ane saMskAranA kSetre goMDaLa rAjya Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 vaMdanIya hRdayasparza agrasthAne hatuM. te vakhate goMDaLanI zALAmAM traNa zikSako pAse bhAnuzaMkarane adhyayana karavA maLyuM hatuM, jeo pachIthI khyAtanAma sAhityakAro thayA hatA. e traNa e samartha vArtAkAra-navalakathAkAra gaurIzaMkara jozI-dhUmaketu, 'kumAra'nA taMtrI bacubhAI rAvata ane kavi dezaLajI paramAra. (samartha patrakAra, janmabhUmi'nA bhUtapUrva maMtrI ravizaMkara mahetA paNa A traNenA samavayaska hatA ane goMDaLamAM emanI sAthe ja vidyAbhyAsa karyo hato.) bhAnuzaMkare meTrika pAsa thayA pachI kaoNlejanI vijJAna zAkhAnI keLavaNI amadAvAdamAM lIdhI. teo tyAra pachI tabIbI kaoNlejamAM dAkhala thayA. e jamAnAmAM ela.sI.pI.esa. ane ema.bI.bI.esa. ema be DigrI apAtI. emAM ema.bI.bI.esa. vadhAre caDiyAtI DigrI gaNAtI. bhAnuzaMkara 1930mAM ela.sI.pI.esa. thayA. te vakhate karAMcIthI hubalI (karNATaka) sudhIno pradeza muMbaI ilAkA tarIke gaNAto. AkhA IlAkAmAM teo ela.sI.pI.esa. parIkSAmAM prathama naMbare AvyA hatAM. dAktara thayA pachI teo sarakArI khAtAmAM daktara tarIke joDAyA. yuvAnavaye bhAnuzaMkaranAM lagna jayAbahena sAthe thayAM. temane eka dIkarI thaI. tenuM nAma uSA rAkhavAmAM AvyuM hatuM. amadAvAda jillAmAM ane pachI DAMga jillAmAM DaoN. bhAnuzaMkare sarakArI dAktara tarIke cAra varSa kArya karyuM ane tyAra pachI teo muMbaInI sarakArI haoNspiTalamAM joDAyA. temaNe keTaloka vakhata godharA ane pATaNamAM paNa kAma karyuM, dAktarI sevA sAthe temaNe ema.bI.bI.esa. thavA mATeno potAno abhyAsa cAlu rAkhyo hato ane 1940mAM teo ema.bI.bI.esa. thayA hatA. e sAthe temaNe AMkhanA dAktara tarIke paNa abhyAsa karIne tAlIma laI lIdhI hatI. bhAnuzaMkara jyAre amadAvAdanI kaoNlejamAM vidyAbhyAsa karatA hatA tyAre yuvAna hatA. e divasomAM teo dara ravivAre sAbaramatI AzramamAM mahAtmA gAMdhIjIne sAMbhaLavA jatA. jayAre emaNe sAMbhaLyuM ke mahAtmA gAMdhIjI sAbaramatI AzramamAMthI pagapALA dAMDIyAtrA mATe nIkaLavAnA che ane tyAM jaI mIThA mATe satyAgraha karavAnA che tyAre e yAtrAnuM prayANa najare nihALavA mATe teo paNa sAbaramatI Azrama pAse gayA hatA. tyAre e jovA tyAM hajAro Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. zivAnaMda adhvaryu 237 mANaso ekatra thayA hatA. paroDhiye potAne yAtrA sarakhI rIte jovA maLe eTalA mATe yuvAna bhAnuzaMkara bIjA keTalAye lokonI jema AgalI rAte eka vRkSa para caDI gayA hatA. pote najare joyelI e yAtrAthI ane mahAtmA gAMdhIjIthI teo eTalA badhA prabhAvita thayA hatA ke dezanI AjhAdI mATe ane garIbo mATe kazuMka karI chUTavAnI bhAvanA emanA manamAM jAgrata thaI hatI ane uttarottara e dRDha thatI gaI hatI. DaoN. adhvaryunI jude jude sthaLe badalI thatI. pATaNamAM teo hatA tyAre jaina muni zrI nyAyavijayajI (tripuTI mahArAjamAMnA eka ane 'jaina darzana' graMthanA lekhaka)nA saMparkamAM AvyA hatA. emanI pAsethI DaoN. adhvaryune ghaNI preraNA ane mArgadarzana maLatAM. emanI sAthenA saMbaMdhathI dharmano, janakalyANano raMga lAgyo hato. DaoN. bhAnuzaMkara adhvaryu sarakArI nokarImAM hatA eTale emanI vakhatovakhata jude jude sthaLe badalI thatI. AthI teone navAM navAM sthaLa ane navA navA lokone potAnA banAvI levAnI tathA Thera Thera pharavAnI sArI phAvaTa AvI gaI hatI. eTale ja teo pravAsathI kyAreya thAkatA nahi. pote sa2kA2I dAktara hatA tyAre eka vakhata emanI badalI dhaMdhukA khAte thaI hatI. e vakhate emaNe joyuM ke e vistAramAM-khArApATamAM dUSita pANI vagerene kA2Ne lokonI AMkha para vadhAre asara thatI hatI. evAmAM e bhAla naLakAMThA vistAramAM dharmabodha sAthe lokasevAnuM kArya karatA jaina muni pUjya saMtabAlajInA saMparkamAM teo AvyA. teo saMtabAlajInI udAtta bhAvanAothI ane nirmaLa cAritryathI prabhAvita thayA ane ane saMtabAlajInI ja preraNAthI emaNe netrayajJanuM tyAM Ayojana karyuM. gAmaDAnA garIba dardIone vinA mUlye dAktarI sevA ApavAmAM Ave to ja garIba loko lAbha laI zake. jyAM pUrato poSaka khorAka na paravaDe, tyAM davAnA paisA to kyAMthI kADhI zake ? A rIte netrayajJanI eka yojanA AkAra levA lAgI. evA netrayajJanA AyojanathI keTalAye dardIone lAbha thayo. samAjanA AgevAnonI, dhanika vepArIonI tathA bIjA keTalAyanI karuNAbharI naja2 garIbo pratye vaLI ane netrayajJono pracAra thayo. sarakArI khAtAmAM baDhatI pAmatAM pAmatAM DaoN. bhAnuzaMkara adhvaryune muMbaI Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 vaMdanIya hRdayasparza ilAkAnA AMkhanA mukhya sajaryana tarIke sthAna maLyuM. aMgrejonA vakhatamAM pahelI ja vAra eka bhAratIya nAgarikane A sthAna apAyuM. A mAna jevuM tevuM nahotuM. teo e mATe traNa varSa muMbaImAM rahyA hatA. emanI sarakArI kArakirdIno A eka uttama kALa hato. bhAratane AjhAdI maLI tyAre DaoN. bhAnuzaMkara haju sarakArI nokarImAM ja hatA. AjhAdI pachI saurASTramAM saurASTra sarakAranI sthApanA thaI. (tyAre muMbaInuM juduM rAjya hatuM jemAMthI mahArASTra ane gujarAta chUTAM paDyAM nahotAM.) e vakhate zeTha vIracaMda pAnAcaMda zAha nAmanA eka agraNI gAMdhIvAdI sAmAjika kAryakartAnI saurASTra sarakAramAM keLavaNI ane Arogya khAtAnA maMtrI tarIke niyukti thaI hatI. zrI vIracaMda pAnAcaMda zAha saurASTramAM rAjakoTathI 47 kilomITara dUra AvelA jAma samaDhiyALA nAmanA nAnakaDA gAmanA vatanI hatA. dezI rAjyanA tAbAnuM e gAma hatuM. gAMdhIjInAM grAmasevAnAM kAryomAMthI preraNA laI sva. vIracaMda pAnAcaMda zAhe potAnA gAmamAM gAmasudhAraNA maMDaLInI racanA 1933mAM karI hatI. tyArapachI A maMDaLInI pravRttiono vyApa vadhatAM jAma samaDhiyALAmAM saurASTra senTrala haoNspiTalanI sthApanA 1937mAM karavAmAM AvI hatI. dezI rAjayanuM eka nAnuM gAmaDuM hovAthI enI pravRttionuM kSetra tyAre maryAdita hatuM, paraMtu e grAma vistAramAM bIjI koI haoNspiTala na hovAthI enI jarUriyAta lokomAM uttarottara vadhatI jatI hatI. DaoN. bhAnuzaMkara adhvaryu I. sa. 1951mAM badrIkedAranI yAtrAe jatAM hRSIkeza gayA hatA. tyAM zivAnaMda AzramanA svAmI zivAnaMda sarasvatInA pratyakSa saMparkamAM teo AvyA. agAu muMbaImAM temanAM vyAkhyAno sAMbhaLI teo prabhAvita thayA hatA. hRSIkezamAM temane Azrama, gaMgAmaiyAno kinAro ane svAmI zivAnaMdajInuM sAnnidhya vagere eTalAM badhAM gamI gayAM ke teo tyAM vAraMvAra javA lAgyA ane pachI to evo raMga lAgyo ke, 1956mAM emaNe svAmIjInI salAha anusAra sarakArI nokarI choDI dIdhI ane AjIvana brahmacarya vrata laI, saMnyAsa dhAraNa karI svAmIjInA ziSya thaI gayA. emanuM nAma "zivAnaMda' rAkhavAmAM AvyuM. potAnA guru pU. svAmI zivAnaMda sarasvatInI AjJA anusAra temaNe gRhastha jIvanamAM ja rahI, AMkhanA dAktara Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 DaoN. zivAnaMda adhvaryu tarIke ja saurASTramAM AvI tabIbI kSetre lokasevAnuM kArya cAlu karyuM. sAthe sAthe 'divya jIvana saMghanI pravRttio paNa cAlu karI. zrI vIracaMda pAnAcaMda zAhe lokasevAnuM je saMgIna kArya karyuM hatuM ethI prerAIne saurASTra sarakAre jAma samaDhiyALAne navuM nAma ApyuM "vIranagara". DaoN. adhvaryu emanA saMparkamAM AvyA ane vIranagaranI haoNspiTalamAM joDAI gayA. zeTha vIracaMda pAnAcaMda bahu udAra mahAnubhAva hatA. DaoN. adhvaryu hamezAM emanI prazaMsA karatA thAke nahi. DaoN. adhvaryue saMnyAsa svIkAryA pachI potAnI aMgata kamANI choDI dIdhI hatI. 1956mAM teo vIranagara AvI gayA ane zivAnaMda mizananA nAmathI haoNspiTala cAlu thaI. uttarottara A haoNspiTalano vikAsa thato rahyo ane cAra dAyakAmAM to eNe dezavidezamAM khyAti meLavI lIdhI. haoNspiTalamAM have Azare aDhIso jeTalI pathArInI vyavasthA thaI gaI. AMkhanA dardIo uparAMta anya roganA dardIone paNa dAkhala karavAnuM cAlu thayuM ane sauthI mahattvanuM bIjuM eka kArya cAlu thayuM te carasa-gAMjo vagerenA vyasanIone vyasanamukta karavA mATenA upacAranI suvidhA paNa tyAM dAkhala karavAmAM AvI. svAmI zivAnaMda sarasvatI brahmalIna thayA tyAra pachI hRSIkezanA zivAnaMda AzramanuM sukAna pU. svAmI cidAnaMdajIe svIkAryuM. bApujI mATe emane apAra lAgaNI hatI. bApujIne jyAre 80 varSa thayAM tyAre pU. cidAnaMdajIne bApujI ane bAne hRSIkeza AzramamAM bolAvI khAsa AzIrvAda ApyAM hatAM ane tyAre bApujInuM nAma "svAmI yAjJavakyAnaMdajI ane pU. bAnuM nAma emaNe "maitreyIdevI' rAkhyuM hatuM. emAM ApaNAM paurANika nAmonI pUrI sArthakatA rahelI che. bApujIe tyArathI bhagavAM vastra dhAraNa karyA hatAM. DaoN. adhvaryu "svAmI yAjJavakyAnaMdajI' banyA, paraMtu zivAnaMda AzramanA aMtevAsI hovAthI ane svAmI zivAnaMdanA ziSya hovAthI teo DaoN. zivAnaMda adhvaryu tarIke ja vadhu jANItA rahyA hatA. vIranagaranI haoNspiTala dvArA temaNe netrayajJonuM vividha sthaLe, vividha saMsthAone upakrame Ayojana cAlu karyuM ane eka mizanarInI jema teo garIba dardIonI sevAmAM lAgI gayA. cAra dAyakAthI adhika samaya sudhI teo AMkhanAM oNparezana maphata karatA rahyA ane pote ekalA Azare traNa lAkhathI Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 vaMdanIya hRdayasparza vadhu oNparezana karyA. samagra bhAratamAM AMkhanA koI dAktare ATalAM badhAM oNparezana karyA nathI. (DaoN. zivAnaMda adhvaryu pachI bIje naMbare cikhodarAnA DaoN. ramaNIkalAla dozI Ave ke jemaNe atyAra sudhImAM aDhI lAkhathI vadhu oNparezana karyA che ane hAla 80 varSanI vaye paNa rojeroja savAre oNparezana karatA rahyA che.) DaoN. adhvaryasAhebe krame krame vIranagaranI zivAnaMda mizana haoNspiTala dvArA samagra saurASTramAM netranidAna zibiro ane netrayajJo dvArA evuM sarasa vyavasthAtaMtra goThavyuM ke jethI rojeroja nizcita sthaLe niyamita tArIkhe enuM Ayojana cAlyA kare, pALiyAda, sAyalA, bAMTavA, zivarAjagaDha, dhorAjI vagere bhinna bhinna sthaLe, dareka jillAmAM sthAnika saMsthAo ane kAryakaronA sahayogathI dara mahinAnI cokkasa tArIkhe netranidAna zibira hoya ane emAMthI je dardIone oNparezananI jarUra hoya teone vIranagara te ja divase vAhanamAM laI AvavAmAM Ave, bIje divase oNparezana thAya, cAra divasa emane rAkhavAmAM Ave, maphata cazamAM ApavAmAM Ave ane darekane vAhanamAM pAchA emanA sthaLe pahoMcADavAmAM Ave. dardIe e mATe kazuM ja ApavAnuM na rahe. paisAnA abhAve koI dardI pAcho javo na joIe. dara mahinAnI tArIkho nizcita hoya eTale loko ApoApa jANatA ja hoya. eTale e mATe pracArapatrikAo, jAherAto ke bIjA kazAnI jarUra na rahe ane kharca paNa na thAya. e rIte dareka sthaLe nizcita divase baso-traNo dardIo AMkha batAvavA AvI pahoMcyA ja hoya. | zivAnaMda mizana eka sevAbhAvI saMsthA eTale enA dAktaro ane karmacArIonI dardIo sAthenI rItarasam paNa eTalI saraLa, sahaja ane sahAnubhUti bharelI hoya ke dardI gabharAya nahi. e mATe DaoN. adhvaryasAhebe badhAne sArI rIte taiyAra karelA che. A rIte vIranagaranI haoNspiTalamAM motiyo vagerenAM mahine sarerAza . doDha-be hajAra jeTalAM oNparezana thAya ane dareka jillAmAM netrayajJomAM thAya te oNparezana vadhArAmAM. A rIte samagra saurASTramAM adhatva nivAraNanuM kArya eTaluM badhuM sarasa thayA kare che ke tyAM motiyA vagerenA kAraNe thatA aMdhatvanI TakAvArI sAva ochI thaI gaI che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Do. zivAnaMda adhvaryu 241 keTalAMka varSathI bApujIne potAnA kAryamAM madadarUpa thAya evAM emanAM aMgata maMtrI jevAM eka bahenanI sevAno lAbha maLato rahyo hato. e che anasUyAbahena. bApujInI badhI ja vahIvaTI javAbadArI emaNe upADI lIdhI hatI. anasUyAbahena eka suzikSita, saMskArI, kAryadakSa ane vyavahArakuzaLa sannArI che. emaNe aMgata rIte to bApujInI dIkarInuM sthAna lIdhuM ane bApujInA vAtsalyano sauthI vadhu lAbha anasUyAbahenane maLyo. teo bApujInA kAryano bhAra saMbhALe, bApujInI tabiyatanI dekharekha rAkhe ane bApujI bahAragAma kyAMya paNa javAnA hoya to sAcavIne laI jAya. bApujInI vRddhAvasthAmAM anasUyAbahena emanI lAkaDI samAna hatAM. bApujIno eka zirasto sarasa AvakArya rahyo hato. roja savAre pharaja para jatAM pahelAM badhA DaoNkTaro ane sTAphanA anya mahattvanA sabhyo sAthe bApujI cA-nAsto letA. e vakhate badhAMnI pravRttio, pharajo vagerenI vAtacIta to thAya, paNa saunA khabaraaMtara puchAya ane koIne potAnA kAryamAM ke gharanI bAbatamAM kaMI muzkelI hoya to tarata nivAraNa thAya. badhAMnI sAthe haLImaLIne rahevuM. zeTha-nokara jevo nahi paNa samAna svajana jevo saMbaMdha rAkhI, AtmIyatA keLavI kAryane vadhu dIpAvavAnI bhAvanA bApujInA ane saunA aMtaramAM rahetI. bApujI vAraMvAra kahetA ke "amArI saMsthA saMvAbhAvI che, paraMtu tema chatAM dAktarone ocho pagAra ApavAnuM huM mAnato nathI. ethI ekaMdare dAktaro ane sTAphanA anya sabhyo saMtuSTa ane prasanna rahyA karyA che. darekane potAnA kAmanI svataMtratA. koInA kAryamAM dakhalagIrI nahi ke Thapako ApavAnI paddhati nahi. premathI kAma levAnI anokhI paddhati tyAM jovA maLe. AthI ja bApujInA svargavAsa pachI sau dAktaroe pratijJA lIdhI ke pote potAnI pharaja niSThApUrvaka bajAvaze ane zivAnaMda mizananuM kAma evuM ja zobhI rahe te mATe satata prayatnazIla raheze.' hRSIkezanA zivAnaMda Azrama ane DivAIna lAIpha sosAyaTI sAthe saMlagna thavAne kAraNe DaoN. adhvaryu svAmI zrI yAjJavakyAnaMdajIne eka viziSTa lAbha thayo. zivAnaMda AzramanI zAkhAo dezavidezamAM che. AMtararASTrIya stare cAlatA A AzramamAM videzomAMthI keTalAye sAdhako AvIne rahe che. emAMnI svittharalenDanI keTalIka vyaktio sAthe-khAsa to Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 vaMdanIya hRdayasparza AMkhanA dAktaro sAthe DaoN. adhvaryune paricaya thayo. emanA nimaMtraNathI DaoN. adhvaryu yuropanI AMkhanI ane anya haoNspiTalanI mulAkAta laI AvyA. daramiyAna evA keTalAka svisa dAktaroe vIranagaranI zivAnaMda mizananI haoNspiTalanI mulAkAta lIdhI ane enA sevAbhAvI kAryathI bahu rAjI thayA. koIka dAktaroe to tyAM rahIne potAnI sevA ApavI cAlu karI. eka dAktara to varSothI dara varSe eka mahino vIranagara AvIne oNparezana karatA rahyA che ane have emanA putra paNa Ave che. vIranagara Ave tyAre teo vIranagaranA thaIne ja rahe. bApujInI sAthe zuddha zAkAhAra grahaNa kare ane rojeroja prArthanAmAM jamIna para palAMThI vALIne bese. svisa DaoNkTaronA sahakArane lIdhe svinjharalenDa taraphathI vIranagaranI haoNspiTalane AMkhanI tapAsa ane zastrakriyA mATe moMghAmAM moMghAM adyatana sAdhano bheTa maLatAM rahyAM che. vIranagaranA kAryathI svisa DaoNkTaro eTalA badhA prabhAvita thayA che ke eka dAktare to lakhyuM che ke zivAnaMda mizana haoNspiTalanuM dhoraNa jotAM kahevuM paDe ke havethI koI bhAratIya nAgarike AMkhanI zastrakriyA mATe videza javAnI AvazyakatA nathI. bhAratamAM sArAmAM sArAM oNparezana thAya che. DaoN. zivAnaMda adhvaryune pratyakSa maLavAno pahelo avasara mane 1992mAM maLyo hato. mArA mitra ane zivAnaMda mizananA eka TrasTI, rAjakoTanA zrI zazikAntabhAI mahetA mane Do. adhvaryasAhebane maLavA mATe kahetA. paNa evo avasara prApta thato nahoto. rAjakoTamAM huM houM ane tapAsa karAvIe to DaoN. adhvaryasAheba bahAragAma hoya. zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha taraphathI prativarSa paryuSaNa vyAkhyAnamALA daramiyAna koI eka saMsthAne Arthika sahAya mATe zrotAone apIla karavAmAM Ave che ane ekatra thayela nidhi te saMsthAne arpaNa karavAmAM Ave che. e mATe pahelAM samitinA sabhyo te saMsthAnI mulAkAta le che. 1992mAM ame keTalAka sabhyo e pramANe zivAnaMda mizananI mulAkAta mATe muMbaIthI nIkaLyA hatA. muMbaIthI saurASTra meilamAM nIkaLI ane rAjakoTa pahoMcyA tyAre sTezana para amAruM svAgata karavA bApujI pote AvyA hatA. ethI ame badhAMe sAnaMdAzcarya anubhavyuM hatuM. bApujInuM dAkSiNya, emanI udAratA, emanI vyavahArakuzaLatA, emanuM saujanya, emano viveka - A badhA guNonA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. zivAnaMda adhvaryu 243 maghamaghATano A eka nAnI ghaTanAthI ja prathama darzane paricaya thaI gayo hato. emanA avAjamAM prema ane vAtsalya hatAM. amArI mulAkAta pachI mAre muMbaI, sAyalA ane vIranagaramAM bApujIne maLavAnuM vAraMvAra thatuM. pUjaya bApujI mane ane mArI patnI tArAbahenane potAnAM saMtAnonI jema rAkhatA. emanA vyaktitvamAMthI, emanA gorA prabhAvazALI caherAmAMthI, emanI UMcI samapramANa kAyAmAMthI, emanAM nehanItaratAM nayanomAMthI ame emanAM bhagavAM vastromAMthI pavitratAnI surabhi satata vahetI rahetI. A mulAkAta pachI bApujI 1993mAM muMbaI padhAryA hatA. paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM emaNe sarasa udbodhana karyuM hatuM. e vakhate agiyAra lAkha rUpiyA ane zivAnaMda mizana mATe ekatra karI zakyA hatA. e nidhi arpaNa karavAno kAryakrama vIranagaramAM zAnadAra rIte yojAyo hato. eka vakhata saurASTra yunivarsiTImAM mAre pIeca.DI.nA eka vidyArthInI maukhika parIkSA (Viva) levA javAnuM hatuM. bApujIne enI jANa thatAM tarata muMbaI mane phona karyo ane kahyuM ke "yunivarsiTInA gesTa hAusamAM rAta na rokAtAM vIranagaramAM rAta rokAva. yunivarsiTI para gADI tamane teDavA AvI jaze ane bIje divase eraporTa para mUkI jaze. badhI vyavasthA thaI jaze.' bApujInuM nimaMtraNa maLe pachI vicAravAnuM ja zuM hoya? huM vIranagara pahoMcyo ane emanuM Atithya mANyuM. AvA saMta mahAtmAno yoga maLavo e paNa durlabha. bApujIe hRSIkezamAM zivAnaMda AzramamAM yogAsano karyA hatAM, saMskRta bhASAnA abhyAsa uparAMta emaNe pAtaMjala yogasUtrano abhyAsa karyo hato ane aSTAMgayoganI sAdhanA karI hatI. pAtaMjala yogasUtra jIvanabhara emano priya graMtha rahyo hato ane e vize emaNe aneka sthaLe pravacano ApyAM hatAM. bApujIno jIva vastutaH adhyApakano jIva hato. pote aThavADiye eka divasa rAjakoTanI eka saMsthAmAM jIvananA aMta sudhI bhaNAvavAnuM cAlu rAkhyuM hatuM. saNosarAnI lokabhAratI saMsthAmAM "ahiMsA' vize mAruM pravacana hatuM e vAta jANIne teo anasUyAbahena sAthe saNosarA AvI pahoMcyA hatA. vyAkhyAnane aMte emaNe mane kahyuM ke, "ahiMsA vize bhagavAna pataMjalinuM avataraNa tame Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 vaMdanIya hRdayasparza TAMkyuM te mane bahu ja gamyuM che. te samaye emaNe mane kahyuM hatuM ke, "yogasUtra emano atyaMta priya viSaya che. kyAMya paNa e vize pravacana ApavAnuM Ave to e mATe potAne kazI pUrvataiyArInI jarUra nathI, kAraNa ke badhuM kaMThastha che. chellAM keTalAMka varSathI bApujIe potAnI lokakalyANanI pravRttiono vyApa vadhAryo hato. khetI, siMcAI, pazumendra, chAza kendra, anAjarAhata ane garIba dardIone tabIbI sevA ApavA uparAMta emaNe zikSaNanA kSetre potAnI pravRttio zivAnaMda parivAranA upakrame cAlu karI. zALAnA vidyArthIo ane vidyArthinIo mATe chAtrAlaya tathA bALamaMdiranI pravRtti vIranagaranA saMkulamAM ja navAM sarasa makAno baMdhAvI cAlu karAvI che. taduparAMta zikSako mATe bhinna bhinna sthaLe zibironuM Ayojana karAya che ke jethI zikSakonuM ane zikSaNanuM ane sAthe sAthe saMskAritAnuM stara UMcuM Ave. AvI zibiromAM bApujI jAte hAjara rahIne pravRttionI dekharekha rAkhatA ane mArgadarzana ApatA rahetA. dezane sudhAravo hoya to zikSakone sudhAravA joIze. to ja AvatI peDhImAM zista, vinaya, niyamitatA, prAmANikatA, dharmazraddhA, vagere guNo khIlaze. zikSaNa kSetre AvA AvA Avazyaka guNonI hAla oTa samagra dezamAM varatAya che. bApujI jAhera janatAnAM nANAMthI cAlatI sevAbhAvI saMsthAnuM saMcAlana jUnavANI paddhatithI ke karakasaranA bhrAmaka vicArothI karatA nahi. emanI pAse Adhunika pariNAmalakSI abhigama hato. kAma jaladI thatuM hoya to TapAlane badale TeliphonanuM kharca karavuM vyAjabI che ane Teliphona karatAM rUbarU mulAkAtathI kAma vadhAre sAruM thatuM hoya to eTaluM pravAsakharca karavAnuM vadhu ucita che. vastuta: saMsthAnI suvAsa prasaravI joIe. teo mAnatA ke sAruM kAma paisAnA abhAve kyAreya aTakatuM nathI. kAma niSThAthI ane sArI, saMtoSakAraka rIte thavuM joIe. niyamomAM jaDatA na AvI javI joIe. bApujI sAcA arthamAM eka uttama karmayogI hatA. teo jIvanabhara satata anAsaktabhAve kArya karatA rahyA hatA. 92 varSanI jiMdagImAM emaNe savAso varSa jeTaluM kArya karyuM haze. teo potAnA samayano kyAreya durvyaya karatA nahi. pote savAramAM cAra vAge UThI jAya ane Akho divasa kAma karatA rahe. ekalA paDe tyAre te satata potAnA kAryamAM gUMthAyelA rahe. paraMtu bIjI bAju teo Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. zivAnaMda adhvaryu 245 potAne samaya nathI' evI kRtrima moTAI paNa kyAreya batAvatA nahi. koInI sAthe maLavAmAM, vAto karavAmAM teo kRtrima sabhAna utAvaLa dAkhavatA nahi. saune saMtoSa thAya evI sahaja rIte samaya ApatA. roja sAMje bhojana pahelAM vAto karavI hoya te niHsaMkoca AvI zake. bahAragAma pote gayA hoya to sthAnika kAryakartAo, netAo, mahAnubhAvone teo nirAMte maLatA, vArtAlApa ke vicAra vinimaya karatA. emanA sAnnidhyamAM vAtAvaraNa preraka ane protsAhaka banI rahetuM. emanuM niHsvArtha, sevAparAyaNa, prabhumaya pavitra jIvana emAM mahattvanuM kArya karatuM. svAmI zivAnaMda sarasvatIe sevA ane adhyAtmano samanvaya karyo che. divya jIvana saMghamAM sevA dvArA adhyAtmanA mArge AgaLa vadhavA mATe che pagathiyAM batAvavAmAM AvyAM che : (1) sevA (2) prema (3) dAna (4) pavitratA (5) dhyAna ane (6) AtmasAkSAtkAra. bApujIe sevA ane adhyAtmanA samanvayanI A dIkSA potAnA jIvanamAM caritArtha karI hatI. bApujIne dIrdhAyuSya maLyuM hatuM. lokajIvananA bhautika ane AdhyAtmika utkarSamAM temanuM niHsvArtha, tyAgaparAyaNa yogadAna ghaNuM moTuM rahyuM che. deza ane vizeSataH gujarAta emanuM hamezAM e mATe RNI raheze. saMtasvarUpa pU. bApujInA puNyAtmAne natamastake aMjali arpIe chIe ! Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 lADakacaMdabhAI vorA sAyalAnA rAjasobhAga AzramanI sthApanAnA preraka, aneka mumukSuonA gurudeva, "bApujI'nA nAmathI bhaktomAM priya ane AdaraNIya, sAyalAnA saMta tarIke khyAti pAmelA evA sva. lADakacaMdabhAI mANekacaMda vorAno maMgaLavAra, tA. 9mI Disembara, 1997nA roja 93 varSanI vaye dehavilaya thayo. emanA svargavAsathI amArI jema anekane adhyAtmamArganA eka anubhavI pathapradarzaka "bApujI'nI khoTa paDI che. bApujIno pahelo parokSa paricaya mane laMDana nivAsI sudhAbahena vinubhAI dvArA thayo hato. 1984nA julAImAM lesTarathI muMbaI AvatAM ame laMDanamAM sudhAbahenane ghare rokAyAM hatAM. te vakhate potAnA dIvAnakhAnAmAM eka phoTo batAvI emaNe kahyuM, "A sAyalAnA lADakacaMda bApA." dhyAnamudrAmAM e phoTo hato. e jotAM ja koI prabhAvazALI sAdhaka vyakti hoya evo khyAla Ave. sudhAbahena bhArata Ave tyAre sAyalA acUka jAya. temaNe lADakacaMda bApAne potAnA AdhyAtmika guru mAnyA hatA. te vakhate ja manamAM IcchA uddabhavelI ke sAyalA javAnI taka maLe to sAruM. yunivarsiTInI adhyApakIya javAbadArI ane anya rokANone kAraNe sAyalA javAnuM tarata banyuM nahi, paNa 1988mAM lesTaramAM pratiSThA hatI tyAre bApujI tyAM padhArelA ane tyAre emano pahelI vAra paricaya thayelo. te vakhate bApujI gaLAnI - svarataMtranI takalIphane kAraNe bahu bolatA nahi, paNa emanA pavitra vyaktitvanI suvAsa manamAM aMkita thaI gaI hatI. - tyAra pachI, muMbaI AvyA bAda, lIMbaDImAM pU. zrI ajarAmarajI svAmInI dvizatAbdInA kAryakramamAM javAnuM thayuM tyAre meM Ayojakone vinaMtI karelI ke thoDI vAra mATe paNa jo sAthe sAthe sAyalAnI mulAkAta goThavAya to jarUra goThavI ApavI. te goThavAI ane ekAda kalAka mATe sAyalAnA AzramamAM javAnI ane bApujIne maLavAnI taka maLI. bApujI te vakhate sAdhakanivAsanI eka rUmamAM sAMja sudhI rokAtA. ame sAyalA gayAM tyAre mArA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - lADakacaMdabhAI vorA 247 mitra laMDananivAsI zrI abhayabhAI mahetA paNa tyAM ja hatA. bApujI sAthe amAre tyAre aMgata sarasa paricaya thayo hato. eka divasa dAMtanA DaoNkTara DaoN. jItubhAI nAgaDA bahena mInaLane laIne mAre ghera AvyA. DaoNkTare paricaya karAvyo. mInaLe vAta karI. kAma hatuM bApujIe karAvela svAdhyAyanI kaeNseTa uparathI pote DAyarIomAM je utAro karyo che tene chapAvavA mATe sudhArI ApavAnuM spoken Word ane Written Word vacce ghaNo pharaka hoya che. punaruccAraNo kADhI nAkhI, vAkyaracanA sarakhI karI, joDaNI sudhArI vyavasthita lakhANa karavAmAM ThIka ThIka samaya lAge evuM hatuM. sAmAnya rIte AvAM kAma karavAnuM mane game nahi ke phAve nahi, to paNa DaoNkTara ane mInaLanA premabharyA Agrahane vaza thaI te kArya meM svIkAryuM, paraMtu muMbaInA vyasta jIvanamAM doDha varSa sudhI e kArya thaI zakyuM nahi. keTalAMka zaMkAsthAno vize bApujIne puchAvavAnuM paNa thatuM. paraMtu eka divasa bahena mInaLe sUcana karyuM ke jo huM sAyalA AzramamAM jaIne rahuM to je kaMI pUchavuM hoya te bApujIne tarata pUchI zakAya ane kAma AgaLa cAle. bahena mInaLanuM e sUcana gamyuM. mArI patnI ane huM sAyalA gayAM. A upAya saphaLa nIvaDyo. Teliphona nahi, TapAla nahi, chApuM nahi, mulAkAtIo nahi, vyAvahArika avarajavara nahi, eTale kAma jhaDapathI thayuM. pachI to jyAre jyAre sAyalA javAnuM nakkI karIe eTale bahena mInaLa cIvaTapUrvaka badhI vyavasthA goThavI Ape. pariNAme DAyarIonuM "zikSAmRta" svarUpe prakAzana thayuM. sAyalAmAM te vakhate eka divasa bApujInA kahevAthI koI paNa eka viSaya para meM vyAkhyAna ApavAnuM svIkAryuM. mArA viSaya tarIke meM logassanA kAyotsarga dhyAnano viSaya pasaMda karyo. mArA vaktavyamAM mUlAdhArathI sahastrAra cakra sudhI logassanI sAta gAthAonuM ane covIsa tIrthakaronuM dhyAna kevI rIte dharavuM ane kuMDalinInI sAdhanAnI prakriyA logassasUtranA dhyAna dvArA kevI rIte karI zakAya te haribhadrasUrie batAvyA pramANe meM samajAvyuM. mArA vaktavyane aMte upasaMhAra karatAM bApujIe kahyuM, "ramaNabhAIe kuMDalinInI sAdhanAnI vAta karI che. paraMtu ahIM AzramamAM ApaNI sAdhanA-paddhati judI che ane te vadhu saraLa che.' tyAra pachI bApujIe mane zAMti sudhArasanI prakriyAnI vAta karI ane Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 vaMdanIya hRdayasparza kRpALudevanA vacanAmRtamAMthI keTalAka patro vaMcAvyA. kAyAvarohaNa tIrthanA svAmI kRpAluAnaMdanI athavA keTalAka kabIrapaMthI tathA anya paMthanA sAdhakonI je sAdhanApaddhati che, lagabhaga tevA ja prakAranI, gurugama dvArA bIjajJAnanI sAdhanApaddhati ahIM AzramamAM svIkArelI che. zrI sudhAbahena vinubhAInI preraNAthI A prakAranI sAdhanA bApujInA mArgadarzana heThaLa karavAnuM meM svIkAryuM ane emAM yathAzakti pragati karI zakyo chuM. paMdara divasa AzramamAM rahevAno amane eka sarasa anubhava thayo. bApujInI eTalI vyAvahArikatA hatI ke amane vidAya ApavA jAte amArI moTarakAra pAse AvI pahoMcyA. bIjI vAra jaladI AzramamAM AvavA mATe nimaMtraNa ApyuM. meM bApujIne kahyuM ke "ghaNe ThekANe pharavAnuM thayuM che. temAM sAyalAno ApaNo A Azrama paNa eka evuM sthaLa che ke jyAM pharI pharI AvavAnuM mana thAya. ApaNA A AzramanI je keTalIka vAta mane vadhu gamI che temAM eka che svataMtra zikharabaMdhI jinamaMdira ane nityanA kramamAM caityavaMdanane sthAna. ApaNA A AzramamAM tIrthaMkara paramAtmAne gauNa karavAmAM AvyA nathI athavA "kRpALudeva e ja amAre mana tIrthakara, bIjA tIrthakaranI amAre jarUra nathI", evI mAnyatA pravartatI nathI. vaLI ApaNA A AzramamAM navakAra maMtranuM vismaraNa thavA dIdhuM nathI. rojeroja prArthanA, caityavaMdana, svAdhyAya vageremAM navakAramaMtra bolAya che ane caityavaMdana pahelAM navakAramaMtranI eka mALA gaNAya che. taduparAMta svAdhyAyamAM phakta vacanAmRta (upadezAmRta ane bodhAmRtasahita) sivAya bIjA kazAnuM vAMcana nahi ja evo Agraha na rAkhatAM, rojeroja vacanAmRtanA svAdhyAya uparAMta adhyAtmasAra, jJAnasAra, AnaMdaghanajI, yazovijayajI, devacaMdrajI vagerenAM stavano, sajhAyo, padonA arthane paNa sthAna ApavAmAM AvyuM che. moTI pUjAmAM AtmasiddhinI pUjA uparAMta paMcakalyANakanI pUjA, aMtarAyakarmanI pUjA, snAtrapUjA vagerene paNa sthAna ApavAmAM AvyuM che. taduparAMta svAdhyAyavAMcana tathA prArthanA-stuti, pado gAvAM jevI pravRttimAM mahilAo sahita judI judI vyaktione sthAna ApI darekanI zaktine khIlavavAnI sArI taka ApavAmAM Ave che. sAyalAnA AzramanI A viziSTatAo ane enI sAdhanApaddhatine kAraNe amane sAyalA vAraMvAra AvavAnuM mana thAya evuM che." Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lADakacaMdabhAI vorA 249 ane A badhAmAM sauthI moTuM AkarSaNa te bApujInA sAnnidhyanuM hatuM. emanuM jIvana evuM sabhara ane suvAsamaya hatuM. bApujIno janma vi. saM. 1961nA phAgaNa suda bIja, tA. 8mI mArca, 1905nA roja sAyalA tAlukAnA coravIrA nAmanA eka nAnakaDA gAmamAM thayo hato. emanA pitAzrInuM nAma mANekacaMda ane mAtAnuM nAma hirabAI hatuM. coravIrAnuM A saMskArI jaina kuTuMba enI udAratA, dayAbhAvanA, paragajuvRtti mATe jANItuM hatuM. vi. saM. 1956nA eTale chappaniyA dukALa vakhate bhUkhe TaLavaLatA dukALiyAonI emanA AMgaNe lAina lAgatI ane teo saune khAvAnuM ApatA. bALaka lADakacaMdamAM dharmanA saMskAra paDelA. emano kaMTha paNa bulaMda hato. (emanA nAnA bhAI nyAlacaMdabhAI ke jemane AzramamAM sahu kAkA kahIne bolAve che temano kaMTha paNa evo ja bulaMda che.) jinamaMdiramAM savAre pUjA karavA ane sAMje AratI utAravA teo niyamita jatA. temaNe pAsenA gAma sarAmAM ane coravIrAmAM zALA thatAM coravIrAmAM prAthamika cAra dhoraNa sudhIno abhyAsa karyo ane tyArapachI rAjakoTanI dazAzrImALI baoNrDiMgamAM rahIne karaNasiMhajI skUlamAM tathA olphreDa hAiskUlamAM meTrika sudhIno abhyAsa karyo hato. vidyArthI tarIke emanI kArakirdI atyaMta tejasvI hatI. temaNe pAThazALAmAM jaina dhArmika zikSaNano paNa saMgIna abhyAsa karyo hato ane tenI parIkSAmAM prathama naMbare AvI rAjakoTamAM bahumAna paNa meLavyuM hatuM. meTrika pachI temane AgaLa bhaNAvavAnI mAtApitAnI icchA nahotI. e jamAnAmAM meTrika sudhI bhaNavuM e paNa ghaNuM agharuM hatuM. bahu ochA vidyArthIo meTrika sudhI pahoMcI zakatA. kaoNlejamAM bhaNavA mATe to bahAragAma ja javuM paDatuM, kAraNa ke karAMcIthI dhAravADa sudhInA samagra muMbaI ilAkAmAM pAMca-cha zahe2mAM ja kaoNleja hatI. meTrika pAsa thayA te pahelAM bApujInI sagAI emanA pitAzrIe sarA gAmanA becaradAsanI putrI samaratha sAthe karI hatI. 19mA varSe emanAM lagna thayAM. lagna pachI kaMIka vyavasAya karavA mATe teo muMbaI AvyA. paraMtu sAyalAnA ThAkore AvA tejasvI yuvAnane sAyalAmAM ja rAkhavAno vicAra karyo ane tAra karI emane pAchA sAyalAmAM bolAvyA ane rAjyamAM nokarI ApI. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 vaMdanIya hRdayasparza teo zirastedAra banyA ane ema karatAM AgaLa vadhatAM sAyalA rAjyanA nyAyAdhIzanI padavI sudhI pahoMcyA. AjhAdI pachI gujarAta sarakAramAM temanI nokarI cAlu rahI. teo bATAda, mahuvA ane bhAvanagaramAM mAmalatadAra tarIke ane bhAvanaga2mAM esisTanTa kalekTara tarIke potAnuM kArya karatA rahyA hatA. 1961mAM teo sarakArI nokarImAMthI nivRtta thayA hatA. sarakArI amaladArone Ama janatAnA vividha prakAranA kaDavAmIThA anubhavo thatA. bApujIne paNa nyAyAdhIza hatA tyAre ane esisTanTa kalekTara hatA tyAre lAMca ApavA mATe prayatno thayelA. paraMtu teo ene vaza na thatAM e ApanA2ne dhamakI ApatA ke pharI vAra evo prayAsa ka2ze to pote ene jelamAM besADaze. nyAyAdhIza tarIke eka gunegArane phAMsInI sajA ApavAnI, bIjA be nyAyAdhIzo sAthe potAne saMmati ApavI paDelI enuM emane pArAvAra duHkha thayeluM. nyAyapriya nItivAna amaladAra tarIke bApujInI suvAsa jyAM jyAM emaNe kAma karyuM hatuM tyAM tyAM prasarI hatI. sAyalAmAM pacIseka varSa kAma kareluM eTale sAyalAnA rahevAsIomAM te sauthI vadhu AdarapAtra hatA. vayane kAraNe tathA AzramanI sthApanAnA preraka tarIke emanuM mAna uttarottara vadhatuM jatuM hatuM. bApujI paNa pratyeka vyAvahArika prasaMge rAjadarabAramAM, vaiSNava maMdiramAM tathA anya sthaLe jaI AvatA, paricitomAM mAMdagI prasaMge khabara kADhavA teo acUka gayA hoya ane yathAzakti Arthika madada paNa karI hoya. AthI sAyalAvAsIono paNa bApujI pratye pUjyabhAva hamezAM nItarato raheto. bApujInuM gRhasthajIvana nirvyasanI, sadAcArI ane dharmaparAyaNa hatuM. sAyalA rAjyanI nokarImAM phAjala samaya maLato eTale savAra-sAMjanA navarAzanA samayamAM teo AdhyAtmika graMtho vAMcatA. kRpALudevanuM vacanAmRta to teo aneka vAra sAdyaMta vAMcI gayA hatA. taduparAMta anya graMtho paNa teo vAMcatA. yuvAnonI satsaMga maMDaLImAM teo jatA ane satsaMga karatA. AgamoddhAraka pU. zrI sAgarAnaMdasUri(sAgarajI mahArAja)nA eka mukhya ziSya zrI mANekasAgarasUri jevA AcArya bhagavaMte sAyalA jevA nAnA gAmanI cAturmAsa mATe pasaMdagI karI hatI tenuM mukhya kAraNa te sAyalAnA adhyAtmaruci dharAvatA yuvAno hatA ane e yuvAnonA agresara te bApujI hatA. zrI Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 51 lADakacaMdabhAI vorA mANekasAgarasUrie cAturmAsa daramiyAna upAdhyAya zrI yazovijayajIkRta "jJAnasAra', "adhyAtmasAra' ane "adhyAtmaupaniSada' jevA graMtho pasaMda karyA hatA ane te cAturmAsa daramiyAna pUrNa na thatAM roSakALamAM AvIne pUrA karAvyA hatA. e graMtho uparAMta AnaMdaghanajInAM stavanonA gUDha rahasyArtha paNa emane samajAvyA hatA. bApujIne AnaMdaghanajInI covIsI kaMThastha hatI ane madhura bulaMda kaMThe teo gAtA. sAyalA eTale kRpALudeva zrImad rAjacaMdranA parama sakhA sobhAgabhAInuM gAma. sobhAgabhAInA dehavilaya pachI paNa emanI AdhyAtmika sAdhanAno vAraso sAyalAmAM jaLavAI rahyo hato. I. sa. 1930nA gALAmAM sAyalAmAM kALidAsabhAI, vajAbhAI, choTAbhAI vagere satsaMga karatA ane AdhyAtmika sAdhanA mATe puruSArtha karatA hatA. e divasomAM eka vakhata koIkanA maraNa prasaMge smazAnamAM jaI, pachI taLAve nahAvA gayA tyAre potAnuM dhotiyuM dhotAM dhotAM kALidAsabhAIe bApujIne AtmasiddhinI gAthAo saMbhaLAvelI ane pachI emane yogya pAtra jANI adhyAtmasAdhanA tarapha vALyA hatA ane satsaMga maMDaLImAM joDAtAM choTAlAlabhAIe bApujIne bIjajJAnanI prApti karAvI hatI. tyAra pachI e sAdhanAmAM satata puruSArtha karI bApujIe AtmasAkSAtkAra karyo hato. bApujInI sAdhanA ekAMtamAM guptapaNe cAlatI hatI, paraMtu muMbaInA zrI zAntilAla aMbANIne AtmajJAnI puruSanI zodha karatAM karatAM bApujIno meLApa thayo. bApujIe potAnA guru zrI choTAlAlabhAI vidyamAna che ane kalakattAmAM rahe che tyAM sudhI pote ajJAtavAsamAM ja rahevA icche che ema jaNAveluM. paraMtu choTAlAlabhAInA svargavAsa pachI zAntilAlabhAInA AgrahathI bApujIe jAheramAM AvavAnuM svIkAryuM. ema thatAM 1976mAM sAyalA gAmamAM satsaMga maMDaLa cAlu thayuM ane bApujInA gurupade sAdhanA mATe mArgadarzana maLavA lAgyuM. sAdhakonI saMkhyA uttarottara vadhatI jatI hovAthI 1985mAM gAma bahAra, hAIve pAse lagabhaga pAMca ekara jamInamAM "zrI rAja-sobhAga Azrama'nI sthApanA karavAmAM AvI, jemAM jinamaMdira, svAdhyAya haoNla, bhojanazALA, sAdhakonA nivAsa mATenI suvidhA, gauzALA, bApujInI kuTira, sobhAgamRti vagerenI racanA karavAmAM AvI ane ema Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 vaMdanIya hRdayasparza Azramano uttarottara vikAsa thato rahyo che. samaya jatAM emAM netrayajJa, anAjavitaraNa, chAzakendra vagere anukaMpAnI pravRttiono paNa umero thato rahyo. iMglaMDa, AphrikA, amerikA vagerenA mumukSuone AvIne rahevuM game evuM savidhAvALuM tathA vRkSavanarAjivALuM je prasanna vAtAvaraNa AzramamAM nirmAyuM emAM bApujInI preraNA ane mArgadarzana rahelAM che. AzramanI sthApanA vakhate ja enA Ayojana mATe tathA bhAvi vikAsavRddhi mATe bApujIe vahIvaTI amaladAra tarIkenA potAnA anubhavane AdhAre tathA AMtarasUjhathI, vyavahAradakSatA ane dIrdhadaSTipUrvaka keTalAka niyamo karAvyA hatA. bApujIe AzramanI sthApanAnI preraNA ApI, paraMtu enuM TrasTIpada svIkAryuM nahi, vyavasthAmaMDaLamAM joDAyA nahi. pote AzramamAM savAre navathI sAMje pAMca - sADA pAMca sudhI rahevAnuM svIkAryuM. Azramane potAnuM kAyamI nivAsasthAna na banAvatAM rAtre rahevAnuM (utsavanA prasaMgo sivAya) potAnA ghare ja rAkhyuM. Azrama ujjaDa na banI jAya e mATe TrasTIone vArApharatI paMdara divasa AzramamAM rahevAnuM pharajiyAta banAvyuM. sAdhakone viziSTa sAdhanA mATe saLaMga bArapaMdara divasa AzramamAM rahevAnI bhalAmaNa thavA lAgI. sAdhAraNa sthitinA sAdhakone paNa AzramamAM vadhu divasa rahevAnuM paravaDe e mATe, sarakhuM nibhAvaphaMDa karAvI, rahevA-jamavAnA kharca peTe najIvI rakama levAnuM TharAvyuM ane AzramanA niyamo eTalA badhA kaDaka na rAkhavAmAM AvyA ke jethI sAdhaka kaMTALIne bhAgI jAya. Azrama jIvaMta rahevo joIe e emanI mukhya bhAvanA hatI. eTalA mATe emaNe potAnA AdhyAtmika uttarAdhikArIo tarIke sau. DaoN. saddaguNAbahena sI. yu. zAhanI tathA zrI nalinabhAI koThArInI nimaNUka karI dIdhI ane te pachInA uttarAdhikArI tarIke bahena mInaLa rohita zAha ane bhAI vikrama vajubhAI zAhanI paNa nimaNUka karI dIdhI hatI ke jethI sudIrgha kALa sudhI visaMvAda vinA AzramanI pragati thatI rahe. bApujInuM manobaLa ghaNuM moTuM hatuM. potAnI zArIrika asvasthatA hoya to paNa agAu jo nirNaya karyo hoya to teno amala karavA-karAvavA mATe teo svastha thaI jatA. temano puNyodaya eTalo prabaLa hato ke potAnI icchAnusAra badhI pravRttio goThavAI jatI. sobhAgabhAInA dehavilayano Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 lADakacaMdabhAI vorA zatAbdI mahotsava UjavavAnuM Azrama taraphathI nakkI thayuM, paraMtu samAraMbha pahelAM ja bApujIne tAva Avyo hato. AzramamAM hovA chatAM samAraMbhamAM traNa kalAka teo besI zakaze ke kema e vize zaMkA hatI. paraMtu teo potAnA manobaLathI svastha thaI gayA ane kAryakramamAM barAbara upasthita rahI zakyA. A manobaLane kAraNe ja teo 80nI uMmara pachI iMglaMDa, AphrikA, amerikA ekathI vadhu vAra jaI zakyA hatA. bApujI patravyavahAramAM sarakArI amaladAranI jema bahu cIvaTavALA hatA. je koIno patra Ave ane emAM paNa koIe mArgadarzana mAMgyuM hoya ene acUka javAba lakhAyo hoya. roja ghaNuMkharuM sADA agiyAra vAgye jamavA jatAM pahelAM jo TapAla AvI gaI hoya to tyAre ane nahi to pachI jamyA bAda badhI TapAlo bIjA pAse vaMcAvI levAmAM Ave ane anukULatA maLatAM javAba paNa lakhAI jAya. AphrikA, iMgleMDa ane amerikAmAM kendro thatAM ane bhakto vadhatAM rojeroja videzathI koIka ne koIkano patra Avyo ja hoya, ane rojeroja javAbo lakhAvAtA jatA hoya. sAyalA jevA nAnA gAmanI posTa oNphisamAM agAu videza mATenA eraleTara javalle ja maLe, paNa AzramanI sthApanA pachI videzano TapAlavyavahAra vadhatAM eraleTara jayAre joIe tyAre maLavA lAgyA. bApujI pAse bIjAnuM hRdaya jItavAnI svAbhAvika kaLA hatI. teo guNAnurAgI, guNaprazaMsaka hatA. bIjI bAju potAnI mahattAno bhAra koIne lAgavA detA nahi. pote uMmaramAM ghaNA moTA hatA. sAmAjika darajjAnI daSTie esisTaMTa kalekTaranI padavI sudhI pahoMcelA hatA. AdhyAtmika sAdhanAmAM teo ghaNA AgaLa nIkaLI cUkyA hatA. eTale emanI hAjarImAM bIjAo alpatA anubhavI zake. paraMtu bApujI kyAreya potAnI kAryasiddhinI vAta kare nahi. koI pUche ane kahevI paDe to emAM bIjAne prabhAvita karavAno Azaya hoya nahi. ene lIdhe jeo emanA saMparkamAM Ave teo jema jema emane vadhu oLakhe tema tema emanA pratyeno AdarabhAva vadhato jAya. bApujI vyavahAradakSa paNa eTalA ja. UThavA-besavAmAM, khAvA-pIvAmAM darekanuM dhyAna rAkhe. ethI ja emanA saMparkamAM AvelI vyakti emanA tarapha kheMcAyA vagara rahe nahi. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza bApujI atyaMta saraLa prakRtinA ane nAnAmoTA, garIbatavaMgara sau koIne AvakAra ApavAnA svabhAvavALA hatA. emanuM vyaktitva vAge ke khUMce evuM nahotuM. koIne paNa bApujIne maLavuM hoya to koThA vaTAvavA paDatA nahi, kAraNa ke koThA hatA ja nahi. sIdhA bApujI pAse jaIne UbhA rahI zakAtuM. nAnAmAM nAnI vyakti AvI hoya ane bApujI sUtA hoya to paNa beThA thaIne ja vAta karatA. mAMdagImAM paNa teo beThA thavAno Agraha rAkhe to ApaNe nA kahevI paDatI. emanI sAthenI vAtacItamAM kyAreya emanA vyaktitvano bojo lAge nahi. emanI vANImAM 'huM' zabda Ave ja nahi. sAmI vyaktine potAnA kAryathI AMjI nAkhavAno bhAva kyAreya jaNAya nahi. laghutAno ucca guNa emanAmAM hamezAM jovA maLato. 254 nirAmayatA, cittanI svasthatA tathA yogAdi sAdhanA mATe kAyAnI niyamitatA para teo bahu bhAra mUkatA. potAnA AhAra, nihAra, vihAra, svAdhyAyanA rojiMdA kAryakrama mATe yathAzakya samayanI niyamitatA teo jALavatA ke jethI kAyAnI niyamitatA jaLavAya. teo kahetA ke ghare ane AzramamAM jeo mAro nityakrama jANatA hoya teo muMbaImAM, hoya nairobI, laMDana ke amerikAmAM hoya, teo ghaDiyALa joIne kahI zake ke, 'bApujI atyAre derAsaramAM pUjA karatA haze' athavA svAdhyAyamAM beThA haze athavAjamavA beThA haze ke AzramamAMthI ghare javA mATe gADImAM besatA haze. AzramamAM pahelI vAra ame gayAM tyArathI te chellI vAra gayAM tyAM sudhI bApujIe jANe amane vizeSAdhikAra Apyo hoya tema jamavA mATe hamezAM potAnI bAjumAM ja besADatA. bahArathI koI mahAnubhAva maLavA AvyA hoya ane ame AzramamAM hoIe to amane acUka sAthe rAkhe. 'prabuddha jIvana'no mAro taMtrIlekha avazya vAMcI jAya ane maLIe tyAre enI vAta kADhe. sAMje koI vakhata kuTira pAse dharmasabhA yojAI hoya to udbodhana karavA mATe mane Agraha kare ja. AzramamAM ame jaIe tyAre pahelA ane chellA divase pote amArI rUma para maLavA AvI jAya. vacce paNa kaMIka kAma hoya to bolAve nahi paNa jatAM-AvatAM rUma para pote AvI jAya. AthI keTalIka vA2 amane kSobha thato, paraMtu bIjI bAju emanI saraLatA ane nirabhimAnitA mATe bahu Adara thato. ame AzramamAM jaIe tyAre amArI badhI sagavaDa barAbara thaI Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lADakacaMdabhAI vorA 255 che ke kema tenI kALajI rAkhavA mATe potAnA putra dilIpabhAIne khAsa sUcanA ApatA. ame AzramamAM lekhanakArya mATe jatAMeTale svAdhyAyamAM upasthita rahevAnuM amAre mATe koI baMdhana rAkhatA nahi ane koI viziSTa svAdhyAya ke prasaMga hoya to agAuthI jaNAvatA ane potAnI pAse besADatA. dara mahinAnI suda pAMcama sudhImAM derAsaramAM navasmaraNa bolAya. ame jayAre AzramamAM hoIe tyAre namiuNa stotra, ajitazAMti, bhaktAmara ane bRhazAnti mane kaMThastha hovAthI temAMthI koI paNa eka sUtra bolavA mATe khAsa yAda rAkhIne Agale divase kahevaDAvI detA. ame koI koI vakhata divALI parva daramiyAna AzramamAM rahetAM. e parvanI ujavaNI paNa sarasa rIte thatI. mahAvIra svAmInA nirvANakALanI mALA rAtanA bAra pachI ane gautama svAmInA kevaLajJAnanA samayanI mALA savAre pAMca-cha vAgye karatA. bApujI A uMmare paNa rAtano ujAgaro veThatA ane badhA kAryakramomAM ullAsapUrvaka bhAga letA. tIrthayAtrA paNa bApujInI eka priya pravRtti hatI. eTale Azrama taraphathI vakhatovakhata tIrthayAtrAnuM Ayojana thatuM. chellAM be-eka varSamAM temane avAranavAra tAva Avato ane mAMdagI rahetI te sivAya teo hamezAM ame jyAre sAyalA AzramamAM gayAM hoIe tyAre pAse AvelA DoLiyAnI yAtrAe acUka laI jatA. DoLiyA javA mATe to AzramamAMthI ja savAre pUjAnAM kapaDAM paherIne jatAM ane doDha-be kalAkamAM pAchAM AvI jatAM. bApujIne amAre mATe keTalI badhI lAgaNI hatI teno tyAre pratyakSa anubhava thato. zikSAmRta'nuM kArya cAlatuM hatuM te daramiyAna eka divasa bApujIe svAdhyAyanA kAryakrama daramiyAna mane upAdhyAya zrI yazovijayajIkRta "adhyAtmasAra'nA thoDA zloko samajAvavAnuM kArya soMpyuM. Azrama taraphathI prakAzita "adhyAtmasAra' (vIravijayajInA TabA sahita)nA graMthamAM eTalI badhI chApabhUlo rahI gaI hatI ke juduM zuddhipatraka chapAvavuM paDyuM hatuM ane emAM paNa keTalIka azuddhio rahI gaI hatI. "adhyAtmasAranA svAdhyAya pachI bApujIe mane enA vize navesarathI anuvAda ane vivaraNano graMtha taiyAra karI ApavA mATe kahyuM. meM e mAnad kArya saharSa svIkAryuM. kAma dhAryA karatAM ghaNuM moTuM ane ThIka ThIka samaya mAMgI le e prakAranuM hatuM. to paNa savA traNaso Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 vaMdanIya hRdayasparza zlokanuM lakhANa prathama bhAga tarIke prakAzita karavAnuM meM nakkI karyuM ke jethI eTalA zloka para bApujInI najara pharI jAya. e pramANe thayuM ane emanI hayAtImAM ja prathama bhAga prakAzita thayo ane ene emaNe AzramamAM svAdhyAya-vAMcanamAM dAkhala paNa karI dIdho. mAre mATe A parama saMtoSa ane AnaMdanI vAta hatI. bhagatanA gAma tarIke oLakhAtA evA sAyalAnA apakIrtita nAmane laukika dRSTie puna:pratiSThA apAvI AMtararASTrIya kSetra sudhI jANItuM karavAmAM ane keTalAye rUDA jIvone mokSamArganI sAdhanA tarapha vALavAmAM, jIvananI uttarAvasthAmAM bhAre puruSArtha karIne bApujIe potAnA dIrdhAyuSyane sArthaka karyuM che ane zobhAvyuM che. pUjya bApujIno dehavilaya thayo, paraMtu sUkSma svarUpe teo anekanA hRdayamAM birAjamAna che. emanA puNyAtmAne natamastake vaMdana karIe chIe ! Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 ra paMDita panAlAla ja. gAMdhI 'tri-kAlika AtmavijJAna', "svarUpamaMtra ane kevaLajJAnasvarUpaaizvarya e jaina tattvajJAnanA tathA AtmasvarUpanI vicAraNAnA traNa uttama graMthonA lekhaka, bahoLo ziSyavarga ane cAhaka samudAya dharAvanAra paMDita panAlAla jagajIvanadAsa gAMdhI vartamAna kALanA eka jJAnI ane sAdhaka puruSa hatA. paMDita panAlAla gAMdhIe vi. saM. 2054nA mahA vada 7ne budhavAra tA. 18-2-1998nA roja potAnA vatana prAMgadhrAmAM 77 varSanI uMmare samAdhipUrvaka deha choDyo. emanA javAthI eka AtmajJAnI mahAtmA ApaNe gumAvyA che. potAno aMtakALa najIka AvI rahyo che e panAbhAI jANatA hatA. emane keTalAka samaya pahelAM peTamAM kensaranI gAMTha thaI hatI. muMbaImAM emanA eka cAhaka ane kensaranA niSNAta DaoNkTara zrI azokabhAI mahetA pAse oNparezana karAvyuM. tabiyata sArI thaI. dhrAMgadhrA gayA. tyAra pachI dhrAMgadhrAthI emano patra mArA para hato. temAM lakhyuM hatuM ke "pahelAM karatAM AhAra sArI rIte laI zakAya che. harAya-pharAya che. paraMtu thoDoka vakhata sAruM rahyuM. kensare pharI Uthalo mAryo. te bahu prasarI gayuM. bIjA oparezananI have zakyatA nahotI. DaoNkTaroe AgAhI karI dIdhI hatI ke have A vadhatA jatA kensaramAM be-aDhI mahinAthI vadhu samaya kheMcI zakAya evI zakyatA nathI. paraMtu eka mahinAmAM ja emanA jIvanano aMta Avyo. pote aMta samaya sudhI pUrI svasthatA dharAvatA rahyA hatA. tIvra darda thatuM haze paNa te tarapha emano upayoga" rahyo nahi. bolavAnuM dhImuM thaI gayuM hatuM. avAja nIkaLato nahoto. avasAnanA thoDA divasa pahelAM zaMkhezvaranI pUnama yAtrAnA emanA mitro ane cAhako zaMkhezvara jatI vakhate temane maLavA dhrAMgadhrA gayA hatA. e badhAnI sAthe panAbhAIe bhAvathI vAta karI hatI ane potAno AdhyAtmika zubha saMdezo nIce pramANe lakhIne vaMcAvyo hato : sarva jIva che siddha sama, paNa svarUpa bhUlI bhamyA kare. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 vaMdanIya hRdayasparza svarUpa bhajanA karo niraMtara vahAlA zrI vItarAga vade. kaeNnsara vadhatAM dhIme dhIme panAbhAInI badhI indriyo zAMta paDatI gaI ane 18mI phebruArIe savAre 6-3pa vAge teo anaMtanI yAtrAe cAlI nIkaLyA. AjIvana bALabrahmacArI paMDita panAbhAI dIkSita thaI sAdhu thaI zakyA nahotA, paraMtu emanI ucca AtmadazAne lakSamAM rAkhIdhrAMgadhrAnA lokoe emanI pAlakhI : kADhI hatI ane utsavapUrvaka emanA mRtadehanA aMtima saMskAra karyA hatA. panAbhAI sAthe mAro vahelavahelo paricaya 1967nA arasAmAM thayelo. muMbaImAM copATInA upAzraye zrI kSamAsAgarajI mahArAjanuM tyAre cAturmAsa hatuM. ame e ja makAnamAM upara rahetAM. te vakhate emane bhaNAvavA mATe panAbhAI AvatA hatA. mahArAjazrIe emano mane paricaya karAvelo. panAbhAI paMDita hatA, paNa emane jotAM teo paMDita che evuM lAge nahi eTalI sAdAI ane eTalI saraLatA emanAmAM hatI. caherA upara paNa pAMDityano ke moTAIno DoLa nahi. panAbhAI mahArAjazrIne je rIte samajAvatA ane emanI zaMkAonuM samAdhAna karatA te parathI lAgyuM ke teo zAstronA ghaNA sArA jANakAra che. vyAkhyA ApatA sAdhubhagavaMtane bhaNAvanAranI sajjatA keTalI badhI hovI joIe e samajI zakAya evuM che. mahArAjazrInA cAturmAsa pachI panAbhAInuM copATInA upAzraya AvavAnuM baMdha thayuM ane amAruM maLavAnuM paNa khAsa rahyuM nahi. rastAmAM maLIe to hAtha UMco karIe eTalo ja paricaya rahyo hato. tyArapachI varSo sudhI paraspara maLavAnuM khAsa banyuM nahi. paraMtu kyAMka paNa emanI vAta nIkaLe to emane maLavA gauravabhera emane yAda karIe. - zrI panAbhAI gAMdhIno janma saurASTramAM prAMgadhrAmAM vi. saM. 1976nA mahA vada 4 ne tA. 25-1-1921nA roja thayo hato. emanA pitAnuM nAma jagajIvanadAsa somacaMda gAMdhI ane mAtAnuM nAma pArvatIbahena hatuM. pitAnI Arthika sthiti sAmAnya hatI. emanA traNa dIkarAmAM vacalA te panAbhAI hatA. panAbhAInI bAlyAvasthA ane kizorAvasthA dhrAMgadhrAmAM vItI hatI. emaNe dhrAMgadhrAnI zALAmAM aMgrejI cothA dhoraNa sudhIno (hAlanA AThamA dhoraNa sudhIno) abhyAsa karyo hato. emanuM zarIra sudaDha hatuM. vyAyAmazALAmAM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita panAlAla ka. gAMdhI 259 teo niyamita vyAyAma karatA. dhrAMgadhrAnI pAThazALAmAM emaNe dhArmika sUtro vagereno abhyAsa sAro karyo hato. dhrAMgadhrAmAM AvatAM sAdhu-sAdhvIonA gADha saMparkamAM teo AvatA. pa. pU. zrI kapUravijayajI mahArAjanuM cAturmAsa dhrAMgadhrAmAM hatuM tyAre panAbhAIe emanI sArI vaiyAvacca karI hatI. panAbhAInA moTAbhAI bahAragAma jaI, zALA ane kaoNlejamAM abhyAsa karI dAktara thayA. paNa panAbhAIne zALA-kaoNlejanA abhyAsamAM rasa na paDyo. kuTuMbanI nabaLI Arthika sthitine kAraNe yuvAvasthAmAM panAbhAI AjIvikA mATe muMbaI AvyA. cAMdI bajAra ane bIjAM bajAromAM vyavasAya karyo paNa khAsa phAvyA nahi. tevI prakRti paNa nahi. te daramiyAna teo pa. pU. zrI labdhisUri mahArAja ane siddhAMtamahodadhi pa. pU. zrI premasUri mahArAjanA gADha saMparkamAM AvyA hatA. baMnenA teo kRpApAtra banyA hatA. baMne pAsethI emaNe sAruM zAstrajJAna prApta karyuM hatuM. tyAra pachI teo pa. pU. paMnyAsa zrI bhadraMkaravijayajIne maLyA hatA. teo paMnyAsajI mahArAjane potAnA guru tarIke mAnatA ane emanI pAsethI mArgadarzana meLavatA. panAbhAIne dhArmika viSayamAM rasa hato. emanI sajjatA vadhatI jatI hatI. eTale emaNe vyavasAya tarIke dhArmika viSaya bhaNAvavAnuM cAlu karyuM. judAM judAM gharomAM emane e prakAranuM kAma maLI rahetuM. pote ekalA hatA eTale bahu moTI AvakanI jarUra paNa nahotI. muMbaImAM goLadevaLa pAse eka cAlInI oraDImAM teo rahetA ane alagArI jIvana jIvatA. panAbhAI AjIvana bALabrahmacArI hatA. emanI yogasAdhanA ghaNI UMcI koTinI hatI. padmAsanamAM teo ghaNA kalAka sudhI besI zakatA. emaNe upadhAna tapa karyA hatAM. dasa varSa sudhI emaNe ekAsaNAM karyA hatAM. paryuSaNamAM teo cosaTha pahorI pauSadha karatA. emaNe am padano saLaMga jApa sudIrgha kALa sudhI karyo hato. ethI emanI cetanAzakti kuMDalinI jAgrata thaI hatI. emanA atyaMta nikaTanA paricayamAM AvanArane A koI brahmajJAnI mahAtmA che evo bhAsa thayA vagara rahe nahi. ekAsaNAnI tapazcaryA pachI paNa jIvananA aMta sudhI teo prAyaH savAre eka ja samaya AhAra letA ane sAMje eka glAsa dUdha letA. AyaMbila karavAnI zakti rahI tyAM sudhI dara mahine eka AyaMbila karatA. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza panAbhAIne pUrvanA koI asAdhAraNa kSayopazamane kAraNe aMda2no ughADa ghaNo moTo hato. ene lIdhe svarUpajJAna ke Atmatattva vize, guNasthAna vize ke paMcAstikAya ke Sadravya vize teo bolavAnuM cAlu kare tyAre pravAha vahevA lAge. emanuM samyagdarzana vizuddha hatuM. padArthone judA judA nayathI ghaTAvavAmAM emanI maulika zakti dekhAI AvatI. UMDA svarUpaciMtana vagara AvuM bane - nahi. 260 dravyAnuyoga vize varSothI ciMtanamanana karatA rahevAne kAraNe panAbhAIne eka eka muddA vize vistArathI samajAvavAnuM rahetuM. pariNAme samaya jatAM emanI svAdhyAyazailI evI thaI gayelI ke eka muddAnI vAta karatAM karatAM bIjA-trIjA muddA upara kyAMnA kyAM teo nIkaLI jatA. gahana viSayane saraLa bhASAmAM, gharagaththu dRSTAMto dvArA rasika rIte tarkabaddhatAthI samajAvavAnI emanI pAse viziSTa zakti hatI. potAno viSaya ghaNo gahana che ane potAne jeTalI spaSTatAthI samajAya che eTaluM bIjA badhAMne kadAca tarata na samajAya e teo jANatA hatA. ethI ja jyAre teo svAdhyAya karAvatA hoya te daramiyAna jyAM jyAM kaThina vAta Ave tyAM teo bolatA, 'zuM kIdhuM ? pharIthI kahuM chuM.' athavA phakta 'pharIthI' ema kahIne teo vicArane barAbara spaSTatAthI bIjI-trIjI vAra rajU karatA. dravyAnuyoga (dravya, guNa, paryAya) emano viSaya hato ane emAM ja emane rasa hato. eTale jaina itihAsanI, jaina sAhityanI ke zilpanI vAta karIe to teo nikhAlasapaNe kahetA ke emAM potAnI e vize adhikRta jANakArI nathI. eno abhyAsa karavAmAM potAne rasa ocho paDe che kAraNa ke e viSayo vaikAlika nathI. I. sa. 1982mAM jaina yuvaka saMghanuM pramukhapada mAre svIkAravAnuM AvyuM tyAre saMghanI vividha pravRttio cAlu karavAnAM sUcanomAMnuM eka sUcana saMghanA upakrame AdhyAtmika viSayanA vargo cAlu karavAnuM hatuM. mArA mitra zrI pravINabhAI maMgaLadAse e mATe paMDita panAbhAInuM nAma sUcavyuM, kAraNa ke emanA jamAI zrI sUryavadana jhaverI panAbhAInA ghare cAlatA svAdhyAya vargamAM niyamita jatA hatA. eka divasa huM panAbhAIne ghera pahoMcyo. mAro paricaya Apyo ane copATInA upAzraye maLelA e jUnI smRti tAjI karAvI. mArAM Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita panAlAla ja. gAMdhI 261 patnI tArAbahena dhrAMgadhrAnA vatanI che ane tyAM sakaLazA zerImAM emanuM piyara che e jANIne emane AnaMda thayo. emaNe bahu saraLatAthI amAruM nimaMtraNa svIkAryuM ane saMghanA kAryAlayamAM AdhyAtmika viSayanA svAdhyAya vargo cAlu thayA. traNeka mahinA dara guruvAre bapore emaNe A rIte sevA ApI hatI. panAbhAI goLadevaLathI zrIpALanagara rahevA AvyA. tyAM teo potAnA ghare savAre ke bapore niyamita niHzulka svAdhyAya ghaNAM varSa sudhI karAvatA rahyA hatA. mUrtipUjaka ane sthAnakavAsI sAdhu-sAdhvIo paNa emanA svAdhyAyamAM AvIne besatAM. keTalAyanI zaMkAonuM samAdhAna tarata teo karI ApatA. potAne kaMIka pUchavuM hoya to teo panAbhAI pAse pahoMcI jatAM. huM paNa koI koI vakhata e rIte jato, paraMtu vizeSa to rAtre nava-dasa vAge aThavADiyAmAM eka-be vakhata jato ke jyAre emanI sAthe nirAMte ekalA besI zakAya. panAbhAI sAthe pachIthI eTalI AtmIyatA thaI hatI ke teo amArI sAthe jaina sAhitya samArohamAM paNa AvavA lAgyA hatA. pAlanapura, pAlitANA, boMtera jinAlaya (kaccha), cArUpa vagere sthaLe teo AvyA hatA ane emanI jJAnagoSThIno lAbha saune maLyo hato. teo koI nibaMdha lakhIne lAvatA nahi, paraMtu maukhika vyaktavya ApatA. emanA vaktavya mATe ame khAsa judI beThaka rAkhatA. 1986mAM pAlanapuramAM teo vibhAgIya beThakanA adhyakSa hatA. cArUpanI beThakamAM pa. pU. zrI jaMbuvijayajI mahArAje emane sAMbhaLyA pachI panAbhAIne pharIthI sAMbhaLavA mATe potAnI icchA darzAvI hatI ane e pramANe pAchaLathI pharIthI cArUpa jaIne e kAryakramanuM Ayojana karyuM hatuM. pAlitANAmAM emanA vaktavya vakhate sAdhu-sAdhvIno vizALa samudAya emane sAMbhaLavA mATe ekatra thayo hato. kacchamAM emane mATe alaga beThaka rAkhavAmAM AvI hatI. tyAM paNa sAdhu-sAdhvIoe emane pharIthI kacchamAM bolAvavA mATe jAheramAM mAgaNI karI hatI. 5nAbhAI gharamAM ekalA rahetA, paNa Akho divasa satata koI ne koI emane maLavA AvyuM hoya. Ave eTale jJAnagoSThI cAlu thAya. varSonA anubhavane lIdhe tattvajijJAsu mANasane pArakhavAnI emanAmAM zakti hatI. mAtra dalIlabAjI karavA AvelA mANasanI khabara paDe ke tarata teo mauna Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 vaMdanIya hRdayasparza thaI jaI pachI bIjA viSayanI vAta karatA. jyAre koI paNa na hoya tyAre teo potAnA AtmasvarUpamAM masta banatA. roja amuka nizcita karelo maMtrajApa acUka karI jatA. teo pArzvanAtha ane padmAvatI mAtAno jApa karatA. tevI rIte mANibhadravIrano jApa karatA. roja savAre snAna vagerethI paravArIne jinapUjA karavA jatA. emano rojano krama barAbara goThavAI jato. panAbhAI lagabhaga pAMca dAyakA jeTalAM varSo muMbaImAM ekalA rahyA, paNa hAthe rasoI karI nahotI ke laoNja-vIzImAM jamavAnuM baMdhAvyuM nahotuM. vastutaH bhojana mATenAM niyaMtraNone teo pahoMcI zakatA nahi. koIka ne koIka ghare emanuM jamavAnuM goThavAI ja gayuM hoya. e batave che ke emano ziSyavarga ane cAhaka varga keTalo badho vizALa ane bhAvavALo hato. emanI suvAsa keTalI badhI prasarelI hatI. khaMbhAtanA keTalAka zreSThIo sAthe emane ghara jevo saMbaMdha thaI gayo hato. keTalAye mitro emane potAne ghare rahevA bolAvatA. keTalAka pravAsamAM ke tIrthayAtrAmAM emane sAthe laI jatA. amArI vinaMtIne mAna ApI panAbhAI eka aThavADiyuM amAre ghare paNa rahevA AvyA hatA. e aThavADiyA daramiyAna emanA satata sahavAsano amane lAbha maLyo. e samayamAM pU. upAdhyAya zrI yazovijayajIkRta 'dravyaguNaparyAyano rAsa' teo amane samajAvatA hatA. alabatta, Akho rAsa pUro na thayo, to paNa emanI pAsethI tattvanI ghaNI sArI samajaNa sAMpaDI hatI. chellAM keTalAMye varSathI panAbhAI pUnamanI zaMkhezvaranI yAtrA karatA. pUnamanI zaMkhezvara tIrthanI yAtrA karanAra eka maMDaLamAM panAbhAI joDAI gayA hatA. be divasanA tyAMnA rokANamAM teo pUjA kare ane jeone rasa hoya teone svAdhyAya karAve. Ama varSo sudhI emaNe pUname zaMkhezvaranI yAtrA karI hatI. eka vAra panAbhAI sAthe huM zaMkhezvaranI pUnamanI yAtrAe gayo hato. e vakhate 5. pU. zrI kalApUrNasUri mahArAja zaMkhezvaramAM birAjamAna hatA. ame emane vaMdana karavA gayA. panAbhAI sAthe doDha-be kalAka jJAnagoSThI cAlI. te vakhate jaNAyuM hatuM ke pa. pU. kalApUrNasUri mahArAjane panAbhAI mATe atyaMta Adara che. teo jyAM cAturmAsa hoya ane anukULatA hoya to potAnA ziSyaziSyAnA parivAra mATe bAra-paMdara divasa ke mahino svAdhyAya karAvavA mATe panAbhAIne bolAvatA. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita panAlAla ja. gAMdhI 263 panAbhAI taMtravidyAnA, jyotiSazAstranA ane nimittazAstranA paNa sArA jANakAra hatA. alabatta, A zAstrone teo lokavyavahAranI dRSTie ja mahattva ApatA. AtmajJAnanI dRSTie A zAstronuM bahu mUlya nathI ema teo jANatA ane samajAvatA. duHkhathI bahu ja muMjhAyelA jIvo hoya ane emane AvuM kaMIka AlaMbana levuM ja hoya to te aMge teo mArgadarzana ApatA. dakSiNAvarta zaMkha ane rudrAkSa vizenI emanI jANakArI Azcarya pamADe tevI hatI. pote pAse zaMkha rAkhatA ane rudrAkSanI mALA gaLAmAM paheratA. koIne joIe to maMgAvI ApatA. vividha prakAranAM ratno vizenI paNa emane ThIka ThIka mAhitI hatI. plAsTikanI ke sAmAnya paththaranI navakAravALI karatAM rudrAkSanI navakAravALI gaNavAthI sparzamAM ja pharaka paDe che tethI japa-dhyAnamAM keTalo vizeSa lAbha thAya che te teo kahetA. rudrAkSanA sparzathI Arogya paNa sAruM rahe che e vize graMthomAMthI vaMcAvatA. hiMdu saMnyAsIo hajAro varSathI rudrAkSanI mALA paheratA AvyA che. jaina sAdhu-sAdhvIo paMcamahAvratadhArI hoya che eTale emane rudrAkSanI ke bIjA kazAnI mALA na khape. paNa gRhastha mATe rudrAkSano spaSTa niSedha zAstragraMthomAM karavAmAM Avyo hoya evuM kyAMya vAMcavAmAM AvyuM nathI. panAbhAIe rudrAkSanI eka navakAravALI amane paNa ApI hatI je emanI smRtirUpe ame sAcavI rAkhI che ane niyamita gaNIe chIe. panAbhAI sAthenI maitrIne lIdhe eka moTo lAbha e thayo ke emanA svAdhyAyanI emanA ziSyoe lIdhelI noMdho athavA utArelI keseTo parathI vyavasthita lekho taiyAra karAvavAnuM mAruM nimaMtraNa emaNe svIkAryuM. teo kahetA ke lakhavAnuM emane phAve evuM nathI, kAraNa ke e prakAranI zakti pote khIlavI nathI. vastutaH e dizAmAM emanuM lakSya ja gayuM nathI. paraMtu mArI vinaMtIthI emaNe e kArya zrI sUryavadanabhAI jhaverIne soMpyuM. noMdhone AdhAre lekho taiyAra thayA. ane e badhA lekho "prabuddha jIvanamAM chapAyA ane trikAlika AtmavijJAna" e nAmathI graMtha rUpe prakAzita thayA. navakAra maMtra vizeno emano maulika ciMtanAtmaka sudIrgha lekha "svarUpamaMtra"nA nAmathI svataMtra pustikA rUpe pragaTa thayo che. evI ja rIte kevaLajJAna-svarUpa aizvarya' nAmanI lekhamALA paNa graMthastha thaI hatI. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 vaMdanIya hRdayasparza A rIte panAbhAIe jaina darzananA siddhAnto vize jIvanabhara je mananaciMtana karyuM ane jesvAdhyAya karAvyo elekhita svarUpe prApta thayo e emane mATe tathA tattvajijJAsA dharAvanAra sau koI mATe AnaMdano viSaya rahyo che. panAbhAIno anya darzanono abhyAsa paNa sAro hato. eTaluM ja nahi, anya darzananA siddhAntone jainadarzananI daSTie ghaTAvavAnI emanAmAM AgavI maulika sUjha hatI. hiMdu sAdhu-saMnyAsIo sAthe paNa temane gADha saMbaMdha hato. emanAmAM mithyA matAgraha nahoto. ethI ja svAmI madhusUdanajI, svAmI mAdhavatIrtha, svAmI zaraNAnaMdajI vagerenA gADha saMparkamAM teo rahetA hatA. jyAre teo temane maLe tyAre teo panAbhAIne bahu Adara-bahumAnapUrvaka bolAvatA. panAbhAI eka vakhata svAmI mAdhavatIrthane maLelA tyAre emaNe svAmIjIne kaheluM ke, "tame tamArA pustakamAM jaina darzananA sApekSavAdane ane AInsTAInanA sApekSavAda (Theory of Relativity)ne eka gaNyA che. paraMtu baMne vacce mahattvano pharaka che. AInsTAInanA sApekSavAdamAM apUrNatAnI apUrNatA sAthenI sApekSanI vAta che, paraMtu jainadarzana pUrNane kendramAM rAkhI apUrNatA sAthenI sApekSatA samajAve che. svAmIjIne panAbhAInI e vAtamAM ghaNo rasa paDyo hato ane potAnI vicAraNAmAM rahelI kSati svIkArI hatI. panAbhAInI be bahenoe dIkSA lIdhI hatI. paraMtu panAbhAI dIkSA nahotA laI zakyA. aMgata parimitatAne kAraNe dIkSA levAnA eTalA tIvra bhAva paNa nahotA. bIjI bAju potAnA vyavahAru gRhasthajIvananI maryAdAo mATe tathA kyAreka AgrahI banI jatA potAnA svabhAva mATe teo sabhAna hatA. khAsa to nAnI uMmaramAM paDelI pAna khAvAnI Teva chUTatI nahotI. alabatta, parvatithie ke rAtre teo pAna khAtA nahi. pAna, kAtho, cUno ne sopArI teo sAthe rAkhatA. hAthe pAna banAvatA. emanA keTalAka cAhakone panAbhAInA hAthe baneluM pAna khAvAnuM gamatuM. huM paNa maLavA gayo houM ane mane pAna khAvAnuM kahe to hAthe na banAvatAM huM kaheto ke, "tame banAvI Apo to khAuM. pAna khAvAnI mane Teva nathI, tema enI bAdhA paNa hamaNAM nathI. paNa, tamArA hAthanuM pAna khAvAmAM judo ja AnaMda che.' Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita panAlAla ja. gAMdhI panAbhAIe muMbaImAM zrIpALa nagaramAM Avelo potAno phaleTa vecavAno vicAra karyo. eka vakhata emaNe mane kahyuM ke mArAM varSo have pUrAM thavAmAM che. acAnaka kaMI mane thaI jAya to phalaeNTa konA hAthamAM jAya ane tenuM zuM thAya te kaMI kahevAya nahi. eTale A phleTa veLAsara vecI kAyama mATe dhrAMgadhrA rahevA javuM che. phleTanI rakamamAMthI dhrAMgadhrAmAM bhAInuM ghara sarakhuM karAvI levuM che ane temanI sAthe rahevuM che. taduparAMta baMne sAdhvI baheno have vayovRddha thayAM che ane emanAthI vihAra thato nathI. eTale emane sthiravAsa mATe amadAvAdamAM jagyA laI ApavI che ane muMbaImAM borIvalI ke virAramAM nAno phleTa rAkhavo che ke jethI potAne muMbaI AvIne rahevuM hoya to rahI zakAya. A rIte panAbhAIe zrIpALa nagaranuM ghara choDyuM, paNa mahinAmAM aDadhA divasa prAMgadhrAmAM ane aDadhA divasa muMbaImAM rahevAnuM thayuM. teo muMbaI Ave tyAre dasa-paMdara divasa rahe ane zaMkhezvaranI pUnamanI jAtrA karanArA maMDaLamAM joDAI, zaMkhezvaranI yAtrA karI tyAMthI sIdhA prAMgadhrA cAlyA jatA. muMbaImAM teo potAnA ghare UtaratA, paNa ghaNuMkharuM koIka ne koI cAhaka bhAI-bahenane tyAM rahetA. emano cAhaka varga vizALa hato ane potAne tyAM rahevA mATe Agraha thato. panAbhAI dhrAMgadhrA rahevA gayA eno eka viziSTa lAbha e thayo ke muMbaI karatAM tyAM emane nirAMta vadhu maLatI. avarajavara ochI rahetI. ethI teo dhyAnamAM besI AtmaciMtana karatA. emaNe chelle chelle phakta kevaLajJAnanA viSaya para ja mananaciMtana karyuM. zrI sUryavadanabhAIe emanI pAse jaIne A badhuM emanuM ciMtana zabdastha karI lIdhuM. A rIte panAbhAInA aMtima divaso emanI icchAnusAra AtmasvarUpamAM lIna thavAmAM ane kevaLajJAna vize mananaciMtanamAM pasAra thayA. paMDita panAlAla ja. gAMdhInA svargavAsathI ApaNe eka AtmajJAnItattvajJAnI mahAtmA gumAvyA che. emanA AtmAnI sadgati ja che ane e mATe ja ApaNI prArthanA che ! Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA khyAtanAma prakAMDa jaina paMDita, padmavibhUSaNa, zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyAnuM tA. 28mI phebruArI 20OOnA roja amadAvAdamAM 90 varSanI vaye avasAna thatAM jaina samAjane ane vizeSataH vidyAzAstranA kSetramAM eka samartha saMniSTha vyaktinI khoTa paDI che. chellA keTalAMka samayathI dalasukhabhAInI tabiyata asvastha rahetI hatI. emanuM zarIra zithila thaI gayuM hatuM. gharamAM haravA-pharavAnI zakti kSINa thaI gaI hatI. emane kAne saMbhaLAtuM nahotuM. potAno aMtakALa najIka AvI rahyo che evuM emane lAgI AvyuM hatuM. potAno jIvanakALa pUro thatAM zAMtithI emaNe deha choDyo. keTalAka vakhata pahelAM emanA ekanA eka lADIlA putra ramezabhAInuM hRdayaroganA bhAre humalAne kAraNe yuvAna vaye acAnaka avasAna thayuM hatuM. potAnI ja hAjarImAM potAnA ekanA eka putrane jato joIne dalasukhabhAIne jIvananI uttarAvasthAmAM bhAre AghAta sahana karavAno vakhata Avyo hato, je emaNe dhIraja ane zAMtithI sahana karyo hato. e prasaMge huM dalasukhabhAIne maLavA emane ghare gayo hato. teo kAne sAMbhaLatA nahi, eTale huM je kahuM te emanI pautrI emanI pAse jaI dAdAnA kAnamAM kahe. e rIte emanI sAthe vAtacIta thaI hatI. tyAre emanuM zarIra paNa kSINa thatuM jatuM hatuM. sAMbhaLavAnI zakti cAlyA gayA pachI vyakti potAnA vAMcana-manana-ciMtanamAM ja vadhu magna banI jAya, kuTuMbamAM paNa khapa pUrato vyavahAra rahe evuM emanI bAbatamAM paNa banyuM hatuM. Ama paNa teo ochAbolA hatA, eTale ke vAtacItamAM jyAM sudhI bIjI vyaktio bolatI rahetI hoya tyAM sudhI teo sAMbhaLavAno bhAva ja rAkhatA. ApaNe temanI pAsethI sAMbhaLavAno bhAva rAkhIne kaMIka pUchIe to teo bolatA. teo hamezAM prasanna ane zAMta rahetA. Avega ke ugratA emanA vyavahAramAM kyAreya jovA maLatAM nahi. dalasukhabhAIne pahelI vAra maLavAnuM mAre 1957nA arasAmAM thayeluM ke Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA 267 jyAre paMDita sukhalAlanuM DaoN. sarvapallI rAdhAkRSNananA haste muMbaI yunivarsiTInA kaoNnvokezana haoNlamAM abhivAdana thayuM hatuM. A abhivAdananA kAryakramamAM zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha sakriyapaNe joDAyelo hato. te samaye paMDita sukhalAlajI ane paramAnaMdabhAI sAthe dalasukhabhAI, ratilAla desAI vagere mahAnubhAvo amArA ghare bhojana mATe padhAryA hatA. tyAre dalasukhabhAIno pahelo paricaya thayo hato. tyAre khAdInI kaphanI, dhotiyuM ane mAthe sapheda TopI e emano pozAka hato. (pachIthI emaNe dhotiyAne badale pAyajAmo cAlu karyo hato ne TopI choDI dIdhI hatI.) A paricaya vakhate huM muMbaInI seMTa jheviyarsa kaoNlejamAM gujarAtI viSaya bhaNAvato hato. dalasukhabhAI tyAre banArasa yunivarsiTImAM jainadarzana bhaNAvatA. banArasa yunivarsiTImAM gujarAtI viSayano vibhAga nahoto, paraMtu je vidyArthIone potAnI meLe abhyAsa karavo hoya temane mATe abhyAsakrama raheto ane teo te viSayanI parIkSA ApI zakatA. eka divasa acAnaka mane kaoNlejanA saranAme banArasa yunivarsiTI taraphathI patra maLyo. gujarAtI viSayanA parIkSaka tarIke kAma karavA mATe nimaMtraNa hatuM. dalasukhabhAInI bhalAmaNathI ja nimaNUka thaI hatI. meM te saharSa svIkArI lIdhI. tyAra pachI varSo sudhI e nimaMtraNa mane maLatuM rahyuM hatuM. prabuddha jIvana sAthe dalasukhabhAIno saMbaMdha jayAre e "prabuddha jaina' hatuM tyArathI eTale ke TheTha 194rathI zarU thayo hato. 1973 sudhI teo avAranavAra "prabuddha jIvana mATe lekha, graMthAvalokana, ahevAla, samakAlIna noMdha vagere lakhatA rahyA hatA. lagabhaga pAMsaTha-sitteranI uMmara pachI emanI lekhanapravRtti maMda paDI hatI. keneDAnA potAnA anubhavonI lekhamALA "navI duniyAnA nAmathI 1968-69mAM emaNe "prabuddha jIvana mATe lakhI hatI. sva. dalasukhabhAInuM jIvana eTale bhAre puruSArthanuM jIvana. vIsamI sadInA ghaNA nAmAMkita mahApuruSone garIbI ne bekArInA viparIta saMjogonI sAme sabaLa saMgharSa karavo paDyo hato. tyAre dezakALanI paristhiti ja evI hatI. dalasukhabhAIne paNa bALapaNa ane yauvanamAM ghaNuM veThavuM paDyuM hatuM. sva. dalasukhabhAIno janma 21mI julAI 1910nA roja saurASTramAM surendranagara jillAmAM sAyalAmAM - bhagatanA gAmamAM thayo hato. emanA pitAnuM nAma DAhyAbhAI ane mAtAnuM nAma pArvatIbahena. teo jJAtie Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 vaMdanIya hRdayasparza bhAvasAra hatA ane sthAnakavAsI dharma pALatA. teonA vaDAo mAlavaNa gAmanA hatA eTale emanI aTaka "mAlavaNiyA' paDI gaI hatI. DAhyAbhAIne cAra dIkarA ane eka dIkarI ema pAMca saMtAno hatAM. emAM sauthI moTA dalasukhabhAI. DAhyAbhAI sAyalAmAM paracUraNa cIjavastuonI nAnakaDI dukAna dharAve, paraMtu emAMthI khAsa kaMI kamANI thAya nahi eTale jematema gujarAna calAvatA. dalasukhabhAIe sAyalAnI prAthamika zALAmAM be dhoraNa sudhIno abhyAsa karyo hato. teo dasa varSanA thayA tyAre emanA pitAno svargavAsa thayo. mAtA pArvatIbahena duHkhanA e divasomAM jematema gujarAna calAvatAM, paraMtu garIbI eTalI asahya hatI ke kuTuMbano nirvAha thato na hato. ethI mAtA pArvatIbahenane potAnA cAreya dIkarAone surendranagaranA anAthAzramamAM mUkavA paDyA hatA. anAthAzramamAM rahIne dalasukhabhAIe aMgrejI pAMcamA dhoraNa sudhIno abhyAsa karyo. emanI vidyAruci jema jema vadhatI gaI tema tema teo anAthAzramanI lAyabrerInAM pustako vAMcatA rahyA hatA. A rIte anAthAzramamAM teo sAta varSa rahyA. A varSomAM jayapuranA zrI durlabhajIbhAI jhaverInI preraNA ane Arthika sahAyathI sthAnakavAsI jaina kaoNnpharansa jaina paMDito taiyAra karavA mATe bikAneramAM eka TreniMga kaoNleja cAlu karI. kahevAya kaoNleja, paNa hakIkatamAM to pAThazALA ja hatI. garIba vidyArthIone bhaNAvavAnA ane bhaNI rahe tyAra pachI traNa varSa nokarI paNa maLe evI zarata teoe rAkhI hatI. dalasukhabhAI pAse bikAnera sudhI javAnuM bhADuM nahotuM, paraMtu emanI bhAvasAra jJAtie e bhADuM ApIne emane bikAnera bhaNavA mokalyA. rahevA-jamavAnI ane vidyAbhyAsanI maphata sArI sagavaDane lIdhe dalasukhabhAInI zakti vikasatI gaI. saMsthA vidyArthIone jyAM paMDito hoya tyAM vidyAbhyAsa mATe mokalatI. e rIte dalasukhabhAIne bikAnera uparAMta jayapura, bAvara, aMjAra (kaccha) vagere sthAne gurukuLamAM rahI abhyAsa karavAnI taka maLI. kacchamAM to zatAvadhAnI zrI ratnacaMdrajI mahArAja pAse vidyAbhyAsanI taka maLI. e rIte temaNe saMskRta ane prAkRta bhASAno abhyAsa karIne nyAyatIrtha" tathA "jaina vizArada'nI DigrI meLavI. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA bikAneranI TreniMga kaoNlejanA tejasvI vidyArthIomAMthI dalasukhabhAI ane zAMtilAla vanamALIdAsanI pasaMdagI amadAvAdamAM paMDita becaradAsa dozI pAse vidyAbhyAsa mATe mokalavA mATe thaI. te pramANe teo amadAvAda AvyA ne paMDita becaradAsa pAse emaNe prAkRta bhASA ane Agamono abhyAsa karyo. savA varSa e rIte abhyAsa cAlyo. daramiyAna paMDita becaradAsane AjhAdInI rASTrIya caLavaLamAM bhAga levA mATe kArAvAsanI sajA thaI eTale e abhyAsa baMdha paDyo. daramiyAna dalasukhabhAInI zakti ane vikAsathI prabhAvita thayelA zrI durlabhajIbhAIe dalasukhabhAIne ravIndranAtha TAgoranA zAMtiniketanamAM abhyAsa karavA mokalyA. tyAM muni jinavijayajI jaina Agamono abhyAsa karAvatA hatA. dalasukhabhAI mATe A eka uttama taka hatI. emanI pratibhA A saMsthAmAM sArI rIte pAMgarI. A badho abhyAsa emaNe vinA kharce TreniMga kaoNlejanA upakrame ja karyo. daramiyAna emanAM lagna thayAM. have AjIvikAnI AvazyakatA UbhI thaI. eTale TreniMga kaoNleje ApelI nokarInI geraMTI anusAra teo muMbaImAM sthAnakavAsI jaina kaoNnpharansanA mukhapatra "jaina prakAzamAM joDAI gayA. paraMtu jaina prakAzanI oNphisamAM emane lekhana-adhyApanane badale klArka tarIke kAma vadhAre karavAnuM rahetuM. lagabhaga eka varSa e rIte emaNe kAma karyuM. tyAM muMbaImAM prajJAcakSu paMDita sukhalAlajIno saMparka thayo. paMDitajI tyAre banArasa yunivarsiTImAM jainadarzananA vibhAganA adhyakSa tarIke kAma karatA hatA. teo AMkhe dekhatA nahi eTale sAruM vAMcI saMbhaLAve evI vyaktinI emane jarUra hatI. e vyakti saMskRta, prAkRta ane jainadarzananI jANakArI hovI joIe jethI paMDitajInA kAmamAM saraLatA rahe. paMDitajIne dalasukhabhAImAM e yogyatA jaNAI. emaNe dalasukhabhAIne banArasa AvavA kahyuM. dalasukhabhAI ethI jaina prakAzanI nokarI choDIne ochA pagAre nokarI karavA paMDitajI sAthe banArasa gayA. dalasukhabhAInuM Arthika dRSTie A eka sAhasa hatuM, paraMtu bIjI bAju paMDitano sahavAsa maLyo e moTuM sadbhAgya hatuM. paMDitajInI sAthe kArya karavAne lIdhe emanI pratibhA bahu sArI rIte ghaDAI hatI. paMDitajInA 'darzana ane ciMtana' graMthanuM saMpAdana emaNe karyuM hatuM. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 vaMdanIya hRdayasparza sva. dalasukhabhAI bikAnera, jayapura, khyAvara, aMjAra, amadAvAda, zAMtiniketana, muMbaI ema vividha pradezonA vividha sthaLe eka-be varSa rahyA, paraMtu tyAra pachI banArasamAM pacIseka varSanI uMmare teo gayA ane tyAM lagabhaga aDhI dAyakA sudhI rahyA. AraMbhamAM teo paMDita sukhalAlajInA vAcaka tarIke kAma karatA, pachIthI paMDitajIne graMtha-saMpAdanamAM sahAya karatA. tyAra pachI temaNe svataMtra saMpAdano karyA. yunivarsiTImAM adhyApaka tarIke emanI nimaNUka thaI ane teo vargo levA lAgyA. paMDitajInA teo prItipAtra banyA. yunivarsiTImAM paNa temanI vidvattAnI ane niSThAnI suvAsa prasarI ane paMDitajI jyAre yunivarsiTImAMthI nivRtta thaIne amadAvAda AvyA tyAre emanI jagyAe, jainadarzananA vibhAganA adhyakSa tarIke dalasukhabhAInI nimaNUka thaI. Ama, banArasa emanuM mahattvanuM kAryakSetra, emanA jIvananA madhyAhnakALamAM banI rahyuM hatuM. 19paramAM kendra sarakAre prAkRta TeksTa sosAyaTInI sthApanA karI ane enA maMtrIpade dalasukhabhAInI varaNI karI, kAraNa ke teo jainonI ardhamAgadhI ane bauddhonI pAlI - ema baMne prakAranI prAkRta bhASAnA paMDita hatA. vaLI baMne darzanonA graMthonA abhyAsI paNa hatA. A sosAyaTInA kArya nimitte teo tenI kAryavAhaka samitinA eka sabhya zeThazrI kasturabhAI lAlabhAInA saMparkamAM AvyA. e divaso daramiyAna zeThazrI pa. pU. zrI puNyavijayajI mahArAjanA paNa gADha saMparkamAM hatA. emanI preraNAthI jyAre emaNe amadAvAdamAM 'lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmaMdiranI sthApanA karavAnuM vicAryuM tyAre enA nirdezaka-DirekTaranA pada mATe yogya vyakti tarIke pa. pU. zrI puNyavijayajI mahArAja ane paMDita sukhalAlajInI bhalAmaNathI paMDita dalasukhabhAInI pasaMdagI karI hatI. dalasukhabhAIe banArasamAMthI nivRtta thaI e sthAna grahaNa karyuM ane sattara varSa zobhAvyuM ane ela. DI. InsTiTyUTane dezavidezamAM eka khyAtanAma saMsthA banAvI dIdhI. insTiTyUTamAM eka khyAtanAma skaoNlara uparAMta kuzaLa vahIvaTakartA tarIke paNa dalasukhabhAInI kAmagIrI atyaMta prazasya rahI hatI ane ethI ja dhArAdhoraNa pramANe emane nivRtta thavuM paDyuM to paNa TrasTIoe emanI salAhakAranA pade niyukti karI hatI. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA dalasukhabhAI ghaNI judI judI saMsthAo sAthe saMkaLAyelA hatA. teo pIeca.DI.nA mArgadarzaka hatA ane ghaNI yunivarsiTIomAM pIeca.DI.nA parIkSaka hatA. muMbaI yunivarsiTImAM mArA mArgadarzana heThaLa zrImad rAjacaMdra vize taiyAra thayelI prathama thIsisanA parIkSaka tarIke teo hatA. temaNe TorenTo uparAMta barlinanI yunivarsiTImAM ane perisanI yunivarsiTImAM mulAkAtI prAdhyApaka tarIke kArya karyuM hatuM. jaina dharma ane darzananI sAthe sAthe bauddha dharma ane darzananA UMDA talasparzI abhyAsane lIdhe emanuM nAma darzanazAstranA vidyAbhyAsanA kSetre prasiddhi pAmyuM hatuM. vaLI videzonI yunivarsiTIomAM paNa eka abhyAsI anveSaka tarIke emanuM nAma sukhyAta banyuM hatuM. AthI ja 1967mAM keneDAnI TorenTo yunivarsiTInA eziyana sTaDijha vibhAganA prophesara vaoNrDare emane vijhiTiMga prophesara tarIke keneDA AvavA ane bauddha darzana tathA anya darzano vize adhyApanakArya karavA mATe nimaMtraNa ApyuM hatuM. emanI vidvattAnI videzanI eka yunivarsiTIe A rIte kadara karI hatI. A nimaMtraNa svIkArIne teo lagabhaga savA varSa keneDAmAM rahyA hatA ane tyAM potAnA vidyAbhyAsanI suvAsa prasarAvI hatI. paMDita dalasukhabhAIe gujarAtI, hiMdI ane aMgrejI ema traNe bhASAmAM lekhanakArya karyuM che. saMzodhana, anuvAda, saMpAdana, ciMtanAtmaka nibaMdha ema vividha prakAranuM lekhanakArya emaNe karyuM che. emAM "AtmamImAMsA', "jaina dharmaciMtana', "pramANamImAMsA', "jJAnabiMdu', 'tarkabhASA', "nyAyAvatAra kArtikavRtti', "bhagavAna mahAvIra svAmIno jIvanasaMdeza', "paMDita sukhalAlajI', "Agama yuga kA jainadarzana' ItyAdi emanA graMtho suvidita che. emaNe ela. DI. InsTiTyUTanA upakrame "saMbodhi' nAmanA saimAsikanuM saMpAdanakArya paNa ghaNAM varSo sudhI saMbhALyuM hatuM. saMskRta, prAkRta, jainadarzana ane bauddha darzananA viSayono UMDo abhyAsa karavAnA pariNAme dalasukhabhAI pAse yunivarsiTInI DigrI na hovAchatAM samakakSa evI "nyAyatIrtha' vagere DigrI hovAthI yunivarsiTInI anusnAtaka kakSAe kAma karavA maLyuM hatuM. emanI e AgavI siddhihatI ke zALAmAM meTrikanI parIkSA pAsa karyA vagara, kaoNlejamAM abhyAsa karyA vagara, bI.e. ke. ema.e.nI DigrI Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 vaMdanIya hRdayasparza meLavyA vagara teo yunivarsiTInA anusnAtaka vibhAganA adhyakSa ke anusnAtaka saMsthAnA DirekTaranA pada sudhI pahoMcI zakyA hatA. ne pIeca.DI.nA mArgadarzaka tathA parIkSaka paNa rahI cUkyA hatA. aMgrejI bhaNyA na hovA chatAM mahAvarAthI teo aMgrejImAM lakhAyelA graMtho ane sAmayiko vAMcatA rahyA hatA ne aMgrejImAM lekho paNa lakhatA rahyA hatA. AvI ghaNI badhI siddhione kAraNe ja bhArata sarakAre emane 'padmabhUSaNa'no ilakAba Apyo hato. huM jayAre jayAre amadAvAda jAuM tyAre ela. DI.mAM dalasukhabhAIne maLavA mATe javAnuM mAre acUka rahetuM. eka ja viSayanA rasane lIdhe A kSetramAM thayelI pragatinA samAcAra emanI pAsethI maLatA. zrI mahAvIra jaina vidyAlayanI jaina sAhityane lagatI kAryavAhImAM ke samitimAM emanI sAthe mane kAma karavA maLyuM hatuM. huM zrI mahAvIra jaina vidyAlayanA maMtrIpade hato tyAre emanA jAhera abhivAdanano kAryakrama paNa ame yojayo hato. I. sa. 1977mAM zrI mahAvIra jaina vidyAlaye jaina sAhitya samAroha yojavAnuM TharAvyuM hatuM ane enA saMyojananI javAbadArI mane soMpI hatI. prathama samAroha muMbaImAM zrI ke. kA. zAstrInA pramukhapade yojAyo hato ane emAM tattvajJAna vibhAganA pramukha tarIke dalasukhabhAI hatA. A prathama samAroha vakhate emanuM mArgadarzana mane ghaNuM kAma lAgyuM hatuM. tyAra pachI samAroha ame dalasukhabhAInA pramukhapade yojyo hato. tyAre emaNe mananIya pravacana ApyuM hatuM. emanI vidvattA, jANakArI, saraLatA, nikhAlasatA, taTasthatAnI sau koIne pratIti thayA vagara rahe nahi. A samArohapachI teo mahuvA, sonagaDha, sUrata, khaMbhAta,pAlanapura vagere sthaLe paNa samArohamAM upasthita rahyA hatA. zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha dvArA prativarSa yojAtI paryuSaNa vyAkhyAnamALAmAM teo ghaNI vAra vyAkhyAna ApavA mATe padhAratA. A vyAkhyAnamALAnuM sukAna jyAre mane soMpAyuM tyAre huM paNa emane e mATe nimaMtraNa Apato. paNa pachI moTI uMmarane kAraNe teone kalAkanuM pravacana ApavuM gamatuM ke phAvatuM nahi. vaLI potAne je kahevAnuM hoya te badhuM pote agAu kahI dIdhuM che eTale paNa emane gamatuM nahi. eka vakhata to sabhAmAM ja temaNe e pramANe nivedana kareluM ane vyAkhyAnanuM nimaMtraNa svIkAravAnuM baMdha kareluM. tyAra pachI teo sabhAomAM prAsaMgika vaktavya pAMca-paMdara miniTa mATe Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 paMDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA ApatA, paNa saLaMga eka ja viSaya para maukhika vyAkhyAna ApatA nahi. sabhAomAM paNa teo keTalIka vAra potAno spaSTa nikhAlasa abhiprAya uccAratA ke je Ayojakone pratikULa hoya. Ama, muMbaI, amadAvAda, dilhI vagere sthaLe zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, jaina sAhitya samAroha, paryuSaNa vyAkhyAnamALA, ityAdinA nimitte emane maLavAnuM avAranavAra thatuM rahetuM. haribhadrasUri vizenA parisaMvAda mATe teo dilhImAM vallabha smArakamAM AvyA hatA tyAre to eka ja rUmamAM amAre sAthe rahevAnuM thatuM hatuM. keTalAka samaya pahelAM eka graMthanA vimocana prasaMge te sAyalA AvyA hatA tyAre to lagabhaga Akho divasa ame baMne sAthe rahyA hatA. dalasukhabhAInI sAthe rahIe to emanI vidvattAno ane emanI mahattAno ApaNane jarA paNa boja na lAge. rastAmAM cAlyA jatA hoya to khabara na paDe ke eka vizvavikhyAta skaoNlara che. sAdhAraNa mANasa tarIke ja teo haratApharatA rahe. emanI A laghutAmAM ja emanI mahattA rahelI hatI. emanI jainadarzananI jANakArI ApaNane Azcaryamugdha karI de eTalI badhI hatI. teo vivekazIla, satyAnveSaka ane anAgrahI hatA. dalasukhabhAIno patra Ave eTale sauthI pahelo zabda emaNe lakhyo hoya - "praNAma'. teo TUMkA paNa muddAsara patra lakhatA ane patrano uttara acUka ApatA. dalasukhabhAI svabhAve atyaMta nikhAlasa ane niHspRha hatA. AthI ja teo potAne je satya lAge te kahevAmAM saMkoca anubhavatA nahi. jainadarzanano, jena Agamika sAhityano temano abhyAsa UMDo hato. ethI ja sAMpradAyika saMkucitatA temanAmAMthI nIkaLI gaI hatI. temanI daSTi taTastha, udAra ane pramANabhUta rahetI. sva. dalasukhabhAInA avasAnathI ApaNane eka sattvazIla sArasvatanI khoTa paDI che. prabhu emanA AtmAne zAMti arpe ! Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 phAdhara bAlAzera - - - - - - - - - - muMbaInI seMTa jheviyarsa kaoNlejanA bhUtapUrva prinsipAla revanDa phAdhara mekiora bAlAgeranuM haidarAbAdamAM lagabhaga 97 varSanI vaye tA. 8mI mArca 1997nA roja avasAna thayuM. chellA keTalAka samayathI teo mAMdagInA bichAne hatA. teo potAnA mRtyunA AgamananI svasthatApUrvaka rAha joI rahyA hatA ! temaNe zAMtipUrvaka deha choDyo. emanA avasAnathI bhAratane jIvana samarpita karanAra eka videzI mizanarI, samartha zikSaNazAstrInI khoTa paDI che. phAdhara bAlAgarane zraddhAMjali ApavA mATe muMbaInI senTa jheviyarsa kaoNlejamAM eka sabhAnuM Ayojana thayuM hatuM. senTa jheviyarsa kaoNlejamAM phAdhara bAlAgeranA samayamAM meM gujarAtI viSayanA adhyApaka tarIke kAma karyuM hatuM ane phAdhara bAlAzera sAthe mAre sArI AtmIyatA hatI. eTale e sabhAmAM huM gayo hato. emAM phAdharanA vakhatanA jUnA mANaso to AMgaLInA veDhe gaNAya eTalA hatA. 1950-60nA gALAmAM muMbaImAM ucca zikSaNa kSetre bahu moTuM nAma ane mAna dharAvanAra, hajAro vidyArthIonA atyaMta priya prinsipAlanI zraddhAMjali sabhAmAM jUnA vakhatanA mANaso ochA Ave te svAbhAvika hatuM, kAraNa ke nivRtta thayA pachI ghaNAM varSothI phAdhara muMbaI choDI sikaMdarAbAdamAM rahetA hatA. muMbaI sAthe temano koI saMparka rahyo na hato. phAdhare ghaNuM sAruM dIrdhAyuSya bhogavyuM. emanA sakriya jAhera jIvananA kALanI ghaNI vyaktionuM jIvana sameTAI gayuM hatuM. emane jANanArA ochA ane ochA thatA gayA hatA. - phAdhara bAlAgerane jayAre 90varSa pUrAM thayAM tyAre emanuM bahumAna karavA mATe muMbaInI jheviyarsa kaoNlejamAM eka bhojana samAraMbha rAkhavAmAM Avyo hato. phAdhara bAlAgera sikaMdarAbAdathI khAsa AvyA hatA. tyAre jUnA vakhatanA adhyApakomAMthI ghaNA A kAryakramamAM AvyA hatA. phAdhara haju sazakta hatA. emaNe te divase udbodhana paNa sarasa karyuM. kAryakrama pachI phAdhara badhAMne maLavA mATe UbhA rahyA hatA. gujarAtI viSayanA adhyApakomAMthI huM hato. marAThI, Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAdhara bAlAgera 275 hiMdI ane saMskRta bhASAnA adhyApako paNa AvyA hatA. vijJAna zAkhAnA adhyApako paNa hatA. ame badhA have adhyApanakAryamAMthI nivRtta thaI gayA hatA. phAdhara kaoNlejamAM hatA tyAre ekeeka adhyApakane aMgata rIte nAmathI oLakhatA. darekanA kAryanI ghaNI mAhitI emane rahetI. paraMtu te divase kAryakrama pachI ame phAdharane maLyA to phAdhara amane oLakhI zakyA nahi. paraMtu ema banavuM svAbhAvika hatuM, kAraNa ke phAdhare AcAryanI padavI choDI te pachI trIseka varSano saMparka vinAno gALo pasAra thaI gayo hato. phAdhara ghaNAM varSothI muMbaI choDIne sikaMdarAbAda rahevA cAlyA gayA hatA. vaLI nevuM varSanI uMmare mANasanI yAdazakti kSINa thavA lAge ema banavuM paNa svAbhAvika hatuM. phAdhara melkiora bAlAgerano janma 15mI me 1900mAM spenanA roja thayo hato. paMdara varSanI vaye dIkSita thaI teo sosAyaTI oNpha jisasamAM joDAyA hatA. jesyuIsTa saMghamAM joDAIne phAdhare lagabhaga 82 varSa e saMghamAM pUrAM karyA hatAM. muMbaImAM koI romana ketholika pAdarIe ATalAM badhAM varSa saMghamAM pUrAM karyA hoya evuM jANavAmAM AvyuM nathI. phAdhara bAlAgere bALabrahmacArI tarIke khristI saMghamAM dIkSita thaIne sudIrghakALanuM sevAparAyaNa saMyamajIvana pasAra karyuM hatuM. anekavidha pravRttiothI ane siddhiothI temanuM jIvana saphaLa banyuM hatuM. phAdhara bAlAgera bIjA vizvayuddha daramiyAna spenathI hiMdustAna AvyA hatA. hiMdustAna eTale emane mATe ajANyo deza. vaLI ajANyA loko, ajANI bhASAo, ajANyA saMskAra ane rItarivAjavALo deza. tyAM jaIne emaNe kAyama mATe vasavATa karavAno hato. paraMtu uparI adhikArIono hukama thayo eTale teo hiMdustAnamAM AvIne rahyAM. bIjA vizvayuddhanI zarUAta briTana ane jarmanI vacce thaI. e divasomAM amArI jheviyarsa kaoNlejamAM mukhyatve jarmana pAdarIo hatA, paNa rakhene temAMthI koI jAsUsI kare athavA briTizavirodhI lAgaNI phelAve athavA lokonI AjhAdI mATenI laDatane naitika Teko Ape evA vahemathI jarmana pAdarIonA hiMdustAnamAM AvavA para briTiza sarakAre niyaMtraNo mUkyAM hatAM. tyArathI spenanA pAdarIo jheviyarsa kaoNlejamAM AvavA lAgyA. thoDAM varSamAM to jheviyarsa kaoNlejamAM spenanA pAdarIonI bahumatI thaI gaI. e gALAmAM phAdhara bAlAgera hiMdustAna AvyA hatA. teo Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 vaMdanIya hRdayasparza jheviyarsa kaoNlejamAM philaoNsophInA prophesara tarIke joDAyA hatA. bIjuM vizvayuddha na thayuM hota ane bhAratamAM briTiza sarakAranI nIti na badalAI hota to kadAca phAdhara bAlAgera bhAratamAM AvyA hota ke kema te prazna che. jheviyarsa kaoNlejamAM adhyApaka tarIke kAma karyA pachI phAdhare muMbaInA romana ketholika khristIonA vikAsa janaralatarIke kAma karyuM. tyAra pachIthI 1949mAM teo jheviyarsa kaoNlejamAM prinsipAla tarIke joDAyA. jheviyarsa kaoNlejanA vinayana zAkhAnA dareka viSayamAM bI.e.mAM kaoNlejamAM prathama AvanAra ane ema.e.no abhyAsa cAlu rAkhanAra vidyArthIne be varSa mATe phelozipa maLatI hatI. bI.e.mAM 1948mAM kaoNlejamAM gujarAtI viSayamAM prathama AvavAne pariNAme gujarAtI viSayanI phelozipa mane maLI hatI. phelo tarIke mArI nimaNUka thaI tyAre phAdhara koIna (Coyne) amArA AcArya hatA. bIje varSe, 1949mAM phAdhara bAlAzeranI nimaNUka AcArya tarIke thaI. phAdhara bAlAgere AvatAMnI sAthe keTalAka pheraphAro karyA. temAMno eka pheraphAra phelozipane lagato hato. phelozipa be varSa mATe nahi, paNa eka varSa mATe ApavI, jethI vadhu vidyArthIone lAbha maLe. phelozipanI rakama nAnI hatI, paNa mAre mATe te bahu kAmanI hatI. phAdhare bIjA phelonI jema mane paNa maLavA bolAvyo. bIjA varSamAM mArI phelozipa baMdha thAya che ema jaNAvyuM. meM phAdharane kahyuM ke, "phelozipa maLI eTale meM ema.e.no abhyAsa cAlu rAkhyo. have tame adhavaccethI phelozipa pAchI laI lo to mAre to abhyAsa choDIne nokarI karavI paDaze. phelozipa vagara huM abhyAsa cAlu rAkhI zakuM tema nathI. mArI vinaMtI che ke je pheraphAra tamAre karavo hoya te AvatA varSathI agAuthI vidyArthIone jANa karIne karavo joIe. mArI jema bIjA pheloe paNa A pramANe rajUAta karI. chevaTe phAdhare e varSe phelozipamAM pheraphAra karavAnuM mAMDI vALyuM. phelozipano prazna Ama saMtoSakAraka rIte patI gayo, paraMtu phelozipanA praznanA nimitte phAdharanA nikaTanA paricayamAM AvavAnuM mAre thayuM e moTo lAbha mAre mATe hato. kaoNlejanA AcArya tarIke javAbadArI svIkArI lIdhA pachI phAdhara bAlAgere kaoNlejamAM keTalAka mahattvanA pheraphAro karyA. emaNe kaoNlejane vividha pravRttiothI dhamadhamatI karI dIdhI ane sAthe sAthe zaikSaNika dRSTie paNa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAdhara bAlAzera 277 kaoNlejanI ghaNI sArI pragati sAdhI. emaNe kaoNlejanA parisaramAM ghaNI navI navI sagavaDo UbhI karI. vidyArthIo mATe zaucAlayanI pUratI sagavaDa paNa nahotI ane jImakhAnAnI sagavaDa nahotI. to te mATe navuM makAna karAvyuM. vRddha adhyApako mATe liphaTanI vyavasthA karI. sTAphanA dareka sabhyane potAnuM svataMtra lokara hovuM joIe e rIte navAM lokara banAvaDAvyAM. sTApharUmamAM Teliphona ane cA-pANInI vyavasthA karAvI. vidyArthIo mATe moTI kenTIna karAvI. emaNe kaoNlejamAMnAM vidyArthIonAM jUnAM maMDaLone vadhu sakriya karyA ane soziyala sarvisa lIga vagere keTalAMka navA maMDaLo zarU karAvyAM. ramatagamatamAM kaoNlejane AMtarakaoNleja spardhAmAM prathama sthAna apAvyuM. sTAphanI bAbato mATe sTApha kAunsilanI ane vidyArthIonA prazno mATe sTreDarsa kAunsilanI racanA karI ane enI vakhatovakhata maLatI dareka miTiMgamAM pote jAte hAjara rahevA lAgyA. emaNe vidyArthIone lokazAhI paddhatinI tAlIma maLe eTalA mATe "Mock Parliament' nAmanI pravRtti cAlu karI, je jovA mATe bahAranA paNa ghaNA mANaso AvatA. kaoNlejanA maeNgejhinamAM gujarAtI, marAThI ane hiMdI bhASAnA vibhAga dAkhala karAvyA. kaoNleja maeNgejhina uparAMta jhavariyana' nAmanuM mAsika buleTina vidyArthIo dvArA cAlu karAvyuM. AvI to ghaNI badhI navI pravRttio potAnI sUjha, maulika daSTi, utsAha vagere dvArA emaNe zarU karAvI. teo pote yunivarsiTInI judI judI samitiomAM sakriyapaNe bhAga levA lAgyA. be-traNa varSamAM to cAre bAju jheviyarsa kolejanuM nAma gAjatuM thaI gayuM. gorA, UMcA, laMbagoLa cahero ane dhAradAra AMkhovALA phAdharanA uccAro phrenca lokonI jema anunAsika hatA, paNa te priya lAge evA hatA. ramUja karavAnA emanA svabhAvane lIdhe emanA sAMnidhyamAM emanI upasthitino bojo lAgato nahi. teo lakhe tyAre emanI pena AMgaLInA TeravAM pAse nahi, paNa bIjA veDhA para rahetI. koI paNa prasaMge bolavA mATe emane pUrvataiyArInI jarUra rahetI nahi. temanI grahaNazakti ane abhivyakti sateja hatI. seMkaDo vidyArthIone teo nAmathI oLakhatA. amArI jheviyarsa kaoNlejamAM jyAre phAdhara koina AcArya hatA tyAre vidyArthIone kolejamAM praveza mArTsa pramANe sIdho apAI jato. mAtra keTalAka vidyArthIonI te mATe mulAkAta levAtI hatI. tyAre jheviyarsamAM dAkhala thavA Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 vaMdanIya hRdayasparza mATe eTalo badho dhasAro paNa nahoto. - phAdhara bAlAgere AcArya tarIke javAbadArI saMbhALyA pachI dareka vidyArthInI jAte mulAkAta laI pachI ene dAkhala karavAnI paddhati apanAvI. kaoNlejanA haoNlamAM vidyArthIone besavA mATe khurazIonI vyavasthA karavAmAM AvI. mulAkAta pachI dAkhala karavAmAM AvelA vidyArthIne te ja vakhate jANa karI devAmAM AvatI ane tarata phI bharAI jatI. ArTsa ane sAyansamAM vidyArthIo to navaso ja dAkhala karavAnA rahetA, paNa dAkhala thavA mATe be hajArathI vadhu vidyArthIo AvatA. phAdhara darekanI sAthe sarakhI vAtacIta kare. mAphsa sArA hoya, paNa vidyArthI eTalo hoziyAra na lAge to tene dAkhala karatA nahi. thoDA ochA mArksa hoya paNa vidyArthI hoziyAra, cabarAka, tejasvI lAge to tene dAkhala karatA. cArapAMca divasa sudhI vidyArthIonI mulAkAta levAtI. jANe moTo meLo jAmyo hoya evuM dazya lAgatuM. phAdhara bAlAgera savAranA ATha vAgyAthI sAMjanA sAta sudhI, thAkyA vagara mulAkAta levAnuM kArya satata karatA. savArano nAsto ke baporanuM bhojana teo jatuM karatA. vidyArthIonI mulAkAta daramiyAna teo Akho divasa vacce vacce . lIMbunuM pANI thoDA thoDA ghUMTaDA pIdhA karatA. e vakhate phAdharanI kAryadakSatAthI ane athAga utsAhathI kAma karavAnI paddhatithI badhAMne emane mATe bahu mAna thatuM. phAdhara lAgavagane vaza thatA nahi, tema eTalA badhA kaDaka paNa rahetA nahi. phAdharane potAne vidyArthIonI A mulAkAtothI lAbha thato ane bIjI bAju vidyArthIone paNa lAbha thato. phAdharanI udAratA ane mAnavatAnA paNa anubhavo thatA. garIba vidyArthInI phI teo te ja vakhate mApha karI detA. saujanyazIlatA e phAdharano eka ucca saguNa hato. teo darekane sahAyarUpa thavA hamezAM tatpara rahetA. kaoNlejanA prinsipAlano eka moTo kasoTIno kALa te navA vidyArthIone dAkhala karatI veLAno raheto. cAre bAjuthI dabANa Ave. dabANa Ave te nabaLA vidyArthIo mATe ja hoya ane nabaLA vidyArthIonI saMkhyA vadhI jAya to kaoNlejanAM pariNAma para asara paDe. phAdhara makkama hatA, chatAM niSphara nahotA. koIne dAkhala na karavo hoya to paNa phAdhara ene premathI samajAve, kyAreka to samajAvavAmAM kalAka kADhI nAkhe. "nA" kahIne tarata vidAya na karI de. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAdhara bAlAgera 279 eka vakhata kaoNlejamAM dAkhala thavA AvelA bahAragAmanA eka vidyArthInI mulAkAta letAM phAdhare AnaMda vyakta karatAM kahyuM, 'mArA paMcyAzI TakA karatAM paNa vadhAre mArksa che eTale skUlamAM paNa tAro pahelo naMbara haze !' 'nA, skUlamAM mAro bIjo naMbara che.' vidyArthIe kahyuM. 'to pahele naMbare AvanAranA keTalA TakA mArksa che ?' 'enA to nevyAzI TakA mArksa che. e to bahu ja hoziyAra vidyArthI che.' 'to e kaI kaoNlejamAM dAkhala thavAno che ?' 'nA, e to bhaNavAno ja nathI.' 'kema ?' 'e bahu garIba chokaro che. enI pAse bhaNavAnA paisA ja nathI.' phAdhara eka miniTa vicAramAM paDI gayAM... eka tejasvI chokaro garIbIne kAraNe AgaLa bhaNI nahi zake. phAdhare kahyuM, 'tuM mane e chokarAnuM nAma ane saranAmuM kAgaLa para lakhI Apa.' phAdhare tarata ne tarata klArkane bolAvI te ja vakhate e chokarAne Reply Paid Express tAra karAvyo. tAramAM jaNAvyuM ke javA-AvavAnuM bhADuM, kaoNlejanI phI, haoNsTelamAM rahevAno kharca vagere ApavAmAM Avaze, mATe tarata muMbaI AvIne maLI jA.' chokaro AvI pahoMcyo. garIba ane gabharu hato, paNa ghaNo ja tejasvI hato. phAdhare ene kaoNlejamAM dAkhala karyo ane badhI ja sagavaDa karI ApI. A vAta jyAre ame sTAphanA adhyApakoe jANI tyAre phAdharanA mAnavatAvAdI karuNAbharyA kAryanI bhAre anumodanA karI. trIjI Disembara eTale kaoNlejano vArSika divasa, kA2Na ke senTa phrAnsisa jheviyarsano e janmadivasa. e divase kaoNlejamAM rajA paDe. pahelAMnA vakhatamAM e divase bIjI kaMI pravRtti rahetI nahi. phAdhara bAlAgere e divasane vadhu mahimAvaMto banAvyo. e divase sAMje inAmavitaraNano kAryakrama rAkhyo. sAthe manoraMjanano kAryakrama paNa hoya. bhUtapUrva vidyArthIone paNa nimaMtraNa apAya. ekAda bhUtapUrva vidyArthIne ja atithivizeSa tarIke bolAvAya. kaoNlejanA hajAreka jeTalA vidyArthIo besI zake e mATe kampAunDamAM khullAmAM maMca bAMdhI ThAThamAThathI kAryakrama yojAvA lAgyo. pachI to mahinA agAuthI badhI taiyArIo thavA lAgatI. vidyArthIo paNa utsukatAthI e divasanI rAha jovA Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 vaMdanIya hRdayasparza lAgatA. kaoNlejanI pravRttiomAM eka yazakalagIrUpa A kAryakrama banI gayo hato. eno yaza phAdhara bAlAgeranA phALe jAya. 1950mAM huM gujarAtI viSaya sAthe muMbaI yunivarsiTImAMthI ema.e. thayo. gujarAtI viSayamAM yunivarsiTImAM prathama naMbare AvavA chatAM koI kaoNlejamAM adhyApaka tarIkenI nokarI maLI nahi. eTale patrakAratvanA kSetramAM huM joDAyo. muMbaImAM "janazakti' nAmanA vartamAnapatranA taMtrI vibhAgamAM meM javAbadArI svIkArI lIdhI. nokarIne chaeka mahinA thayA haze tyAM eka divasa mArA prophesara zrI manasukhalAla jhaverI mane "janazaktimAM maLavA AvyA. mane Azcarya thayuM. eTale pUchyuM, "jUnathI jheviyarsamAM gujarAtInA lekTara tarIke joDAva kharA? ame tamAruM nAma sUcavyuM che ane phAdhara tamane sArI rIte oLakhe che. emanI paNa IcchA che ke tame jheviyarsamAM joDAva." mane janazaktimAM lekjharara karatAM paNa vadhu pagAra maLato hato, paNa kaoNlejamAM lekTara2 tarIke sthAna maLatuM hoya to e vadhAre gamatI vAta hatI. mArA adhyApako pro. manasukhabhAI jhaverI ane pro. gaurIprasAda jhAlA sAthe huM phAdhara bAlAzerane maLyo. phAdhare potAno AnaMda vyakta karyo. phAdhare darakhAsta mUkI. "tame juvAna cho, nAnI uMmaranA cho. mArI tamane vinaMtI che ke tame sAthe ena.sI.sI.mAM oNphisara tarIke paNa joDAva." meM te mATe saMmati ApI ane pUnA jaI ena.sI.sI. mATe inTaravyu paNa ApI Avyo. pasaMdagI thaI ane mArcathI jUna sudhI belagAmanA lazkarI mathakamAM tAlIma levAnuM paNa goThavAI gayuM. ghaNI saMsthAomAM bane che tema enA movaDIo karatAM eno karmacArIgaNa vadhu catura hoya che. phAdhara sAthe badhI vAtacIta barAbara thaI gaI hatI, paraMtu mArA hAthamAM epoinTamenTa leTara ApavAmAM Avyo tyAre te pArTaTAima lekTararano hato. huM phAdhara pAse pahoMcyo. phAdhare heDaklArkane bolAvyo. eNe kahyuM, "pro. zAhanuM adhyApanakArya to ra0mI jUnathI thaze. ena.sI.sI.nI tAlIma mATe ApaNe cAra mahinA agAuthI epoinTamenTa ApavI paDe che. A cAra mahinAno pagAra to vagara bhaNAvye ja kaoNlejane Apavo paDe che. eTale hAla pArTaTAIma epoInTamenTa ApI che.' meM kahyuM, "kaoNleje vagara bhaNAvyuM e pagAra Apavo paDe che. paraMtu huM Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 phAdhara bAlAzera to bIjI phulaTAima nokarI choDIne kaoNlejanA kAma mATe tAlIma levA jAuM chuM. mane to Arthika nukasAna thAya che." paraMtu phAdhare mane Agraha karyo ane jUnathI phulaTAIma karI ApavAnuM vacana ApyuM. chevaTe phAdharanI vinaMtI mAre svIkAravI paDI. ena.sI.sI.nI tAlIma laI huM muMbaI pAcho Avyo ane kaoNlejamAM joDAI gayo. jUnamAM mane phulaTAima karavAnI vAta kaoNleje karI nahi eTale meM manasukhabhAI ane jhAlAsAhebane vAta karI. teo phAdhara pAse gayA. vAtavAtamAM be mahinA nIkaLI gayA. pachI eka divasa phAdharane maLI AvIne teoe mane kahyuM, "ramaNabhAI, phAdhara to phulaTAIma karavAnI nA pADe che." heDa klArke kahyuM ke "phulaTAima thavA mATe tamAre bhAge aThavADiye dasa lekTara levAnAM hovAM joIe. paNa tamArI pAse to nava lekTara che.' "paNa huM to tera lekTara lauM chuM.' paNa klArke kahyuM ke yunivarsiTInA niyama pramANe tamAre bhAge nava lekTara Ave che. tamane kaoNleje vadhArAnAM lekTara ApyAM che tenI yunivarsiTInA niyama pramANe jarUra nathI. e tamAre na levAM hoya to tame nA pADI zako cho.' meM manasukhabhAI ane jhAlAsAhebane kahyuM, "huM mArI phulaTAima nokarI choDIne kaoNlejamAM Avyo te vakhate mane phulaTAimanI vAta karI hatI. phAdhare paNa phulaTAImanI vAta karI hatI. have yunivarsiTIno niyama batAvI phulaTAima karavAnI kaoNleja nA pADe te barAbara na kahevAya.' teoe kahyuM, "ramaNabhAI, ame be kalAka phAdhara sAthe mAthAkUTa karI. kahevAya evA kaDaka zabdomAM kahyuM. paraMtu phAdhara chevaTa sudhI makkama ja rahyA. AvuM thaze evI amane kalpanA paNa nahotI. ame dilagIrI chIe ke have AmAM ame bIjuM kazuM karI zakIe ema nathI. eTale kaoNlejamAM rahevuM ke na rahevuM e nirNaya tamAre karavAno che.' ema karatAM karatAM paheluM satra pUruM thaI gayuM. mane thayuM ke nokarI choDatAM pahelAM mAre phAdharane pharI eka vakhata jAte maLI levuM joIe. huM samaya nakkI karIne phAdhara pAse gayo. phAdhare yunivarsiTInA e ja niyamonI vAta karI. meM phAdharane kahyuM, 'tame jANo cho ke huM phulaTAima nokarI choDIne ahIM Avyo Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 vaMdanIya hRdayasparza chuM. A mArI mAtRsaMsthA che ane ene mATe mane atyaMta prema che. mane ahIM bhaNAvavuM game che paraMtu mAre mArA kuTuMbanuM paNa jovuM joIe. ame sAdhAraNa sthitinA mANaso chIe. mArAM mAtA-pitA pUche che ke vadhAre pagAranI nokarI choDIne ochA pagAranI nokarI mAre zA mATe cAlu rAkhavI joIe ?' phAdhare kahyuM, 'e badhuM sAcuM, paNa kaoNleja AmAM kazuM karI zake ema nathI. huM e mATe dilagIra chuM.' 'to phAdhara, mAre ApaNI kaoNlejanI nokarI choDI devI paDaze. huM keTalA badhA bhAvathI kaoNlejamAM joDAyo ane have duHkha sAthe mAre kaoNleja choDavI paDaze. mArA gharanI Arthika sthiti jotAM huM pArTaTAima nokarI cAlu rAkhI zakIza nahi.' ATaluM bolatAM bolatAM to mArI AMkhamAMthI daDadaDa daDadaDa AMsu sarI paDyAM. huM Ubho thaI gayo. phAdhara paNa UbhA thaI gayA. teo bolyA, 'pro. zAha, lAgaNIvaza na thAo.' huM asvastha citte sTApha rUmamAM AvIne beTho. daseka miniTa thaI haze tyAM saMdezo Avyo ke 'phAdhara tamane bolAve che.' huM pahoMcyo. phAdhare mane besADyo ane mArA hAthamAM patra ApatAM kahyuM, 'pro. zAha, tame mArA hRdayane halAvI nAkhyuM. tamAre mATe tarata ja phulaTAima epaoNinTamenTano leTara TAipa karAvI nAkhyo. A tamAro epaoNinTamenTa leTara. A kaoNleja mATenI tamArI lAgaNI mane sparzI gaI che. tamArA kAma mATe mane bahu Adara che. ena.sI.sI.mAM paNa tamAruM kAma vakhaNAya che. AzA rAkhuM chuM ke have tamAre bIje kyAMya javAno vicAra nahi karavo paDe.' phulaTAima epaoNinTamenTano patra maLatAM pharI mArI AMkhamAMthI AMsu vahyAM. sTApha rUmamAM AvI manasukhabhAI tathA jhAlAsAhebane epaoNinTamenTano patra meM vaMcAvyo. teo baMnene bahu Azcarya thayuM. teoe kahyuM, 'ame phAdhara sAthe ghaNI mAthAkUTa karIne thAkyA ane tamArA javAthI A patra tarata ApI dIdho !' meM je pramANe banyuM te kahyuM. samasyAno sukhada aMta Avyo e mATe teoe paNa potAno harSa vyakta karyo. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAdhara bAlAzera 283 A ghaTanA pachI phAdhara bAlAgera sAthe mArI AtmIyatA vadhI gaI. temAM paNa teo vAraMvAra ena.sI.sI.nI pareDa jovA AvatA ane ena.sI.sI.nA kempamAM paNa AvatA. ethI paNa AtmIyatAmAM umero thato rahyo hato. - jheviyarsa kaoNlejamAM ena.sI.sI.nA amArA keDeTonI kaMpanI te "bI" kaMpanI hatI. e. bI.sI. ane DI. e cAra kaMpanInA beTeliyananA vArSika kaeNmpamAM spardhAo thatI ane temAM zreSTha kaMpanInI TrophI amArI "bI" kaMpanIne maLatI. temAM phAdhara bAlAgeranuM protsAhana ghaNuM raheluM. ena.sI.sI.mAM huM tyAre lephaTananTa hato. phAdhara bAlAgera amArA ena.sI.sI. kaeNmpanI dara varSe mulAkAta letA ane be divasa rokAtA. sAmAnya rIte anya kaoNlejanA prinsipAlo javalle ja kempanI mulAkAta letA. phAdhara vArSika spardhAonA Agale divase AvI jatA. kaoNlejanA badhA keDeTone ame ekatra karatA ane phAdhara teone ubhodhana karatA. bIjAne jaza ApavAnI phAdharanI nIti rahetI. teo amArA kaMpanI kamAnDaranI ane oNphisaronI bhAre prazaMsA karatA. keTaDo utsAhI thaI jatA ane pareDa tathA bIjAM badhAM kAma cIvaTa ane khaMtapUrvaka karatA. amane oNphisarone khAtarI thaI gaI hatI ke phAdharanA AvavAthI jarUra pharaka paDe ja che. eka vakhata amAro vArSika kempa devalAlImAM hato. phAdhara e kaeNmpamAM AvavAnA hatA. paraMtu emane bahAragAmathI muMbaI pAchA AvatAM moDuM thaI gayuM ane muMbaIthI devalAlInI savAranI Trena to nIkaLI gaI. e divasomAM Trena ochI hatI. temAM paNa devalAlI sTezane UbhI rahenArI Trena to ethI paNa ochI hatI. have karavuM zuM? phAdhara vimAsaNamAM paDI gayA. muMbaIthI devalAlI sudhIno moTarakArano rasto ghaNo ja kharAba hato. chathI ATha kalAke moTarakAra pahoce. paNa moTarakAranI vyavasthA tarata thaI zake ema nahotI. kaoNlejanA oNphisamAM kAma karatA bradhara sAbAte moTarasAIkala calAvatA. phAdhara bAlAgere temane pUchI joyuM ke moTarasAikala para teo temane devalAlI laI jaI zake ke kema ? bradhare kahyuM ke rasto ghaNo hADamArIvALo ane thakavanAro che, chatAM phAdharanI AjJA thAya to pote temane laI javA taiyAra che. phAdharane pAchaLanI sITa para bradharanA khabhA pakaDIne besavAnuM hatuM. phAdhare hiMmata karI ane bradharane kahyuM ke pote devalAlI javA taiyAra che. moTarasAIkala para ATha Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 vaMdanIya hRdayasparza kalAkanI musApharI karIne phAdhara AvI pahoMcyA. ethI emane ghaNo parizrama paDyo hato. paNa emanA AgamanathI keDeTono utsAha vadhI gayo. phAdhara vidyArthIonA ane kaoNlejanA kAma mATe zArIrika kaSTanI paravA na karatA. eka vakhata bhara unALAmAM vaizAkha mahinAmAM phAdharane banArasa ane alhAbAdamAM tyAMnI yunivarsiTIonA kAryakramamAM bhAga levA javAnuM thayuM. ghaNAMe kahyuM ke 'AvI asahya garamImAM tamArAthI javAya nahi. tame videzI cho. tamane garamI vadhu lAgaze.' paraMtu tyAM javA mATe phAdhara dRDhanizcaya hatA. e divasomAM erakaMDizananI sagavaDa relavemAM, yunivarsiTInA atithigRhamAM ke haoNTelomAM haju thaI nahotI, phAdhara gayA ane kAryakramomAM hAjarI ApI pAchA AvyA. ame pUchyuM, 'phAdhara, tamane garamI kevI lAgI ?' phAdhare kahyuM, 'mane jarAya garamI lAgI nathI. tyAM garamI sakhata paDatI hatI, paNa meM mAro potAno upAya zodhI kADhyo hato. huM bahu khAto nahi, lIMbunuM tAjuM banAveluM ThaMDu zarabata vadhAre pIto ane khAsa to divasamAM cAra vakhata ThaMDA pANIthI nAhato. ethI mane jarAya garamI lAgI nahi.' phAdhara kevA khaDatala hatA te AvA prasaMgo parathI joI zakAya che. phAdhara bahAragAma kAryakramomAM bhAga levA ghaNuM jatA. relavemAM rijharvezana maLe na maLe tenI bahu darakAra karatA nahi. kyAreka rijharvezana vagaranA DabbAmAM rAtanI musApharImAM besavAnI jagyA maLI na hoya to nIce kazuMka pAtharIne besI jatA. phAdharamAM potAnA padanI ke moTAInI jarA paNa sabhAnatA nahotI. eka vakhata phAdhara bAlAgera vidyArthI sAthe samAjasevA mATenA eka kaeNmpamAM jaIne rahyA hatA. paraMtu e gIca gaMdA vistAramAM rahevAne kAraNe phAdharane sakhata tAva Avyo. badhAe phAdharane Agraha karyo ke emaNe kaoNlejamAM pAchA cAlyA javuM joIe. paNa phAdhare kahyuM ke tAva to UtarI jaze. mATe teo kaeNmpa pUro thAya tyAM sudhI rokAze ja. phAdharano Agraha eTalo badho hato ke koI emane samajAvI zakatuM nahi. tAvanI khabara paDatAM kaoNlejanA rekTara phAdhara sanmArti kaeNmpamAM AvI pahoMcyA. emaNe joyuM ke phAdhara bAlAgera tAvathI pathArIvaza che. eTale emaNe phAdhara bAlAgerane vinaMtI karI ke teoe kaoNlejamAM pAchA AvI javuM joIe. paNa phAdhara bAlAgera ekanA be na thayA. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 phAdhara bAlAzera kalAka mAthAkUTa cAlI haze. phAdhara rekTarane lAgyuM ke phAdhara bAlAge eTalA badhA makkama che ke mAnaze nahi. mATe have bIjuM zastra ajamAvavuM paDaze. kaoNlejamAM prinsipAlanI uparanI padavI te rekTaranI. phAdhara sanmArtie kahyuM, "phAdhara bAlAge2, huM tamane vinaMtI karIne thAkyo, paNa tame mAnatA nathI. have huM rekTara tarIke tamane AjJA karuM chuM ke tamAre kaeNmpa choDIne mArI sAthe muMbaI AvavAnuM che.' uparI phAdharanI AjJA thatAM eka zabda bolyA vinA ane eka kSaNano paNa vicAra karyA vinA phAdhara pathArImAM tarata beThA thaI gayA. be miniTamAM potAnI badhI vastuo baeNgamAM goThavI laIne taiyAra thaI gayA ane phAdhara sanmApti sAthe muMbaI AvI gayA. uparIo pratye phAdhara bAlAge kevA AdarabhAvavALA ane vinayavALA hatA te A prasaMga parathI joI zakAya che. phAdhara bAlAgere jheviyarsa kaoNlejanA AcArya tarIke 1949thI 1958 sudhI kAma karyuM. khristI mizanarI pAdarIonI eka prathA sArI che ke koI paNa hoddA paranI vyakti jIvananA aMta sudhI e hoddA upara ja rahe evuM anivArya nathI. sAmAnya rIte pAMcathI nava varSa sudhI koI paNa phAdhara e hoddA para rahe, pachI nivRtta thAya. nivRtta thayelA phAdharane bIjA koI phAdharanA hAtha nIce adhyApaka tarIke kAma karavAmAM koI zarama-saMkoca naDe nahi. phAdhara bAlAgeranuM vyaktitva ja evuM vAtsalyabharyuM hatuM ke sau emanA tarapha kheMcAya. jheviyarsa kaoNlejanA agAunA prinsipAla phAdharo ekaMdare sTApha ane vidyArthIomAM bahu bhaLatA nahi. teo kaoNlejamAM piriyaDa lIdhA pachI potAnA alaga AvAsamAM ja ghaNuM kharuM cAlyA jatA. phAdhara bAlAzera badhA vidyArthIo sAthe ane sTAphanA sabhyo sAthe bhaLI jatA. pote moTA che athavA potAno samaya bahu kImatI che evuM kyAreya lAgavA na de. maLe to rastAmAM UbhA rahIne ApaNI sAthe nirAMte vAta kare. sAmAnya rIte kaoNlejanA bIjA phAdharo karatAM phAdhara bAlAgera lokasaMparka vadhu rAkhatA hatA. bahAranA sAmAjika kAryakramomAM jatA. adhyApako ke vidyArthIonA lagnaprasaMge paNa hAjarI ApatA jheviyarsa kaoNlejamAM 1951mAM huM joDAyo ane 1953mAM mArAM lagna hatAM. meM phAdharane nimaMtraNa ApyuM. phAdhara amArA lagnaprasaMge padhAryA hatA ane doDheka kalAka besI AvelA badhA Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 vaMdanIya hRdayasparza vidyArthIo ane adhyApako sAthe paNa haLyAmaLyA hatA. kaoNlejamAMthI bhaNI gayelA koI gujarAtI vidyArthInA lagnanI kaMkotarI maLI hoya to phAdhara mane koIka vakhata sAthe AvavA mATe paNa kahetA, kAraNa ke e vidyArthI sivAya anya koIne phAdhara oLakhatA na hoya. phAdhara bAlAgera svataMtratA pUrve briTiza rAjayanA zAsanakALa daramiyAna bhArata AvyA hatA. teo spenanA vatanI hatA. teo gorA hatA. jUnA vakhatamAM yuropathI AvelA gorA pAdarIo ane bhAratanA binagorA pAdarIo vacce kyAMka kyAMka aMtara rahetuM. keTalAka gorA pAdarIomAM gurutAgraMthi rahetI. teo bhAratIya pAdarIo sAthe bahu bhaLatA nahi, ataDA rahetA. phAdhara bAlAgeranA manamAM ke vartanamAM gorA-kALA vacceno koI bheda raheto nahi. teo badhA sAthe premathI haLImaLI jatA. phAdhara bAlAgere prinsipAla tarIke nivRtta thayA pachI keTaloka samaya phAdhara rekTara tarIke kAma karyuM. tyAra pachI emaNe sauthI mahattvanuM kArya karyuM te 1964mAM muMbaImAM maLelA 38mAM AMtararASTrIya khristI koMgresanA mahAmaMtrI tarIkenuM hatuM. be varSa agAuthI divasarAta phAdhara e kAmamAM lAgI gayA. emanI vyavasthAzaktinI, sUjhanI, dIrdhadaSTinI, sevAbhAvanAnI, vinamratAnI, deza-videzanA hajAro mahemAnone suMdara pratIti thaI. koI paNa vyakti emane sahelAIthI maLI zake ane darekanI vAta teo yAda rAkhe. e divasomAM phAdharane thoDA divasa tAva Avyo hato, paraMtu pathArImAM sUtAM sUtAM paNa teo vArApharatI darekane bolAvatA ane sUcanAo ApatA. evI ja rIte 1969mAM "carca ina inDiyA' nAmanA seminAra vakhate paNa emaNe evuM ja sarasa kAma karyuM hatuM. phAdhara bAlAgere pote muMbaImAM hatA tyAM sudhI sakriya paNa vividha prakAranI javAbadArI adA karI hatI. 1972mAM emane sikaMdarAbAdamAM pAdarIone bhaNAvavAnI javAbadArI soMpavAmAM AvI. 1972mAM emanI doravaNI heThaLa sikaMdarAbAdamAM 'amRtavANI' nAmanuM komyunikezana senTara sthApavAmAM AvyuM. phAdhare enA sthApaka ane DAyarekTara tarIke sevA ApavAnuM cAlu karyuM. 1990mAM teo uMmara tathA tabiyatane kAraNe emAMthI nivRtta thayA. phAdhara bAlAgera bhAratamAM AvyA tyArathI jIvananA aMta sudhI teo Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phAdhara bAlAgera 287 bhAratamAM ja rahyA. chellAM keTalAka varSothI yuropathI ane temAM paNa khAsa karIne spenathI AvelA phAdharone nivRtta thayA pachI potAnA vatanamAM pharaja soMpavAmAM Ave che. e rIte keTalAka phAdharo nivRtta thaIne pAchA spena cAlyA gayA che ane tyAM teo potAne soMpavAmAM AvelI pharajo bajAve che. paraMtu phAdhara bAlAgera bhAratamAM ja rahyA. sAmAnya raoNmana kaeNtholika saMpradAyamAM jesyuisTa pAdarI ke sAdhvI tarIke bALabrahmacArInI ja pasaMdagI thAya che. eTale paMdara-sattara varSanI uMmaranAM chokarAM-chokarIone pasaMda karavAmAM Ave ke jethI gRhasthajIvanamAM teo dAkhala thavAno vicAra seve te pahelAM teo pAdarI banI gayAM hoya. anya keTalAka khristI saMpradAyamAM paraNelI vyakti paNa gRhastha jIvana choDIne sAdhusAdhvI thaI zake che. chellA keTalAka dAyakAthI romana kaeNtholika saMpradAyanA pAdarIone ane sAdhvIone mATe dhArmika vidhi sivAya jhabhbho paheravAnuM pharajiyAta rahyuM nathI. rastAmAM teo cAlyA jatA hoya to ajANyAne khabara na paDe ke A koI khristI pAdarI che. paraMtu jUnI peDhInA ghaNA pAdarIoe potAnA jhabhbhAno tyAga karyo nathI. phAdhara bAlAgera paNa jUnI praNAlikAnA phAdhara hatA. emaNe jIvananA aMta sudhI potAnA pAdarI tarIkenA paheravezane ja cAlu rAkhyo hato. 91 varSanI uMmara pachI phAdharanuM zarIra ghasAvA lAgyuM hatuM. 93 varSanI uMmare emane cAlavAmAM takalIpha paDavA lAgI hatI. teo lAkaDI laIne dhIre dhIre DagalAM mAMDatA hatA. koIka kahetuM ke, 'phAdhara, tamAre lAkaDI levI paDe che ?' to phAdhara prasannatAthI kahetA ke, 'bhAI, 93 varSe A zarIra pAse AthI vadhAre zI apekSA rAkhI zakAya ? ATalI moTI uMmare zarIra TakI zakyuM che e ja AnaMdanI vAta che.' phAdhara bAlAge2ne eka vakhata pUchavAmAM AvyuM ke, 'tame spenathI AvIne jIvanaparyaMta bhAratanI sevA karI che to bhArata tamArA mATe zuM karI zake ?' phAdhare kahyuM, 'meM mAruM kartavya bajAvyuM che. huM bhAratavAsI thaIne rahyo chuM. bhAratIya saMskAro mArA lohImAM AvyA che. bhArata pAsethI badalAnI koI AzA mAre rAkhavAnI na hoya. mAre jo mAgavAnuM hoya to eTaluM ja mAguM ke mArA mRtyu vakhate mArA zarIrane daphanAvavA mATe cha phUTanI jagyA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 vaMdanIya hRdayasparza joIze. A cha phUTanI jagyA sivAya bIjuM kazuM mAre joItuM nathI." phAdhara divase divase vadhAre aMtarmukha banatA jatA hatA. teo AdhyAtmikatA tarapha vadhu DhaLavA lAgyA hatA. teo prArthanA ane dhyAna mATe agAu karatAM vadhu samaya ApatA hatA. potAnuM mRtyu najIka AvI rahyuM che ema temane lAgatuM ane te mATe teo sajja hatA. teo kahetA ke "saMsAranA lokonI najaramAM moTA dekhAvuM enA karatAM paramAtmAnI najaramAM moTA dekhAvuM e vadhAre sAruM che." phAdhara punarjanmamAM mAnatA hatA. chelle chelle teo kahetA ke, "mAro punarjanma A pRthvInI bahAra, vizvanA bIjA koI bhAgamAM thavAno che, ema mane lAgyA kare che.' - phAdhara bAlAgera mAnava nahi, paNa mahAmAnava jevA hatA. emanI pratibhA virala hatI. emanuM vyaktitva anekane potAnA tarapha kheMce evuM hatuM. bIjAnuM hRdaya jItavAnI kaLA emane sahaja hatI. muMbaImAM ane pachI sikaMdarAbAdamAM emanA gADha saMparkamAM AvelI vyakti khristI hoya ke binakhristI hoya te darekane ema lAgatuM ke phAdhara amArA che. phAdhara bAlAgera mAre mATe to vAtsalyasabhara phAdhara jevA ja hatA. emane yAda karuM chuM tyAre emanAM aneka smaraNo najara sAme taravare che. phAdhara bAlAgeranA divyAtmAne mATe zAnti prArtha chuM! Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 DaoN. bhogIlAla sAMDesarA saMskRta, prAkRta ane madhyakAlIna jUnI gujarAtI bhASAnA prakAMDa paMDita, jaina Agama graMthonA abhyAsI, samagra gujarAtamAM yunivarsiTInI anusnAtaka kakSAe yuvAna vaye prophesara tarIke niyukta thanAra prathama adhyApaka, gujarAtI sAhitya pariSadanA bhUtapUrva pramukha, raNajitarAma suvarNacaMdraka meLavanAra pATaNanA vatanI DaoN. bhogIlAla sAMDesarAnuM 78 varSanI vaye amerikAmAM emanA putrane tyAM avasAna thayuM. chellA keTalAka samayathI temane kensaranI bImArI hatI. DaoN. sAMDesarAnAM dIkarA-dIkarI badhAM amerikAmAM rahe che. eTale chellAM keTalAMka varSathI teo amerikA AvajA karatA hatA. A vakhate teo satata lagabhaga traNa varSa tyAM rahyA. emanA sAthI adhyApaka ane gADha mitra DaoN. raNajitabhAI paTela (anAmI) avAranavAra mane DaoN. sAMDesarAnA samAcAra ApatA rahetA. keTalAka vakhata pahelAM emaNe mane lakhyuM hatuM ke jAnyuArImAM DaoN. sAMDesarA vaDodarA AvavAnA che. paraMtu teo Ave te pahelAM ja temanA svargavAsanA samAcAra AvyA. chellA keTalAka vakhatathI sAMDesarA daMpatInuM svAthya sAruM rahetuM nahotuM. eTale amerikA karatAM bhAratamAM rahevuM vadhu gamatuM hatuM chatAM tabiyatane kAraNe ane emanA dIkarA DaoNkTara hovAne kAraNe vRddhAvasthAmAM amerikAmAM rahevAnuM vadhu anukULa rahetuM hatuM. videzamAM pote deha choDaze evuM temaNe svapneya dhAryuM nahi hoya ! madhyakAlIna gujarAtI sAhitya e mArA rasano viSaya hovAthI chellAM ghaNAM varSathI Do. sAMDesarA sAthe mAre AtmIya saMbaMdha thayo hato. vaDodarAmAM hatA tyAre "prabuddha jIvanano aMka maLatAM teo avAranavAra mArA lekha mATe sarasa pratibhAva darzAvatA. DaoN. sAMDesarAnA javAthI mane eka murabbI mArgadarzakanI khoTa paDI che. DaoN. bhogIlAla sAMDesarAno janma I. sa. 1917mAM pATaNamAM thayo hato. emanA pitAnuM nAma jayacaMdabhAI IzvaradAsa sAMDesarA ane mAtAnuM Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 vaMdanIya hRdayasparza nAma mahAlakSmI hatuM. emanA pitA pATaNa choDI amadAvAdamAM rezamano vepAra karavA AvyA hatA. AthI DaoN. sAMDesarAe zALAno abhyAsa amadAvAdamAM cAlu karyo hato. teo jyAre ATha varSanI uMmaranA hatA tyAre emanA pitAnuM avasAna thayuM. eTale emanuM kuTuMba amadAvAda choDI pAchuM pATaNa AvyuM ane DaoN. sAMDesarAe ane emanA nAnAbhAI upendrarAya sAMDesarAe pATaNanI hAiskUlamAM abhyAsa zarU karyo. DaoN. sAMDesarA hAIskUlamAM abhyAsa karatA hatA. paraMtu meTrikanI parIkSAmAM 1933mAM teo beThA tyAre nApAsa thayA. emano gaNitano viSaya ghaNo kAco hato. e divasomAM meTrikanI parIkSA muMbaI yunivarsiTI letI. tyAre badhA ja viSaya pharajiyAta hatA ane dareka viSayamAM pAsa thavAnuM pharajiyAta hatuM. jeno eka viSaya kAco hoya te jiMdagImAM kyAreya meTrika pAsa na thaI zake ane kaoNlejamAM jaI na zake. DaoN. sAMDesarA 1934mAM pharI meTrikanI parIkSAmAM beThA, paraMtu bIjI vAra paNa gaNitanuM pepara sAruM gayuM na hatuM. temane AvaDelA dAkhalAnA mArksa gaNI joyA to pAsa thavA mATe cAra mArksa khUTatA hatA. paraMtu e varSe evI ghaTanA banI ke parIkSakothI gaNitano eka dAkhalo khoTo puchAI gayo hato. parIkSakonI emAM bhUla hatI. parIkSAmAM puchAyelA A khoTA dAkhalA sAme vidyArthIono ane emanA vAlIono ghaNo virodha thayo. chevaTe muMbaI yunivarsiTIe jAhera karyuM ke meTrikanI parIkSAmAM gaNitanA viSayamAM puchAyelA A khoTA dAkhalA mATe dareka vidyArthIne cha mArksa umerI ApavAmAM Avaze. eno lAbha DaoN. sAMDesarAne paNa maLyo ane teo meTrikanI parIkSAmAM pAsa thayA. kaoNlejamAM have gaNitano viSaya levAno rahyo na hato. eTale DaoN. sAMDesarAe amadAvAda AvI tyAMnI gujarAta kaoNlejamAM abhyAsa cAlu karyo. teo gujarAtI ane saMskRta viSaya sAthe bI.e. thayA ane tyA2 pachI ema.e.mAM gujarAtI viSayamAM prathama naMbare AvavA mATe emane kezavalAla dhruva caMdraka maLyo hato. DaoN. sAMDesarA pATaNanI hAiskUlamAM abhyAsa karatA hatA tyAre eka ghaTanAe temanA jIvanane sarasa vaLAMka Apyo hato. e divasomAM muni jinavijayajI pATaNa padhAryA hatA ane jaina borDiMgamAM UtaryA hatA. teo siMghI sirijhanA graMthonA saMpAdananuM kArya karatA hatA. teo pATaNanA jJAna Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. bhogIlAla sAMDesarA 291 bhaMDAranI hastapratonI mAhitI ekatra karavA AvyA hatA. e vakhate DaoN. sAMDesarAne muni jinavijayajIne maLavAnuM thayuM hatuM. eka kizora tarIke temane jijJAsA thaI ke munizrI jinavijayajI kevA prakAranuM kAma kare che. teo temanI sAthe jJAna bhaMDAramAM javA lAgyA. e viSayamAM emane paNa rasa paDyo. tyAre temanI uMmara paMdareka varSanI hatI. e vakhate munizrI puNyavijayajInuM cAturmAsa pATaNamAM hatuM. eTale muni jinavijayajI kizora sAMDesarAne puNyavijayajI pAse laI gayA ane tyArathI sAMDesarA muni puNyavijayajI pAse javA lAgyA ane jUnI hastapratomAM rasa levA lAgyA. puNyavijayajI sAtheno emano saMbaMdha vadhato gayo ene lIdhe DaoN. sAMDesarAne madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM rasa paDavA lAgyo ane paMdareka varSanI kizora vaye teo munizrI puNyavijayajIe ApelI tAlImane lIdhe jUnI jaina devanAgarI lipimAM lakhAyelI hastaprato paNa vAMcatA thaI gayA hatA. tyArapachI puNyavijayajI mahArAjanA mArgadarzana heThaLa emaNe madhyakAlIna kavi mAdhavakRta "rUpasuMdara kathA' nAmanI kRtinuM saMpAdanakArya cAlu karyuM. aDhAreka varSanI uMmare temaNe taiyAra kareluM A zAstrIya saMpAdana eTaluM sarasa hatuM ke muMbaInI phArbasa gujarAtI sabhAe e chApavA mATe svIkAryuM. A kRti pragaTa thatAM DaoN. sAMDesarAne gujarAtI vidvat jagatamAM sArI khyAti maLI. vaLI e pustaka yunivarsiTInA ema.e.nA pAThyakramamAM mUkavAmAM AvyuM. DaoN. sAMDesarA to tyAre haju meTrika paNa thayA nahotA. meTrika pAsa thayA pachI 1943mAM jyAre teo ema.e.no abhyAsa karavA lAgyA tyAre ema.e.nAM pAThyapustakomAM eka pustaka "rUpasuMdara kathA' hatuM. potAnuM ja saMpAdita kareluM pustaka potAnA abhyAsakramamAM hoya e kaMI jevItevI siddhi na kahevAya. DaoN. sAMDesarAne munizrI puNyavijayajI pAsethI ane munizrI jinavijayajI pAsethI prAcIna gujarAtI, saMskRta, prAkRta sAhityanA abhyAsanI.dIkSA maLI. e baMne munivaro hayAta hatA tyAM sudhI temane emanI pAse javAnuM niyamita rahetuM. munizrI jinavijayajInA svargavAsa pachI DaoN. sAMDesarAe emanuM jIvanacaritra paNa lakhyuM hatuM. madhyakAlIna sAhityanAM DaoN. sAMDesarAmAM rasa ane rucine bIjI eka rIte paNa poSaNa maLatuM rahyuM hatuM. pATaNanI hAIskUlamAM e vakhate tyAMnA jANItA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 vaMdanIya hRdayasparza saMzodhaka vidvAna zrI rAmalAla modI eka zikSaka tarIke nokarI karatA hatA. A rAmalAla modIne madhyakAlIna gujarAtI sAhitya ane itihAsamAM ghaNo rasa hato. teo skaoNlara hatA. pATaNanA kavi bhAlaNa vize temaNe ghaNuM saMzodhanakArya karyuM hatuM. vidyArthI tarIke DaoN. sAMDesarA potAnA e zikSakanA ghaniSTha saMparkamAM AvyA hatA. ene lIdhe sAhityanA saMzodhananA kSetramAM emane rasa paDyo hato. zrI rAmalAla modI uparAMta pATaNa hAiskUlanA heDamAstara zrI kalyANarAya jozI paNa sAhityanA saMzodhanamAM rasa dharAvatA hatA ane emanI pAsethI paNa DaoN. sAMDesarAne preraNA ane mArgadarzana maLatAM rahyAM hatAM. Ama zALAmAM abhyAsa karatA hatA te daramiyAna madhyakAlIna sAhityanA saMzodhananA viSayamAM vadhu rasa levAne kAraNe zALAmAM abhyAsamAM DaoN. sAMDesarAnA bIjA keTalAka viSayo kAcA rahI gayA hatA, jemAM gaNitano viSaya mukhya hato. kaoNlejamAM abhyAsa karatA hatAM tyAre DaoN. sAMDesarA AjIvikA arthe sAthe sAthe nokarI paNa karatA hatAM. teo "prajAbaMdhu' sAptAhikamAM joDAyA hatA, ane "gujarAta samAcAra'nA taMtrI vibhAgamAM paNa kAma karavA lAgyA hatA. e samayamAM teo "prajAbaMdhu'nA taMtrI, pIDha patrakAra ane navalakathAkAra zrI cunIlAla vardhamAna zAhanA gADha paricayamAM AvyA hatA. ema.e. thayA pachI DaoN. sAMDesarA gujarAta varnAkyulara sosAyaTI (gujarAta vidyAsabhA)mAM anusnAtaka vibhAgamAM joDAyA hatA ane enA niyAmaka DaoN. rasikalAla parIkhanA saMparkamAM AvyA hatA. emanA mArgadarzana heThaLa emaNe "mahAamAtya vastupALanuM sAhitya maMDaLa tathA saMskRta sAhityamAM temano phALo' e viSaya para zodhaprabaMdha lakhIne pIeca.DI.nI DigrI meLavI hatI. taduparAMta gujarAta vidyAsubhAmAM zrI umAzaMkara jozIe "purANomAM gujarAta' e viSaya para jema saMzodhanagraMtha taiyAra karyo tema DaoN. sAMDesarAe "jaina AgamomAM gujarAta" e viSaya para saMzodhanagraMtha taiyAra karyo hato. jUnA vaDodarA rAjyanA rAjA sayAjIrAva gAyakavADa suzikSita, bAhoza, prajAvatsala ane dIrgha dRSTivALA rAjA hatA. potAnA rAjayanA vikAsakAryamAM teo satata rasa letA rahetA hatA. e divasomAM bhAratanAM chaso karatAM vadhu dezI rAjyomAM AMgaLInA veDhe gaNI zakAya evA vikAsazIla rAjaya tarIke Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. bhogIlAla sAMDesarA 293 vaDodarA rAjyanI gaNanA thatI hatI. sayAjIrAvanuM e svapna hatuM ke potAnA rAjyamAM eka yunivarsiTInI sthApanA thAya. emaNe AjathI sittera varSa pahelAM eka karoDa rUpiyA jeTalI moTI rakama yunivarsiTInI sthApanA mATe anAmata phALavI rAkhI hatI, paraMtu aMgreja zAsanakALa daramiyAna e yunivarsiTI thaI zakI nahi. bhAratane AjhAdI maLyA pachI vaDodarA zaheranI judI svataMtra 'mahArAjA sayAjIrAva yunivarsiTI'nI sthApanA thaI, ane enA prathama vAisa cAnselara tarIke zrImatI haMsAbahena jIvarAja mahetAnI niyukti thaI hatI. tyAra pachI muMbaI ane gujarAta yunivarsiTImAM yunivarsiTI grAMTa kamizana anusAra gujarAtI viSayanA prophesarano hoddo sarvaprathama sayAjIrAva yunivarsiTImAM karavAmAM Avyo. pagAra tathA gauravanI daSTie yunivarsiTImAM gujarAtI viSayano A sarvocca hoddo hato. e mATe konI nimaNUka thAya che te jANavA gujarAtanuM sAhitya jagata ane adhyApakajagata utsuka hatAM. saune ema hatuM ke AvuM UMcuM pada zrI umAzaMkara jozIne maLI zake. paraMtu e divasomAM kalamane AdhAre jIvanArA kavi umAzaMkara jozIe evo Agraha rAkhyo hato ke pote yunivarsiTImAM arajI nahi kare, paraMtu yunivarsiTI jo sAmethI nimaMtraNa Ape to pote joDAvA taiyAra che. 1950mAM vaDodarAmAM lekhaka-milananuM Ayojana thayuM hatuM. temAM umAzaMkara jozI, sneharazmi, jayaMtI dalAla vagere nAmAMkita sAhityakAro upasthita rahyA hatA. suprasiddha navalakathAkAra ane vaDodarA rAjyanA mAjI subA zrI ramaNalAla vasaMtalAla desAI yajamAna samitinA adhyakSa hatA. vaDodarAnA lekhaka-milana pachI DabhoImAM dayArAma jayaMtIno kAryakrama goThavavAmAM Avyo hato ane tyArapachI cANoda-karanALI tIrthanI yAtrAno kAryakrama paNa goThavAyo hato. ema.e.nI parIkSA ApIne huM e kAryakramamAM joDAyo hato. DabhoInA kAryakramamAM ramaNalAla desAIe sabhAne saMbodhatAM vacce evuM kahyuM ke kavi umAzaMkara jozI eka sAdhupuruSa jevA che. emaNe Avo ullekha kema karyo haze tenI sAhityakAromAM pachI carcA cAlI ane jANavA maLyuM ke 2maNalAla desAIe umAzaMkarane vaDodarA yunivarsiTImAM prophesaranA hoddA mATe arajI karavA ghaNo Agraha karyo. teo haMsAbahenanI sAthe pasaMdagI samitimAM hatA. paraMtu umAzaMkare e darakhAstano asvIkAra karyo. yunivarsiTI Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 vaMdanIya hRdayasparza grAMTa kamizananA niyama anusAra umedavAre avazya arajI karavI ja joIe. ane umAzaMkara arajI karavA icchatA nahotA. (joke pachI gujarAta yunivarsiTImAM gujarAtI viSayanA prophesarano hoddo karavAmAM Avyo tyAre yunivarsiTInA niyamanA baMdhanane kAraNe umAzaMkarane e hoddA mATe nachUTake arajI karavI paDI hatI.) sayAjIrAva yunivarsiTImAM prophesaranA hoddA mATe sthAnika adhyApako zrI caturabhAI paTela ane zrI maMjulAla majamudAra sahita gujarAtanA te vakhatanA nAmAMkita adhyApakoe A hoddA mATe arajI karI hatI. paraMtu temAM varaNI yuvAna adhyApaka DaoN. bhogIlAla sAMDesarAnI thaI hatI. A eka ja ghaTanAe DaoN. sAMDesarAne ghaNI khyAti apAvI. vaLI sayAjIrAva yunivarsiTI sthAnika yunivarsiTI hatI. eTale AMtara yunivarsiTI kSetre paNa DaoN. sAMDesarAne A sthAna dvArA ghaNI taka maLI. gujarAtI uparAMta prAkRta ane saMskRta bhASAnA kSetre jyAM jyAM kAryakramo thatA tyAM tyAM DaoN. sAMDesarAne avazya nimaMtraNa maLatuM. keTalIye yunivarsiTImAM pIeca.DI.nA parIkSaka tarIke temanI pasaMdagI thatI. orienTala kaoNnpharansamAM paNa temane mAnabharyuM sthAna maLatuM ane eka vAra teo prAkRta vibhAganA adhyakSa tarIke paNa nimAyA hatA. nyUyaoNrkanA rokaphelara phAunDezana taraphathI emane nimaMtraNa maLyuM hatuM. e vakhate emaNe "pRthvInI pradakSiNA' nAmanuM potAnA anubhavanuM pustaka lakhyuM hatuM. keTalAMka varSa pachI DaoN. sAMDesarAne prAcya vidyA maMdiranA DAyarekTarano hoddo paNa maLyo. emaNe haragoviMdadAsa kAMTAvALAnI baMdha paDelI graMthazreNI cAlu karI ane svAdhyAya' sAmayika paNa zarU karyuM. emAM emane DaoN. somAbhAI pArekhano sAro sahakAra maLyo hato. DaoN. sAMDesarAe prAcya vidyA maMdiranA DAyarekTara tarIke tathA sayAjIrAva yunivarsiTInA sinDikeTanA sabhya tarIke ghaNuM moTuM sthAna gujarAtamAM jamAvyuM hatuM. gujarAtanA keLavaNI kSetre temanI pratiSThA ghaNI moTI hatI. Do. sAMDesarAnI yazasvI kArakirdIno e caDato kALa hato. e vakhate saradAra paTela yunivarsiTInA vAIsa cAnselaranI nimaNUka thavAnI hatI. e mATe je traNa-cAra nAma bolAtAM hatAM temAM eka nAma DaoN. sAMDesarAnuM paNa hatuM. e arasAmAM mAre vaDodarA emanA ghera javAnuM thayuM hatuM. tyAre meM emanI vAIsa cAnselara tarIkenI nimaNUkanI saMbhAvanA Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. bhogIlAla sAMDesarA 295 mATe harSa vyakta karyo hato. paraMtu DaoN. sAMDesarAe kahyuM ke potAne e pada mATe puchAvavAmAM AvyuM che, paraMtu pote teno asvIkAra karyo che. ethI mane Azcarya thayuM, kAraNa ke e divasomAM gujarAtInA adhyApakone vAisa cAnselaranuM pada maLe te ghaNA gauravanI vAta hatI. e vakhate AvA pada mATe eTalI badhI khaTapaTo nahotI ke mANasane te svIkA2vAnuM mana na thAya. eTale meM jyAre emanA A nirNaya mATe Azcarya vyakta karyuM tyAre temaNe kahyuM ke, 'mAre haju nivRtta thavAne dasa varSa bAkI che. vAisa cAnsela2nA pada mATenI nimaNUka traNa varSa mATe thAya che. vadhu traNa varSa kadAca maLe ke na maLe. e athavA bIjI koI yunivarsiTIomAM pachI evuM UMcuM pada na maLe to ghera besavAno vakhata Ave. potAnI yunivarsiTImAM kadAca prophesaranA pada upara pharIthI AvI zakAya, paraMtu eka vakhata vAisa cAnselaranuM pada bhogavyA pachI pAchA prophesa2 thavAmAM eTalI majA nahi ane eTaluM gaurava paNa nahi. ane jo kadAca nokarI vagaranA thaI gayA to Arthika ane bIjA ghaNA prazno UbhA thAya. eTale A bAbatano meM ghaNo UMDo vicAra karyo che ane te pachI ja A nirNaya lIdho che.' DaoN. sAMDesarA kevA vyavahAra dRSTivALA hatA te A ghaTanA uparathI jovA maLyuM hatuM. 1955mAM meM naLa-damayaMtInI kathAno vikAsa' e viSaya upara pIeca.DI.nI padavI mATe zodhanabaMdha lakhavAnuM vicAryuM hatuM. te varSe naDiyAdamAM yojAyelA sAhitya pariSadanA adhivezanamAM DaoN. sAMDesarAne maLavAnuM mAre thayuM hatuM. tyAre mArA viSaya aMge emanI sAthe keTalIka carcAvicAraNA karI hatI. naLa-damayaMtI aMge jaina paraMparAnI rAsakRtio tyAre aprakAzita hatI eTale mAre hastaprata vAMcIne ene AdhAre lakhavAnuM hatuM. e mATe puNyavijayajI mahArAja uparAMta DaoN. sAMDesarAnuM paNa keTaluMka mArgadarzana maLyuM hatuM. 1960mAM meM muMbaI yunivarsiTImAM mAro zodhanibaMdha rajU karyo tyAre mArA sadbhAgye enA parIkSaka tarIke DaoN. sAMDesarAnI nimaNUka thaI hatI ane mArA zodhanabaMdhathI teo khUba prasanna thayA hatA. Ama paNa madhyakAlIna gujarAtI sAhityamAM rasa dharAvanAra adhyApakonI saMkhyA nahi jevI ja hatI. eTale DaoN. sAMDesarAne mA2A pratye vadhu sadbhAva rahyo hato, ane amAro saMbaMdha uttarottara gADha thato gayo hato. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 vaMdanIya hRdayasparza 1963mAM muMbaI yunivarsiTImAM gujarAtI viSayamAM pIeca.DI.nA gAiDa tarIke mArI nimaNUka thaI tyAre huM senTa jheviyarsa kaoNlejamAM gujarAtI viSayanA adhyApaka tarIke kAma karato hato. pIeca.DI. nA gAiDa tarIke mArI nimaNUka thaI tyAre mAre emane maLavAnuM thayuM hatuM. e vakhate gAIDa tarIke tame zI salAha Apo cho evA mArA savAlanA javAbarUpe emaNe mane yogya salAha ApI ke, "pIeca.DI.nuM kAma yunivarsiTImAM mAnAI kAma che. emAM jeTalA vidyArthIo pIeca.DI. karavA Avaze emAMthI trIsa-cAlIsa TakA vidyArthIo aDadhethI choDI deze, ane tamArI mahenata nakAmI jaze. mATe je vidyArthI lo te cakAsIne levA." vaLI emaNe potAnA anubhava parathI eka sAcI salAha e ApI hatI ke "bane tyAM sudhI tame pote koI viSaya vidyArthIne na Apazo. viSayanI carcA karajo. paNa viSayanI chevaTanI pasaMdagI to vidyArthInI potAnI ja rahevI joIe. jo ema nahi karo to vidyArthIo tamane doSa Apaze ke amuka vidyArthIne tame sahelo viSaya Apyo ane potAne agharo viSaya Apyo. vidyArthI thIsisanuM kAma AgaLa nahi kare ane badho doSano Topalo tamAre mAthe nAkhaze. mATe viSayanI pasaMdagI vidyArthInI potAnI hovI joIe." 1963thI zarU karIne 1986mAM huM nivRtta thayo tyAM sudhImAM paMdareka vidyArthIoe mArA mArgadarzana heThaLa pIeca.DI.nI DigrI meLavI, paraMtu temAM DaoN. sAMDesarAnI salAha barAbara kAma lAgI hatI. 1970mAM muMbaI yunivarsiTImAM gujarAtI viSayano anusnAtaka vibhAga zarU karavAmAM Avyo. enA adhyakSanA pada mATe meM arajI karI hatI. e vakhate pasaMdagI samitinA pAMca sabhyomAMnA eka te DaoN. sAMDesarA hatA. Ama to AvA sthAna mATe ghaNI khaTapaTo thAya. eTale e sthAna mane maLaze evI koI AzA na hatI. paraMtu mArA sukhada Azcarya sAthe InTaravyu pachI bIjA divase jANavA maLyuM ke e sthAna mATe mArI pasaMdagI thaI hatI, ane pasaMdagI samitinI carcAvicAraNAmAM DaoN. sAMDesarAe mahattvano bhAga bhajavyo hato. DaoN. sAMDesarAe ema. esa. yunivarsiTImAM gujarAtI viSayanA baoNrDa oNpha sTaDIjhanA sabhyapade mArI nimaNUka karAvI hatI. e nimitte mAre vaDodarA ghaNI vAra javAnuM thatuM. baoNrDanI mITiMgamAM pAThyapustako ane pAThyakrama vize Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. bhogIlAla sAMDesarA 297 ThIka ThIka vicAraNA thatI e to kharuM ja, paNa DaoN. sAMDesarA sAthe Akho divasa gALavA maLato e mAre mATe vizeSa lAbhanI vAta hatI. amArA rasanA viSayo samAna hatA. eTale eka pIDha anubhavI pradhyApaka pAsethI ghaNI jANakArI maLatI ane vyavahAru mArgadarzana maLatuM. DaoN. sAMDesarAnA AgrahathI ema. esa. yunivarsiTInA ema.e.mAM gujarAtI viSayanA parIkSaka tarIke keTalAMka varSa mATe kAma karavAnuM thayuM hatuM. muMbaI yunivarsiTImAM gujarAtI vibhAganA adhyakSa tarIke joDAyA pachI meM yunivarsiTIomAM bI.e. ke ema.e.nI parIkSAnAM kAryo svIkAravAnuM choDI dIdhuM hatuM. paraMtu eka divasa acAnaka DaoN. sAMDesarAno vaDodarAthI phona Avyo. koIka parIkSake chellI ghaDIe saMjogonI pratikULatAne kA2Ne ema.e.nA gujarAtI viSayanI parIkSAnuM kArya choDI dIdhuM hatuM. divasa ochA hatA ane praznapatro tarata kADhavAnA hatA. DaoN. sAMDesarA jANatA hatA ke huM parIkSAnuM kArya svIkArato nathI. tema chatAM temaNe phona karI mane atyaMta Agraha karyo ane phona upara ja mAre saMmati ApavI paDI. emaNe soMpelA praznapatro tarata taiyA2 karIne huM vaDodarA pahoMcyo. e vakhate amArI sAthe parIkSaka tarIke DaoN. jazabhAI kA. paTela hatA. teo parIkSakanI mITiMgamAM eka eka praznapatramAM zabde zabde carcA karatA ane keTalAka zabdomAM pheraphAra karAvatA. sadbhAgye mArA baMne praznapatromAM eka paNa zabda pheravavo paDyo na hato. mAruM to e vize dhyAna nahotuM gayuM. paraMtu beThakanA aMte DaoN. sAMDesarA bolyA ke 'ApaNA badhAnA praznapatromAM eka ramaNabhAInA praznapatramAM koI zabda badalavAnI jarUra paDI nathI.' A abhiprAya sAMbhaLIne mane khUba AnaMda thayo. paraMtu meM kahyuM ke, 'A badhuM to amArA vaDIlonI tAlImanA pariNAme che. muMbaI yunivarsiTImAM bahu nAnI uMmaramAM mane ema.e.nI parIkSAnuM kAma maLyuM hatuM ane pahelI vAra huM mArA praznapatro taiyA2 karIne gayo hato. te vakhate rAmaprasAda bakSI, manasukhalAla jhaverI, anaMtarAya rAvaLa, suMdarajI beTAI vagere pIDha parIkSako mArI sAthe hatA. mArA ekeeka praznamAM teoe eTalA badhA zAbdika sudhArA karAvyA hatA ke huM kharekhara zaramAI gayo hato. paraMtu ene lIdhe ja bIje varSe huM evI taiyArI karIne gayo hato ke mArA praznapatromAM teone kazo pheraphAra karavAnI AvazyakatA jaNAI nahi. A rIte vaDIla Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza parIkSakoe mane je tAlIma ApI ene pariNAme praznapatro taiyAra karavAnI eka sUjha AvI gaI hatI.' ema. esa. yunivarsiTInA parIkSakonI beThakamAM A mAro pahelo anubhava hato. paraMtu te ja vakhate DaoN. sAMDesarAe badhAnI vacce kahyuM ke, '2maNabhAIe to A vakhate chellI ghaDIe ApeluM ApaNuM nimaMtraNa svIkAryuM che. paraMtu have emane mArI AjJA che ke ApaNI yunivarsiTInI parIkSAnuM kAma huM nivRtta thAuM tyAM sudhI svIkAre.' DaoN. sAMDesarA sAthe A rIte teo nivRtta thayA tyAM sudhI parIkSaka tarIke mAre kAma karavuM paDyuM. emanI nivRtti pachInA varSe paNa niyama mujaba yunivarsiTInuM nimaMtraNa AvyuM. paraMtu meM teno asvIkAra karyo. te vakhate DaoN. sureza jozIno mArA para patra Avyo ke potAnI yunivarsiTImAM ema.e.nI parIkSAnuM kAma teo pahelI vakhata svIkAre che ane parIkSakonA kanvInara tarIke sthAnika adhyApaka tarIke potAnI javAbadArI che. eTale mAre ochAmAM ochuM eka varSa temanI sAthe parIkSAnuM kAma karavuM. DaoN. sureza jozInA Agrahane vaza thaI vadhu eka varSa mATe ema. esa. yunivarsiTInA parIkSaka tarIke meM kAma karyuM ane pachI kAyama mATe choDI dIdhuM. 298 DaoN. sAMDesarAno saMskRta ane prAkRta bhASA ane sAhityano rasa eTalo badho hato ke temaNe ghaNA graMthonuM jhINavaTa pUrvaka adhyayana karyuM hatuM. temane seMkaDo zloko kaMThastha hatA. vAtacItamAM teo tarehatarehanA zloka TAMkatA. evuM nahotuM ke temaNe mAtra sAhityanA zAstrIya graMthonuM ja adhyayana karyuM hatuM. dharma, tattvajJAna, purANa, Ayurveda, jyotiSa vagere itara zAstronuM paNa ThIka ThI.ka adhyayana karyuM hatuM ane keTalIka vAra to teo evA graMthomAMthI haLavAM avataraNo TAMkatA ke vAtacIta daramiyAna vAtAvaraNa haLavuM banI jatuM. muMbaI yunivarsiTImAM emaNe Thakkara vasanajI mAdhavajI vyAkhyAnamALAmAM 'zabda ane artha' viSaya upara pAMca vyAkhyAno ApyAM hatAM. emAM ghaNAM rasika dRSTAMto TAMkyAM hatAM. DaoN. sAMDesarA atithivatsala hatA. yunivarsiTInA kAmakAja mATe pote jyAre yunivarsiTI taraphathI nimaMtraNa ApyuM hoya tyAre teo potAnA ghare UtaravA mATe Agraha karatA. jamavA mATe to acUka emane ghare javAnuM rahetuM. A rIte DaoN. sAMDesarAnuM Atithya ghaNIvAra meM mANyuM che. teo prAcya vidyA Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. bhogIlAla sAMDesarA 299 maMdiranA DAyarekTara hovA chatAM potAnA vyavahAramAM kyAreya potAnA ucca padano bhAra lAgavA detA nahi. bahu saraLatAthI vAta kare ane emanA ghare hoIe tyAre paNa badhI sagavaDonuM cIvaTapUrvaka dhyAna rAkhe. vaDodarA huM eka divasa mATe paNa gayo houM tyAre mAro samaya nirarthaka veDaphAya nahi ane nIrasa na bane e mATe teo AkhA divasanA kAryakramanuM jhINavaTathI dhyAna rAkhatA. keTalAMka varSa pahelAM amArA zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha taraphathI DaoN. sAMDesarAnAM traNa vyAkhyAno goThavavAmAM AvyAM hatAM. e vakhate DaoN. sAMDesarA mArA ghare UtaryA hatA. emanI saraLa prakRtino gharamAM saune anubhava thayo hato. teo gharamAM ekalA paDe tyAre tarata pustaka vAMcavA besI jatA. potAnI pitta prakRtine kAraNe DaoN. sAMDesarAne maracAM vagaranI moLI rasoI joItI. teo e bAbatamAM bahu cIvaTavALA hatA ane jyAM paNa jamavA javAnuM hoya tyAM agAuthI potAnI maracAM vagaranI rasoI mATe spaSTa sUcanA lakhI detA. amane paNa e sUcanA agAuthI lakhI hatI. eka vakhata dilhI yunivarsiTImAM gujarAtI viSayanA prAdhyApakanA inTaravyU mATe pasaMdagI samitimAM ame sAthe hatA. te vakhate paNa amAre jemane tyAM jamavA javAnuM hatuM temane DaoN. sAMDesarAe agAuthI patra lakhIne potAnI rasoI aMge sUcanA ApI dIdhI hatI. DaoN. sAMDesarAne bhojana pachI aDadho kalAka ADA paDavAnI Teva hatI. jo tema na kare to temanI AMkho baLavA lAgatI. eka vakhata muMbaImAM teo mArA ghare jamavA AvyA hatA. tyAre bIjA mahemAno paNa jamanAra hatA. jamyA pachI badhA vAtoe vaLagyA. ema karatAM aDadhA kalAka karatAM vadhu samaya thaI gayo. DaoN. sAMDesarAe tarata UbhA thaIne mane kahyuM, 'ramaNabhAI, have AMkho baLavA lAgI che. tame badhAM vAto karo. huM aDadho kalAka ADo paDI lauM.' evI eka mAnyatA che ke je lekhako vAMcana-lekhana mATe ghaNo parizrama karatA hoya ane satata ciMtana karatA rahetA hoya tevA lekhakone jJAnataMtuonI nabaLAIne kA2Ne bIjA mANasa karatAM vadhu ThaMDI lAge. A mAnyatA sAcI hoya ke na hoya, paraMtu paMDitayugamAM govardhanarAma mAdhavarAma tripAThInuM udAharaNa temanA jamAnAmAM jANItuM hatuM. ApaNA samadarzI vivecaka sva. viSNuprasAda trivedIne paNa ghaNI ThaMDI lAgatI ane teo e bAbatamAM ghaNI kALajI rAkhatA. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 vaMdanIya hRdayasparza DaoN. bhogIlAla sAMDesarA paNa gaLAmAM hamezAM maphalara vIMTALIne pharatA. koIka vAra to bhara unALAmAM paNa temane gaLe maphalara hoya. te mATe teo saMkoca anubhavatA nahi. koIka majAka kare tyAre teo aMgrejImAM prazna karatA, "Tell. me whether there is anything illegal about it?' DaoN. sAMDesarAnA jIvanamAM eka ghaTanA AghAta thAya tevI banI hatI. teo yunivarsiTImAMthI nivRtta thayA. temaNe mAnyuM hatuM ke temanuM kArya, svAthya ane pratiSThA jotAM temane yunivarsiTImAM be-traNa varSa mATe eksaTenzana maLaze. teo yunivarsiTInI sinDikeTamAM paNa mahattvanuM sthAna dharAvatA hatA eTale potAne yunivarsiTImAM vAIsa cAnselaranuM ke pro. vAisa cAnselaranuM pada maLe evI dhAraNA paNa kadAca haze. paraMtu na temane vAisa cAnselaranuM pada maLyuM ke na potAnA hoddA mATe eksaTenzana maLyuM. ATaluM to ThIka paraMtu yunivarsiTInA kAvAdAvAne kAraNe temanA upara bIjA keTalAka variSTha adhyApako dvArA maukhika ane anaupacArika rIte sAva kSullaka AkSepo paNa thayA. paraMtu Ano AghAta DaoN. sAMDesarAne ghaNo lAgyo. te eTalI hada sudhI ke temaNe thoDo samaya mAnasika svasthatA gumAvI hatI. e divasomAM eka vakhate teo muMbaI AvyA ane savAre agiyAra vAge mArA ghare AvI caDhyA. temanI mAnasika asvasthatAnI mane kazI ja khabara nahi. ajANI vyaktine to teno kazoja khyAla na Ave. temanA bolAvAmAM koI asaMbaddhatA nahotI. khAvApIvAmAM ke haravApharavAmAM paNa kaMI pharaka nahoto. mArA ghare teo AvyA. jamyA ane lagabhaga cAreka vAgyA sudhI beThA. teo satata bolatA ja rahetA. ane temAM potAnI yunivarsiTInI ja vAto karatA rahetA. je koI vyaktione huM oLakhuM paNa nahi evI vyaktio potAnI yunivarsiTImAM zuM zuM kare che enA vize temAM satata kahetA rahyA ane Azcarya thayuM ke je vAta sAthe ke je vyakti sAthe mane kazI ja nisbata nathI temanA vize ATalI badhI mAMDIne vAta teo kema kare che? huM viSayAMtara karavA jAuM to teo mArI vAta jarA paNa sAMbhaLe nahi. vAta karatAM temanA avAjamAM ugratA AvI jatI ane tyAre teo mAro hAtha jorathI dabAvIne vAta karatA. koI vakhata bahu AvegamAM AvIne TIpoI upara jorathI hAtha pachADatA. teo kalAkane badale cAreka kalAka mArA ghare beThA ethI ja mane kaMIka vicitra lAgyuM. temAM vaLI emano avAja Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN. bhogIlAla sAMDesarA 301 ane uzkerATa paNa asvAbhAvika lAgyA. alabatta temanA vicAromAM ke abhivyaktimAM asaMbaddhatA nahotI. cAreka vAgye teo UbhA thayA. tyAre mane kaMIka rAhata lAgI paNa tyAM to temaNe mane kahyuM, "ramaNabhAI, tame taiyAra thaI jAva. ApaNe ahIMthI bhAratIya vidyAbhavanamAM javuM che. tyAM "navanIta-samarpaNa'nA taMtrI ghanazyAma desAIne maLavuM che.' huM taiyAra thaI gayo ane bhAratIya vidyAbhavanamAM pahoMcyA. DaoN. sAMDesarAne AvelA joIne zrI ghanazyAma desAI mAnapUrvaka UbhA thaI gayA ane sarasa AvakAra Apyo. ame beThA. DaoN. sAMDesarAe mAMDIne vAta karI. teo satata bolatA ja rahyA, paraMtu temAM eka mukhya vAta hatI. temaNe ghanazyAma desAIne kahyuM ke, "prAcya vidyA maMdiramAM mArA nAme AvatuM navanIta-samarpaNa" huM ghare laI gayo chuM ane tenA jUnA aMko meM pastImAM vecI nAkhyA che Avo Aropa mArA upara karavAmAM Avyo che. paraMtu tame mane "navanIta-samarpaNa'nA aMko je mokalatA hatA te te mArA aMgata saMbaMdhane kAraNe bheTa tarIke mokalatA hatA, nahi ke prAcya vidyA maMdirane mATe. aMkanA repara upara mAruM ja nAma lakhAtuM. chatAM Avo AkSepa thayo che to mAre e loko AgaLa sAbitI rajU karavI che ke A aMka mane aMgata rIte bheTa tarIke maLato hato. to tame tamArA "navanIta-samarpaNa'nA leTara peDa upara AvuM sarTiphikeTa mane lakhI Apo. AvA kSullaka AkSepanI vAta sAMbhaLIne ghanazyAma desAIne paNa bahu Azcarya thayuM. AvA maukhika AkSepone gaNakAravAnA na hoya ke teno javAba ApavAno na hoya. paraMtu DaoN. sAMDesarAne AvA AkSepanI mAnasika coTa lAgI gaI hatI. "huM kaMI cora nathI.' evuM teo vAraMvAra bolatA hatA e uparathI paNa mane lAgyuM ke DaoN. sAMDesarAe AvA AghAtanA kAraNe mAnasika svasthatA gumAvI dIdhI che. teo ghanazyAma desAIno hAtha paNa vAraMvAra jorathI dabAvIne khUba UMcA avAje bolatA. emanI vAtamAM alpavirAma Avato nahi ane ame vacce kaMI bolIe to te sAMbhaLatA paNa nahi. ATalI vAta karatAM karatAM to bhAratIya vidyAbhavanamAM traNa kalAka vItI gayA ane chatAM DaoN. sAMDesarA zAMta thayA nahotA. oNphisa baMdha karavAno vakhata thayo eTale bhAratIya vidyAbhavanamAMthI ame nIce UtaryA. DaoN. sAMDesarA sAmenI galIne cheDe gaMgAdAsa vADImAM potAnA sagAne tyAM Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 vaMdanIya hRdayasparza UtaryA hatA. DaoN. sAMDesarA Agraha karIne amane temanI sAthe tyAM laI gayA. teo amAro hAtha evI rIte pakaDI rAkhe ke khasAya paNa nahi. ame emanI sAthe upara gayA ane tyAM beThA. DaoN. sAMDesarAnuM bolavAnuM haju cAlu ja hatuM. ema karatAM karatAM to rAtanA agiyAra vAgI gayA. jematema karIne ame emanAthI chUTA paDyA. paNa nIce UtaratAM mane ane ghanazyAma desAIne tarata ja lAgyuM ke sAMDesarAne evo AghAta lAgyo che ke jethI emaNe mAnasika svasthatA gumAvI dIdhI che. - tyAra pachI to vaDodarAthI paNa khabara paDI ke A vAta sAcI che ane emanA dIkarAe e mATe tarata ja dAktarI upacAra cAlu karI dIdhA che. ane thoDA vakhatamAM ja DaoN. sAMDesarA pahelAM hatA tevA svastha thaI gayA. emanA sAthI DaoN. raNajitabhAI paTela - anAmIe jaNAveluM ke agAu paNa DaoN. sAMDesarAe dasa dasa varSanA gALe ema be vakhata mAnasika samatulA gumAvelI, paNa te thoDA divasathI vadhAre TakelI nahi. chellI asvasthatA vadhu cAlelI ane enI ghaNAne khabara paDelI. paraMtu temAMthI teo sAjA thaI gayA ane tyArapachI sAhitya pariSadanA pramukha paNa banyA hatA. DaoN. sAMDesarAnuM smaraNa thatAM zveta kaphanI, dhotiyuM ane zveta TopIvALI vyaktinuM jIvaMta citra najara sAme taravare che ane keTalAye prasaMgo sAMbhare che. divaMgata DaoN. sAMDesarAne mArI bhAvapUrNa zraddhAMjali arpa chuM. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 hIrAbahena pAThaka - zrImatI hIrAbahena rAmanArAyaNa pAThakanuM 1pamI sapTembara 1995nA roja muMbaImAM kensaranI lAMbI bImArI bAda 79 varSanI vaye avasAna thayuM. gujarAtI sAhityajagatanAM eka tejasvI nArIe ApaNI vaccethI vidAya lIdhI. aMgata rIte amane eka svajana gumAvyA jeTaluM du:kha thayuM. mArAM patnI ane huM hIrAbahenane hamezAM "mAtAjI' kahIne bolAvatAM ane emane e gamatuM paNa kharuM. sAce ja mAtAtulya apAra vAtsalya amane emanI pAse anubhavavA maLatuM. amArA kuTuMbanA eka sabhya jevAM teo banI rahyAM hatAM. amArI putrI ci. zailajA eka-be varSanI hatI tyArathI ame emane ghare laI jatAM ane teo ene "DhokaLAM mAsI kahIne bolAvatAM, te chellAM sADatrIsa varSathI jyAre ame maLIe tyAre, ci. zailajAnI khabara pUchatI vakhate "DhokaLAM mAsI zuM kare che?' ema kahIne ja teo vAta karatAM, amAro putra ci. amitAbha paNa ekAda varSano hato tyAre emanA ghare laI jatAM tyAre teo ene khoLAmAM laI 2mADatAM. chellA divasomAM ame hIrAbahenane harakizana hospiTalamAM jovA gayelAM ane te divase sadbhAgye teo bhAnamAM hatAM temaja bolavAnI svasthatA ane tAkAta hatI tyAre emaNe "DhokaLAM mAsI"nI ane amitAbhanI khabara pUchelI. hIrAbahena sAtheno mAro paricaya cheka 1949mAM zarU thayelo. 1949mAM huM ema.e.no abhyAsa karato hato tyAre baLavaMtarAya ThAkora ane rAmanArAyaNa pAThakanI nimaNUka muMbaI yunivarsiTIe ema.e.nA mAnAI adhyApaka tarIke karelI ane teo baMne vilsana kaoNlejamAM amArA varga levA AvatA tyArathI e be vaDIla sAhityakArone ghare javA-AvavA jeTalo aMgata saMbaMdha mATe thayelo. pAThakasAheba atyaMta saMvedanazIla hatA. ema.e.nA vargamAM bhaNAvatI vakhate jayAre jyAre sarasvatIcaMdra ane kumudanI vAta nIkaLe tyAre teo gaLagaLA thaI jatA ane emanI AMkhamAMthI AMsu vahetAM. koIka vAra to teo potAnI jAtane rokI zakatA nahi ane have potAnAthI vadhu Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 vaMdanIya hRdayasparza bolAze nahi evo IzAro karI teo varga pUro karI UbhA thaI jatA. pAThakasAheba vilsana kaoNlejanI pAse ja be miniTanA aMtare rahetA eTale keTalIka vakhata ame emane ghare maLavA jatA ane tyArathI hIrAbahena sAthe paNa paricaya thayelo. 1950mAM ema.e. thayA pachI huM AraMbhamAM patrakAratvanA kSetramAM ane tyAra pachI kaoNlejamAM adhyApananA kSetramAM kAma karato rahyo hato. ema.e. pachI mAre pIeca.DI.no abhyAsa karavo hato. naLa-damayaMtInI kathAno viSaya mAre pIeca.DI. mATe rAkhavo evI bhalAmaNa baLavaMtarAya ThAkore mane karI hatI. "manISA' nAmanA mArA saoNneTa-saMgrahanA saMpAdana nimitte baLavaMtarAyane ghare dara aThavADiye javAnuM thatuM. temaNe naLadamayaMtInI kathAno viSaya sUcavyo, paNa teo gAIDa nahotA. muMbaI yunivarsiTImAM pIeca.DI.nA gAiDa tarIke muMbaImAM zarUAtanAM varSomAM ekamAtra pAThakasAheba ja hatA. eTale je koIne pIeca.DI.no abhyAsa karavo hoya temaNe pAThakasAheba pAse ja javuM paDe. meM 1951mAM 'naLa ane damayatInI kathAno vikAsa e viSaya upara pIeca.DI.no abhyAsa karavAnuM vicAryuM e mATe pAThakasAhebane maLavA ghaNI vAra gayo hato. mArA A viSayamAM pAThakasAhebane potAne paNa ghaNo rasa hato. premAnaMda ane bhAlaNanA 'naLAkhyAna' uparAMta rAmacaMdrasUrikRta nalavilAsa' nATaka vize emaNe abhyAsa karyo hato. paraMtu emanA mArgadarzana heThaLa huM vidhisara mAro viSaya noMdhAvuM te pahelAM to teo avasAna pAmyA. A viSayane nimitte pAThakasAhebane 1951thI 1955nA gALAmAM ghaNI vAra maLavAnuM thayuM hatuM. eTaluM ja nahi, koI sabhAmAM ke rastAmAM teo maLe tyAre mArA viSayanI carcA karavA mATe UbhA rahetA. koI vAra mAruM dhyAna na hoya to sAmethI bolAvatA. paraMtu evI dareka vakhate hIrAbahena vAtane vALI laIne mane kahetA, "bhAI, ghare nirAMte maLavA Avajone. ahIM mAre moDuM thAya che." huM kaheto, 'tamArA ghare jyAre AvIe tyAre cArapAMca jaNa beThAM hoya ane mArI vAta sarakhI thAya nahi. ahIM rastAmAM bIjuM koI hoya nahi eTale pAMcasAta miniTanI vAtacItamAM paNa ghaNuM jANavAnuM maLe che." huM joto hato ke pAThakasAheba vAta karavA ghaNA utsAhI rahetA ane hIrAbahenanA aTakAvyA Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 hIrAbahena pAThaka pachI paNa teo vAta karavAnuM cAlu rAkhatA. pAThakasAhebane sAhityanA adhyayana-saMzodhanamAM je UMDo rasa hato ene lIdhe ja teo ATalI nirAMte vAta karI zakatA. gRhiNI tarIke hIrAbahenanI utAvaLa samajI zakAya evI hatI. hIrAbahenano janma 1916mAM muMbaImAM thayelo. emanA pitAzrI kalyANarAya mahetA custa gAMdhIvAdI hatA. teo dakSiNa AphrikAmAM gAMdhIjI sAthe rahelA. gAMdhIjIe dakSiNa AphrikAnA satyAgrahano itihAsa' nAmanA graMthamAM potAnA sAthIdAra tarIke kalyANarAyano ullekha karyo che. gAMdhIjI sAthe teo koI koI vAra cAlIsa mAIla jeTaluM aMtara page cAlyA che. dakSiNa AphrikAthI pAchA pharyA pachI teo muMbaI AvIne sthAyI thayA hatA. teo bAbulanAtha pAse rahetA hatA. e ja vistAramAM rahetA sva. paramAnaMda kuMvarajI kApaDiyAe mane 1952-53mAM hIrAbahena pAThakanA pitAzrI ane gAMdhIjInA sAthIdAra tarIke kalyANarAya mahetAno paricaya karAvelo. kalyArAya mahetA roja sAMje potAnA gharethI cAlatAM pharavA nIkaLatA ane cheka narImAna paoNinTa sudhI jaIne pAchA AvatA. roja dasa-paMdara kilomITara cAlavAno emano niyama hato. teo marInaDrAiva para mane ghaNIvAra maLatA ane potAnA anubhavonI vAta karatA. teo svabhAve atyaMta zAMta, prasanna ane ochAbolA hatA. hirAbahene meTrika thayA pachI muMbaInI karve eTale hAlanI esa.ena.DI.TI. yunivarsiTImAM abhyAsa cAlu karyo hato. 1936mAM emaNe gujarAtI viSaya sAthe karve yunivarsiTImAMthI jI.e.nI DigrI meLavI hatI. 1938mAM hIrA kalyANarAya mahetAnA nAmathI emaNe "ApaNuM vivecanasAhitya' e nAmano zodhanibaMdha lakhIne karve yunivarsiTInI pI.e.nI DigrI meLavI hatI, je muMbaI yunivarsiTInI lagabhaga ema.e.nI DigrI jevI gaNAtI. e zodhanibaMdha mATe emanA gAIDa rAmanArAyaNa vizvanAtha pAThaka hatA. teo karve yunivarsiTImAM gujarAtI viSayanA adhyApaka hatA. rAmanArAyaNa pAThaka tyAre vidhura hatA. ekAvana-bAvana varSanI tyAre temanI uMmara hatI. emanA mArgadarzana heThaLa bAvIseka varSanAM kamArI hIrA mahetA adhyayana karatAM hatAM. A zodhanibaMdhane nimitte hIrAbahenane rAmAnArAyaNa Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 vaMdanIya hRdayasparza pAThakane vAraMvAra maLavAnuM thatuM ane ene kAraNe baMne vacce paraspara snehAkarSaNa thayuM hatuM. potAnA karatAM lagabhaga trIsa varSa moTA evA rAmanArAyaNa pAThaka sAthe lagna karavAM e sAmAjika daSTie khaLabhaLATa macAve evI ghaTanA hatI. vaLI baMnenI jJAti judI hatI. rAmanArAyaNa praznorA nAgara hatA ane hIrAbahena kapoLa vaNika kuTuMbanAM hatAM. sAteka varSa A rIte paraspara maitrI cAlI, pachI teoe lagna karI lIdhAM. hIrAbahene jayAre pAThakasAheba sAthe lagna karyA tyAre ghaNo UhApoha thayo hato. (Aje AvI ghaTanA bane to eTalo UhApoha kadAca na thAya.) e divasomAM 'vaMde mAtaram' dainikamAM zAmaLadAsa gAMdhI ane yaza zukla A viSayane bahu cagAvyo hato. gujarAtanA nAmAMkita, pratiSThita sAhityakAro, keLavaNIkAro vagerenA aMgata abhiprAyo meLavIne rojeroja teo chApatA. ghaNAMkharAMnA abhiprAya A lagnanI viruddha AvatA, to keTalAMkanA abhiprAyo emanI tarapheNamAM paNa AvatA. vaLI 'vaMde mAtaram'mAM e divasomAM pAThakasAheba ane hIrAbahenanAM lagna upara kaTAkSa karatAM kArTuno paNa chapAyAM hatAM. e divasomAM huM jheviyarsa kaoNlejamAM vidyArthI tarIke abhyAsa karato hato ane rAmanArAyaNa pAThaka amArI kolejamAM vyAkhyAna ApavA mATe AvelA. vyAkhyAnanA aMte sAhitya vize praznottarI hatI. temAM koIka vidyArthIe pAThakasAheba pAse jaIne emanA hAthamAM sIdho potAno prazna ciThThImAM lakhIne mUkyo. pAThakasAheba to Ave evA ja prazno vAMcatA ane tarata javAba ApatA. A vidyArthIno prazna hato ke "guruthI potAnI ziSyA sAthe lagna thaI zake?' A prazna sAMbhaLatAM ja vidyArthIomAM khaLabhaLATa macI gayo. amArA jhAlAsAheba ane manasukha jhaverI UbhA thaI gayA ane bolyA ke "koIe aMgata prazna pUchavAno nathI. paraMtu pAThakasAhebe kheladilIthI kahyuM, koI vidyArthIone aTakAvazo nahi." pachI emaNe kahyuM : "A vidyArthIe je prazna karyo che te aMge mAro uttara e che ke guruthI ziSyA sAthe lagna thaI zake nahi. mArI aMgata vAta judI che. tenAM kAraNonI carcAmAM huM nahi UtaruM paNa huM ema mAnuM chuM ke guruthI ziSyA sAthe lagna na thaI zake.' pAThakasAheba e prasaMge jarA paNa asvastha thayA nahotA ke uzkerAyA nahotA. svabacAva karavAne badale emaNe potAno javAba siddhAMtanI dRSTie Apyo hato. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAbahena pAThaka 307 lagna pachI hIrAbahena ane pAThakasAheba thoDo vakhata amadAvAdamAM rahI AvIne pachI muMbaImAM grAnTa roDa pAse eka phlaeNTamAM rahevA lAgyAM hatAM. keTaloka samaya teo e gharamAM rahyAM, paraMtu pachI pAThakasAhebane hRdayaroganI takalIpha cAlu thaI ane e ghare dAdara vadhAre caDhavAnA hovAthI teo bAbulanAtha pAse, bhAratIya vidyAbhavananI sAmenI galImAM navA baMdhAyelA makAnamAM pahelA mALe rahevA AvyA. A navuM ghara temanA mATe badhI rIte anukULa hatuM ane baMnenA jIvananA aMta sudhI e emanuM ghara rahyuM. A navA ghare pAThakasAhebe hIMcako paNa baMdhAvyo hato. pustako rAkhavA mATe jagyA paNa ghaNI moTI ane anukULa hatI. vaLI pAThakasAheba kanaiyAlAla munazIe sthApelA bhAratIya vidyA bhavanamAM kAma karatA, eTale page cAlIne tyAM traNacAra miniTamAM pahoMcI zakatA. pAThakasAheba muMbaInI jema, agragaNya sAhityakAra, paMDita yuganA chellA pratinidhi jevA hatA. tethI pAThakasAhebanA ghare sAhityakAronI ane sAhityarasika lokonI avarajavara ghaNI rahetI. hIrAbahena pAThakasAhebanuM khAvA-pIvA mATe ghaNuM dhyAna rAkhatA. kharIdI mATe khAdInAM paheraNa, dhotiyuM, pAyajAmo ne TopI kharIdavA khAdI bhaMDAramAM sAthe jatAM. hIrAbahene pAThakasAhebane maLavA AvatA mulAkAtIo upara niyaMtraNa cAlu karI dIdhuM hatuM. e divasomAM Teliphona nahotA eTale maLavA AvanArA to acAnaka ja AvI caDyA hoya. pAThakasAhebane darekanI sAthe nirAMte zAMtithI vAta karavAnI Teva ane 'tame have jAva' evA zabdo to emanA mukhamAMthI nIkaLe ja nahi. pariNAme emanA ghare jyAre jaIe tyAre traNacAra mANaso beThA ja hoya. koIne aMgata vAta karavI hoya to paNa phAve nahi. mulAkAtIonI avarajavara bahu vadhI gaI tyAre hIrAbahene gharanI bahAra mulAkAtano samaya lakhIne baoNrDa mUkI dIdhuM. savAranA pAThakasAheba potAnA svAdhyAya ane lekhanamAM pravRtta hoya, bapore jamIne ArAma kare eTale mulAkAtano samaya bapore cArathI sAtano jAhera karI dIdho. pachI game tevI vyakti AgaLapAchaLa maLavA jAya to hIrAbahena mulAkAtIone bAraNAmAMthI ja vaLAvI detA. Ama karavuM e emanA mATe jarUrI hatuM. to ja pAThakasAheba 'bRhad piMgaLa' jevo graMtha pUro karI zakyA. hIrAbahenanI A vadhAre paDatI cIvaTane kAraNe keTalAka sAhityakArone mAThuM lAgatuM ane potAno kacavATa Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 vaMdanIya hRdayasparza mAMhomAMhe vyakta karatA. be vaDIla sAhityakArone aMdaroaMdara bolatA eka vakhata meM sAMbhaLyA hatA ke, "hIrAbahena pAThakasAhebanuM eTaluM badhuM dhyAna rAkhe che ke jANe teo temane attaranA hojamAM navaDAvatAM na hoya !" to bIjA sAhityakAre kahyuM, 'bhalene attaranA hojamAM navaDAve. emAM ApaNuM zuM jAya che? paraMtu teo navaDAvatAM navaDAvatAM attaranA hojamAM DubADI na de to sAruM !" hRdayaroganI bImArI cAlu thayA pachI pAThakasAhebe niyamita pharavAnuM cAlu karyuM hatuM. teo potAnA gharethI sAMje koI vAra hIrAbahena sAthe to koI vAra ekalA pharavA nIkaLI jatA ane bAbulanAthanA vistAramAM eka-be kilomITara jeTaluM cAlIne pAchA AvatA. pAThakasAhebane gharanI bahAra javuM bahu game, paraMtu hRdayaroganI bImArI pachI muMbaImAM bahAra javAnI eTalI anukULatA nahotI. muMbaImAM paNa jayAM dAdara caDavAno hoya tevI jagyAe teo javAnuM nivAratA. e divasomAM muMbaImAM lekhakamilananI pravRtti sArI rIte cAlatI. pItAMbara paTela enA maMtrI hatA. teo pAThakasAhebanA vidyArthI hatA. eTale pAThakasAhebanAM vyAkhyAno teo vAraMvAra goThavatA. lekhakamilana pAse eTaluM bhaMDoLa nahotuM ke holanA bhADAnA rUpiyA kharcIne vyAkhyAnanI pravRtti calAve. vaLI tyAre evI praNAlikA paNa nahotI. AthI amArI jheviyarsa kaoNlejanA vyAkhyAnakhaMDamAM lekhaka-milananAM vyAkhyAno yojAtAM. te ghaNuMkharuM pahelA ke bIje mALe rAkhavAmAM AvatAM. paraMtu pAThakasAhebanuM jyAre vyAkhyAna hoya tyAre hIrAbahenanA AgrahathI bhoMyataLiye kemisTrIno rUma ame kholAvatA ke jethI karIne pAThakasAhebane dAdaro caDavo paDe nahi. pharavAnuM sArI rIte maLe ane citta bIjI vAtamAM parovAya tathA haLavuM thAya evA AzayathI hIrAbahene pAThakasAheba mATe eka sarasa upAya zodhI kADhyo hato. teo savAre ke sAMje bAbulanAthanI eca rUTanI (hAla 103 naMbaranI) khAlI basamAM bese ane TheTha kolAbA ke Ara. sI. carca sudhI eka kalAke pahoMce. tyAM teo basanI aMdara ja besI rahe ane e ja basamAM pAchA bAbulanAtha AvI pahoMce. AvI rIte teo jude jude sthaLe jatAM ane e ja basamAM pAchA pharatAM. javAnuM prayojana bIjuM kaMI ja nahi. basa-rAiDamAM Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAbahena pAThaka 39 A rIte temanA traNeka kalAka AnaMdamAM pasAra thatA. dareka sTaoNpa upara musApharonI caDa-Utara, avara-javara jovA maLe. vRddhAvasthAmAM pAThakasAheba mATe muMbaI nagarInA jIvanamAM A eka sAro upAya hato. 1955mAM pAThakasAhebanuM avasAna thayuM te divase paNa teo basamAM pharI pAchA bAbulanAtha UtaryA ane tyAMthI cAlatAM cAlatAM ghara pAse pahocavA AvyA te pahelAM ja makAnanA daravAjA pAse temane hRdayarogano moTo humalo Avyo. teo tyAM ja avasAna pAmyA. e prasaMge hIrAbahene ghaNuM kalpAMta karyuM hatuM. tyArapachI pAThakasAhebanA zabane jyAre laI javAmAM AvyuM hatuM tyAre paNa hIrAbahena zabane vaLagI paDyAM hatAM, ane Artasvare bolatAM hatAM, "huM tamane nahi laI javA dauM. tame mane mUkIne kema cAlyA jAva cho?" hIrAbahenane A ghaTanAthI keTalo UMDo AghAta lAgyo hato tenI tyAre pratIti thaI hatI. - pAThakasAhebanA avasAna pachI hIrAbahena ghaNAM vyAkuLa rahetAM. sAMtvana mATe teo tattvajJAnanA graMtho vAMcatAM, paraMtu saMskRta bhASAmAM lakhAyelA graMthonuM rahasya sahelAIthI samajAtuM nahi, kAraNa ke kaoNlejanA abhyAsa daramiyAna emaNe saMskRtano viSaya rAkhyo nahoto. e arasAmAM ekAda vakhata umAzaMkara jozIe hIrAbahenane kaheluM ke "tamAre upaniSado vAMcavA hoya to pro. gaurIprasAda jhAlA pAse jajo. huM paNa bhalAmaNa karIza." umAzaMkare jhAlAsAhebane e mATe bhalAmaNa karI. AthI hIrAbahene jhAlAsAhebanA ghare svAdhyAya mATe niyamita javAnuM cAlu karyuM. A prakAranA adhyayanathI emane mananI ghaNI zAMti maLI. pachI to jhAlAsAheba sAthe emane ghara jevo saMbaMdha thaI gayo. jhAlAsAhebanA vidyArthI tarIke ane kaoNlejamAM saha-adhyApaka tarIke mAre paNa pitAtulya evA jhAlAsAhebanA ghare ghaNI vAra javAnuM thatuM. hIrAbahena tyAM maLatAM. amArI jheviyarsa kaoNlejanI saMskRta viSayanI eka vidyArthinI bahena mInaLa vorA eka kaoNlejamAM saMskRta viSayanI adhyApikA thaI hatI. te paNa jhAlAsAhebane maLavA AvatI. mInaLa pote moTarakAra calAve. eTale muMbaInA koI sAhityika kAryakramamAM amAre javAnuM hoya to mInaLa amane traNane levA Ave ane pAchAM pharatAM ghare mUkI jAya. amAro sAhityika saMgAtha A rIte ghaNAM varSo sudhI cAlyo. jhAlAsAhebanA avasAna Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 vaMdanIya hRdayasparza pachI paNa bahena mInaLa ane hIrAbahena varSo sudhI sAthe jatAM-AvatAM rahetAM. pro. gaurIprasAda jhAlAnA svargavAsa pachI emanI smRti rahe e mATe kazuMka karavuM joIe evuM emanA vidyArthIo ane zubhecchakone lAgyuM ane ochAmAM ochuM, jhAlAsAhebanA lekho graMthastha thavA joIe temaja e mATe phaMDa ekaThuM karavuM joIe evo nirNaya karI "pro. gaurIprasAda jhAlA smAraka samiti'nI ame racanA karI. enI keTalIka beThako hIrAbahenanA ghare yojavAmAM AvatI. gaurIprasAda jhAlAnA aMgrejI, gujarAtI ane saMskRta bhASAmAM lakhAyelAM tamAma lakhANo pragaTa thaI cUkyAM. te pachI smAraka samitinuM kazuM kAma na rahetAM enA visarjana mATenI chellI beThaka paNa hIrAbahenanA ghare rAkhavAmAM AvI hatI. ame e divasomAM copATI rahetAM hatAM. eTale pAMceka miniTanA aMtare page cAlIne huM ane mArAM patnI sAMje hIrAbahenane ghaNI vAra maLavA jatAM. tyAre amArA koIne ghare Teliphona nahoto. hIrAbahena gharamAM che ke nahi tenI nIcethI ja khabara paDI jatI. teo gharamAM hoya to temanI gelerInI jALI khullI hoya ane lAiTa cAlu hoya. pAThakasAhebane hIMcakAno bahu zokha hato ane temanA gayA pachI hIrAbahene paNa hIMcake besIne lakhavA-vAMcavAnuM cAlu rAkhyuM hatuM. hIrAbahena sAMjanA copATI bAju pharavA nIkaLe to amAre ghare AvI caDatAM. temane gAvAnuM bahu game. amAre tyAM Ave tyAre ekAda-be gIta gAyAM hoya. ame keTalIka vAra virAra pAse AvelA agAzI tIrthanI yAtrAe jatAM. hIrAbahena amArI sAthe agAzInI yAtrAe paNa AvatAM. pAThakasAhebanA avasAna pachI hIrAbahene "paraloke patra' e zIrSakathI pAThakasAhebane saMbodhIne vanavelI chaMdamAM kavitA rUpe patro lakhavA cAlu karyA hatA. emanI e racanAoe gujarAtI sAhityakAronuM sAruM evuM dhyAna kheMcyuM hatuM. e patro graMtharUpe pragaTa thayA tyAre e mATe hIrAbahenane pAritoSiko paNa maLyAM hatAM. e divasomAM hIrAbahenanI saMvedanazakti eTalI khIlI hatI ke teo sAcAM kavayitrI banI gayAM hatAM. potAnA ghare je koI maLavA Ave tene potAnI navI lakhelI paMktio saMbhaLAvatAM. teo vahelI savAre pAMcaka vAge UThI jatAM ane jAte dUdha levA jatAM. te vakhate dUdhanI lAinamAM UbhA Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAbahena pAThaka 311 UbhAM teo "paraloke patra'nAM kAvyonI paMktionI racanA karatAM. savAranuM zAMta, madhura, zItala vAtAvaraNa emane mATe ghaNuM preraka banatuM. hIrAbahenanuM pAThakasAheba sAthenuM dAmpatyajIvana prema ane bahumAnapUrvakanuM hatuM. teo pAThakasAhebamaya banI gayAM hatAM. pAThakasAhebanA avasAna pachI paNa teo temane satata yAda karatAM rahetAM. hIrAbahenane ghare gayA hoIe ane kaMI vAta nIkaLe to teo "e kahetA ke...' ema kahIne keTalIya jUnI vAtonuM smaraNa tAjuM karatAM. hIrAbahene pAThakasAhebanA avasAna pachI tarata ja eka daDha saMkalpa evo karyo hato ke pAThakasAhebanA nAmanI je kaMI rakama che te tathA pAThakasAhebane emanA graMthomAMthI je kaMI raoNyalTI maLe te rakamamAMthI potAnI aMgata jarUriyAta mATe kazuM ja levuM nahi. potAnuM gujarAna nokarInA pagAramAMthI cAlI rahe ema hatuM. eTale pAThakasAhebanI badhI rakama sAhityanAM kAryo mATe vAparavAno nirNaya karyo. hIrAbahenano A nirNaya ghaNo ja udAra ane udAtta hato. pote karakasarathI rahetAM, paNa pAThakasAhebanI rakama potAnA mATe vAparatAM nahi. pAThakasAhebanI rakamamAMthI teo khAnagImAM keTalAka sAhityakArane Arthika sahAya karatAM. keTalAkane graMthaprakAzana mATe madada karatAM ane chatAM e badhI vAtonI kazI prasiddhi na thAya tenI khevanA rAkhatAM. gujarAtI sAhitya pariSadane paNa A rIte emaNe pAThakasAhebanA nAmanI jamA thayelI rakamamAMthI mAtabara rakamanuM dAna ApyuM hatuM. . pAThakasAhebanA avasAna pachI hIrAbahene sAhityanA kSetre kavitA, vivecanalekho, saMzodhana, ityAdi prakAranI lekhanapravRtti ThIka ThIka karI lIdhI hatI. temaNe raNajitarAma suvarNacaMdraka, narmada suvarNacaMdraka, umA-sneharazmi pAritoSika vagere prApta karyA hatAM. gujarAtI sAhitya pariSadanAM vibhAgIya pramukha tarIke paNa temanI varaNI thaI hatI ane pariSadanA upa-pramukha tarIke paNa temaNe keTalAMka varSa mATe sArI sevA ApI hatI. e divasomAM hIrAbahena sAhitya pariSadanI pravRttiomAM sakriya rasa letAM. upa-pramukha ane vibhAgIya pramukhanuM sthAna prApta karyA pachI hIrAbahenane evI AzA hatI ke AMtararASTrIya mahilA varSa daramiyAna koI mahilA sAhityakArane sAhitya pariSadanA Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 vaMdanIya hRdayasparza pramukhanuM sthAna maLavuM joIe. ema jo thAya to pote ene mATe yogya umedavAra che ema emane lAgatuM. paraMtu sAhitya pariSadamAM to pramukhanI cUMTaNI mATe je niyamo che te jotAM hIrAbahena temAM phAvI zake nahi. eTale emaNe e dizAmAM prayAsa karavAnuM mAMDI vALyuM. muMbaImAM potAne ghare phona meLavavo e ghaNI takalIphanI vAta rahI che. hIrAbahenanA ghare jyAre phona Avyo tyAre temane khUba AnaMda thayo. phonathI tarata saMparka thaI zake. keTaleya ThekANe jAte javuM na paDe ane keTalAMya kAma jhaDapathI karI zakAya. hIrAbahenanA ghare A phona Avyo e emane mATe utsava jevI ghaTanA hatI, kAraNa ke ethI gharamAM ekalatA lAgatI nahi. potAnA ghare phona AvyA pachI hIrAbahenanA saMparko ghaNA vadhI gayA hatA. muMbaI ane gujarAtanA sAhityajagatanI pravRttionA vividha pravAhathI phona dvArA teo satata paricayamAM rahetAM. ene lIdhe hIrAbahenano phona satata rokAyelo raheto. mAMDIne vAta karavAnI emanI prakRtine lIdhe paNa temanI sAtheno phona ThIka ThIka samaya sudhI cAlato. emano phona Ave ane 'che...te' zabdathI teo keTalIka vAra zarUAta karatAM ane vacce paNa 'che... te', 'che... te' 'ema... ke' bolavAnI paNa temane Adata hatI. emanA uccArano judo ja laheko hato. badhA dAMta paDAvyA pachI batrIzI AvI te pachI hIrAbahenanA lahekAmAM thoDoka pharaka paDyo hato, paraMtu emanI cetanAnI uSmA to evI ja anubhavAtI. hIrAbahenano phona koI koI vAra to kalAkano samaya vaTAvI jato. ane ethI ja kaMIka kAma prasaMge hIrAbahenane phona karavAno hoya ane utAvaLamAM hoIe to manamAM ema thAya ke, 'hamaNAM phona karavo nathI; vAta karavAnI majA nahi Ave.' eka divasa hIrAbahene potAnI ciMtA vyakta karatAM amane kahyuM ke, 'thoDA divasathI koIkano roja rAtanA bethI traNa vAgyAnI vacce phona Ave che. huM UThIne lauM chuM paNa sAmethI koI bolatuM nathI. koIka satAvatuM lAge che.' meM kahyuM, 'tame eka nusakho ajamAvI juo. rAtre daseka vAge sUI jAva tyAre risIvara nIce mUkIne sUI jAva, ane savAre cha vAgye UTho tyAre risIvara pAchuM sarakhuM mUkI do.' hIrAbahene ekAda mahino e pramANe karatAM aDadhI rAte Avato phona baMdha thaI gayo hato. pachIthI hIrAbahene evI Teva rAkhI hatI Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAbahena pAThaka 313 ke koIno paNa phona Ave ke tarata pote bolatAM nahi. sAmeno paricita avAja hoya to ja bolavAnuM cAlu kare. - I. sa. 1960nI AsapAsa hIrAbahene esa.ena.DI.TI. yunivarsiTImAM ema.e.nA gujarAtI viSayanA eksaTarnala lekjharara tarIke mArA nAmanI bhalAmaNa karI. dara aThavADiye bethI traNa lekTara e yunivarsiTImAM levAnuM mAre nakkI thayuM. ene lIdhe e yunivarsiTInA sTAphanA sabhyo sAthe mAre vadhu paricayamAM AvavAnuM banyuM. jayAre paNa lekTara levA jAuM tyAre prinsipAla phATakane becAra miniTa mATe paNa maLavA javAnuM rahetuM hatuM. suMdarajIbhAI beTAI paNa tyAre tyAM beThelA hoya. A rIte prinsipAla phATaka sAthe mAre gADha saMbaMdha thayo ane prativarSa ema.e.nA lekTara mATe teo mane nimaMtraNa mokalatA rahyA. ATheka varSa e rIte e yunivarsiTI sAthe ema.e.nAM lekjharsane nimitte huM saMlagna rahyo. daramiyAna ema.e.nA parIkSaka tarIke paNa e yunivarsiTImAM mArI nimaNUka thavA lAgI ane enA gujarAtI borDanA sabhya tarIke paNa mane niyukta karavAmAM Avyo. zrImatI zAradAbahena dIvAna tyAre rajisTrAra hatAM ane IzvarabhAI kAjI DepyuTI rajisTrAra hatA. IzvarabhAI kAjIne mAre vAraMvAra maLavAnuM thatuM. teoe hIrAbahenanI bhalAmaNathI te vakhate mane e yunivarsiTImAM koIkanuM gujarAtImAM lakheluM pustaka bhASAnI dRSTie sudhAravA mATe ApyuM. e pustaka te bIjA koInAM pustakamAMthI karelI sIdhI uThAMtarI che evuM meM jyAre IzvarabhAI kAjIne batAvyuM tyAre teo Azcaryacakita thaI gayA hatA. pustaka sudhAravAnuM A kAma mane soMpyuM te badala teo rAjI thayA ane te lakhanAra lekhakane bolAvIne temaNe A uThAMtarI batAvI ane Akhoya graMtha pharIthI navesarathI lakhAvyo. AthI kAjIsAheba sAthe paNa mAre gADha paricaya thayo. esa.ena.DI.TI. yunivarsiTImAM huM gayo houM tyAre kAjIsAhebane namaste karyA vinA pAcho pharuM to temane mAThuM lAgatuM. yunivarsiTI grAMTa kamizane muMbaI yunivarsiTI ane esa.ena.DI.TI. yunivarsiTI mATe gujarAtI viSayamAM prophesaranI posTanI maMjUrI ApI, paraMtu sarakArI kAryavAhInA kAraNe teno amala thatAM to pAMceka varSa nIkaLI gayAM. pariNAme e sthAnanI utsukatApUrvaka rAha jonAra evA manasukhalAla jhaverI, Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 vaMdanIya hRdayasparza suMdarajI beTAI vagere keTalAka dhuraMdhara prAdhyApako nivRttivaya vaTAvI cUkyA. e sthAna temane maLyuM nahi. gujarAta yunivarsiTImAM umAzaMkara jozIne prophesaranuM sthAna maLyuM hatuM. eTale prophesaranA pada mATenA umedavAra umAzaMkaranI kakSAnA hovA joIe evI moTI apekSA tyAre baMdhAI hatI. eTale AvuM mAnabharyuM pada sahelAIthI koInA hAthamAM na javA devuM evI lAgaNI vaDIla adhyApakomAM pravartatI hatI. trIseka varSa pahelAMnI e paristhiti upara AjanA prophesaronI kakSAnA saMdarbhamAM jayAre vicAra karIe chIe tyAre e vakhate ApaNAM vaDIla adhyApakoe kevo anyAya gujarAtI bhASAne ane sAthe sAthe ApaNAM samartha adhyApakone karyo hato te samajAya che. 1967-68mAM esa.ena.DI.TI. yunivarsiTImAM prophesaronI posTa mATe yu.jI.sI.nI maMjUrI maLI hatI. e posTanI jAherAta thatAM hIrAbahena to e mATe arajI karavAnAM ja hatAM, paraMtu prinsipAla phATakanA AgrahathI mAre paNa e posTa mATe arajI karavAnuM prApta thayuM hatuM. mArI bahu IcchA nahotI. paraMtu saMjogo evA UbhA thayA hatA ke arajI karavI paDe tema hatI. e mATe jhAlAsAhebanI tathA hIrAbahenanI saMmati pachI ja meM arajI karI hatI. e divasomAM hIrAbahena mATe eka prazna e Ubho thayo hato ke emaNe potAnA zodhanibaMdha pachI navuM koI saMzodhanakArya karyuM na hatuM. prophesaranI posTa prApta karavA mATe AvuM kaMIka saMpAdana-saMzodhana karavuM Avazyaka hatuM. hIrAbahene e vize mane vAta karI. caMdra-caMdrAvatInI vArtAnuM saMpAdana inTaravyu pahelAM prakAzita karavAnI temanI icchA hatI. e mATe temaNe mArI sahAya mAgI. bhAratIya vidyA bhavanamAM besIne A saMpAdana taiyAra karavAmAM meM temane sahAya karI. e vakhate hIrAbahena pAse nikhAlasatAthI eka vAta meM rajU karI ke, "hIrAbahena, prophesaranI posTa mATe huM paNa arajI karavAno chuM. evo ullekha tame na karo evuM huM icchuM chuM, kAraNake prinsipAla phATaka to e vAtane javaLagI raheze ke hIrAbahena karatAM ramaNalAla zAha caDiyAtA che." hIrAbahene e vAta mAnya rAkhI. e divasomAM muMbaImAM be vyaktione prophesaranA pada mATe apAtra TharAvIne muMbaI yunivarsiTI ane esa.ena.DI.TI. yunivarsiTIe bhAre anyAya karyo hato ema ghaNAMne tyAre lAgyuM hatuM : (1) DaoN. kAntilAla bI. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAbahena pAThaka 315 vyAsa ane (2) zrImatI hIrAbahena pAThaka. DaoN. kAntilAla vyAsa madhyakAlIna gujarAtI sAhityanA prakhara abhyAsI ane saMzodhaka hatA. teo AMtararASTrIya khyAti dharAvanAra ane vaLI bhASAvijJAnanA paNa niSNAta hatA. prophesaranI posTa mATe muMbaI yunivarsiTImAM emaNe jyAre arajI karI tyAre teo ekamAtra umedavAra hatA. teo e sthAna mATe yogya ja hatA. chatAM AvuM mAnabharyuM sthAna emane na ApavAnA heSabharyA prayAso thayA hatA. tyAre pasaMdagI samitimAM pro. amRtalAla yAjJika, pro. beTAI vagere hatA. pro. anaMtarAya rAvaLa amadAvAdathI hetupUrvaka AvyA nahi. madhyakAlIna gujarAtI sAhityanA niSNAta DaoN. kAntilAla vyAsane InTaravyumAM emanA abhyAsanA viSayanA kSetrane lagato koI prazna na pUchatAM baoNdalera, kemU, kAphakA, sAtra, kirkagAI, eNbsarDa DrAmA, eNnTinovela, astitvavAda vagere vize prazno pUchavAmAM AvyA. joke pUchanArano potAno e viSayono abhyAsa inTarabUmAM pAsa thavA jeTalo nahoto. dareka prazna vakhate DaoN. vyAsane javAba Apavo paDyo ke, "mApha karajo, e mArA abhyAsano viSaya nathI." AvI rIte AvA prazno pUchIne pasaMdagI samitie DaoN. vyAsane kazuM ja AvaDatuM nathI evuM vAisa cAnselara ane sarakArI pratinidhi samakSa batAvIne prophesaranI posTa mATe apAtra TharAvyA. evI ja rIte esa.ena.DI.TI. yunivarsiTImAM rIDaranI posTa dharAvanAra hIrAbahena pAThakane prophesaranI posTa na ApatAM anyAya thayo hato. pasaMdagI samitimAM umAzaMkara jozI paNa hatA. inTaravyu pachI eka mAtra umAzaMkara jozIe hIrAbahenane prophesaranI posTa maLavI joIe evo abhiprAya darzAvyo hato. pasaMdagI samitinI beThakamAM prinsipAla phATake hIrAbahenanA adhyApanakAryathI potAne saMtoSa nathI evuM lekhita nivedana rajU karyuM jenI koI jarUra nahotI. evA nivedana pAchaLa kAvataruM hatuM. ethI umAzaMkara A badhI cAla samajI gayA, gusse thayA ane kahyuM : "I smell a rat in this meeting' ane pasaMdagI samitinA ahevAlamAM pote bIjA sabhyonA abhiprAya sAthe saMmata nathI evI virodhanI noMdha lakhI ane vAisa cAnselara leDI ThAkarazIne pachI kahyuM ke pote have esa.ena.DI.TI. yunivarsiTInuM koI nimaMtraNa svIkAraze nahi. hIrAbahenane prophesaranI posTa maLI nahi enuM du:kha ghaNuM rahyuM. pachI Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 vaMdanIya hRdayasparza teo rAjInAmuM mUkI yunivarsiTImAMthI vahelAM nivRtta thaI gayAM. jayAM sudhI kaoNlejamAM adhyApikA tarIke hIrAbahena kAma karatAM hatAM tyAM sudhI to temano samaya kyAM pasAra thaI jato tenI khabara paDatI nahi. paraMtu nivRtta thayA pachI temaNe najIkamAM bhAratIya vidyA bhavanamAM rojeroja jaIne potAnA adhyayananI pravRtti satata cAlu rAkhI hatI. potAne nokara-cAkaranA samaya sAcavavAnI parAdhInatA nahotI gamatI. eTalA mATe teo keTalAMka gharakAma jAte ja karI letAM. teo sAdAIthI rahetAM ane svAzrayI jIvana jIvatAM. sAMje bhavanamAMthI teo ghare Ave tyAre maLavA AvanAra vyaktiono meLo jAmato. teo ghaNI judI judI saMsthAomAM salAhakAra tarIke mArgadarzana ApatAM. mahilAonI saMsthAomAM teo vadhu rasa letAM. navodita lekhikA ke kavayitrIone teo sAruM mArgadarzana ApatAM. muMbaInA sAhityajagatamAM eka murabbI tarIke temanuM mobhAbharyuM sthAna hatuM. teo sAhityika ane anya viSayanAM vyAkhyAno ke carcAonA kAryakramamAM upasthita rahetAM. teo sazakta ane taravarATavALAM hatAM ane ghaNI pravRttione pahoMcI vaLatAM. adhyApikA tarIkenI nokarInuM koI baMdhana na hovAthI ane potAnI lekhanapravRtti kaMIka maMda paDavAthI tathA pAThakasAhebanA graMthonA punarmudraNane mATe karelI moTI yojanA mATe ThIka ThIka samaya Apavo paDato hovAthI 1957 pachI hIrAbahenanuM potAnA ghare niyamita rahevAnuM ochuM ne ochuM thatuM gayuM. kyAreka traNacAra mahinA mATe teo amadAvAda gayAM hoya, kyAreka potAnA bhAInA ghare rahevA gayAM hoya, to kyAreka vaLI potAnI khAsa bahenapaNI bakA bahenanA ghare rahevA gayAM hoya. AvuM vAraMvAra banavA lAgyuM hatuM. ethI muMbaInA sAhityajagata sAthenA hIrAbahenanA saMparkamAM oTa AvI hatI. vaLI jyArathI teo igatapurImAM zrI goenkAjInI vipazyanA dhyAnanI sAdhanA karI AvyAM hatAM tyArathI temanA jIvanamAM eka vaLAMka Avelo joI zakAto hato. pahelAM hIrAbahena maLe tyAre dasa savAla pUche ane ghaNI mAhitI meLave. tene badale have hIrAbahenane ochA saMparko ane ekAMtavAsa vadhu priya banyAM hatAM. phonamAM paNa teo TUMkI ane muddAsaranI vAta karatAM. teo bilakula bahAra jatAM nahi evuM nahi, paraMtu upayogI ane anivArya hoya evA jAhera kAryakramomAM jatAM. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hIrAbahena pAThaka 317 gujarAta sAhitya akAdamI taraphathI pAThakasAhebanA badhA ja graMthonA puna:prakAzananuM Ayojana thayuM ethI hIrAbahenane atyaMta harSa thayo hato. jIvananI bahu moTI dhanyatA temaNe anubhavI hatI. A yojanA mATe potAnI bIjI pravRttio choDI daIne paNa teo kAma karavA lAgI gayAM hatAM. jIvananA aMta sudhI emaNe A javAbadArI sArI rIte vahana karI hatI. gujarAta sAhitya akAdamIe mUrdhanya sAhityakAra tarIkeno "gaurava puraskAra' hIrAbahenane ApavAnuM nakkI karyuM e samayocita ja hatuM. hIrAbahenane A puraskAra ApavA mATe zrI manubhAI paMcoLI, zrI yazavaMta zukla vagere muMbaI padhAryA ane harakizana haoNspiTalamAM jaIne pathArIvaza evAM hIrAbahenane A puraskAra arpaNa karyo e kharekhara eka mahattvanI yAdagAra ghaTanA hatI. e prasaMge mAMdagIne bichAnethI harAbahene paMdareka miniTa sudhI potAnuM vaktavya rajU karyuM. azakta evAM hIrAbahenane aMdaranA koI adamya utsAha ane umaMge emanI pAse AvuM sarasa vaktavya karAvyuM hatuM. hIrAbahenanI tabiyata bagaDI e pachI nidAna karatAM DaoNkTarone jaNAyuM ke temane hADakAMnA kensarano vyAdhi thayo che. A mATe tarata sAravAra cAlu thaI. emanA bhAI bAlakRSNabhAI harakizanadAsa haoNspiTalamAM mukhya TrasTI eTale hIrAbahenanI sAravAramAM to koI ja khAmI rahI nahi, paraMtu hIrAbahenanI mAMdagI ThIka ThIka samaya sudhI cAlI. vacce to teo bebhAna avasthAmAM hatAM tyAre koIne aMdara javA devAmAM AvatAM nahi. teo ghare AvyAM. pachI pAchAM temane haoNspiTalamAM dAkhala karavAmAM AvyAM. temane sAruM lAgatuM hatuM ane mulAkAtIone maLavA devAmAM AvatA hatA tyAre ame emanI khabara jovA gayelAM. te vakhate pUrI svasthatApUrvaka temaNe amArAM dIkarA-dIkarInAM nAma daIne pUchatAcha karelI. e parathI lAgyuM ke temanI smRti haju sArI che. jyAre jyAre emane asahya pIDA thatI tyAre emane pIDAzAmaka davAo ane injakazana ApavA paDatAM. alabatta bImArI kensaranI hatI ane zarIra uttarottara ghasAtuM jatuM hatuM te jotAM teo have vadhu vakhata nahi kADhe evuM lAgatuM hatuM. temanI tabiyata vadhu lathaDatI gaI ane haoNspiTalamAM rAkhavAnuM koI prayojana nathI ema jaNAtAM pharI pAchAM emane emanA bhAInA ghare laI AvavAmAM AvyAM ane Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 e ghare ja emaNe deha choDyo. hIrAbahenanuM smaraNa thatAM keTalA badhA prasaMgo najara sAme ta2vare che ! pAThakasAhebanA saMyogathI teo dhanya ane sArthaka jIvana jIvI gayAM. temanI ucca koTinI cetanAmAMthI ghaNAMne preraNA maLI rahe ema che. sva. hIrAbahenanA AtmAne natamastake aMjali arpI chuM. vaMdanIya hRdayasparza Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 haMsAbahena mahetA zrImatI haMsAbahena jIvarAja mahetAnuM budhavAra, tA. 4thI eprila, 1995nA roja 98 varSanI uMmare muMbaImAM avasAna thayuM. emanA avasAnanI noMdha akhabAromAM jeTalI levAvI joItI hatI teTalI levAI nathI evI phariyAda thaI che. joke Ama banavuM svAbhAvika che. vyakti vaDApradhAna ke rASTranA pramukhapade hoya te vakhate temanuM avasAna thAya tyAre temane, topa phoDavA sAthe salAmInuM mAna maLe teTaluM mAna nivRtta thaIne taratanA kALamAM avasAna pAme tyAre na maLe. jAhera jIvanamAM atyaMta sakriya rahelI ane vividha siddhio dharAvatI vyakti jAhera jIvanamAMthI nivRtta thAya ane nAdurasta tabiyatane kAraNe varSo sudhI jAhera jIvanathI alipta rahe, lokasaMparkamAM rahe nahi to tevI vyaktinuM smaraNa lokomAM ochuM ne ochuM thatuM jAya te svAbhAvika che. vyakti eMsInevuMnI uMmara vaTAvI jAya ane potAnI hAranA jAhera jIvananA sahakAryakaromAMthI lagabhaga ghaNAkharAe vidAya laI lIdhI hoya tyAre AvuM lokavismaraNa sahaja che. kyAreka to lokone pUchavuM paDe ke phalANA bhAI ke bahena haju hayAta che? trIsa ke cAlIsanI uMmare pahoMcelA te te kSetranA yuvAno mATe to gata jamAnAnI AvI mahAna vyakti eka bhUtakAlIna ghaTanA jevI banI rahe che. samAja ekaMdare to vartamAna samayamAM sakriya rahetI jAhera jIvananI vyaktiomAM ja vizeSa rasa dharAvato rahe che. zrImatI haMsAbahena mahetA sayAjIrAva yunivarsiTInA vAIsa cAnselaranA hoddethI nivRtta thayAM ane muMbaImAM AvIne sthAyI thayAM e pachI koI jAhera kAryakramamAM teo upasthita rahetAM nahotAM ke emanI kalamano prasAda vartamAnapatro ke sAmayika dvArA kazo ja maLato nahoto. AthI loko sAtheno. khAsa karIne zaikSaNika ane sAhityajagata sAtheno emano saMparka rahyo na hato. AuTa oNpha sAITa, AuTa opha mAinDa jevI paristhiti tyAre pravartavA lAge. paraMtu AvI Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 vaMdanIya hRdayasparza paristhiti nivAravAnuM kArya guNagrAhI samAja karyA vagara rahe nahi. sva. haMsAbahena mahetAne muMbaImAM emanA ghare huM maLavA gayo hato e vAtane paNa sAteka varSa thayAM haze ! traNa vyaktio muMbaI mArA ghare Utare tyAre koIka koIka vAra temanI sAthe haMsAbahenane maLavA javAnuM mAre thatuM : (1) caMdravadana cI. mahetA, (2) DaoN. bhogIlAla sAMDesarA ane (3) kavi umAzaMkara jozI. emAM paNa umAzaMkara jozI karatAM DaoN. bhogIlAla sAMDesarA ane caMdravadana mahetA haMsAbahenane maLavA mATe vadhu jatA, kAraNa ke haMsAbahena mahetA jayAre sayAjIrAva yunivarsiTInA vAIsa cAnselara hatAM tyAre e yunivarsiTImAM prophesara tarIke DaoN. sAMDesarA ane caMdravadana mahetAe kArya karyuM hatuM. baMne upara haMsAbahenano upakAra moTo hato. caMdravadana mahetA ane haMsAbahena mahetA lagabhaga samavayaska hatAM. baMneno janma suratamAM ane uchera vaDodarAmAM. haMsAbahena sAthe caMdravadananI nikhAlasapaNe bedhaDaka bolavAnI rIta paNa kharI. paraMtu DaoN. sAMDesarA haMsAbahena karatAM vIseka varSa nAnA hatA. eTale emane haMsAbahena mATe AdarabhAva ghaNo hato. "haMsAbahena amArAM vAIsa cAnselara che. sayAjIrAva yunivarsiTImAM mArI nimaNUka karanAra haMsAbahena che." evuM bolatAM sAMDesarAnI chAtI phulAtI. chellAM keTalAMka varSothI haMsAbahena azakta rahetAM eTale ame jyAre emane maLavA jaIe tyAre potAnI rUmamAMthI beThakanA khaMDamAM AvatAM paMdaravIsa miniTa nIkaLI jatI. nokarANI bAI hAtha pakaDIne emane beThakanA khaMDamAM lAvatI. teo svasthapaNe vAta karatAM. yunivarsiTInA keTalAka yAdagAra prasaMgo vAgoLatAM. keTalIka vAtothI teo prasanna thatAM to potAnI yunivarsiTImAM cAlatA rAjakAraNanI vAto sAMbhaLI kheda anubhavatAM. ekaMdare yunivarsiTInI ja vAto nIkaLatI. paraMtu teo ghaNuM ochuM bolatAM. kyAreka koIkanA samAcAra pUchatAM. eTale vAtano dora vadhu cAlato nahi. caMdravadana, DaoN. sAMDesarA ke umAzaMkara jozI mAtra AdarabhAvathI prerAIne, haMsAbahenane phakta vaMdana karavAnA ane khabara jovAnA AzayathI jatA. huM to traNe karatAM vayamAM ghaNo nAno hato. eTale huM to mAtra sAtha ApavA jato. ane emanI vAtacItano sAkSI banIne zAMta besI raheto. vaLI haMsAbahena mane oLakhe paNa nahi. dara vakhate mAre mATe pUche, "A bhAI koNa che ?' vRddhAvasthAne lIdhe yAda na Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 haMsAbahena mahetA rahe evuM banavuM svAbhAvika hatuM. emanI vismRtithI mane kSobha thato nahi. chelle chelle to caMdravadana mahetA kahetA ke haMsAbahenane maLavA javAnI icchA thatI nathI, kAraNa ke maLavA javAthI emane ghaNI takalIpha paDe che. haMsAbahena keTalAMka varSathI pathArIvaza to hatAM, paraMtu tyAra pachI emaNe AMkhonuM teja paNa gumAvI dIdhuM hatuM. AMkhonuM teja cAlyA gayA pachI temanI parAdhInatA vadhI gaI hatI. jyAM sudhI AMkho cAlI tyAM sudhI teo kaMIka ne kaMIka vAMcatA rahetAM, kAraNa ke temano vAcanano zokha ghaNo hato. temane reDiyo para AvatI krikeTanI komenTarI sAMbhaLavAno rasa paNa ghaNo hato. paraMtu chellAM varSomAM temanA jIvanadIpanuM teja naisargika rIte paNa ochuM thatuM jatuM hatuM. haMsAbahena mahetA eTale jAjavalyamAna nArI. emane tejasvitA vArasAmAM maLI hatI. teo vaDodarA rAjyanA dIvAna sara manubhAI mahetAnAM putrI. sayAjIrAvanA rAjyakALamAM sara manubhAI dIvAne rAjyanI pragatimAM ghaNo mahattvano phALo Apyo hato. sara manubhAI mahetA pote paNa gujarAtanA prathama navalakathAkAra karaNaghelo'nA kartA sUratanA zrI naMdazaMkara tuLajAzaMkara mahetAnA putra. bhAratanA dezI rAjayomAM sayAjIrAva gAyakavADanuM vaDodarA rAjya ghaNuM pragatizIla rAjaya gaNAtuM. e rAjyanA dIvAnanA gharamAM jeno uchera thayo hoya e saMtAnane janmathI ja keTalAka vizeSa lAbha maLe ane enI buddhi-pratibhA khIle e kudaratI che. haMsAbahena emanA jamAnAmAM bI.e. ane ema.e. thayelAM. e jamAnAmAM chokarAMomAM paNa meTrika thayelA chokarAo koIka ja jovA maLe. AkhA ilAkAmAM phakta be-traNa kaoNlejo hoya e jamAnAmAM kaoNlejamAM jaI abhyAsa karavo e chokarI mATe navAInI vAta hatI. vaLI keTalIka jJAtimAM niSiddha jevI vAta paNa hatI ane rUDhicusta samAjamAM krAMtikAraka ghaTanA jevI lekhAtI hatI. leDI vidyAbahena nIlakaMTha, saudAminI mahetA, zAradAbahena mahetA vagerenAM nAmo pachI haMsAbahena mahetAnuM nAma paNa bolAtuM. yunivarsiTInA zikSaNamAM nAgara komanI yuvatIo jeTalI mokhare hatI teTalI anya komanI nahotI. vidyAbahena nIlakaMTha prathama mahilA grejayueTa hatAM. haMsAbahena mahetA prathama ema.e. thanAra mahilA hatAM. haMsAbahenano janma sUratamAM vaDanagarA nAgara jJAtimAM trIjI julAI Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 2 vaMdanIya hRdayasparza 1897nA roja thayo hato. bAlyakALathI ja teo khUba hoziyAra hatAM. temanI smaraNazakti ghaNI sArI hatI. 1913mAM teo meTrika thayAM tyAre "ceTaphilDa prAijha', "nArAyaNa paramAnaMda prAIjha' vagere meLavelAM. meTrika pachI vaDodarA kaoNlejamAM teo dAkhala thayAM tyAre tyAM vidyArthI samAja, vaknatva maMDaLI vagerenI sthApanAmAM temaNe sakriya rasa lIdhelo. haMsAbahenane saMskRta ane iMgliza bhASAnA viSayamAM ghaNo rasa hato. (kaoNlejakakSAe gujarAtI viSaya tyAre haju dAkhala thayo nahoto.) teTalo ja rasa tattvajJAnamAM raheto. haMsAbahene muMbaI yunivarsiTInI bI.e.nI parIkSA philaoNsophInA viSaya sAthe sArA mArksa pAsa karI. te pachI teo vadhu abhyAsa arthe iMglenDa gayAM. temaNe tyAM rahIne laMDana yunivarsiTImAM samAjazAstra ane patrakAratvanA viSayano abhyAsa karyo. iMglenDamAM A be varSanA abhyAsa daramiyAna temane suprasiddha bhAratIya kavayitrI zrImatI sarojinI nAyaDuno paricaya thayo hato. 1920mAM jinIvAmAM inTaranezanala vimensa kaoNnpharansa yojAI hatI temAM bhAga levA mATe teo sarojinI nAyaDu sAthe jinIvA gayAM hatAM. je divasomAM pravAsIo mATe vimAnavyavahAra nahoto e divasomAM teo sTImaramAM iMglenDa gayAM hatAM. iMglenDamAM be varSa abhyAsa karyA pachI 1922mAM teo vadhu abhyAsa arthe amerikA gayAM hatAM. 1923mAM sAna phrAMsiskomAM yojAyelI AMtararASTrIya keLavaNI pariSadamAM temaNe bhAga lIdho hato. A rIte yuvAna vaye ja temaNe potAnI tejasvitA AMtararASTrIya kSetre dAkhavI hatI. 1923mAM haMsAbahena videzamAM abhyAsa karIne vaDodarA pAchAM pharyA te vakhate temanI uMmara pacIseka varSanI hatI. e jamAnAmAM eka kaoNlejakanyA tarIke ATalI badhI pragati karanAra ane ATalI tejasvI kArakirdI dharAvanAra yuvatIno joTo maLe nahi. e divasomAM sAmAjika rUDhionAM baMdhano hatAM. je jamAnAmAM moTA bhAganI chokarIo hAiskUlamAM abhyAsa karavA jatI na hatI, tathA javalle ja koIka chokarI meTrika sudhI pahoMcatI hatI ane paMdarasattara varSe chokarIonAM lagna thaI jatAM e jamAnAmAM yunivarsiTInI DigrI meLavyA pachI videza jaI ucca abhyAsa karIne pAchA AvavuM e eka kaoNlejakanyA mATe virala ghaTanA hatI. paraMtu bIjI bAju emAM sAmAjika samasyA UbhI thatI ke AvI kanyAo mATe potAnI jJAtimAM yogya umedavAra Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 haMsAbahena mahetA hoya nahi ane anya jJAtimAM lagna thaI zake nahi. jJAtinAM baMdhano Aje jeTalAM zithila che teTalAM tyAre nahotAM. jJAtimAMthI bahiSkRta thavuM e ghaNI moTI sajA gaNAtI hatI. e divasomAM haMsAbahena mahetA mATe potAnI vaDanagarA nAgara jJAtimAM koI yogya yuvAna hato nahi. sara manubhAI dIvAnanuM kuTuMba pragatizIla hatuM. chatAM jJAtinAM baMdhano toDavA jeTaluM sAhasa karavAnI hiMmata temanAmAM hatI ke kema te prazna che. e vakhate vaDodarA rAjayamAM cIpha meDikala oNphisara tarIke kAma karanAra tejasvI yuvAna DaoN. jIvarAja mahetA hatA. teo amarelInA vatanI hatA ane amarelI vaDodarA rAjayanuM zahera hatuM. eTale gAyakavADI rAjayamAM tenA prajAjana tarIke DaoN. jIvarAja mahetAne sayAjIrAva gAyakavADe moTI padavI ApI hatI. DaoN. jIvarAja mahetA kapoLa jJAtinA hatA. haMsAbahena mATe te yogya umedavAra hatA. temanI sAthe haMsAbahenanAM lagna thAya evI sayAjIrAvanI icchA ane saMmati hatI. paraMtu jJAti bahAra lagna karavAno prazna ghaNo vikaTa hato. I. sa. 1924mAM haMsAbahene DaoN. jIvarAja mahetA sAthe premalagna karyA. tyAre e AMtarajJAtIya lagna mATe emanAM kuTuMbIjanoe paNa jabaro virodha karyo. mosALa pakSe to temano bahiSkAra karyo hato. mAtra vaDodarA rAjyamAM ja nahi, samagra gujarAtamAM te samaye ghaNo moTo khaLabhaLATa macI gayo hato. e vakhate chApAMo ochAM nIkaLatAM hatAM, paNa patrikAo ghaNI nIkaLatI hatI. evI patrikAo ghera ghera lokone vaheMcavAmAM AvatI. ThIka ThIka lAMbA samaya sudhI AvI patrikAo nIkaLyA karI hatI. (hAla 1995mAM vaDodarA zaheranI nevuM varSanI uparanI uMmaranI je vyaktio hayAta haze tevI vyaktine e samayanuM khaLabhaLATanuM vAstavika citra najara sAme taravaraze. mArA pitAzrI hAla 99 varSanI uMmaranA che. teone paNa A prasaMganI smRti tAjI che.) e samaye bAlayogInA upanAmathI koIka ghaNI patrikAo kADhatuM hatuM. evI patrikAomAM bephAmapaNe lakhAtuM. sara manubhAI potAnI putrInI A ghaTanA mATe, aMgata mAnyatA ane jAhera abhiprAya judAM judAM dharAvatA. vaDodarAmAM je jAtanuM khaLabhaLATabharyuM vAtAvaraNa hatuM te jotAM tyAM vadhu samaya rahevAnuM game evuM nahotuM. ethI haMsAbahena ane DaoN. jIvarAja mahetA muMbaI AvyAM. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 vaMdanIya hRdayasparza DaoN. jIvarAja mahetA ke. I. ema. haoNspiTalamAM DIna tarIke joDAyA. haMsAbahena paNa bhaginI samAja ane bIjI keTalIka saMsthAomAM sakriya kArya karavA lAgyAM. teo myunisipala skUla kamiTImAM paNa sabhya tarIke sevA ApavA lAgyAM hatAM. sAhitya ane zikSaNa e be emanA rasanAM kSetra rahyAM hatAM. leDI tAtAe "dha naeNzanala kAunsila oNpha vimena ina inDiyAnA maMtrI tarIke emanI niyukti karI hatI. muMbaI AvIne sthira thavAnuM bIjuM paNa eka prayojana hatuM. e divasomAM gAMdhIjIe cAlu karelI asahakAra ane satyAgrahanI caLavaLa vega pakaDatI jatI hatI. briTiza hakUmata ane dezI rAjyonI bhedarekhA tyAre vadhAre sudaDha hatI. gAyakavADI rAjyamAM rahIne briTiza sarakAra sAmenA AMdolanamAM bhAga levo ane te paNa rAjayanA dIvAnanI putrIe, emAM keTalIka samasyAo rahelI hatI. muMbaIthI evI pravRtti karavAmAM anukULatA hatI. haMsAbahene 1930mAM dAMDIkUcamAM bhAga lIdho hato. teo traNeka vAra jelamAM jaI AvyAM hatAM. teo gAMdhIjInA gADha saMparkamAM AvyAM hatAM. gAMdhIjIe temane tADI-dArUnI dukAno ane videzI kApaDanI dukAno pAse pikeTiMga karavAnuM kAma soMpyuM hatuM. temaNe e kArya perInabahena kaeNpTana sAthe maLIne karyuM hatuM. haMsAbahena, parInabahena kaeNpTana, sophiyA khAna, vijayAbahena kAnungA vageree maLIne muMbaImAM "dezasevikA saMgha'nI sthApanA karI hatI. muMbaImAM briTiza sarakAra sAme je laData cAlI temAM saraghasanuM netRtva saMbhALavA mATe perInabahenanI dharapakaDa thaI, te pachI haMsAbahene e netRtva saMbhALyuM tyAre emanI paNa dharapakaDa thaI hatI ane emane kArAvAsa bhogavavo paDyo hato. haMsAbahene eka suzikSita sannArI tarIke tyAre mAtra gujarAtamAM ja nahi, samagra bhAratamAM mahattvanuM sthAna prApta karI lIdhuM hatuM. 1934mAM haMsAbahena muMbaI kaoNMgresa samitinAM adhyakSa banyAM hatAM. 1937mAM briTiza zAsana daramiyAna muMbaI dhArAsabhAnI cUMTaNImAM haMsAbahena cUMTAI AvyAM hatAM. kherasAhebanA pradhAnamaMDaLamAM teo zikSaNa khAtAnA nAyabapradhAna thayAM hatAM. e batAve che ke haMsAbahena keTalAM lokapriya hatAM ane vahIvaTI kSetre keTalAM badhAM kAryadakSa hato. haMsAbahenano jIva sAhityakArano hato. kaoNlejamAM abhyAsa karatAM hatAM Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haMsAbahena mahetA 325 tyArathI ja emanI lekhanapravRtti cAlu thaI hatI. bALasAhityamAM temane vizeSa rasa hato. emaNe 'bALa vArtAvali', 'aruNanuM adbhuta svapna' vagere kRtio uparAMta nATakanA kSetre 'traNa nATako', 'himAlaya svarUpa ane bIjAM nATako' jevI maulika kRtio racI hatI. taduparAMta moliyeranA nATaka uparathI 'bAvalAnAM parAkramo'nI racanA karI hatI tathA zeksapiyaranA nATaka 'haeNmleTa' ane 'venisano vepArI'nA anuvAda jevI racanAo ApI hatI. taduparAMta emaNe rAmAyaNanA araNyakAMDa, yuddhakAMDa ane suMdarakAMDa uparathI paNa anuvAdo karyA hatA. yunivarsiTInA vahIvaTI kSetramAM joDAyA pachI haMsAbahenanI lekhanapravRtti sthagita thaI gaI hatI ke jIvananA aMta sudhI pharI pAchI cAlu thaI nahotI. bhAratane AjhAdI maLI tyAre 1947nI paMdaramI oNgasTe (14mI oNgasTe rAtanA bAra vAge) svAtaMtrya-parvanI UjavaNI vakhate bhAratanI mahilAo vatI rASTrane rASTradhvaja arpaNa karavAnuM sadbhAgya haMsAbahenane prApta thayuM hatuM. svataMtra bhAratanuM baMdhAraNa ghaDavA mATe baMdhAraNa sabhAnI (Constituent Assembly)nI racanA thaI tyAre tenA eka sabhya tarIke temanI varaNI thaI hatI. svataMtra bhAratamAM mahilAone samAna haka ane samAna taka maLe e mATe emaNe eka Avedanapatra baMdhAraNa sabhAmAM rajU karyuM hatuM. yunAiTeDa nezansa taraphathI mAnavahakonuM jAheranAmuM (Charter of Human Rights) ghaDavA mATe paMcanI racanA thaI tyAre bhAratanAM mahilA pratinidhi tarIke haMsAbahenanI nimaNUka thaI hatI. haMsAbahene e paMcanA sabhya tarIke pAMca varSa kArya karyuM hatuM ane temAM chellA varSamAM to teo paMcanA pramukha thayAM hatAM. yuneskonI samitinA sabhya tarIke paNa temanI varaNI thaI hatI. emanI siddhio darzAve che ke buddhizakti, viSayanI jANakArI, maulika ciMtana vageremAM teo kevAM tejasvI hatAM ! haMsAbahenamAM mahilAonA haka mATenI jAgRti pUrepUrI hatI. tema chatAM mAtra mahilAonA pakSakAra jevI temanAmAM saMkucitatA nahotI ke mahilAone sadA anyAya thayA kare che evA bhUtanuM vaLagaNa nahotuM. teo mahilAonA prazno vize paNa svataMtra, svastha, taTastha, samatola ane udAramatavAdI vicAraNA dharAvanArAM hatAM. haMsAbahenanA pitAzrI sa2 manubhAI dIvAne vaDodarA rAjyanI ghaNI Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 vaMdanIya hRdayasparza moTI sevA karI hatI. vaDodarAmAM yunivarsiTInI sthApanA karavAnuM svapna mahArAjA sayAjIrAva gAyakavADe seveluM hatuM ane e mATe moTI rakama anAmata rAkhelI hatI, paraMtu emanA jIvanakALa daramiyAna yunivarsiTInI sthApanA thaI zakI nahi. bhAratane AjhAdI maLyA pachI vaDodarAmAM mahArAjA sayAjIrAva yunivarsiTInI sthApanA thaI zakI ane e yunivarsiTInA prathama vAIsa cAnselara thavAnuM mAna ane sadbhAgya zrImatI haMsAbahena mahetAne prApta thayuM e paNa suMdara suyoga gaNI zakAya. haMsAbahene bhAratanI yunivarsiTIomAM prathama mahilA vAIsa cAnselara thavAnuM mAna paNa prApta karyuM. potAnA pitAnuM ane potAnA mahArAjAnuM kAryakSetra prApta thatAM haMsAbahene niSThApUrvaka ane kAryadakSatApUrvaka nava varSa sudhI yunivarsiTIne vAisa cAnselara tarIke ghaNI mahattvanI sevA ApIne e yunivarsiTIne bhAratanI agragaNya yunivarsiTIomAM sthAna apAvyuM ane videzamAM paNa ene ghaNI moTI khyAti apAvI. emaNe gRhavijJAna (Home Science)no vibhAga zarU karAvyo ane bIjA paNa keTalAka navA viSayo yunivarsiTImAM dAkhala karAvyA. haMsAbahene A rIte zikSaNa ane sAhityanA kSetre je mahattvanI kAmagIrI bajAvI tenI kadararUpe alhAbAda yunivarsiTIe ane sayAjIrAva yunivarsiTIe temane DI.liTa.nI mAnada padavI ApI hatI. taduparAMta bhArata sarakAre temane 1959nA varSamAM prajAsattAka dine "padmabhUSaNa'no IlkAba Apyo hato. haMsAbahene sayAjIrAva yunivarsiTInA vAIsa cAnselara tarIke eka mahattvanuM kAma e karyuM ke caMdravadana mahetAne vijhiTiMga prophesara tarIke nimaNUka ApI. caMdravadana mahetA oNla inDiyA reDiyomAMthI nivRtta thayA hatA. teo ekalA, taraMgI svabhAvanA ane rakhaDatA rAma hatA ! nATakanA e jiniyasa hatA. lekhana uparAMta vAMcana, pravAsa ane anubhavanI dRSTie teo ghaNA samRddha hatA. AvI vyaktiono samAjane, sAhitya ane zikSaNanA kSetrane lAbha vadhu maLe e daSTie emane koIka yunivarsiTImAM kaMIka sthAna ApavuM joIe. paraMtu satata bhramaNazIla svabhAvanA caMdravadana ema kAyamane mATe eka sthaLe baMdhAI jAya evA nahotA. ramaNalAla desAI ane umAzaMkare haMsAbahenane kaheluM ke "caMdravadanane tamAre kAyama mATe khIle bAMdhavAnI jarUra Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haMsAbahena mahetA 327 che. tamArI yunivarsiTImAM tamAre e kevI rIte karavuM teno rasto tame zodhI kADho.' haMsAbahene evo sarasa upAya zodhI kADhyo ke caMdravadana jIvananA aMta sudhI sayAjIrAva yunivarsiTInA thaIne rahyA. haMsAbahene caMdravadanane vijhiTiMga prophesara tarIke nimaNUka ApI. yunivarsiTInI hosTelamAM manubhAI mahetA haoNlamAM (A manubhAI mahetA haoNla te haMsAbahena mahetAnA pitAzrInI yAdamAM haoNsTelane apAyeluM nAma) uparanA mALe eka svataMtra, alAyado khaMDa ApavAmAM Avyo ane yunivarsiTImAM evI rItano TharAva thayo ke caMdravadana mahetA jIve tyAM sudhI e rUmamAM rahI zake. vaLI emanA adhyApanakArya mATe paNa samayanuM koI baMdhana rAkhavAmAM AvyuM nahi. jyAre icchA thAya tyAre agAuthI jANa karIne varga laI zake. pIeca.DI.nA vidyArthIone mArgadarzana ApI zake. bahAragAma ke videza javA mATe temane koI rajA-arajI karavAnI rahe nahi, kAraNa ke vijhiTiMga prophesara tarIkenI emane nimaNUka ApavAmAM AvI hatI. Ama haMsAbahene je rasto kADhyo ethI caMdravadanane potAne, sayAjIrAva yunivarsiTIne ane gujarAtI sAhityane ghaNo lAbha thayo. A bAju DaoN. jIvarAja mahetA gAMdhIjInA aMgata tabIba banyA hatA. emaNe gAMdhIjInI varSo sudhI sevA karI hatI. jIvananI uttarAvasthAmAM DaoN. jIvarAja mahetA tabIbI vyavasAya karatAM sakriya rAjakAraNamAM vadhu rasa levA lAgyA hatA. 1960mAM jyAre gujarAtanA svataMtra rAjyanuM nirmANa thayuM tyAre enA prathama mukhyamaMtrI DaoN. jIvarAja mahetA thayA hatA. emaNe e pada upara rahI potAnI vahIvaTI kuzaLatAthI gujarAta rAjyanI ghaNI sArI sevA karI hatI. 1987mAM emanuM avasAna thayuM te pachI haMsAbahena muMbaImAM AvIne potAnAM saMtAno sAthe rahyAM tyAre esInI uMmare pahoMcelAM haMsAbahena jAhera jIvana ane jAhera saMparka sameTI laI ekAMtapriya banI vAMcana-mananamAM potAno samaya pasAra karavA lAgyAM. pachIthI to tabiyatanI pratikULatA paNa rahevA lAgI. haMsAbahenanAM jIvananAM aMtima varSo zAMtimAM pasAra thayAM hatAM. zakti anusAra prApta thatA jAhera jIvanano jema AnaMda che tema jAhera jIvanamAMthI sadaMtara nivRtta thaI zAMta, ekAMtapriya jIvana jIvavAno paNa eka vizeSa Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 vaMdanIya hRdayasparza prakArano AnaMda hoya che. haMsAbahene ubhaya prakAranA AnaMdano saMtarpaka anubhava karyo hato. bhAratanAM A suvikhyAta sannArInA jIvanamAMthI ghaNAMne preraNA maLI rahe ema che. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ke. pI. zAha jAmanagaranA pIDha rAjakIya netA ane udAradila, vayovRddha samAjasevaka zrI kAntilAla pI. zAhanuM 1992nA DisembaramAM amadAvAdamAM 86 varSanI vaye avasAna thayuM. teo potAnA kAntilAlanA nAma karatAM ke. pI. zAhanA nAmathI vadhu jANItA hatA. jAmanagara jillAmAM phakta "ke.pI." eTalA be akSara ja emanI oLakhANa mATe pUratA hatA. keTalAMka varSa pahelAM emano patra Avelo, paraMtu patramAM saranAmuM nahotuM lakhyuM eTale huM javAba lakhI zakyo na hato. teo maLyA tyAre kahyuM : "ke. pI. zAha, jAmanagara' eTaluM lakho to paNa patra mane maLI jAya." sva. ke. pI. zAhanI suvAsa keTalI moTI haze te ATalI nAnI vAta parathI paNa samajAya. sva. ke. pI. zAhanuM jIvana eTale mAnavatAnI suvAsathI sabhara jIvana. kuzAgra buddhi, kuzaLa vaTIvaTI zakti, dIrdhadaSTi, tIvra smaraNazakti, vepAra-udyoganI UMDI samaja, sAhityavAMcanano zokha, rAjakIya pravAhono talasparzI abhyAsa, mIThAzabharyA saMbaMdho sAcavavAnI kaLA, svopArjita dhana sanmArge vAparavAnI bhAvanA, bhaktiparAyaNatA, adhyAtmarasikatA, mUdubhASitA, paragajupaNuM ane hAtha nIcenAM mANaso sAthe paNa premabharyo vyavahAra vagere guNothI emanuM jIvana maghamaghatuM hatuM. sva. ke. pI. zAha lIMbaDInA vatanI hatA. emano janma lIMbaDImAM thayo hato. tyAre emanI kauTuMbika Arthika sthiti sAdhAraNa hatI. prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa lIMbaDImAM laI teo bhAvanagaranI zAmaLadAsa kaoNlejamAM joDAyA hatA. tyAMthI grejyueTa thayA pachI nokarI mATe teo muMbaI AvIne rahyA hatA. eka khAnagI peDhImAM kArakuna tarIke emaNe potAnI kArakirdInI zarUAta karI hatI. paraMtu temAM potAnI buddhizakti ane pramANikatAthI teo sArI pragati karatA rahyA hatA. taka maLatAM teo vyavasAya arthe jAmanagara AvIne rahyA. tyAM temanI caDatI thatI gaI. vakhata jatAM emaNe potAno svataMtra vyavasAya vikasAvyo. Arthika unnati ghaNI sArI thaI ane pachI to Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 vaMdanIya hRdayasparza jAmanagarane ja emaNe potAnuM vatana banAvI dIdhuM. jAmanagaranA samAjajIvana sAthe teo ekarUpa thaI gayA. sva. ke. pI. zAhane pahelavahelAM meM joyelA 1953mAM aliyAbADAmAM. jAmanagara pAse aliyAbADA nAmanA gAmamAM darabAra gopALadAsa mahAvidyAlaya taraphathI gujarAtI viSayanA adhyApakonuM saMmelana hatuM. sva. DolararAya mAMkaDa yajamAna hatA. huM ane mArAM patnI gujarAtI viSayanA adhyApaka tarIke A saMmelanamAM bhAga levA gayAM hatAM. ke. pI. zAha aliyAbADAnA darabAra gopALadAsa mahAvidyAlayanA (gaMgAjaLA vidyApIThanA) eka TrasTrI hatA. e saMsthAnI sthApanAmAM emano mukhya phALo hato. e saMmelanamAM ke. pI. zAha amane maLyA te vakhate jUnI oLakhANa nIkaLI. ke. pI. zAha AjhAdI pUrvenA samayamAM muMbaImAM luhAra cAlamAM rahetA hatA. mArA sasarA zrI dIpacaMdatribhovanadAsa zAha tyAre prinsesa sTrITamAM rahetA hatA. teo baMne gADha mitro hatA. teo sAthe maLIne muMbaImAM sAmAjika kAryo karatA hatA. pachI dhaMdhArthe ke. pI. zAha muMbaI choDIne jAmanagara jaIne vasyA. e vAtane varSo thaI gayAM eTale ke. pI. zAha amane to kyAMthI oLakhe? aliyAbADAmAM A amArA kauTuMbika saMbaMdhano ullekha tAjo thatAM ke. pI. zAhane ghaNo AnaMda thayo. jAmanagara AvavA mATe emaNe amane bahu ja Agraha karyo ane potAnI gADImAM amane teo jAmanagara laI gayA. ame emanA ghare traNeka divasa rahyA. jAmanagara badhe pharyA. taduparAMta okhA, dvArakA, mIThApura vagere sthaLe pharavA mATe paNa amane sagavaDa karI ApI. ene lIdhe amAro A pravAsa smaraNIya banI gayo hato. A vAtane paNa pachI to varSo vItI gayAM. paraspara saMparka paNa dhIme dhIme chUTI gayo. 1987nA phebruArImAM eka divasa savAranA mArA para phona Avyo : "jAmanagarathI zrI ke. pI. zAha ahIM AvyA che, tamane maLavA mAge che. tamArA ghare kyAre Ave ?' meM kahyuM, "ke. pI. zAha to amArA vaDIla che. mAre emane maLavA AvavuM joIe." paNa ke. pI. zAhano Agraha mAre ghare ja AvavAno hato. meM samaya Apyo. teo mAre ghare AvI pahoMcyA. meM Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke. pI. zAha 331 kahyuM ke, "ghaNAM varSo thaI gayAM eTale Apane yAda nahi hoya, paraMtu I.sa. 1953mAM ame jAmanagaramAM ApanA ghare rahyAM chIe. sADAtraNa dAyakA jeTalI e jUnI vAta che." ane Akho saMdarbha kahyo; muMbaInA emanA jUnA divasonI paNa yAda apAvI. A jANIne ke. pI. zAhane bahu ja AnaMda thayo. kauTuMbika nAto pharI tAjo thayo. ke. pI. zAhe tyAra pachI kahyuM, "huM khAsa to Avyo chuM tamane abhinaMdana ApavA mATe. huM tamAruM "prabuddha jIvana" niyamita vAMcuM chuM. tamArA lekhomAM viSayanI sArI chaNAvaTa hoya che. tame jaina dharma vize paNa navA navA viSayo pasaMda karI tenA para bahu UMDANathI je lakho cho tevuM koI jaina sAmayikomAM jovA maLatuM nathI.' meM kahyuM, 'paNa amArA bhUtapUrva maMtrI zrI cImanalAla cakubhAI rAjadvArI viSayo para sarasa lekho lakhatA hatA. huM evA viSayo para lakhato nathI e mArI truTi che. rAjakAraNa mArA rasano ke abhyAsano viSaya nathI. cImanabhAInI vAta judI hatI. tyAranuM rAjakAraNa paNa juduM hatuM.' emaNe kahyuM, "tame rAjadvArI viSayo para abhyAsa karIne lakhatA hota to paNa huM tamane salAha Apata ke evA viSayo para lakhIne tamArI kalamane bagADavAnI jarUra nathI. cImanalAla cakubhAI amArA lIMbaDInA vatanI hatA. mArA karatAM uMmaramAM sAteka varSa moTA. teo rAjakAraNanA mANasa hatA. sarasa lakhatA. paNa have pahelAM jevuM rAjakAraNa rahyuM nathI. bhraSTAcAra, gaMdavADa, khaTapaTa, hiMsA eTalAM badhAM vadhI gayAM che ke meM pote rAjakAraNamAMthI ghaNAM varSathI nivRtti laI lIdhI che. have to rAjakAraNanI mane sUga caDe che. eTale tame je viSayo para lakho cho te ja barAbara che. huM to khAsa tamane abhinaMdana ApavA eTalA mATe Avyo chuM ke cImanalAla cakubhAInA avasAna vakhate meM dhAryuM hatuM ke have "prabuddha jIvana' baMdha thaI jaze. gaMbhIra ciMtanAtmaka viSayo upara lakhavuM e sahelI vAta nathI. kadAca thoDo vakhata koI calAve paNa kharuM, paNa mAnada sevA tarIke ATalAM varSathI tame niyamita prabuddha jIvana calAvatA rahyA cho ethI mane bahu AnaMda thAya che." ke. pI. zAha sAthe pachI to muMbaI, jAmanagara ane gujarAtanA samAjajIvananI ghaNI vAto thaI. emanA vAtsalyabhAvano eTalo sarasa Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 vaMdanIya hRdayasparza amane anubhava thayo ke ame paNa emanAM saMtAnonI jema temane "bApujI' kahIne bolAvavA lAgyAM. ke. pI. zAhano dara varSe eka-be vakhata muMbaImAM AvIne rahevAno niyama. emanAM eka putrI raMjanabahena amadAvAdamAM rahe, bIjAM putrI ramIlAbahena muMbaImAM rahe. RtunI anukULatA ane tabiyatane lakSamAM rAkhI ghaNokharo vakhata jAmanagaramAM putra araviMdabhAI sAthe rahe ane pachI amadAvAda, muMbaI Ave. jayAre muMbaI Ave tyAre mAre ghare pote ja AvavAno Agraha rAkhe. ATalA moTA mANasa chatAM jarA paNa moTAI varatAvA na de. nirAMte bese ane ghaNA anubhavo kahe. jAmanagaramAM jaIne vasavATa karyA pachI Arthika dRSTie nizcita thatAM ke. pI. zAhe jAhera pravRttiomAM sakriya bhAga levAnuM cAlu karyuM hatuM. tyAre to jAmanagaranuM dezI rAjya hatuM. AjhAdI pachI dezI rAjayonuM vilInIkaraNa thatAM saurASTra rAjyamAM DhebarabhAInA vakhatamAM ke. pI. zAha eka yuvAna tejasvI kAryakartA tarIke jhaLakavA lAgyA hatA. ke. pI. zAhanI vahIvaTI zakti ane sUjhano paricaya to lokone vadhu sArI rIte tyAre maLyo hato ke jyAre temaNe 1953thI 1956 sudhI jAmanagaranI nagarapAlikAnA pramukha tarIke jAmanagara zaherane vikasAvavAmAM saMgIna kArya karyuM. tyAra pachI saurASTranA kSetramAMthI samagra gujarAtanA rAjakAraNamAM temano praveza thayo ane I. sa. 1966thI 1968 sudhI gujarAta esa. TI. sTeTa TrAnsapaoNrTa nigamanA adhyakSa tarIke temaNe kAma karyuM. emaNe potAnA A sattAkALa daramiyAna gujarAtanA esa.TI. vyavahArane zista, samayapAlana tathA nAnAM nAnAM gAmaDAMo sudhI esa. TI.ne pahoMcADavI, dUradUranAM nagaro ane tIrthasthaLo vacce sIdhI esa.TI. sevA dAkhala karavI tathA vepArI kunehathI esa.TI.ne sArI kamANI karatI karI devI - A badhAMne lIdhe zrI ke. pI. zAhano vahIvaTa ghaNo vakhaNAyo ane samagra bhAratanAM tamAma rAjyonI esa.TI. sevAmAM gujarAtanI esa.TI. sevAnI kAmagIrI sauthI caDhiyAtI gaNAI. zrI ke. pI. zAhe tyArapachI rAjyamAM phAInAnsa kaoNrporezananA adhyakSa tarIke ane tyAra pachI TekSaTAila kaoNrporezananA adhyakSa tarIke ghaNI saMgIna sevA ApI hatI. rAjakAraNanA kSetre zrI ke. pI. zAha 1972mAM saurASTramAM Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke. pI. zAha 333 dhroLa-joDiyA vibhAgamAMthI koMgresanA sabhya tarIke vidhAnasabhAnI cUMTaNI jItIne dhArAsabhya tarIke joDAyA hatA. Ama rAjakAraNamAM temanI eka pIDha agraNI kAryakartA tarIke gaNanA thavA lAgI hatI. samagra jAmanagara jillAmAM emanuM varcasva ghaNuM moTuM rahyuM hatuM. paraMtu lagabhaga sittera varSanI vaye emaNe rAjakAraNamAMthI acAnaka nivRtti laI lIdhI ane jIvananA aMta paryata rAjadvArI maMca sAthe koI nAto rAkhyo nahi. zrI ke. pI. zAhe rAjakAraNamAMthI nivRtti lIdhI paNa pachIthI emaNe potAnAM zeSa varSo lokasevAnA kSetre saMgIna ane sakriya kAryo karavAmAM gALyAM. teo potAnA ke. pI. zAha ceriTebala TrasTa taraphathI jAmanagara jillAmAM judA judA sthaLe netrayajJonuM ane sarvaroga nidAnayajJanuM Ayojana karavA lAgyA. dareka kempamAM teo jAte hAjara rahetA. vaLI temaNe jAmanagaramAM judI judI saMsthAone vikasAvavAmAM tathA keTalIka navI saMsthAonI sthApanAmAM, keLavaNInA kSetre, tabIbI kSetre ane dharmakSetre ghaNuM sarasa kArya karyuM. jAmanagaramAM vRddhAzrama, AyurvedanuM saMzodhana kendra, kaoNmarsa koleja, derAsara ane upAzraya vagerenI sthApanAmAM emaNe sakriya phALo Apyo. temano badho ja samaya A rIte lokasevAnAM kAryomAM sArI rIte pasAra thato rahyo. rAjakAraNa e to jANe jIvanamAM eka svapnanI jema AvyuM ane gayuM. eno emane raja mAtra paNa aphasosa rahyo nahoto. balake pote rAjakAraNamAMthI veLAsara nivRtta thaI gayA ene teo potAnA jIvananuM moTuM sadbhAgya samajatA hatA. jIvananAM chellAM thoDAMka varSothI zrI ke. pI. zAha lekhananI pravRtti tarapha vaLyA hatA. zrImad rAjacaMdrano temanA upara ghaNo moTo prabhAva hato ane AtmasiddhinA AdhAre "Atmadarzana' nAmanI eka pustikA emaNe pragaTa karI hatI. taduparAMta samAjanI sthApanA ane enA ghaDataranAM paribaLo vize mArge aitihAsika kALanI dRSTie emaNe keTaluMka maulika tarkayukta ciMtana karyuM hatuM. praznottararUpe lakhavAnuM emane vadhu phAvatuM hatuM. emanI A pustikA mATe meM Amukha paNa lakhI Apyo hato. thoDA vakhata pahelAM emaNe navakAra maMtra vize pAThazALAnA vidyArthIone rasa ane samaja paDe e dRSTie ane saraLa zailIe praznottararUpe eka nAnI paricaya-pustikAnuM lekhanakArya karyuM hatuM. emaNe amadAvAda jaIne mane e lakhANa mokalI ApyuM hatuM ane emAM yathAyogya Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 vaMdanIya hRdayasparza sudhAravadhArA karIne meM e pAchuM mokalyuM teno harSa pragaTa karato AbhArapatra mane amadAvAdathI maLI gayo hato. zrI ke. pI. zAhanuM ciMtana maulika, vyavasthita, muddAsaranuM, saraLa bhASAmAM ane atyaMta spaSTa rahetuM. jIvananI uttarAvasthAmAM AvuM lekhanakArya karavAmAM teo atyaMta AnaMda anubhavatA rahyA hatA. A nimitte chellAM keTalAMka varSothI amArI vacce niyamita patravyavahAra thato raheto hato. 1953mAM jAmanagara gayA pachI tyAM pharI javAno avasara amane kyAreya prApta thayo nahoto. chellAM pAMceka varSamAM ke. pI. zAhe traNa-cAra vAra amArAM vyAkhyAno jAmanagaramAM goThavyAM hatAM. paraMtu dareka vakhate kaMIka kAraNa AvI paDatAM chellI ghaDIe te baMdha rahyAM hatAM. 1982nA oNkTobara mahinAmAM pU. zrI pradyumnavijayajI mahArAje jAmanagaranA cAturmAsa daramiyAna haribhadrasUrikRta "yogazataka'nI vAcanAno kAryakrama rAkhyo hato. A kAryakramamAM bhAga levA mATe huM ane mArA patnI jAmanagara gayAM hatAM. lagabhaga cAlIsa varSa pachI jAmanagara bIjI vAra javAnuM amAre prApta thayuM hatuM. jAmanagara jaIe eTale mu. zrI ke. pI. zAhano saMparka karyA vagara rahIe nahi. emane khabara ApI eTale tarata ja emaNe potAnA DrAivarane amAre tyAM mokalyo. ame maLyA, potAne tyAM na UtaravA mATe temaNe mane Thapako Apyo. paNa vAcanAnI dRSTie bIjAonI sAthe amAre rahevuM joIe te kAraNe ame samajAvyuM. chevaTe bhojana to sAthe ja levAno Agraha emaNe rAkhyo. vAcanA pachI sAMje samaya maLato temAM zrI ke. pI. zAha sAthe ghaNI vAto thaI hatI. emaNe rAjakAraNamAMthI nivRtti zA mATe lIdhI enI paNa vAta thaI. eka jamAnAmAM zrI ke. pI. zAha saurASTranA rAjakAraNamAM eka agraNI hatA. paraMtu zrImatI indirA gAMdhInA sattAkALa daramiyAna indirA gAMdhIe zrI ke. pI. zAhane keTalIka gerarItio karavA mATe Teliphona karyo. eTale ke. pI. zAhe e vAtano spaSTa inkAra karI dIdho. ene pariNAme indirA gAMdhInI sAthenA temanA saMbaMdho bagaDyA. ethI indirA gAMdhIe sarakArI amaladAro dvArA emane trAsa ApavAnuM cAlu karyuM. ethI ke. pI. zAhane lAgyuM ke rAjakAraNamAM divase divase nANAMno bhraSTAcAra vadhato jAya che. AMTIghUMTIo thatI jAya che, gerarItio AcaravAmAM Ave che, paisA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 ke. pI. zAha ApIne pakSapalaTo karAvavAmAM Ave che. A badhuM jotAM pote nakkI karyuM ke rAjakAraNane have kAyamane mATe tilAMjali ApavI. jo indirA gAMdhIne ke. pI. zAhe bhraSTAcAramAM sahakAra Apyo hota to gujarAtamAM ane kendramAM teo ghaNA moTA sattAsthAne pahoMcI zakyA hota. paraMtu evI khoTI rIte moTAM sattAsthAna meLavavAnI temaNe lAlasA rAkhI nahi, eTaluM ja nahi paNa rAjakAraNanuM kSetra choDyA pachI rAjakAraNIno saMparka paNa choDI dIdho. zrI ke. pI. zAhamAM mAnavatAno guNa ghaNo moTo hato. potAnA AMgaNe AvelA koI paNa garIba mANasanI vAta teo pUrI zAMtithI sAMbhaLatAM ane darekane yathAyogya madada karavA mATe tatpara rahetA. zrI ke. pI. zAhanI mAnavatAnuM uttama udAharaNa to e ke teo potAnA gharamAM nokaracAkarone paNa svajananI jema rAkhatA. ame emanA ghare najare joyuM hatuM ke emanA nokaracAkaro paNa 'bApujI' "bApujI' kahIne emano paDyo bola jhIlavA mATe hamezAM tatpara rahetA. jAmanagaranI dariyAnI havA potAne mAphaka na AvavAne kAraNe dara varSanI jema teo Disembara-jAnyuArImAM amadAvAdamAM emanAM dIkarIne ghare jatA. paraMtu tyAM eka divasa paDI javAthI, vRddhAvasthAne lIdhe tAva Avyo ane tabiyata vadhu bagaDatAM emaNe 86 varSanI vaye deha choDyo. - sva. ke. pI. zAhanA mRtadehane amadAvAdathI jAmanagara laI javAmAM Avyo. emanA aMtima darzana mATe "anasUyAgRha' nAmanA emanA nivAsasthAne aneka mANaso AvyA hatA. emanI smazAnayAtrAmAM saurASTranA vizeSataH jAmanagara jillAnA judA judA kSetranA ghaNA agraNIo sahita seMkaDo mANaso joDAyA hatA. ke. pI. zAhanI suvAsa keTalI badhI hatI tenI pratIti e karAvatI hatI. ke. pI. zAhanA svargavAsathI ame to pitAtulya eka vAtsalyamUrtine gumAvyAnuM duHkha anubhavyuM. prabhu emanA AtmAne zAMti Apo ! Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 padmavibhUSaNa DaoN. uSAbahena mahetA bhArata sarakAre DaoN. uSAbahena mahetAne padmavibhUSaNano ilakAba svataMtratAnI suvarNajayaMtI prasaMge ApIne emanuM yogya gaurava to karyuM ja che, paNa sAthe sAthe sa2kA2e pote potAne paNa gaurava apAvyuM che. DaoN. uSAbahena mahetAne svataMtratAnI suvarNa jayaMtInA avasare A ilakAba maLyo che te samayocita ane gauravapUrNa gaNAya. uSAbahene AjhAdI pUrve jelajIvana bhogavyuM hatuM ane pachIthI paNa rASTrabhaktinA kAryamAM saMniSThAthI lAgelAM rahyAM che e paNa eTalA ja AnaMda ane gauravanI vAta che. sarakAre pacAsa varSe paNa kadara karI e moTA saMtoSanI vAta che. mArI jema keTalAkane ema avazya lAgyuM haze ke uSAbahenane A ilakAba ghaNo vahelo maLavo joIto hato. sarakAra sArA avasaranI rAha jotI hatI ema kahevA karatAM uSAbahene e mATe kaMI prayatno nathI karyA ema kahevuM ja vadhu yogya che. uSAbahenanuM e sadbhAgya che ke svataMtratAnI suvarNajayaMtI jovA teo vidyamAna rahyAM che. uSAbahenanI saraLa, niHsvArtha, nirdabha, niSThAvAna prakRtino paricaya emAMthI maLI rahe che. AvuM sanmAna maLe toya zuM ane na maLe toya zuM ? - evo ja udAra, samatvayukta pratibhAva emano rahyo che. huM evA keTalAka mitrone oLakhuM chuM ke jeoe potAnA jIvanano ghaNo moTo bhoga dezanI AjhAdI mATe Apyo hovA chatAM svAtaMtrya sainikanuM pramANapatra meLavavA mATe paNa teoe arajI karI nathI, to te mATenA bhaththAnI ke relavemAM erakaMDizana klAsamAM mitrane sAthe laIne maphata pravAsa ka2vAnI (ke tevA pravAsa karAvavA dvArA kamANI karavAnI) to vAta ja zI ? 'koI paNa prakAranA badalAnI apekSA vinA ame mAtRbhUmi mATe balidAna ApyuM hatuM. eno AnaMda e ja amAre mATe ilakAbarUpa che.' AvuM evA svAtaMtrya sainiko pAsethI sAMbhaLIe chIe tyAre harSa-romAMca anubhavIe chIe ane tyAre ema lAge ke gAMdhIjIno AtmA haju paNa keTalAMkanAM haiyAMmAM vaselo che. DaoN. uSAbahena mahetAnuM nAma to meM 1942nI laData vakhate pahelI vAra Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmavibhUSaNa DaoN. uSAbahena mahetA 337 sAMbhaLyuM hatuM. koMgresa reDiyo para emano avAja sAMbhaLyo hato. teo pakaDAyAM ane emane sajA thaI e samAcAra tyAre chApAmAM vAMcyA hatA. paraMtu uSAbahenane rUbarU maLavAnuM to 1948mAM emanA ghare thayeluM. emanA vaDIlabaMdhu DaoN. caMdrakAnta mahetA gujarAtI viSayanA adhyApaka. 1948mAM bI.e.nI parIkSAmAM uttIrNa thaI meM gujarAtI viSaya sAthe ema.e.no abhyAsa cAlu karyo tyAre DaoN. caMdrakAnta mahetA paNa, bIjA adhyApako sAthe, amArA varga letA. te vakhate vidyArthIne kaMI mArgadarzana joItuM hoya to teo potAne ghare bolAvatA. operA hAusa pAse lakSmI bilDiMgamAM emanuM saMyukta kuTuMba rahe. e vakhate uSAbahenane maLavAno prasaMga prApta thato. 1970mAM muMbaI yunivarsiTImAM gujarAtI vibhAganI sthApanA thaI. e vibhAganA adhyakSa tarIke yunivarsiTIe mArI nimaNUka karI hatI. e vakhate meM rajisTrAra zrI cidambaramane pUchyuM mAre kayA rUmamAM besavAnuM che? to emaNe jaNAvyuM ke "tamAre Do. uSAbahena mahetAnA rUmamAM besavAnuM che, kAraNa ke uSAbahenano DipArTamenTa have sAMtAkrujha khAte kAlinA kempasamAM khaseDavAmAM Avyo che." Ama, muMbaI yunivarsiTImAM joDAtAM ja uSAbahenanA rUmamAM besavAnuM maLyuM ethI mane ghaNo AnaMda thayo. ene huM mAruM sadbhAgya mAnuM chuM. pachI to uSAbahenane yunivarsiTInI ghaNI miTiMgomAM maLavAnuM thatuM, sAthe kAma karavAnuM thatuM. uSAbahena sAtheno paricaya yunivarsiTIne nimitte vadhu gADha thayo. pachI to aMgata rIte paNa teo amArA kuTuMbanA sarva sabhyo sAthe vaDIla svajana jevAM banI rahyAM. uSAbahena mahetAno janma 1920nA mArcamAM surata jillAmAM sarasa nAmanA gAmamAM thayo hato. emanA pitA hariprasAda mahetA nyAyAdhIza eTale sarakArI karmacArI. emanAthI AjhAdInI laDatamAM bhAga na levAya. paNa kuTuMbanAM badhAM sabhyo laDatanA raMge raMgAyelAM hatAM. sarasa eTale dariyAkinArA taraphanuM gAma. jyAre aMgreja hakumate mIThA para karavero nAkhyo tyAre gAMdhIjIe dAMDIyAtrA kADhelI ane e kAyadAno bhaMga karelo. uSAbahenanAM dAdImAe dariyAnuM pANI hAMDAmAM lAvI, cUle garama karI emAMthI mIThuM pakAvI, pote sarakArI kALA kAyadAno bhaMga karyo e vAte anahada AnaMda anubhavelo. AvuM vAtAvaraNa A kuTuMbanuM hatuM. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 vaMdanIya hRdayasparza - lokajAgRti mATe gAMdhIjIe surata jillAmAM eka gAmamAM eka zibira yojelI. tyAre kizorI uSAbahena gAMdhIjIne maLavA gayelAM. satyAgrahamAM emane bhAga levo hato. paraMtu gAMdhIjI emanI sAthe bolyA nahi, kAraNa ke maunavAra hato. paNa hAthanA izArAthI gAMdhIjIe nA pADI kAraNa ke uSAbahene khAdI paherelI nahi. pachI bIje divase khAdInAM vastro dhAraNa karIne uSAbahena gayAM tyAre gAMdhIjIe emanI sAthe sarasa vAta karI hatI. satyAgrahamAM joDAvuM hoya to gAMdhIjIe zarata mUkI ke AjIvana brahmacarya pALavuM paDaze; apariNIta rahevuM paDaze. uSAbahene e zarata kabUla karelI. A chokarIo bahu nAnI che - emane evuM AkaruM vrata na apAya, ema gAMdhIjIne kahevAmAM AvyuM tyAre gAMdhIjIe tevuM vrata na ApatAM lagna karavAnI chUTa ApelI, paNa e zarate ke pati khAdI paherato hoya ane lagnamAM koI dAyajo le nahi. paraMtu uSAbahena to pote lIdhelA brahmacaryanA vratamAM ja aDaga rahyAM. teo AjIvana apariNIta rahyAM. gAMdhIjInI bhAvanAne temaNe zobhAvI. gAMdhIjInI dezabhakti ane dharmabhAvanA sAthe teo otaprota banI rahyAM. uSAbahenanI zaikSaNika kArakirdI atyaMta tejasvI hatI. emanA pitA nyAyAdhIza hatA ane emanI badalI thatI, eTale uSAbahene prAthamika ane mAdhyamika zALAnuM zikSaNa kheDA, bharuca, muMbaI vagere sthaLe lIdhuM hatuM. kaoNlejanuM zikSaNa emaNe muMbaInI vilasana kaoNlejamAM lIdhuM hatuM. temaNe bI.e.mAM tattvajJAnano viSaya lIdho hato ane 1939mAM muMbaI yunivarsiTImAM prathama naMbare pAsa thayAM hatAM. tyAra pachI emaNe kAyadAzAstrano abhyAsa karyo ane 1941mAM teo elaela.bI. thayAM. emanA pitA nyAyAdhIza hatA eTale emanAM saMtAnone kAyadAzAstramAM rasa paDe e svAbhAvika che. uSAbahena bharUcanI zALAmAM abhyAsa karatAM hatAM tyAre koMgresamAM svayaMsevikA tarIke paNa joDAyAM hatAM. choTA saradAra tarIke jANItA bharUcanA zrI caMdulAla desAInI AgevAnI heThaLa prabhAtapherI, jhaMDAvaMdana, saraghasa, satyAgraha vagere je pravRttio cAlatI temAM bAlikA tarIke uSAbahena paNa sakriya bhAga letAM hatAM. emaNe potAnAM saMsmaraNomAM noMdhyuM che ke polIsano lAThImAra thAya to paNa dhvajane nIce paDavA na devAya. "jhaMDA UMcA rahe hamArA', athavA "calAva lAThI, calAva IMDA, jhUka na sakegA amArA jhaMDA jevA pokAro Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmavibhUSaNa DaoN. uSAbahena mahetA 339 karatAM karatAM teo dareka potAnA jhaMDA sAthe AgaLa vadhatAM. eka vakhata eka chokarI behoza banIne paDI gaI ane enA hAthamAMno jhaMDo nIce paDI gayo. emAM to jhaMDAnuM apamAna ane polIsano vijaya thayo kahevAya. ema na thavA devuM hoya to have zuM karavuM? uSAbahene caMdubhAIne upAya sUcavyo ke hAthamAM jhaMDA rAkhavAne badale amAro gaNaveza ja jhaMDAnA raMgano karI nAMkho. tarata khAdInA tAkA levAyA. sapheda, kesarI ane lIlA raMganI khAdImAMthI vastro evI rIte banAvAyAM ke te jhaMDA jevA lAge. have lAThImAra thAya to paNa polIsa jhUMTavI nahi zake ke pheMkI nahi de. e samayanA laData mATenA utsAhanI bharatI kizorakizorIomAM paNa keTalI badhI hatI te A prasaMga batAve che. laData mATe caMdulAla desAIe chokarAonI vAnarasenA taiyAra karI to uSAbahenanI bhalAmaNathI chokarIonI "mAMjArasenA paNa taiyAra karI. chokarAM polIsane hUpa hUpa kare to chokarIo myAMu myAMu kare. ekasAthe aneka chokarAMchokarI laData laDavAnA bhAvathI AvA pokAro karatA haze tyAre e dRzya hAsyajanaka nahi paNa zUratApreraka banI jatuM haze ! bI.e. thayA pachI uSAbahene ema.e.no abhyAsa muMbaI yunivarsiTImAM rAjayazAstra-Political scienceno viSaya laIne cAlu karyo hato, paraMtu te daramiyAna svataMtratAnI caLavaLa jora pakaDatI jatI hatI eTale emaNe abhyAsa choDI laDatamAM sakriya bhAga levAnuM cAlu karyuM. 1942nI 'hiMda choDo'nI laDatamAM uSAbahenanuM mahattvanuM kArya te gupta rIte koMgresa reDiyo'nI pravRtti calAvavAnuM hatuM. 1942nI caLavaLamAM gAMdhIjI, saradAra, naheru, maulAnA vagerene jelamAM pUravAmAM AvyA te vakhate bIjI-trIjI haroLanA ghaNA netAo bhUgarbhamAM cAlyA gayA. e badhAMnI pravRttinA ahevAla ekabIjAne pahoMcADavA mATe gupta patrikAo roja nIkaLatI ane ghare ghare pahoMcatI karavAmAM AvatI. enI sAthe A vAyaralesa TrAnsamizananI pravRtti paNa cAlu thaI. eka bhAIe vAyaralesa seTa banAvI Apyo. A kAryamAM DaoN. rAmamanohara lohiyA, azruta paTavardhana vagere paNa joDAyA. roja sAMje nizcita samaye reDiyo vAgato : "This is congress Radio, speaking somewhere in India from 42.34 meter.' Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34) vaMdanIya hadayasparza amArI kizorAvasthAmAM ame patrikAo vaheMcavA jatA ane rAtanA reDiyo paNa sAMbhaLatA. yaravaDAnI jelamAM bApu sAthe rahelA mahAdevabhAI desAI jyAre avasAna pAmyA, tyAre briTiza sarakAre e samAcAra dabAvI dIdhA. chApAmAM e vize kazuM AvyuM nahi paNa koMgresa reDiyoe e samAcAra meLavIne prasArita karyA tyAre chApAvALAone khabara paDI hatI. pachI e samAcAra chApAMomAM chapAyA hatA. reDiyonI A pravRttimAM bAbubhAI, viThThalabhAI, caMdrakAntabhAI, moTavAnI vagere joDAyA hatA. dara dasa-paMdara divase teo jagyA badalatA ke jethI polIsa pakaDI na zake. chevaTe pArekhavADImAMthI emane pakaDavAmAM AvyAM hatAM. emAM uSAbahenane cAra varSanI ane emanA moTAbhAI caMdrakAntabhAIne eka varSanI sajA thaI hatI. emane pUnAnI yaravaDA jelamAM rAkhavAmAM AvyAM. A badhA anubhavo romaharSaNa hatA. bhAratamAtA mATe ullAsapUrvaka bhoga ApavAnI tamannA gAMdhIjIe dezanA karoDo lokomAM jagAvI hatI. uSAbahene potAnA jelanA anubhavo paNa noMdhyA che. pote pAMjarAmAM saMtAIne jelanA adhikArIone kedIonI gaNatarImAM kevI thApa khavaDAvI hatI enuM paNa rasika bayAna emAM vAMcavA maLe che. uSAbahena cAra varSa jelamAM gALIne chUTyAM ane ghare AvyAM tyAre emane joIne emanAM bA raDI paDyAM hatAM. cAra varSa jelamAM kAMkarIvALA roTalA khAIne uSAbahenanI tabiyata khalAsa thaI gaI. emanuM zarIra gaLI gayuM hatuM. emanI pAcanazakti bagaDI gaI hatI. "AvuM pAtaLuM nAjuka zarIra e to briTiza sarakAranI bheTa che' ema teo haLavI rIte kahe che. emanuM zarIra pharI kyAreya vaLyuM nahi. kRzakAya uSAbahenanuM naitika baLa eTaluM moTuM che ke AvI kAyA chatAM temaNe sevAnuM satata kArya niSThApUrvaka karyA karyuM. - 1946mAM uSAbahena jelamAMthI chUTyAM. dezane AjhAdI maLI te pachI emaNe potAnuM lakSa adhyayana-adhyApana tarapha rAkhyuM. teo ema.e. thayAM ane muMbaImAM vilasana kaoNlejamAM tattvajJAna ane tarkazAstranA adhyApikA tarIke kAma zarU karyuM. 1947thI 1949 sudhI e kArya karyA pachI eka varSa mATe teo rAjakoTanI dharmendrasiMhajI kaoNlejamAM adhyApikA tarIke kAma karI AvyAM. muMbaI pAchAM AvIne emaNe "mahAtmA gAMdhIjInI sAmAjika ane rAjakIya Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padmavibhUSaNa DaoN. uSAbahena mahetA 341 vicArasaraNI' e viSaya para pIeca.DI.nI DigrI mATe mahAnibaMdha lakhyo. tyAra pachI teo muMbaI yunivarsiTInA rAjyazAstranA vibhAgamAM adhyApikA tarIke joDAyAM. ahIM emanA vibhAganA DaoN, Alubahena dastura sAthe gADha paricaya thayo. pachI to Alu bahena ane uSAbahena baMne ghaNI yunivarsiTIonI ane yunivarsiTI grAnTsa kamizananI samitiomAM sAthe ja hoya. yunivarsiTInA kSetre traNa dAyakA jeTaluM emanuM adhyApanakArya bahu saMgIna rahyuM che. muMbaI yunivarsiTI uparAMta anya yunivarsiTIomAM paNa teo pIeca.DI.nAM mArgadarzaka tarIke kArya patAM rahyAM hatAM. muMbaI yunivarsiTImAM adhyApikA tarIke joDAyA pachI amerikAmAM abhyAsa karavA mATe 1953-54nI phula brAITa ziSyavRtti mATe temanI pasaMdagI thaI hatI. temaNe e varSomAM amerikAnI kornela yunivarsiTImAM rAjyazAstrano abhyAsa karyo hato. gAMdhIjInI bhAvanAne custapaNe anusarI alpasaMkhya vidyamAna vyaktiomAM uSAbahena eka mukhya gaNAya. temanI gAMdhIsmAraka nidhinA pramukhapade varaNI thaI e sarvathA yogya ja thayuM. teo niyamita maNibhuvanamAM jaI potAnI sevA ApatAM rahyAM. emane potAne managamatuM kArya maLI gayuM. eka mizanarInI jema teo A kArya karatAM rahyAM. - uSAbahenanA gharamAM zuddha gujarAtI bhASAnuM vAtAvaraNa. emanA vaDIla baMdhu DaoN. caMdrakAntabhAI gujarAtI viSayanA adhyApaka. eTale zuddha saMskArI gujarAtImAM bolavuM, lakhavuM emanA kuTuMba mATe sahaja, uSAbahena rASTrabhASA pracAra samitinA kAryamAM joDAyelAM. hiMdImAM kovidanI parIkSA prathama naMbare pasAra karelI. eTale hiMdI upara paNa emanuM eTaluM ja prabhutva. hiMdI sAhityanA vAMcanano emane zokha paNa kharo. vaLI vilasana kaoNleja ane yunivarsiTImAM adhyApikA tarIke aMgrejImAM vargo levAnA. eTale iMgliza bhASA para emanuM eTaluM ja prabhutva, Ama lekhanakArya karavA mATe tathA vyAkhyAna ApavA mATenuM traNa bhASA upara prabhutva bahu ochI vyaktiomAM jovA maLe. uSAbahena jarA paNa AyAsa vinA, sahaja rIte A traNe bhASAmAM bolatAM lakhatAM rahyAM che e emanA bhASA-sAmarthyanI pratIti karAve che. paheraveza, khAnapAna, raheNIkaraNImAM sAdAI ane svabhAvamAM saraLatA, Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 vaMdanIya hRdayasparza laghutA ane nikhAlasatA e uSAbahenanAM vyaktitvanAM lakSaNo thoDA paricaya paNa mANasane jaNAyA vagara rahe nahi. teo haMmezAM khAdInI sapheda sADI ja paheratAM rahyAM che. uSAbahenane basamAM jatAM, TekSImAM jatAM, kyAMka page cAlIne pahoMcI jatAM koI saMkoca nahi. koI kAryakrama mATe nimaMtraNa maLyuM hoya to potAne teDI javA mATeno Agrahanahi. potAnI meLe paNa pahoMcI jAya. sabhAmAM maMca para sthAna meLavavA ke AgalI haroLamAM besavA mATe Agraha nahi, tevI vRtti paNa nahi. pAchaLa besavAmAM koI kSobha nahi. badhuM saraLa ane sahaja. e mATe mAThuM lAge nahi, to pachI koI vyavasthApakane pako ApavAno ke kaTAkSa karavAno prazna ja kyAMthI hoya? A badhA guNo gAMdhIjInI vicArasaraNIthI raMgAyelI vyaktinA jIvanamAM svAbhAvika rIte vikaselA hoya ja. zAstrIya saMgIta uSAbahenanI eka zokhanI pravRtti rahI che. teo rAgarAgiNInAM jANakAra che ane have joke mahAvaro ghaNo ocho thaI gayo che to paNa sitAravAdana e emanI eka priya pravRtti rahI che. uSAbahene ThIka ThIka lekhanakArya paNa karyuM che. emaNe potAnA adhyayanaadhyApananA viSayone lakSamAM rAkhI "lokazAhI zA mATe?", "pakSo zA mATe?", "bhAratanA rAjakIya pakSo", "rASTrapatinI kAmagIrI" vagere vize paricaya-pustikAo lakhI che. A uparAMta emaNe "gavarmenTa enDa dha gavanDa', koMgresa rUla ina baoNmbe' "kauTilya ane tenuM arthazAstra', "amara zahIdo', gAMdhIjI', 'vizvanI mahAna vibhUtio' jevAM pustako paNa lakhyAM che je aitihAsika dRSTie khUba mahattvanAM che. uSAbahenanI anekavidha saMniSTha, sabhara sevAbhAvI pravRttio ane emanuM samagra jIvanakArya anekane mATe preraNArUpa banI rahe evuM che. AvI vyaktiothI samAja ujjavaLa rahe che ane ApaNe dhanyatA anubhavI zakIe chIe. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA (I.sa. 1894-1979) eTale jaina sAhitya-saMzodhananA kSetre vIsamI sadImAM thaI gayelI eka virala vibhUti. jemaNe kaoNleja ke yunivarsiTInI kakSAe prAkRta-ardhamAgadhIno viSaya nahoto lIdho chatAM kaoNleja ane yunivarsiTInI kakSAe e viSayanuM adhyApanakArya karyuM hatuM, jeo pote pIeca.DI. thayA nahotA chatAM pIeca.DI.nA vidyArthIonA mArgadarzaka banyA hatA ane Di.li.nI DigrI mATe nirNAyaka (repharI) banyA hatA; jemaNe sitterathI vadhu graMtho ane eka hajArathI vadhu lekho lakhyA hatA; jeo raNajitarAma suvarNacaMdraka, sAhitya pariSadanuM pramukhasthAna ke vibhAgIya pramukhasthAna ke orienTala kaoNnpharansanuM pramukhasthAna ke prAkRta-ardhamAgadhI vibhAganuM pramukhasthAna adhikArapUrvaka prApta karI zakyA hota; paraMtu mAna-satkAra ke evAM pado mATe haMmezAM niHspRha ane alipta rahyA hatA, tathA e mATe kyAreya AyAsa karyo nahoto ke AkAMkSA sevI nahotI, evA pro. hIrAlAlabhAIe potAnuM samagra jIvana satata Arthika saMgharSonI vacce vidyAvyAsaMgane mATe saMpUrNapaNe samarpita karI dIdhuM hatuM. mAtra jaina sAhitya ja nahi, itara sAhityano ane sAhityetara viSayono emano abhyAsa ghaNo UMDo hato. emanI pratibhA evI bahumukhI hatI ke koI paNa viSayamAM emane acUka rasa paDe ja ane evA viSaya para pote uccastarIya lekha lakhI zake. emanuM sAhitya vAMcatAM Azcarya thAya ke aho, emaNe keTalA badhA viSayonuM keTaluM badhuM vAMcyuM che! pAne pAne emaNe saMdarbho ApyA ja hoya. ATaluM badhuM emaNe kyAre vAMcyuM haze ? evo prazna thAya. emanI sAthe koI paNa viSayanI vAta karIe to jANe mAhitIno strota vahevA lAge. emAM paNa emanI cIvaTa ane cokasAI eTalI badhI ke ApaNe e mATe emanA upara saMpUrNapaNe AdhAra rAkhI zakIe. mAruM e sadbhAgya rahyuM che ke emanA ghaniSTha saMparkamAM AvavAnI mane taka maLI che ane emanI pAse Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u44 vaMdanIya hRdayasparza mane pitAtulya vAtsalya anubhavavA maLyuM che. - hIrAlAlabhAInuM nAma pahelI vAra meM sAMbhaLyuM hatuM. 1944mAM. e varSe meTrikanI parIkSA ApIne muMbaInI seMTa jheviyarsa kaoNlejamAM vinayana zAkhAnA prathama varSamAM huM joDAyo hato ane rahevA mATe zrI mahAvIra jaina vidyAlaya (govAliyA TeMka, muMbaI)mAM dAkhala thayo hato. vidyAlayamAM mArI bAjumAM rUmamAM bipInacaMdrabhAI nAmanA vidyArthI hatA. sarakhA rasanA viSayone kAraNe emanI sAthe mAre maitrI thaI hatI. huM prathama varSamAM hato ane teo ema.e. thayA pachI Rgvada para pIeca.DI.no abhyAsa karatA hatA. e vakhate teo mane makAnanI agAzImAM rAtane vakhate laI jaIne AkAzanA tAratnakSatronI oLakha karAvatA ane darekanI khAsiyata samajAvatA. (emaNe ApelI nakSatronI jANakArI Aje paNa vismRta thaI nathI.) keTalAka tArAnakSatronAM darzana mATe ame aDadhI rAte UThIne agAzImAM jatA ke jyAre pUrvAkAzamAM eno udaya thavAno hoya. bipInacaMdrabhAI pAsethI tyAre jANavA maLeluM ke emanA pitAzrI hIrAlAla kApaDiyA moTA lekhaka che ane sUratanI ema.TI.bI. kaoNlejamAM ardhamAgadhInA prophesara che. hIrAlAlabhAIne pahelI vAra mATe maLavAnuM thayuM 1951mAM. tyAre huM mArA pArasI mitra mInu desAI sAthe sUrata gayo hato ane viSNuprasAda trivedI, vijayarAya vaidya, mohanalAla pArvatIzaMkara dave, kavayitrI yosnAbahena zukla, pro. je. TI. parIkha, naTavaralAla vImAvALA (mALavI), DaoN. ratana mArzala, ganI dahIMvALA vagerene maLavA sAthe hIrAlAlabhAIne paNa maLyo hato. tyAra pachI 1960thI 1970nA gALAmAM sUrata aneka vAra javAnuM ane emane maLavAnuM thayuM. mArA eka vaDIla mitra zrI bAbubhAI (hIrAcaMda) kesarIcaMdanI sAthe jeTalI vAra pravAse-tIrthayAtrAe nIkaLIe teTalI vAra amAro pahelo mukAma sUratanA gopIpurAmAM hoya. teo devacaMda lAlabhAI pustakoddhAra phaMDanA eka mukhya kAryakartA hatA ane mane e saMsthAnAM prakAzanomAM rasa hato eTale amArI vacce uMmaramAM ghaNo taphAvata hovA chatAM amArI maitrI sadhAI hatI. sUratIonA khAnapAnanA zokhamAM bAbubhAIne savAramAM dUdhanI tAjI malAI khAvAno zokha paNa kharo. bAbubhAI sAthe sUratamAM hoIe tyAre savAranA UThIne tApIkinAre pharavA Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana jaIe, pachI malAI khAvA jaIe ane pachI emanI sAthe emanA samavayaska mitra hIrAlAlabhAIne maLavA emanA ghare jaIe. tyArathI hIrAlAlabhAI sAthe mAro paricaya vadhyo hato. A paricaya vadhu gADha thayo 1963-64mAM, prAkRta 'kuvalayamALA' graMthanA nimitte. pa.pU. AnaMdasAgarasUrisAgarajI mahArAjanA eka ziSya pU. zrI hemasAgarasUrie udyotanasUriSkRta prAkRta 'kuvalamALA'no gujarAtImAM anuvAda karyo hato. mULa gAthAo, vAkyo pramANe anuvAda barAbara thayo che ke nahi tathA gujarAtI bhASA, vAkyaracanA vagerenI dRSTie barAbara che ke nahi e saLaMga tapAsI ApavAnuM kAma emaNe mane soMpyuM hatuM. muMbaImAM teo hatA tyAre kAma cAlu kareluM. pachI emanuM cAturmAsa sUratamAM hatuM. e vakhate tyAM gopIpurAmAM nemubhAInI vADInA upAzraye cAturmAsa daramiyAna huM jato ane cArapAMca divasa rokAto. A graMthanI prastAvanA lakhI ApavAnuM mahArAjazrIe hIrAlAlabhAIne soMpeluM, eTale huM jyAre jyAre sUrata jAuM tyAre tyAre hIrAlAlabhAIne rojeroja maLavAnuM thatuM. A graMthanA nimitte ane samAna rasa lIdhe amAro paraspara paricaya ghaNo gADha thayo hato. teo tyAre gopIpurAmAM kAyastha mahollAmAM rahetA hatA. hIrAlAlabhAIno janma 28mI julAI 1894nA roja (vi.saM. 1950nA aSADha vada agiyAranA divase) sUratamAM thayo hato. emanA pitAnuM nAma rasikadAsa ane mAtAnuM nAma caMdAgaurI hatuM. teo sUratamAM tyAre nANAvaTamAM rahetA hatA. 345 rasikadAsane pAMca saMtAno hatAM, traNa dIkarA ane be dIkarI. emAM sauthI moTA te hIrAlAla. bIjA be dIkarA te maNilAla ane khuzamanabhAI. be dIkarIo te nayanasukha ane zAntAbahena. rasikadAsanAM pAMce saMtAno bahu tejasvI hatAM. saddabhAgye hIrAlAlabhAInI janmakuMDaLI emanAM svajano pAsethI maLI che. bhaviSyamAM koIne A kuMDaLInA AdhAre emanA jIvanano abhyAsa karavo hoya to te upayogI thaI zake e AzayathI eka dastAvejI mAhitI tarIke A kuMDaLI ApI che. hIrAlAlabhAIno janma rohiNI nakSatramAM thayo hato. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 vaMdanIya hRdayasparza za, ke, 3. gu. zu. 1 2 muM.rA. 2 caM (A grahonA aMza A pramANe che : sUrya-12, caMdra-13, maMgaLa-2, budha1, guru-2, zukra-9, zani-26, rAhu-11) rasikadAsanA pitA te varajadAsa ane emanA pitA te dullabhadAsa. emanI peDhInAM nAma A pramANe che : rasikadAsa > varadAsa - dullabhadAsa >> harakizanadAsa - gulAbacaMda - jhaverazA - kasturazA >> lakhamIzA. rasikadAsanA vaDavAo IsavIsananI aDhAramI sadImAM bhAvanagarathI sUrata vepArArthe AvIne vaselA. A vaDavAonA paNa vaDavAo mULa uttara gujarAtamAM pATaNanA vatanI hatA. teo vaiSNava dharma pALatA hatA. teo sthaLAMtara karatA karatA kAThiyAvADamAM AvelA. tyAMthI keTalAka sUrata AvIne vaselA. emanI jJAti dazA dizAvaLa hatI. A jJAtinA keTalAka sabhyo jaina dharma pALatA ane keTalAka vaiSNava dharma. teo vacce roTI-beTIno vyavahAra raheto. emanI jJAti pATaNa, bhAvanagara, sUrata, muMbaI vagere zahero ane AsapAsanAM gAmomAM patharAyelI rahI che. dullabhadAse vepArArthe sUratamAM AvIne nANAvaTamAM vasavATa cAlu karelo. dullabhadAsanA putra varajadAsanA jIvanamAM eka ghaTanA evI banI ke jethI teo vaiSNava maTIne jaina banI gayA hatA. eka vakhata sUratanA potAnA gharanA vADAmAM khodakAma karatAM dhAtunI eka nAnI jinapratimA nIkaLI. pote vaiSNava hatA eTale A pratimAnuM zuM karavuM te vize vicAra karatAM chevaTe evo nirNaya Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana 347 lIdho ke pratimAne tApI nadImAM padharAvI devI. teo pratimA laIne nadIe gayA. nadInA saheja UMDA pANImAM jaIne pratimA jAte padharAvavI joIe eTale kinAre eka joDa kapaDAM mUkI teo nadImAM UtaryA. kamara sudhInA pANImAM jaIne temaNe prArthanA karIne pratimA padharAvI. tyAra pachI teo pAchA pharatA hatA tyAre lAgyuM ke potAnA dhotiyAmAM koI patharo bharAI gayo che. emaNe e hAthamAM laIne joyuM to pelI pratimA ja hatI. pratimA pote evI cIvaTapUrvaka pANImAM padharAvI hatI ke dhotiyAmAM bharAI jAya evI koI zakyatA nahotI. eTale emane A ghaTanAthI Azcarya thayuM. pratimA hAthamAM laI pharI teo UMDA pANImAM gayA ane pratimA cokasAIpUrvaka Aghe padharAvI. pachI pANImAM pAchA pharatA hatA tyAM pharIthI emane lAgyuM ke dhotiyAno cheDo kheMcAya che. pratimA pAchI to nahi AvI hoya ne ? pANImAM hAtha nAkhIne vastu bahAra kADhI to emanA Azcarya vacce e ja pratimA jovA maLI. be vakhata AvuM banyuM ethI va2jadAsa ekadama vicAre caDhI gayA. have pratimA padharAvavI ke nahi tenI vimAsaNa thaI. chevaTe ema nirNaya karyo ke koInI salAha laIne pachI pratimA padharAvavI. ghare AvIne emaNe badhAMne vAta karI. badhAMno evo mata paDyo ke koIka jaina sAdhu mahArAjane pUchIne pachI e kahe tema karavuM ke jethI manamAM vahema na rahI jAya. bIje divase varajadAsa pratimA laIne pAsenA upAzrayamAM eka jaina sAdhu bhagavaMta pAse gayA. vigata jANIne sAdhu mahArAje kahyuM ke 'evuM anumAna thAya che ke tamArA makAnanA AgaLanA koIka mAlikomAMthI koIkane tyAM gharaderAsara haze ane teoe koIka ApattinA prasaMgamAM pratimAne jamInamAM bhaMDArI dIdhI haze. A akhaMDita pratimA naminAtha bhagavAnanI che. tamArA hAthe jamInamAMthI bahAra AvI che ane tame ene nadImAM be vakhata padharAvavA chatAM e tamArI pAchaLa AzcaryakA2ka rIte AvI che eTale emAM koI saMketa lAge che. pratimAne tamAruM ghara choDavuM nathI.' ghaNuM maMthana karyA pachI varajadAse nirNaya karyo ke potAnA makAnamAM gharaderAsara (gRhacaitya) karAvavuM ane tyAM jinapratimAnI vidhisara pratiSThA karAvavI. e pramANe nirNaya karIne emaNe jinapratimAnI pratiSThA karAvI. emanA kuTuMbe jaina dharma aMgIkAra karyo. A ghaTanA pachI jema jema caDatI thatI gaI tema tema uttarottara jaina dharmamAM emanI zraddhA dRDha thatI gaI. emanA putra rasikadAsane Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 vaMdanIya hRdayasparza to A jaina dharma janmathI ja vArasAmAM maLyo hato. teo niyamita jinamaMdire pUjA karavA jatA ane gharaderAsaramAM paNa pUjAvidhi karatA. teo roja upAzraya jatA, vyAkhyAna sAMbhaLatA, sAmAyika, pratikramaNa karatA. paMjAbakesarI zrI vijayavallabhasUri sAthe emane gADha saMbaMdha rahyo hato. rasikadAsanA A dhArmika saMskAra hIrAlAlabhAImAM AvyA hatA. teo pUjA karavA jatA, sAmAyika, pratikramaNa karatA, navakArazI-covihAra karatA. abhakSyano emaNe tyAga karyo hato. vaLI teo to jaina zAstro ane siddhAntonA sArA jANakAra thaI gayA hatA. teo navapadajInuM dhyAna dharatA. uvasaggaharanA jApamAM emane akhUTa zraddhA hatI. rasikadAsanuM kuTuMba saMskArI ane dharmaparAyaNa hatuM. sUratamAM emano kApaDano vepAra hato. nANAvaTamAM emanI kApaDanI dukAna hatI. kApaDanA emanA vepArane kAraNe emanI aTaka kApaDiyA thaI gaI hatI. enI pahelAM emanI aTaka zI hatI te jANavA maLatuM nathI. paraMtu "zAha", "mahetA" athavA "paTaNI" aTaka hovAno saMbhava che ema emanAM kuTuMbIjano kahe che. aMgrejonA Agamana pUrve lokomAM aTakanuM bahu mahattva nahotuM. rasikadAsanI Arthika sthiti madhyama kakSAnI thaI gaI hatI. emano kApaDano vepAra jematema cAlato hato. AthI ja emaNe potAnA traNe tejasvI dIkarAone potAnA kApaDanA vyavasAyamAM na joDatAM, muMbaI mokalIne kaoNleja ane yunivarsiTInuM zikSaNa apAvIne tyAMnA zikSaNakSetramAM mokalyA hatA. emanI banne dIkarIo meTrika sudhI bhaNI hatI, je e jamAnAmAM asAdhAraNa ghaTanA gaNAtI. IsavIsananI ogaNIsamI sadInA uttarArdhamAM ane vIsamI sadInA pUrvArdhamAM, samagra bhAratamAM keLavaNInI paddhati Aje jevI che tevI ekasarakhI nahotI, aMgrejoe muMbaI, kalakattA ane madrAsamAM 18pa7mAM yunivarsiTIonI sthApanA karIne briTiza hakUmatanA pradezamAM ekasarakhI aMgrejI paddhatinI keLavaNI dAkhala karI, paNa te mukhyatve moTAM zahero pUratI tyAre maryAdita rahI hatI. judAM judAM dezI rAjyomAM judI judI keLavaNInI paddhati hatI. gujarAtamAM tyAre be prakAranI zALAo hatI : gujarAtI varnAkyulara phAInalanA prakAranI ane hAIskUla tathA meTrikyulezananA Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana 349 prakAranI. gujarAtI cAra dhoraNa sudhInI zALA te prAthamika zALA hatI. 'dhoraNa'ne badale 'copaDI' zabda tyAre vaparAto, jema ke 'pahelI copaDI', 'bIjI copaDI' ityAdi, kAraNa ke mukhya pAThyapustaka para e rIte 'pahelI copaDI', 'bIjI copaDI' ema chapAtuM. cAra dhoraNa pachI je vidyArthIone hAIskUlamAM bhaNavA javuM hoya teo temAM dAkhala thatA. je vidyArthIone hAIskUlamAM bhaNavA na javuM hoya ane AgaLa bhaNavuM hoya teone mATe bIjAM traNa ke pAMca varSano abhyAsakrama raheto. temAM iMgliza bhASAno viSaya raheto nahi. evI zALAone gujarAtI varnAkyulara phAinala kahevAmAM AvatI. ghaNIkharI chokarIo ane keTalAMka chokarAMo A phAinala sudhInI keLavaNI letAM. aMgrejI keLavaNI sAta dhoraNa sudhInI rahetI. sAtamuM dhoraNa te meTrika. pahelAM traNa dhoraNanI zALAo miDalaskUla tarIke oLakhAtI. evI zALAo 'eMglo-varnAkyulara' (e.vI. skUla)' tarIke oLakhAtI. zahero ane moTAM gAmomAM evI e.vI. skUlo uttarottara vadhatI jatI hatI. e jamAnAmAM meTrikanI parIkSA eTalI sahelI nahotI. vaLI badhAM zaheromAM meTrika sudhInuM zikSaNa ApavAnI vyavasthA nahotI. koI vidyArthI meTrika thAya eTale gAmamAM jANe moTo itihAsa sarjAto. meTrika thanAra vidyArthIonAM Thera Thera jAhera sanmAna thatAM. potapotAnI jJAti taraphathI meLAvaDA thatA ane phremamAM maDhIne chApelAM sanmAnapatra apAtAM. hIrAlAlabhAI bhaNavAmAM eTalA tejasvI hatA ke miDalaskUlamAM ane hAIskUlamAM emane ziSyavRtti maLI hatI. emaNe 1910mAM varnAkyulara phAinala ane meTrikyulezananI ema baMne parIkSA sAthe ApI hatI. ane baMnemAM sArA mArksa sAthe teo uttIrNa thayA hatA. e divasomAM karAMcIthI dhAravADa sudhIno vistAra muMbaI ilAkA tarIke oLakhAto. AkhA ilAkAmAM kaoNlejanuM zikSaNa traNa-cAra zaheromAM ja apAtuM ane temAM paNa mukhyatve muMbaImAM ja hatuM. AthI vidyArthIo muMbaImAM bhaNavA AvatA ane kaoNlejanI haoNsTelamAM ke sagAMne tyAM athavA rUma bhADe rAkhIne rahetA ane bhaNatA. hIrAlAlabhAI 1910mAM muMbaImAM elphinsTana kaoNlejamAM dAkhala thayA hatA. tyAre kaoNlejano cAra varSano abhyAsakrama hato : priviyasa, inTara, juniyara ane siniyarano. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza inTara ArTsanI parIkSAmAM sArA mArksa maLatAM hIrAlAlabhAIne ziSyavRtti maLI hatI. vaLI gaNitanA viSayamAM sauthI vadhu mArksa meLavavAne mATe emane 'kAmA prAijha' maLyuM hatuM. A prAijhane lIdhe ja teo gaNita jevo atyaMta kaThina viSaya bI.e.mAM paNa levA prerAyA hatA. 1914mAM teo gaNitanA viSaya sAthe parIkSAmAM beThA ane bI.e. onarsanI DigrI prApta karI. emAM paNa ghaNA sArA mArksa sAthe teo pAsa thayA ane AgaLa abhyAsa mATe ziSyavRtti maLI eTale ema.e.no abhyAsa jAte karavo paDato. taiyA2I thAya tyAre vidyArthIo agAuthI nAma noMdhAvIne parIkSA ApI zakatA. hIrAlAlabhAIne e taiyArI karatAM cAra varSa lAgyAM. 350 1918mAM gaNitanA viSaya sAthe hIrAlAlabhAI muMbaI yunivarsiTImAMthI ema.e. thayA. gaNitano viSaya eTalo kaThina gaNAto ke bI.e.mAM ja bahu ochA vidyArthIo e viSaya letA ane ema.e.mAM to ethI paNa ochA vidyArthIo rahetA. vaLI e viSayanA praznapatro eTalA agharA nIkaLatA ke keTalIka vAra to koI vidyArthI pAsa paNa na thaI zake. hIrAlAlabhAI ema.e. thayA e varSe gaNitanA viSayamAM pAsa thanAra phakta teo ekalA ja hatA. hIrAlAlabhAInA baMne bhAIo paNa bhaNavAmAM tejasvI hatA. emanA bhAI maNilAlabhAI phijhiksano viSaya laI bI.esasI.mAM ane ema.esasI.mAM prathama vargamAM prathama naMbare AvyA hatA. tyAra pachI emaNe e viSayanA prAdhyApaka tarIke kaoNlejamAM kArya karyuM hatuM. emaNe potAnA viSayamAM saMkhyAbaMdha saMzodhanalekho lakhyA hatA. hIrAlAlabhAInA bIjA bhAI khuzamanabhAI kemisTrInA viSaya sAthe bI.esasI.mAM ane ema.esasI.mAM prathama vargamAM prathama naMbare AvyA hatA. emaNe muMbaInI seMTa jheviyarsa kaoNlejamAM e viSayanA prAdhyApaka tarIke kArya karyuM hatuM. durbhAgye nAnI vaye teo avasAna pAmyA hatA. Ama kApaDanA vepArI rasikadAsanA traNe tejasvI putroe muMbaImAM AvI zikSaNanA kSetramAM kaoNlejanA prophesara tarIke kArya karyuM hatuM. hIrAlAlabhAI bI.e.nA chellA varSamAM abhyAsa karatA hatA tyAre ogaNIsa varSanI vaye, I.sa. 1913mAM (vi.saM. 1969mAM) vaizAkha vada Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 351 sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana terasanA roja emanAM lagna bhAvanagaranA, emanI dazA dizAvaLa jJAtinA zeTha zrI choTAlAla kalyANadAsanAM dIkarI indirAbahena sAthe thayAM hatAM. indirAbahenanI uMmara tyAre paMdara varSanI hatI. emano janma bhAvanagaramAM I.sa. 1898 (vi.saM. 1954mAM) mahA suda sAtamanA roja thayo hato. emanuM kuTuMba vaiSNava dharma pALatuM hatuM. indirAbahene nAnI vayamAM ja mAtApitA gumAvyAM hatAM. AthI emano uchera emanA moTA bhAI rAvasAheba vRMdAvana choTAlAla jAdava ane emanAM patnI sanmukhagaurInI chatrachAyAmAM thayo hato. indirAbahena bhaNavAmAM tejasvI hatAM. zALAmAM teo prathama naMbare AvatAM. emaNe aMgrejI trIjA dhoraNa sudhIno abhyAsa karyo hato. tera varSanI vaye emaNe bhAvanagaranA dazA dizAvaLa keLavaNI maMDaLa taraphathI yojAyelI nibaMdha spardhAmAM bhAga lIdho hato. nibaMdhano viSaya hato "mAbApanI chokarAMo pratyenI pharaja ane chokarAMonI mAbApa pratyenI pharaja'. A spardhAmAM emano nibaMdha sarvazreSTha gaNAyo hato ane emane prathama pAritoSika prApta thayuM hatuM. zALAmAM trIjA dhoraNa sudhIno abhyAsa karyA pachI indirAbahene ghare rahIne saMskRta bhASAno abhyAsa karyo hato. lagna pachI emaNe I.sa. 1917mAM potAnI jJAtinA e ja keLavaNI maMDaLa taraphathI yojAyelI nibaMdha spardhAmAM pote karelA khAsa pravAsanuM varNana' e viSaya para nibaMdha lakhI prathama pAritoSika meLavyuM hatuM. 1918mAM ema.e. thayA pachI hIrAlAlabhAIne muMbaInI vilasana kaoNlejamAM gaNitanA prAdhyApaka tarIke nimaNUka maLI hatI. e divasomAM zALA ane kaoNlejamAM adhyApaka tarIke nokarI karanAra mATe bI.TI. (AjanI bI.eDa.)nI DigrI pharajiyAta hatI. hIrAlAlabhAI pAse e DigrI nahotI. paraMtu arajI karanAra umedavAromAM temanA mArksa sauthI sArA hatA ane emano inTaravyu paNa evo sAro gayo hato ke kaoNleje yunivarsiTInI khAsa paravAnagI meLavIne bI.TI.nI DigrI vagara gaNitanA prAdhyApaka tarIke emanI nimaNUka karI hatI. kolejamAM nokarI maLatAM teo indirAbahena sAthe muMbaI rahevA AvyA hatA. bhUlezvaramAM bhagatavADImAM temaNe eka makAnamAM trIje mALe Dabala rUma Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3para vaMdanIya hRdayasparza bhADe rAkhI hatI. teo tyAMthI page cAlIne vilasana kaoNlejamAM jatA. e divasomAM teo koTa, penTa, TAI, bUTa, mojAM vagere paheratA. gharamAM paheraNa ane dhotiyuM paheratA. teo dhArmika vRttinA hatA eTale kaoNlejamAM jatAM pahelAM roja savAre nAhIne pAse AvelA ciMtAmaNi pArzvanAtha ke goDIjI pArzvanAthanA derAsare pUjA karavA jatA. savAranA zAka vagere lAvavAnuM kAma paNa jAte karatA. vilasana kaoNlejamAM bhaNAvyA pachI emaNe dhobItaLAva para AvelI sekanDarI TIcarsa TreniMga kaoNlejamAM gaNitanA prAdhyApaka tarIke kArya karyuM hatuM ane tyAra pachI be varSa e ja vistAramAM bAjumAM AvelI seMTa jheviyarsa kaoNlejamAM gaNitanA prAdhyApaka tarIke kAma karyuM hatuM. Ama 1918thI 1924 sudhI hIrAlAlabhAI gaNita viSayanA prAdhyApaka rahyA hatA. gaNitanA viSayamAMthI prAkRtanA viSaya tarapha hIrAlAlabhAI kevI rIte vaLyA e paNa eka rasika ghaTanA che. teo gaNitano viSaya kaoNlejamAM bhaNAvatA hatA te daramiyAna kuTuMbanA dharmasaMskAra tathA sAdhubhagavaMto sAthenA paricayathI emane jANavA maLyuM hatuM ke jaina zAstragraMthomAM gaNitAnuyoga nAmano vibhAga che. AthI e viSayamAM pravezavAnI emane sahaja ruci thaI. paraMtu e badhuM sAhitya to ardhamAgadhI bhASAmAM hatuM. AthI emaNe svabaLe ardhamAgadhI paNa zIkhavA mAMDyuM. daramiyAna emane evo vicAra paNa Avyo ke jaina gaNitAnuyoganI keTalIka vAto jo aMgrejImAM mUkavAmAM Ave to ghaNA loko sudhI, khAsa to e viSayanA vidvAno sudhI pahoce. AthI emaNe "Jain Mathematics' e viSaya para saMzodhanalekha taiyAra karavA mATe muMbaI yunivarsiTIne arajI karI. te maMjUra thaI ane emane risarca grAnTa maLI. AthI teo e viSayamAM pUrA manathI lAgI gayA ane thoDA vakhatamAM ja prAkRta bhASAnA rasiyA banI gayA. hIrAlAlabhAI kaoNlejamAM gaNitano viSaya bhaNAvatA hatA, paraMtu bI.e. ane ema.e.mAM e viSaya lenAra vidyArthIonI saMkhyA ghaNI ja ochI rahetI hovAne kAraNe prAdhyApaka tarIkenI nokarInI anizcitatA rahetI. vilasana kaoNlejanA yuropiyana prinsipAla pote gaNitanA viSayanA prAdhyApaka hatA. eTale emane hIrAlAlabhAI pratye sadbhAva hato. teo hIrAlAlabhAIne nabhAvatA. paraMtu pachI e nokarI choDavAno vakhata Avyo. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana 3pa3 alabatta tyAra pachI emane tarata bIje nokarI maLI gaI. paNa manamAM khAtarI thaI gaI ke AgaLa jatAM muzkelI Avaze. AthI emaNe potAnuM dhyAna prAkRta bhASA tarapha vALyuM. evAmAM pUnAnA bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdiranI jAherAta AvI. teone sarakAra taraphathI maLelI jaina dharmanI, ardhamAgadhImAM lakhAyelI hastapratonuM varNanAtmaka sUcIpatra taiyAra karAvavuM hatuM. e mATe hIrAlAlabhAIe arajI karI ane bI.e. tathA ema.e.mAM emano ardhamAgadhI viSaya na hovA chatAM emanI e viSayanI sajjatA joIne hastapratonA kAma mATe saMsthAe emanI nimaNUka karI hatI. bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdiramAM 1930thI 1936nA gALA sudhImAM thoDo thoDo vakhata muMbaIthI pUnA jaIne ane tyAM rahIne emaNe hastapratonuM kAma karavA mAMDyuM hatuM. e rIte teo badhuM maLIne sADA traNa varSa pUnAmAM rahyA hatA. tyAM emaNe e saMsthAnI jaina dharmanI saMskRta, prAkRta ane gujarAtImAM lakhAyelI Azare sADAtraNa hajAra hastapratonuM sUcIpatra (Descriptive Catalogue) taiyAra karI ApyuM. je e saMsthA taraphathI prakAzita thayeluM che. A rIte sADA traNa hajAra hastapratonAM pAnapAnAM emanA hAthamAM pharI gayAM. hastapratonI lipi vAMcavAnuM kAma ghaNuM zramabhareluM che. A kAma karavAthI, saMskRta ane prAkRta bhASAnI emanI sajjatA vadhatI gaI. emanuM zabdajJAna paNa vadhatuM gayuM. prAkRta bhASAno emaNe koI zaikSaNika saMsthAmAM vyavasthita abhyAsa karyo nahoto. e viSayamAM emaNe koI DigrI paNa meLavI nahotI. ema chatAM kuTuMbanA saMskAra, dRDha manobaLa, khaMta, utsAha, sUjhane abhyAsathI emaNe prAkRta-ardhamAgadhI bhASA para, asAdhAraNa prabhutva meLavI lIdhuM hatuM. emAM pUnAnA hastapratonA kAme ghaNI sahAya karI. prAkRta bhASA mATe emanI prIti eTalI badhI vadhI gaI ke ene mATe saMskRta zabda prAkRta' bolavAne badale "pAIya' zabda bolavo ane lakhavo emane vadhu gamato. pAIyamAM bolavuM ke lakhavuM e emane mana ramata vAta thaI gaI. emaNe prAkRta bhASAnuM vyAkaraNa lakhyuM ane eno zabdakoza paNa taiyAra karIne chapAvyo. A rIte gaNita uparAMta vyAkaraNa ane zabdakoza paNa emanA rasanA viSayo banI gayA. AgaLa jatAM emaNe "pAIpa (prAkRta) bhASA ane sAhitya' e nAmano graMtha lakhyo. emAM emaNe prAkRta bhASAnuM svarUpa, enA Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 vaMdanIya hRdayasparza prakAro ane emAM lakhAyelA sAhityano savigata paricaya Azare aDhIso peTAzIrSaka heThaLa Apyo che. - hIrAlAlabhAI ane indirAbahenanuM dAmpatyajIvana keTaluM madhura hatuM tenI pratIti to hIrAlAlabhAIe emanAM aMgrejI pustaka "The Students English Paiya Dictionary'nI arpaNa patrikA vAMcatAM thAya che. A pustaka emaNe indirAbahenane arpaNa karyuM che ane enI arpaNapatrikA prAkRta bhASAmAM lakhI che, je nIce pramANe che : paNAmapattimA-jIe majjha nANArAhaNammi sayayamaNegahA sugamattaNaM kaDaM tIe me dhammapadiNIe indirAe paNamijjhai sANandaM imo vijjatthiNo aGgila-pAiya saddakoso hIrAlAleNa siri rasikadAsa taNaeNa vIrasaMvacchare 2467 me nANa pazcamI vuvAre (4-12-40) rasikadAsanA traNe dIkarAo muMbaI rahevA gayA hatA. bIjI bAju sUratamAM emanI tabiyata sArI rahetI nahotI ane dukAna paNa barAbara cAlatI nahotI. AthI teo patnI sAthe muMbaImAM hIrAlAlabhAI sAthe rahevA AvI gayA. A bAju pUnAnA bhAMDArakara prAcyavidyA saMzodhana maMdiranuM kArya pUruM thaI jatAM ane Avaka baMdha thatAM hIrAlAlabhAI mATe pharI pAcho kuTuMbanA nirvAhano savAla gaMbhIra banI gayo hato. temAM mAtApitA sUratathI rahevA AvelAM. baMne nAnA bhAIo ane baMne bahenonAM lagnanA kharca thoDe thoDe vakhate AvelA. bIjA vyavahAro karavAnA AvatA. potAnAM saMtAnone bhaNAvavAno kharca hato. kamANI kaMI ja nahi ane kharca to vadhatA ja jatA hatA. mAthe devuM thatuM jatuM hatuM. AvI taMga paristhitimAM kAmakAja vagaranA hIrAlAlabhAI vAraMvAra nirAza thaI jatA. ema karatAM karatAM tanAva ane tIvra hatAzAne lIdhe teo mAnasika rIte bhAMgI paDavA lAgyA. temane narvasa brekaDAuna jevuM thaI gayuM hatuM. AvI mAnasika dazAmAM emanA viSama divaso pasAra thatA hatA. evAmAM eka divasa ApaghAta karavAno vicAra emanA manamAM AvI gayo. teo makAnanA kaTheDA upara caDhI paDatuM mUkavA jatA hatA tyAM emanuM satata dhyAna rAkhanAra emanAM patnI indirAbahene tarata pAse doDI jaI emanuM paheraNa kheMcIne nIce utAryA ane gharamAM laI AvyAM. tyAra pachI teo satata Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana hIrAlAlabhAInI saMbhALa rAkhavA lAgyAM ane sAMtvana ApavA lAgyAM. A mAnasika mAMdagI be varSa cAlI enI asara hIrAlAlabhAInA zarIra uparAMta emanI buddhizakti ane smaraNazakti upara thaI. kuTuMbIjanoe eka kuzaLa vaidyanA upacAra cAlu karyA. vaidya eka auSadhi dUdhamAM palALIne roja savAranA khAvA mATe ApI hatI. ema karatAM dhIre dhIre emanI mAnasika svasthatA vadhatI gaI ane smaraNazakti paNa pAchI AvavA lAgI. be varSane aMte teo pahelAMnA jevA ja svastha thaI gayA. smRtizakti barAbara sArI thaI gaI. tyAra pachI teo potAnuM lekhanakArya pahelAMnI jema ja vyavasthita rIte karavA lAgyA hatA. hIrAlAlabhAInAM cAre saMtAno bhaNavAmAM tejasvI hatAM. emane bhaNAvavAno kharca vadhato jato hato, paraMtu potAne koI nokarI maLatI nahotI. saMzodhanakArya mATe yunivarsiTI taraphathI mukarara karelI sahAya maLatI. paNa evI najIvI rakamamAMthI kuTuMbanuM bharaNapoSaNa kyAMthI thAya? evAmAM eka sagAnI bhalAmaNathI sUratanA eka mahilA vidyAlayamAM emane eka zikSaka tarIkenI nokarI maLI gaI eTale teo saparivAra sUrata AvIne rahyA. sUratamAM samaya maLato hovAthI emanI tathA indirAbahenanI lekhanapravRtti pharIthI cAlu thaI. IndirAbahenamAM lekhanazakti to hatI, paNa lagna pachI saMyukta kuTuMbanuM jIvana, sUrata, muMbaI, pUnA ema jude jude sthaLe ghara vasAvavuM, gharakAma karavuM, saMtAnone ucheravAM ane pati hIrAlAlabhAInI sArasaMbhALa rAkhavI tathA emanAM lakhANonI nakala karI ApavI, graMthomAMthI saMdarbho kADhI ApavA vageremAM emano samaya vaparAI jato. AthI teo khAsa kazuM lakhI zakelAM nahi, paraMtu sUrata AvavAnuM thayuM tyAra pachI emane keTaloka samaya maLavA lAgyo. e vakhate emaNe prAcIna ane arvAcIna samayanI strIono paheraveza" e viSaya upara sacitra pustaka taiyAra karyuM je 1939mAM prakAzita thayuM che. A pustaka vAMcatAM pratIti thAya che ke ATalA eka nAnA viSayano keTalo badho UMDo abhyAsa emaNe karyo che ! emAM keTalI badhI pAribhASika mAhitI emaNe ApI che, jemAMnI keTalIka to have kAlagrasta thaI gaI che. koI yunivarsiTInA pIeca.DI.nA zodhaprabaMdha jeTalI yogyatA A graMtha dharAve che. A graMtha pachI emanI lekhanapravRtti pharI zAnta thaI gaI, kAraNa ke emaNe Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3pa6 vaMdanIya hRdayasparza badho samaya hIrAlAlabhAInA lekhanakAryamAM sahAyarUpa thavAmAM ja samarpita karyo hato. mahilA vidyAlayanI nokarI ane lekhanakArya cAlatAM hatAM te daramiyAna ema. TI. bI. kaoNlejanA prAdhyApaka ane AcArya zrI ena. ema. zAhe hIrAlAlabhAImAM aMgata rasa lIdho. prAkRta bhASAmAM hIrAlAlabhAIe je saMgIna kArya karyuM tene pariNAme emane sUratanI ema. TI. bI. kaoNlejamAM AcArya zrI ena. ema. zAhe prAkRta-ardhamAgadhI viSayamAM prAdhyApaka tarIke nimaNUka apAvI. hIrAlAlabhAIe bI.e. ane ema.e.mAM prAkRtano viSaya lIdho nahoto ane yunivarsiTInA niyama mujaba to jemaNe bI.e. ane ema.e.mAM prAkRtano viSaya lIdho hoya te ja kaoNlejamAM e viSaya bhaNAvI zake. paraMtu hIrAlAlabhAIe prAkRta bhASAnA viSayamAM je saMzodhana lekho lakhyA hatA ane pUnAmAM e viSayamAM je saMgIna kArya karyuM hatuM te jotAM, emanI sajjatA ane yogyatAnI pratIti thatAM muMbaI yunivarsiTIe e viSayamAM emanI prAdhyApaka tarIke nimaNUka karavAnI apavAdarUpe chUTa ema. TI. bI. kaoNlejane ApI hatI. A ghaTanA paNa e vAtanI khAtarI karAve che ke teo je viSayano abhyAsa karatA temAM ghaNA UMDA UtaratA ane temAM lekhana-adhyayana karavAnI tathA adhyApana karAvavAnI yogyatA prApta karatA. hIrAlAlabhAIe pahelAM muMbaImAM gaNitanA viSayanA ane pachInAM varSomAM sUratamAM ema. TI. bI. kaoNlejamAM prAkRta-ardhamAgadhInA viSayanA prAdhyApaka tarIke kAma karyuM. A prAkRta bhASAno viSaya lenArA vidyArthIo paNa hamezAM ghaNA ja ochA rahyA che. AthI itara viSayonA prAdhyApakone jeTaluM kAma rahe teTaluM gaNita ke prAkRtanA prAdhyApakone na rahe. eTale hIrAlAlabhAIne pahelethI ja lekhana-vAMcana mATe ghaNo avakAza rahyo ane emanI ruci paNa e pramANe ghaDAtI rahI hatI. teo graMtho vasAvatA ke jethI jyAre je graMtha jovo hoya te tarata gharamAM hAjara hoya. emano graMthasaMgraha vizALa hato. teo savAre sADAnavathI dasa vAgyA sudhImAM jamI letA ane pachI vAMcavA-lakhavA besI jatA. ekasAthe ghaNAM pustakonA saMdarbha jovAnA hoya eTale teo palaMgamAM iskotaro rAkhI tenA para lakhatA ane potAnI AjubAju jarUrI pustako rahetAM. lekhanA viSaya pramANe pustako badalAtAM. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla sikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana 357 emanAM patnI ane saMtAno teo maMgAve te pustaka ke abharAI ke kabATamAMthI kADhI lAvatA. hIrAlAlabhAI sTIlanI TAMkavALA holDarathI, khaDiyAmAM te boLI boLIne lakhatA. teo bajAramAMthI lAla, bhUrI, kALI zAhInI TIkaDIo lAvI hAthe zAhI banAvIne moTA DiyAmAM bharI letA. temaNe jiMdagIbhara holDarathI ja lakhyuM che. inDipenanI zodha thayA pachI paNa temaNe holDarathI ja lakhavAnuM cAlu rAkhyuM hatuM. lakhatI vakhate teo pAse caNAdALiyA rAkhatA. lakhatAM thAka lAge tyAre vacce te khAI letA. lakhavA mATe teo navA korA kAgaLa anivArya hoya tyAre ja vAparatA. ekaMdare to gAMdhIjInI karakasaranI bhAvanAthI prabhAvita thayelA eTale chApelA kAgaLonI pAchaLanI korI bAjumAM potAnA lekha lakhatA. keTalIka vAra teo TapAlamAM AvelI nimaMtraNa-patrikAo ityAdinA korA hAMsiyAmAM muddA TapakAvI letA ane pina bharAvIne rAkhatA. e jamAnAmAM aMgrejImAM lakhAyelA saMzodhanalekho prakAzita karavA mATe mAtra gujarAta ja nahi, samagra bhAratamAM khAsa koI sAmAyiko nahotAM. bahudhA evA vidvadbhogya saMzodhanalekho yunivarsiTIonAM jarnalomAM chapAtA. yunivarsiTIomAM saMzodhana dAna (Research Grant)nI vyavasthA hatI. bhinna bhinna prakAranI ziSyavRttio paNa e mATe apAtI. prAkRta-ardhamAgadhI bhASA ane jaina sAhityanA viSayomAM aMgrejI bhASAmAM saMzodhanalekho lakhanAra vidvAno tyAre gujarAtamAM jUja hatA eTale e viSayamAM hIrAlAlabhAIne muMbaI yunivarsiTImAMthI ziSyavRtti ke saMzodhanadAna maLatAM. e mATe teo vividha viSayo taiyAra karatA. sUratanI ema. TI. bI. kaoNlejamAM teo bhaNAvatA hatA te daramiyAna tathA e kaoNlejamAMthI nivRtta thayA te pachI emaNe keTaluMka lekhanakArya muMbaI yunivarsiTInA upakrame karyuM hatuM. hIrAlAlabhAIe saMzodhanadAnanI yojanA heThaLa bhinna bhinna samaye nIce pramANe aMgrejImAM saMzodhanagraMtho taiyA2 karyA hatA, je yunivarsiTIe athavA anya koI saMsthAe prakAzita karyA hatA. (1) The Jain Mathematics, (2) Outlines of Paleography, (3) The Jain System of Education, (4) The Doctrine of Ahimsa in the Jain Canon, (5) Reconstruction Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 vaMdanIya hRdayasparza of Ardhamagadhi Grammar, (6) A History of the Canonical Literature of the Jains. muMbaI yunivarsiTIe hIrAlAlabhAIne vakhatovakhata saMzodhanadAna ApyuM hatuM. e darzAve che ke yunivarsiTInI e viSayanI samitine emanA saMzodhanakAryathI pUro saMtoSa thayo hato. emanuM saMzodhanakArya abhyAsaniSTha, pramANabhUta, taTastha ane nAnI nAnI jANavA jevI ghaNI badhI vigatothI sabhara hatuM. hIrAlAlabhAIe A rIte 1939thI 1949 sudhI ema. TI. bI. kaoNlejamAM prAdhyApaka tarIke kArya karyuM. temanI sajjatA evI hatI ke yunivarsiTIe pachIthI emanI pIeca.DI.nA gAiDa tarIke nimaNUka karI hatI. taduparAMta "spinjara skaoNlarazipa'nA repharI tarIke emanI nimaNUka karI hatI, je e divasomAM ghaNuM moTuM mAna gaNAtuM. yunivarsiTI prAkRta uparAMta saMskRta bhASAnA viSayamAM paNa ema.e.nI kakSAe parIkSaka tarIke emanI nimaNUka karatI hatI. zikSaNa kSetre teo kevuM ucca sthAna dharAvatA hatA te A badhI vigato uparathI joI zakAya che. - hIrAlAlabhAI dharmazraddhAvALA hatA. teo eka mahArAjazrIe batAvyA pramANe savArasAMja dhUpadIpa sAthe poNo kalAka anuSThAnapUrvaka maMtrajApa karatA. teo jaina dharma vize sArI jANakArI dharAvatA hatA eTale ghaNA badhA AcArya bhagavaMto ane muni mahArAjanA nikaTanA saMparkamAM AvyA hatA. teo sUratamAM nANAvaTamAM, muMbaImAM ane pharI sUratamAM gopIpurAmAM sAMkaDI zerImAM ane pachI kAyastha mahollAmAM rahyA hatA. eTale tyAM tyAM cAturmAsa arthe padhArelA AcArya bhagavaMto vagerene maLavAnuM thatuM. zeSakALamAM sUratamAMthI pasAra thatAM sAdhu-sAdhvIone paNa vaMdana karavA teo jatA. yuvAnInA divasomAM jaina dharma vizenI jANakArI mATe athavA pote kaMI lakhyuM hoya to te batAvavA mATe paNa muMbaImAM sAdhu-sAdhvIo pAse jatA. emane yuvAna vaye muMbaImAM kAzIvALA vijayadharmasUrIzvarajI sAthe gADha paricaya thayo hato. emanA be ziSyo te nyAyavizArada munizrI nyAyavijayajI tathA nyAyAvizArada munizrI maMgalavijayajI pAse hIrAlAlabhAIe jaina darzanano UMDo abhyAsa karyo hato. AthI hIrAlAlabhAI teone potAnA vidyAguru tarIke Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana 359 oLakhAvatA. A uparAMta zrI mohanalAlajI mahArAja, zrI dAnasUrijI mahArAja, zrI premasUrijI dAdA, nemisUrijI mahArAja, zrI AnaMdasAgarasUrijI (sAgarajI mahArAja), zrI vijayarAmacaMdrasUrijI mahArAja, zrI lAvaNyasUrijI mahArAja, zrI kastUrasUrijI mahArAja vagere sAthe tathA teonA ziSyo-praziSyo sAthe emane gADha saMbaMdha rahyo hato. vijayarAmacaMdrasUrijIe eka vAra emane kahyuM hatuM ke "tamArA jevA zAstrajJAtA to amArI pAse pATa upara zobhe. tame jo dIkSA levA taiyAra thAva to tamArA kuTuMbanA bharaNapoSaNanI javAbadArI saMgha pAse huM karAvI ApuM. e mATe eka lAkha rUpiyAnI rakama pahelAM apAvuM. paraMtu cAritramohanIya karmanA udayane kAraNe hIrAlAlabhAI dIkSA laI zakyA nahotA. ema. TI. bI. kaoNlejamAMthI nivRtta thayA pachI hIrAlAlabhAIe potAnA jIvananAM ghaNAM varSa sUratamAM rahIne svAdhyAya, saMzodhana, lekhana ityAdi prakAranA vidyAvyAsaMgamAM pasAra karyA hatAM. nokarI choDyA pachI AvakanuM koI sAdhana rahyuM nahotuM. lekhanamAMthI khAsa koI Avaka thatI nahi. lekhono puraskAra ApavAnI prathA tyAre nahivata hatI. temAM vaLI AvA saMzodhanalekho mATe puraskAranI apekSA rAkhavI ja vyartha hatI. e lekho kyAMka chapAya e ja enuM nAma hatuM. AthI hIrAlAlabhAI potAnI nahi jevI bacatamAMthI potAno jIvanavyavahAra calAvatA. navA navA graMtho kharIdIne vasAvavAno yuga have pUro thayo hato. potAnI pAsenA have binajarUrI thayelA graMtho pustakavikretAone ApIne badalAmAM navA graMtho levAnuM cAlu thayuM hatuM. hIrAlAlabhAInuM jIvana ekadama sAduM ane saMyamI hatuM. emAM emanAM patnI indirAbahenano uSmAbharyo sahakAra raheto. hIrAlAlabhAI kahetA ke "huM lakSmI (IndirAno eka artha lakSmI)pati hovA chatAM mAre ane lakSmIne kAyama bAramo caMdramA rahyo che." hIrAlAlabhAI hAthe dhoyelAM sutarAu khAdInAM sapheda paheraNa, dhotiyuM ane TopI paheratA. emano jIvanavyavahAra saMtoSapUrvaka cAlato. AvI nabaLI Arthika sthitimAM paNa emaNe dhana mATe kyAMya lolupatA ke lAcArI batAvI nathI. emanAM dIkarA-dIkarI sUrata bahAra nokarIe lAgI gayAM hatAM. eTale emanI javAbadArI ke ciMtA potAne mAthe rahI nahotI. AvA divasomAM paNa hIrAlAlabhAInI vidyAvyAsaMganI pravRtti yathAvata rahI Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 vaMdanIya hRdayasparza hatI. sUratamAM emane ghare jyAre jyAre huM gayo chuM tyAre A meM najare nihALyuM che. je divase koI lekha taiyAra thaI jAya te divase AnaMda AnaMda. roja savArathI teo lekhanakAryamAM lAgI gayA hoya. baporanA bhojana pachI paNa e cAlu hoya. sAMjanA cAra vAgyA pachI roja niyamita teo najIkanA koIka upAzraye jaIne koIka sAdhubhagavaMta sAthe jJAnagoSThI karatA athavA koI graMthAlayamAM jaI graMtho vAMcatA. A rIte emano divasa pUro thato. teo rAtanA vahelA sUI jatA. ujAgaro bhAgye ja karatA. nATaka-sinemA jotAM nahi ane sagAMsaMbaMdhIone tyAM anivArya hoya to ja jatA. hIrAlAlabhAIne vidyAvyAsaMganI eTalI badhI dhUna hatI ke keTalIka vAra to teo emAM ja khovAyelA rahetA. gaNitanA vidyArthI ane adhyApakane jyAM sudhI koI dAkhalAno javAba na jaDe tyAM sudhI e dAkhalo emanA manamAM ramyA ja karato hoya tevuM hIrAlAlabhAInA jIvanamAM pahelAM gaNitamAM ane pachI sAhitya- saMzodhananA viSayamAM paNa banatuM. teo khAtA hoya tyAre khabara na hoya ke bhANAmAM zuM pIrasAyuM che. emane nhAvuM hoya to indirAbahena bAtharUmamAM pANI, sAbu, TuvAla, kapaDAM vagerenI badhI taiyArI karI Ape tyAre hIrAlAlabhAI snAna kare. A rIte potAnA dhUnI lekhaka patinI ghaNI javAbadArI indirAbahene svecchApUrvaka hoMzathI upADI lIdhI hatI. lekhanakAryamAM paNa indirAbahene pustako goThavavAM, lekhonI phAIlo rAkhavI vagere ghaNI madada jIvanabhara hIrAlAlabhAIne karI hatI ane ochI Avaka thaI gaI tyAre paNa ghara sArI rIte saMbhALI lIdhuM hatuM. emaNe eka bhAratIya sannArIno Adarza pUro pADyo hato. nivRttinAM varSomAM Arthika saMjogone kAraNe hIrAlAlabhAImAM keTalIka vyAvahArika spaSTatA AvI gaI hatI. eka vakhata huM mArA eka patrakAra mitra sAthe sUratamAM emane ghare maLavA gayo hato. meM mArA patrakAra mitrano paricaya karAvyo. pachI patrakAra mitre potAnA sAmayikanI eka nakala emane ApI. nakala joI lIdhA pachI emaNe e patrakAra mitrane pAchI ApI. patrakAre kahyuM, Apa rAkho, Apane mATe e bheTanakala che." hIrAlAlabhAIe kahyuM, bheTanakala paNa huM rAkhato nathI. mane evA anubhavo thayA che ke cAra-cha mahinA sAmayika bheTa tarIke mokalyA pachI patrakAro taraphathI lavAjama bharavA Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana 361 mATenA uparAuparI kAgaLo AvatA hoya che. kyAreka to kaDavo Thapako paNa ApatA hoya che. eTale meM nakkI karyuM che ke koI sAmayikanI bheTanakala paNa na levI. TapAlamAM AvatAM sAmayiko huM TapAlIne pAchAM ApI dauM chuM. taMtrI sAthe vAdavivAdamAM UtaravAnuM mane na paravaDe. eTale tamAruM sAmayika pAchuM ApyuM che tethI mAThuM na lagADazo. eka vakhata evo hato ke sAmayika bheTa Ave to paNa huM enuM lavAjama bharato. have e vakhata gayo che." hIrAlAlabhAInAM cha saMtAnamAMthI eka putra ane eka putrI, nAnI uMmaramAM avasAna pAmyAM hatAM. bAkInAM cAra saMtAnomAM bipinacaMdrano janma sUratamAM 1920mAM, manoramAbahenano janma 1924mAM muMbaImAM, vibodhacaMdrano janma 1927mAM muMbaImAM ane nalinacaMdrano janma 1929mAM muMbaImAM thayo hato. (A cAra saMtAnomAMthI, manoramAbahena keTalAka vakhata pahelAM avasAna pAmyAM che. bipinacaMdra, vibodhacaMdra ane nalinacaMdra hAla vidyamAna che ane nivRttimaya jIvana gALe che.). hIrAlAlabhAInAM yeSTha putra, DaoN. bipinacaMdra muMbaI yunivarsiTImAMthI bI.e. ane ema.e. thayA pachI, "RgvadamAM somarasa" e viSaya para zodhaprabaMdha lakhIne pIeca.DI.nI DigrI meLavI hatI. tyArapachI emaNe vallabhavidyAnagaranI kaoNlejamAM ane saradAra paTela yunivarsiTImAM saMskRta ane ardhamAgadhI vibhAganA adhyakSa tarIke sevA ApI hatI. jarmana bhASAnA paNa jANakAra DaoN. bipinacaMdra jaina dharmanA vividha viSaya para lekho lakhyA che, je jaina dharmanAM svAdhyAya-sumana'nA nAmathI graMthastha thayelA che. hIrAlAlabhAInA suputrI manoramAbahene ema.e. ane bI.TI. sudhIno abhyAsa karyA pachI, sUrata tathA muMbaImAM zikSikA tarIke kAma karyuM hatuM. teo apariNIta rahyAM hatAM. emaNe AgamoddhAraka zrI AnaMdaksAgarasUri(sAgarajI mahArAja)nuM jIvanacaritra lakhyuM hatuM tathA keTalAMka graMthAvalokana lakhyAM hatAM. hIrAlAlabhAInA bIjA putra DaoN. vibodhacaMdranI zaikSaNika kArakirdI paNa tejasvI hatI. meTrikanI parIkSAmAM, sUrata kendramAM gujarAtI viSayamAM prathama AvI temaNe pAritoSika meLavyuM hatuM. emaNe muMbaI yunivarsiTImAMthI bAyokemisTrInA viSayamAM saMzodhana karIne zodhaprabaMdha lakhIne ema.esasI.nI ane tyAra pachI pUnAnI nezanala kemikala leboreTarImAM vanaspatizAstra Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 2 vaMdanIya hRdayasparza (Natural Products)nA viSayamAM, saMzodhana karIne pIeca.DI.nI DigrI prApta karI hatI ane nivRttivaya sudhI tyAM ja rahyA hatA. emaNe kareluM saMzodhana InTaranaeNzanala jarnalomAM prakAzita thayuM che. hIrAlAlabhAInA trIjA putra nalinacaMdra muMbaI yunivarsiTInI bI.esasI.nI DigrI prApta karIne, vi.je.TI.AI.mAM DAiMga ane blIciMgano DiplomA meLavyo hato. muMbaImAM AI.sI.AI.mAM kArya karyA pachI, temaNe svecchAe nivRtti svIkArI hatI. khAnapAnanI cIvaTapUrvakanI niyamitatAnA kAraNe jIvanabhara hIrAlAlabhAInI tabiyata sArI rahI hatI. paNa lekhanavAMcananI satata pravRttine lIdhe emanI AMkhone ghaNo zrama paDato. yuvAna vaye ja emane cazmAM AvI gayAM hatA. ema chatAM emanI vAMcanalekhananI pravRtti ekadhArI ja rahyA karI hatI. dara thoDAM varSe, emanAM cazamAMno naMbara vadhato jato hato. kaoNlejanA adhyApanakAryamAMthI teo nivRtta thayA tyAre emanAM jamAno naMbara paMdara sudhI pahoMcI gayo hato. eTalA jADA kAcavALA cazmA paherIne paNa teo svAdhyAyamAM magna rahetA. vAMcavA mATe bilorI kAca rAkhatA. camAM emanA zarIranuM anivArya aMga banI gayuM hatuM. cazmAM vagara sarakhuM dekhAya nahi. pAMsaThanI uMmara pachI emane AMkhe motiyo cAlu thayo hato. eTale to vaLI muzkelImAM vadhAro thayo. boMtera varSanI vaye baMne AMkhe motiyo pAkatAM, emaNe oNparezana karAvI, motiyo utarAvyo hato. tyAra pachI paNa AMkhe kaMIka ne kaMIka takalIpha cAlatI rahetI. ema chatAM emanuM lekhanavAMcananuM kArya jIvananA aMta sudhI cAlyuM hatuM. jIvananAM chellAM varSomAM, nAjuka tabiyata ane anya pratikULatAone kAraNe tathA saMtAno muMbaI ane pUnAmAM hovAthI, hIrAlAlabhAI tathA indirAbahena, potAnuM sUratanuM ghara kAyamane mATe baMdha karI daIne 1972mAM potAnA putrane tyAM muMbaI rahevA AvI gayAM hatAM. have emanI svAdhyAya ane lekhananI pravRtti maMda paDI gaI hatI, paraMtu baMdha paDI nahotI. temanA lekho prakAzita thavAmAM je gati hatI tenA karatAM lekhananI gati vizeSa rahI hatI. eTale jyAre paNa emane pUchIe tyAre emanI pAse keTalAka aprakAzita lekho to prakAzana mATe taiyAra hoya ja. vaLI enI sAthe sAthe krUrelA navA Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana navA viSayo mATe, taiyAra karelI TAMcaNa-yAdI paNa hoya ja. hIrAlAlabhAIe sADA cha dAyakAnA lekhanakArya dvArA, vipula sAhityanuM sarjana karyuM che. emAM vaividhya pAra vinAnuM che. teo pote ja "hIraka-sAhityavihAra' nAmanI potAnI pustikAmAM jaNAve che ke "gaNita jevo zuSka viSaya paNa mane to khUba rasaprada jaNAyo che. eTale jJAnanI koI paNa zAkhA pratye mane aruci thavA pAmI nathI. Ane lIdhe mAro vidyAvyAsaMga koI eka ja dizA ke kSetra pUrato parimita banyo nathI. AthI karIne huM Aje paNa jAtajAtanA viSaya para lekha lakhavA lalacAuM chuM.' hIrAlAlabhAIe potAnI lekhanapravRtti, 1920nA gALAmAM zarU karI dIdhI hatI. emaNe saMskRta, ardhamAgadhI, gujarAtI ane aMgrejI ema cAra bhASAmAM, kAvyo, samazlokI padyAnuvAdo, gadyAnuvAdo, saMpAdana, saMzodhana, jIvanacaritra, itihAsa, nibaMdha, kathA, sUcipatra ityAdi prakAranuM puSkaLa lekhanakArya karyuM che. emaNe dharma, tattvajJAna, sAhitya, keLavaNI, lipizAstra, vyAkaraNa, koza, bhASAvijJAna, chandrazAstra, kAvyazAstra, saMgIta, gaNita, jayotiSa, pAkazAstra, vaidaka, prANIzAstra, kRSizAstra, samAjaracanA, vastrAlaMkAra, ramatagamata, rItarivAjo, parvo, pakSIo, lokasAhitya, itihAsa, bhUgoLa, sadAcAra vagere aneka viSayo upara potAnI kalama calAvI che ane eka hajArathI vadhu lekho ApaNane ApyA che. emanA jamAnAmAM jherokSanI zodha nahotI thaI ane kArbana kopI karavAmAM vAra ghaNI lAgatI. eTale potAnA lekho chApavA mATe mokalAvyA pachI, enI nakala potAnI pAse rahetI nahi. emanA keTalAye lekho chapAyA nathI ane pAchA AvyA paNa nathI. emanA chapAyelA lekhonI yAdI "hIraka-sAhitya-vihAra'mAM je chapAI che tenA upara najara pheravatAM ja khyAla Ave che ke hIrAlAlabhAI pAse keTakeTalA viSayo para adhikRta jANakArI hatI. vividha prakAranI mAhitIno teo jANe khajAno dharAvatA hatA. emanI sAthe koI paNa viSayanI vAta karIe to kaMIka navuM ja jANavA maLe. hIrAlAlabhAInA ghaNA lekho "gujarAta mitra', "pratApa", "sAMja vartamAna vagere dainikomAM chapAyA che. taduparAMta "jaina dharma-prakAza', "jaina", Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 vaMdanIya hRdayasparza jaina-satya-prakAza", "AtmAnaMda prakAza", "siddhacakra', phArbasa gujarAtI tramAsika, "gujarAtImAM ane keTalAMye sAmayikonA dIpotsavI aMkomAM chapAyA che. hIrAlAlabhAInI lekhanaprasAdIno prAraMbha, saMskRta bhASAmAM kAvyaracanAthI thayelo. vilasana kaoNlejamAM teo prAdhyApaka hatA tyAre 1920thI 1923nA gALAmAM kaoNlejanA ardhavArSika mukhapatra WilsonianmAM parIkSAparva, 'mo vaizcim' ityAdi nAmanAM kAvyo saMskRtamAM chapAyelAM che. pacIsa varSanI uMmare, saMskRta bhASA para teo kevuM sarasa prabhutva dharAvatA hatA tenI pratIti A kAvyo karAve che. prAkRta-ardhamAgadhI bhASA to jANe emanI bIjI mAtRbhASA hoya eTalI sarasa rIte teo temAM lakhI-bolI zakatA. pAIya (prAkRta) bhASA mATe hIrAlAlabhAIno prema ananya hato. hIrAlAlabhAIe I.sa. 1938mAM prakAzita karela potAnA pustaka pataMgapurANa yAne kanakavAnI kathanI' vAMcatAM AzcaryathI mugdha thaI javAya che. jaina zAstronA abhyAsI lekhaka pataMga jevA kSullaka viSaya para lakhavA bese to temAM paNa rasa laI keTalA badhA otaprota thaI zake che te A graMtha vAMcatAM jovA maLe che. eka nAno nibaMdha ke lekha lakhI zakAya evA viSaya para eka samartha saMzodhaka lakhavA pravRtta thAya to keTalI badhI nAnI nAnI vigatomAM keTalA UMDA UtarI zakAya che te A graMthamAM sAkSAt jovA maLe che. A graMthanAM doDhasothI vadhu peTAzIrSako parathI ja khyAla AvI zake ke keTakeTalI mAhitI A graMthamAM samAvI levAmAM AvI che. aneka pAdanoMdho ane pariziSTo sahita lakhAyelo A graMtha e viSayano eka zodhaprabaMdha banI rahe che. pataMga vize potAne lakhavAnuM kema mana thayuM te vize graMthanI prastAvanAmAM temaNe noMdhyuM che : huM AjathI 25 varSa upara elphinsTana kaoNlejamAM gaNita zIkhato hato tyAre kanakavAne lagatA keTalAka praznono gaNitazAstranI daSTie vicAra karavAnuM mane mana thayuM.' lekhake jAtaanubhava parathI tathA anyane pUchIne puSkaLa mAhitI A graMthamAM ApI che. e mAhitI meLavavA mATe emaNe e viSayamAM ThIka ThIka vAMcI lIdhuM hatuM ane aneka lokone pUchIne paNa mAhitI ekatra karI hatI. emaNe prastAvanAmAM lakhyuM che ke "mArA jUnA mahollAmAM-nANAvaTamAM navalazAnA koThA AgaLa javAnuM thayuM ane mArA sadgata pitAnA eka Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana 365 bAlasnehI ane kanakavAnA zokhIna ane ustAdane maLavAnuM thayuM. emanuM nAma chaganalAla chabIladAsa. emanI pAsethI pataMga-mAMjo vagerenI navIna bAbatonI mAhitI maLI hatI ! A graMtha sAcavavA jevo ane punarmudrita karavA jevo che. hIrAlAlabhAIe Agamo ane Agama sAhitya vize gujarAtI ane aMgrejImAM vividha prakAranA lekho lakhyA che. emAM 1948mAM chapAyelo emano "AgamonuM digdarzana' nAmano graMtha mahattvano che. emAM pistAlIsa AgamasUtrono savigata paricaya ApavAmAM Avyo che tathA Agamo vize lakhAyelA vivaraNAtmaka sAhityano paNa paricaya ApavAmAM Avyo che. Agama sAhityanA vividha viSayo para emaNe aMgrejImAM ghaNA lekho lakhyA che. anuvAdakarUpe ke lekharUpe aMgrejI bhASAmAM emanuM yogadAna ghaNuM moTuM che. emanA jamAnAmAM koIe aMgrejImAM ATaluM badhuM lekhanakArya karyuM nathI. e pharIthI graMthasvarUpe prakAzita karavA jevuM che. hIrAlAlabhAIe vaDodarAnI mahArAjA sayAjIrAva yunivarsiTInA saMgIta vibhAganA upakrame 1955mAM "saMgIta, nRtya ane nATyasaMbaMdhI jaina ullekho ane graMtho" e viSaya para vidvattApUrNa vyAkhyAna ApyuM hatuM. A vyAkhyAna pU. zrI yazovijayajI (hAla pU. yazodevasUrijI)nI preraNAthI graMtharUpe 1973mAM prakAzita thayuM che. emAM emaNe sAta svaro, enAM kuLa, enA devatA, nATya, geya ane abhineya alaMkAro, mUcchanAo, rAsa, vAdyo, rAga, gIta, nRtya, nATaka ityAdi vize jhINavaTabharI pAribhASika mAhitI AdhAra sAthe ApI che. A viSayamAM paNa hIrAlAlabhAInI sajjatA keTalI badhI hatI tenI khAtarI A pustaka vAMcatAM thAya che. hIrAlAlabhAIe "zrI haribhadrasUri', "yazodohana' ane vinayasaurabha' nAmanA traNa graMtho ApyA che, jemAM emaNe anukrame sUripuraMdara zrI haribhadrasUri, upAdhyAya zrI yazovijayajI ane zrI vinayavijayajI mahArAjanA jIvana ane kavanano savistAra paricaya karAvyo che. "zrI haribhadrasUri' lagabhaga cAraso pAnAMno graMtha che. 1963mAM te prAcyA vidyAmaMdira, vaDodarA taraphathI prakAzita thayo che. emAM zrI haribhadrasUrinA jIvana vize tathA emanI kRtio vize lagabhaga traNasothI vadhu peTAzIrSaka Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 vaMdanIya hRdayasparza heThaLa mAhitI ApavAmAM AvI che. zrI haribhadrasUri vize ATalI badhI mAhitI anya koI eka ja graMthamAM haju sudhI jovA nathI maLI. "yazodohana' graMtha emaNe vartamAnakALanA pU. zrI yazodevasUrinI preraNAthI lakhyo hato. emAM upAdhyAya zrI yazovijayajInAM jIvana ane kavana vize puSkaLa mAhitI ApavAmAM AvI che. "vinaya-saurabha' pramANamAM nAno graMtha che. emAM rAMderanA zrI vinayavijayajI mahArAjanAM jIvana kavanano paricaya ApavAmAM Avyo che. hIrAlAlabhAIe bhagavAna mahAvIra svAmI vize jude jude samaye keTalAka lekho lakhyA hatA. AvA keTalAka lekho, vArtAlApo, stutio ityAdino eka saMgraha pU. zrI vijayakasturasUrinA ziSya pU. zrI vijayacaMdrodyasUrinI preraNAthI "jJAtaputra zramaNa bhagavAna mahAvIra'nA nAmathI 1969mAM prakAzita karavAmAM Avyo hato. A graMthamAM tIrthakaronAM lAMchano ane lakSaNo, ATha prAtihArya, mahAvIra svAmInA vividha bhavonAM sagAM, mahAvIra svAmInA pUrva bhavanA be verIo, mahAvIra svAmIno sAMsArika pakSa, vIra vardhamAna svAmInA varSAvAsa, mahAvIra svAmInI sAdhanAnI parAkASThA, mahAvIra svAmInA jIvananI viziSTa ghaTanAo ItyAdi pacIseka lekho tathA "vIratha"no gujarAtI bhAvAnuvAda ityAdi ApavAmAM AvyA che. A badhAmAMthI ghaNI badhI pAribhASika mAhitI ApaNane sAMpaDe che ane lekhakanuM vAMcana keTaluM badhuM vizALa haze enI pratIti karAve che. hIrAlAlabhAI jema samartha saMzodhaka che tema marmajJa kavi paNa che. emanI sAhityika kArakirdI saMskRtamAM kAvyaracanAthI thaI hatI. emaNe jude jude vakhate bhinna bhinna prakAranI kAvyaracanA karI hatI. emaNe AgamonAM padyono anuvAda gujarAtI padyomAM karyo che. A uparAMta emaNe vividha prakAranAM kAvyo lakhyAM che, jeno viSaya mukhyatve dhArmika rahyo che. emaNe savAsothI vadhu je kAvyo lakhyAM che temAM 36 kAvyo to hariyALInA prakAranAM che. A prakAranI kRtiomAM emanuM yogadAna mahattvanuM rahyuM che. "hariyALI-saMcaya" nAmano emano saMgraha 1969mAM prakAzita thayo che. hariyALIno prakAra ukhANAM jevo. che. eTale evI kavitAnuM vivaraNa sAmAnya vAcaka mATe Avazyaka che. emaNe A hariyALIonAM vitaraNa paNa sAthe ApelAM che. Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana jaina sAhitya atyaMta vizALa che. jainonuM mukhya sAhitya ardhamAgadhImAM che, paraMtu saMskRta bhASAmAM lakhAyeluM jaina sAhitya paNa atyaMta vipula che. jyAM sudhI enI vyavasthita prakAzita mAhitI na sAMpaDe tyAM sudhI jaina-ajaina sarvamAM evo bhrama rahe ke jainoe saMskRta bhASAmAM bahu kheDANa karyuM nathI. AthI keTalAMka varSa pUrve pU. zrI yazodevasUrie hIrAlAlabhAIne 'jaina saMskRta sAhityano itihAsa' lakhI ApavAnuM sUcana karyuM hatuM ane te mujaba hIrAlAlabhAIe te lakhI Apyo hato. e traNa bhAgamAM chapAyo che. emAM vyAkaraNa, koza, nAmamAlA, alaMkArazAstra, nATyazAstra, kAmazAstra, sthApatya, gaNita, nimitta, vaidaka, pAka, nItizAstra, darzanazAstra, nyAya, yoga, adhyAtma, maMtrazAstra, anuSThAnavidhi, dhyAna, kAvya, stotra, mahAkAvya, caMpUkAvya, gadyakRtio ityAdi viSayanA aneka graMthono saMkSipta paricaya ApavAmAM Avyo che. A daLadAra itihAsano prathama bhAga 1956mAM ane chello bhAga 1970mAM chapAyo hato, kAraNa ke jema jema nANAMnI vyavasthA thatI gaI tema tema prakAzanakArya AgaLa cAlatuM gayuM hatuM. jIvananI uttarAvasthAmAM AMkho nabaLI hovA chatAM, itihAsanA A graMthalekhananuM ane prUpha sudhAravAnuM kArya emaNe paMdara varSa sudhI karyuM hatuM. (A graMtha zuddhi-vRddhi sAthe navesarathI eka ja vaoNlyUmamAM koI saMsthAe chapAvavAnuM kArya upADI levA jevuM che.) emanA hAthe A eka bahumUlya sAhityasevA thaI che. 367 jaina saMskRta sAhityano itihAsa lakhyA pachI hIrAlAlabhAIe jaina gujarAtI sAhityano itihAsa lakhavAnuM cAlu karyuM hatuM, paraMtu e kArya pUruM thaI zakyuM nahi ane jeTaluM lakhAyuM te paNa kyAM kevI rIte lupta thaI gayuM tenI kazI khabara emanA avasAna pachI maLI nathI. teo 1976mAM pUnA potAnA putra vibodhacaMdrane tyAM gayA hatA. tyAre TreinamAM emanAM lakhANo ane pustakonI eka baeNga guma thaI gaI hatI. taduparAMta emanA avasAna pachI emanA putra nalinacaMdra pAsethI eka jaina patrakAra aprasiddha lekhonI phAIlo laI gayA hatA. paraMtu thoDA vakhatamAM ja e patrakAranuM avasAna thatAM e phAila pAchI maLI nahotI. hIrAlAlabhAIe jIvanabhara anekavidha viSayo para vAMcana ane lekhana Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 vaMdanIya hRdayasparza karyA karyuM hatuM. ghaNIkharI vAra lekhananA nimitte emanuM vAMcana thayuM che athavA kaMIka navuM vAMcavAmAM Ave to e vize vadhu mAhitI sAthe lakhavAnuM emane mana thayA karatuM. emane eka pachI eka viSayo satata sphuratA rahetA hatA. je viSaya para lakhavuM hoya te aMgenI mAhitI emanI pAse taiyAra hoya ja. emaNe kyAreya mAtra sapATI paranuM chIcharuM lakhANa karyuM nathI. dareka viSayanA UMDANamAM teo UtaryA che. emanI pAsethI kaMIka vizeSa jANakArI hamezAM maLyA karI che. saMdarbho mATe emanI pAse sarasa graMthasaMgraha hato. eTale gharamAM beThAM beThAM ja teo pustako para najara pheravIne potAnA viSayanA saMdarbho meLavI letA. keTalIye mAhitI, zloko, gAthAo vagere emane kaMThastha hatAM. emanuM lakhANa paddhatisaranuM, cokasAIvALuM ane cIvaTapUrvakanuM rahetuM. eTale lagabhaga ghaNAkharA graMthomAM emaNe saMketonI samajaNa ApI ja che, jethI bhASAno bahu vistAra karavo na paDe. hIrAlAlabhAInI lekhanazailI anokhI hatI. pote gaNitanA prAdhyApaka hatA. cokasAInI Teva emanAmAM hoya e svAbhAvika hatuM. nirAdhAra kazuM lakhavuM nahi e emanI prakRti hatI. gaNitanA dAkhalAomAM eka paNa AMkaDo vadhArAno hoya ke eka AMkaDo ocho hoya te na ja cAle. gaNitamAM badhuM muddAsara ane kramAnusAra ja lakhavAnuM hoya. AvA mahAvarAne lIdhe hIrAlAlabhAI jyAre koI eka viSaya para lekha lakhavA bese tyAre badhA ja muddAo emaNe kramAnusAra AvarI lIdhA hoya. AthI ja koI eka muddAne emaNe bahu vikasAvyo hoya evuM khAsa jovA na maLe. emano koI lekha peTAzIrSako vagarano hoya nahi. bIjI bAju dareka muddA vize jo kaMI vadhArAnI prakIrNa mAhitI ApavAnI hoya ane te mULa lakhANamAM na levAnI hoya to te pAdanoMdhamAM teo ApatA. AthI ja emanAM lakhANo pAdanoMdhothI sabhara che. kyAreka to lekhanA dareka pAne pAdanoMdha hoya. emaNe pAdanoMdho eTalI badhI (sAla, AvRtti, pRSThanaMbara, tArIkha ityAdi sahita) ApI hoya ke emanI mAhitIne koI paDakArI zake niha. bIjI bAju e badhI pAdanoMdho vAMcatAM Azcarya thAya ke aho ! A lekhake kyAM kyAMthI keTalI badhI mAhitI ekatra karI che ! hIrAlAlabhAI koI paNa navA viSaya para tarata besIne kramAnusAra Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyA : jIvana ane lekhana 369 lakhIne lekha pUro karatA evuM bahu ochuM banatuM. je viSaya para lekha lakhavo hoya tenA muddA taiyAra karatA ane judA judA kAgaLa para tenI mAhitI TapakAvI letA. te pachI badhA muddAone kramAnusAra goThavI lekha taiyAra karI letA. koIka muddA vize mAhitI na maLI hoya to pAdanoMdhamAM eno ullekha karatA. emanuM lakhANa haMmezAM muddAvAra, muddAsara ane vyavasthita rahetuM. aneka viSayonuM rasapUrvaka vAMcana karyuM hovAne lIdhe tathA sADA traNa hajAra hastaprato vAMcI hovAne lIdhe ane potAnI smRti sateja hovAne kAraNe teo koI paNa viSaya upara lekha ke graMtha lakhavA bese eTale te mATenI sAmagrI kyAM kyAMthI upalabdha che enI jANakArI emanI pAse hoya ja. Ama chatAM lekhanazrama karavAno utsAha na hoya to ATaluM badhuM kAma thAya nahi. eTale ja emaNe ekale hAthe je kArya karyuM che te joI saheje Azcarya thAya ema che. ApaNe mATe duHkhanI vAta eTalI che ke emanI sAhityajagatamAM jeTalI kadara thavI joItI hatI teTalI thaI nathI. jIvananAM aMtima varSomAM hIrAlAlabhAI tathA indirAbahena emanA sauthI nAnA putra nalinacaMdranA ghare muMbaImAM varalI upara "madhuvaMsa' nAmanA bilDiMgamAM kAyama mATe rahevA AvI gayAM hatAM. tyAre haju hIrAlAlabhAInI tabiyata sArI hatI ane roja be vAra cAra dAdara caDhatA-UtaratA. paraMtu pachI 85mA varSe emane azakti varatAvA lAgI. emano deha kSINa thavA lAgyo. 1979nA mArca mahinAmAM teo pathArIvaza thaI gayA. tabIbI upacAro cAlu thayA paNa tabiyatamAM sudhAro thayo nahi. zaucAdi kriyA paNa pathArImAM karAvavI paDatI. svajanoe haoNspiTalamAM dAkhala thavA mATe kahyuM, paraMtu tyAM javAnI emanI bilakula IcchA nahotI. ema karatAM be aThavADiyAM thaI gayAM. chevaTe jyAre DaoNkTaranI salAha anusAra haoNspiTalamAM laI javAno svajanono makkama nirNaya thayo e vakhate emaNe potAnAM bahena zAMtAbahenane bolAvIne samajAvyA ke "mane cAra divasa pachI haoNspiTalamAM laI jAva, tyAM sudhI huM mArI ArAdhanA karI lauM." zAntAbahene badhAMne samajAvyAM ane haoNspiTalamAM javAnuM cAra divasa pachI rAkhavAmAM AvyuM. hIrAlAlabhAIe saMthArAnI jema e divasathI anna, jaLa, auSadha vagereno paccakhkhANapUrvaka tyAga karI dIdho. A vAtanI khabara paDatAM, muMbaImAM birAjamAna eka AcArya bhagavaMte ghare Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 vaMdanIya hRdayasparza AvI mAMgalika saMbhaLAvyuM. pachI emaNe eka zAstrajJa zrAvakane hIrAlAlabhAI pAse mokalyA. teo roja AvIne hIrAlAlabhAIne niryAmaNA karAvatA hatA. ema karatAM cothe divase eTale ke tA. 23mI mArca, 1979nA roja savAre poNAcAra vAgye brAhma muhUrte 85 varSanI vaye emaNe samAdhipUrvaka deha choDyo hato. haoNspiTalamAM na javAno potAno saMkalpa samAdhipUrvaka emaNe pAra pADyo hato. hIrAlAlabhAI ane indirAbahene sADA cha dAyakAnuM dAmpatyajIvana bhogavyuM. have indirAbahenanI tabiyata bagaDI hatI. emaNe 12mI sapTembara 1982nA roja 84 varSanI vaye deha choDyo. yuvAna vaye hIrAlAlabhAInI kArakirdInuM ghaDatara muMbaImAM thayuM. emanA dAmpatyajIvanano pUrvakALa muMbaImAM vItyo hato ane baMnee aMtima zvAsa paNa muMbaImAM lIdhA hatA. svecchAe akiMcana rahI, sAdAI ane saralatApUrvaka hIrAlAlabhAIe sarasvatI devInI AjIvana avirata upAsanA ananyabhAve karI hatI. A zrutopAsaka zrAvakanA haste jaina sAhityanA kSetre je lekhanakArya thayuM che te ajoDa che. emano yuga emanI kadara karI zakyo nahi, paNa jema jema emanuM sAhitya prakAzamAM Avaze ane graMthastha thaze ane graMthonI punarAvRttio thaze tema tema bhAvi prajA emanI avazya yogya kadara karaze. jaina sAhityanA itihAsamAM emanuM nAma ane sthAna avismaraNIya raheze. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 sva. mAnabhAI bhaTTa bhAvanagaranI suprasiddha saMsthA "zizuvihAranA svapnadraSTA, sarjaka ane saMvardhaka zrI mAnazaMkarabhAI bhaTTanuM tA. 2-1-2001nA roja 94 varSanI vaye avasAna thatAM ApaNane ApabaLe AgaLa vadhelA, lokonA saMskArajIvananuM ghaDatara karanAra eka samartha jIvanavIranI khoTa paDI che. phAjala mAnavazaktino upayoga karI kazuMka sAmUhika racanAtmaka kArya kevI rIte karI zakAya enI AgavI sUjha, vicArazakti, dhagaza ane tamannA sAthe pariNAmalakSI vyavasthita kArya ochAmAM ochA kharce karavAnI anokhI AvaDatane lIdhe mAnabhAIe potAnA jIvanakALa daramiyAna bhAvanagaramAM lokasevAnI saritA avirata vahetI karI che. mAnabhAI cha dAyakAthI adhika samaya potAnAM ane sAthIdAronAM sakriya sevAkAryathI bhAvanagaranA janajIvana upara chavAI gayA hatA. emAM emane emanA nAnA bhAI premazaMkarabhAIno tathA potAnAM svajano ane mitrono paNa prazasya sahakAra sAMpaDyo hato. emaNe AraMbhelI zizuvihAra'nI pravRttimAM te samaye bALaka tarIke joDAnAranAM saMtAnonAM saMtAno atyAre zizuvihAramAM khelI rahyAM che. traNa peDhInA saMskAraghaDataranuM anokhuM kArya karavAno yaza mAnabhAInA phALe jAya che. pada, pratiSThA ke mAnasanmAnathI dUra rahenAra, eka sAmAnya nAgarikanI jema sAduM, nirmaLa ane nirbhaya jIvana jIvavAmAM mAnanAra mAnabhAI vividhalakSI pravRttionA praNetA banyA hatA. mahAtmA gAMdhIjInA jIvanano prabhAva emanA upara ghaNo moTo paDyo hato. aMgrejI zabdo vAparIne kahevuM hoya to kahI zakAya ke mAnabhAI Selfmade man hatA, Do it yourself Guy hatA ane Service before Self e emano jIvanamaMtra hato. mAnabhAIne maLavAnuM mAre thayuM hatuM te pahelAM emanA vize atyaMta AdarapUrvaka meM sAMbhaLyuM hatuM muMbaImAM mArA mitro zrI cInubhAI ghoghAvALA ane emanA bhAI caMdrakAntabhAI pAsethI. tyArapachI mAnabhAI sAthe mAro patra dvArA pahelo saMparka tyAre thayo hato ke jyAre meM "prabuddha jIvanamAM "krikeTano Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 vaMdanIya hRdayasparza atireka' nAmano lekha lakhyo hato. kharca vagaranI, khaDatala banAvanArI bhAratIya ramatagamatonA bhoge pAMgarelI A videzI ramate samagra bhAratIya prajA ane vizeSataH yuvAnonA cittano kabajo laI letAM keTalA kImatI mAnavakalAko veDaphAI jAya che ane zikSaNasaMsthAomAM, sarakArI ane binasarakArI kacerIomAM potAnAM kArya ane kartavya aMge keTalI badhI gerazista ane pramAda pravarte che te vize meM phariyAda karelI. mArA A lekhanI kadara karato mAnabhAIno patra Avyo hato ane pachIthI amAro paraspara saMparka chevaTa sudhI rahyo hato. emaNe mArA keTalAka lekho svataMtra pustikArUpe chapAvIne te pustikAo vaheMcI hatI. chelle 2001nA jAnyuArImAM huM emane bhAvanagaramAM emanA ghare maLavA gayo hato. ane tyArapachI haju thoDAka mahinA pahelAM mAruM pustaka "sAMprata sahaciMtana-bhAga 13" meM emane arpaNa karyuM tyAre emano AbhArapatra Avyo hato. mAnabhAI hamezAM potAne abhaNa ane loDhAkUTa majUra tarIke oLakhAvatA. kyAreka lakhatA ke pote potAnA zarIra pAsethI cAbakhA mArIne kAma lIdhuM che. binajarUrI khoTuM kharca thAya e emane kaThe ane meM mokalAvelA pustaka upara TapAlanI vadhu TikiTa coDI hoya to dareka vakhate acUka Thapako Avato. muMbaInI posTa oNphisa bukaposTa mATe judI ja kalama batAvI vadhu TikiTano Agraha rAkhe ane mAnabhAI judI ja kalama anusAra ochI TikiTa coDavAno Agraha rAkhe. pAMca paisAnI TikiTa vadhu coDavAno Azaya eTalo ja ke koI posTa oNphisa judI kalama dvArA koIne daMDa na kare ke pustaka pAchuM na Ave. mAnabhAInuM citra najara samakSa khaDuM thAya eTale khAdInAM TUMkI caDDI ane bAMDiyuM paherelI cha phUTa UMcI kadAvara vyakti sAme taravare. bAre mAsa jyAre juo ke maLo tyAre teo A ja paheravezamAM hoya. savArathI te rAtre sUtAM sudhI eka ja veza. savAre kapaDAM paheryA te bIje divase savAre badalAya. game tevA moTA mANasa maLavA Ave ke potAne maLavA javAnuM hoya to paNa A ja paheraveza. gAMdhIjIe jIvanabhara jema potaDI paherI hatI tema emane anusaranAra mAnabhAImAM e guNa kema na Ave ? paNa jema gAMdhIjIe potaDI paheravAnuM cAlu karyuM enI pAchaLa ghaTanA rahelI che, tema mAnabhAInI TUMkI Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. mAnabhAI bhaTTa 373 caDDI mATe paNa rasika ghaTanA rahelI che. AjhAdI pahelAMnA divasomAM eka vakhata eka hAIskUlamAM sabhAmAM emaNe bhalAmaNa karI ke badhA vidyArthIoe ekasarakho paheraveza paheravo joIe ane e paheraveza te khamIsa ane aDadhI caDDIno hovo joIe. e vakhate zALAmAM penTa paherIne AvanAra ghaNA vidyArthIoe A darakhAstano virodha karyo ane keTalAke mAnabhAIne kahyuM, 'pahelAM tame aDadhI caDDI paheratA thAo ane pachI amane kaho.' A vAta mAnabhAIne sacoTa rIte lAgI gaI. emAM roSa nahoto, saccAI hatI. bIjA divasathI emaNe bAMDiyuM ane aDadhI caDDIno veza svIkArI lIdho ane te jIvananI aMtima kSaNa sudhI rahyo. sAikala e mAnabhAIno moTo sAthIdAra. jyAM javuM hoya tyAM sAikala upara nIkaLI paDatA hatA. rojanA dasabAra kilomITara pharavAnuM thAya. eka kALe sauthI vadhu sAikala dharAvanArAM zaheromAM pUnA, amadAvAdanI jema bhAvanagaranI gaNanA thatI. temAM paNa bhAvanagaramAM vastInA pramANamAM sAikalanI sarerAza vadhAre. sAikala eTale alpatama nibhAvakharcavALuM badhAMne posAya evuM vAhana. (duniyAmAM sauthI vadhu sAikalo cInamAM che.) mAnabhAIe kizorAvasthAthI sAikala 52 javA-AvavAnuM cAlu kareluM te 88 varSanI vRdhdhAvasthA sudhI calAvyuM. eka vakhata, bhAvanagaranA zrI mahendra meghANIne koIe kahyuM ke 'tame have sAikalane badale moTarasAikala ke skUTara calAvo to ?' tyAre emaNe kaheluM ke 'jyAM sudhI mArAthI lagabhaga doDha dAyakA moTA pUjya mAnabhAI sAikala calAve che tyAM sudhI mArAthI moTarasAikala calAvI na zakAya.' mAnabhAInA sAdAI ane karakasarabharyA nirabhimAnI jIvanano prabhAva keTalo badho hato ane badhAMne emanA pratye keTalo badho AdarabhAva hato te AnA parathI joI zakAze. sva. mAnabhAIno janma I.sa. 1908nA oNgasTanI 28mI tArIkhe taLAjAmAM thayo hato. emanA pitA narabhezaMkara bhaTTa rAjyanI nokarImAM phojadAra tarIke kAma karatA. mAtAnuM nAma mANekabA. mAnabhAIe pAMca varSanI vaye mAtA gumAvI ane bhAvanagaramAM dAdAjI aMbAzaMkara bhaTTa pAse UcharyA. dAdAjIe mAnabhAI ane bIjAM bhAIbahenone svAzrayI banatAM zIkhavyuM. nAnI uMmare rAMdhatAM, kUvethI mAthe pANI lAvatAM, gAra karI lIMpaNa karatAM, cUno Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 vaMdanIya hRdayasparza taiyAra karIne ghara dhoLatAM, daLatAM, sAIkala calAvatAM, pANImAM taratAM, sAMdhatAM-sIvatAM vagere ghaNuM badhuM zIkhavyuM. mAnabhAIne nAnAbhAI bhaTTanA dakSiNAmUrtimAM chAtrAvAsamAM dAkhala karelA, paNa bhaNavAmAM mAnabhAIne bahu rasa paDyo nahoto. mAnabhAIe kizorAvasthAmAM ja potAnA pitA paNa gumAvyA. have kaparA divaso AvyA. AjIvikA raLavA mATe phAMphAM mAryA. ghaNA anubhavo thayA. chevaTe soLa varSanI vaye bhAvanagaranA baMdaramAM vilAyatI kolasAnA TukaDA karavAnI majUrI svIkArI. tyAM potAnAM kAma ane niSThAthI prabhAvita thayelA aMgreja amaladAra jahaoNnasana sAhebanI maherabAnIthI mAnabhAIne phoramenanI pAyarI sudhI baDhatI maLI hatI. ahIM godI kAmadAronI vacce kAma karatAM karatAM sauno prema jItI, temanA netA banI mAnabhAIe tyAM AnaMda maMgaLa maMDaLanI sthApanA karelI ane enA upakrame kAmadAronA utkarSa mATe bhAtabhAtanI pravRttio AdarI hatI. emAM khATAmIThA ke kaDavA ghaNA anubhavo emane thayA hatA. keTalAMye sAhasika kAmo emaNe hiMmata ane sUjhathI karyA hatAM. mAnabhAInuM kauTuMbika jIvana bhAtIgaLa hatuM. bALalagnanA e jamAnAmAM emanAM lagna bALavaye thayAM hatAM. patnI moTI thatAM ghare rahevA AvI, paNa thoDA vakhatamAM enuM avasAna thayuM. tyArapachI dAdAnA AgrahathI, dAdAe pasaMda karelI kanyA sAthe mAnabhAInAM bIjAM lagna thayAM. emanAM A bIjAM patnInuM nAma hIrAbahena. mAnabhAI godImAM majUrI kare ane phAjala samayamAM jAhera pravRttio kare. emanA TUMkA pagAramAM hIrAbahene ghara sArI rIte saMbhALI lIdhuM. badhAM saMtAnone sArI rIte ucheryA. dAmpatyajIvananI zarUAtanA divasomAM to kuTuMbanuM bharaNapoSaNa pUruM karavA mATe hIrAbahena paracUraNa kAmo karatAM, hAthe banAvelI vastuo vecatAM. mAnabhAI ane hIrAbahena baMnenI prakRti nirALI, vicAro nirALA, chatAM baMnenuM dAmpatyajIvana sahakArabharyuM prasanna hatuM. emanAM saMtAnoe bAlyakALamAM kaThina divaso joyelA, paNa pachI ghaNI sArI pragati karI hatI. emanAM eka dIkarI cidAnaMda svAmI pAse dIkSA laI saMnyAsinI banyAM che. mAnabhAIe traNeka dAyakA baMdaramAM kAma karyuM. pachI jyAre Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. mAnabhAI bhaTTa 375 svamAnabhaMgano prazna Avyo tyAre baMdaranI nokarImAMthI nivRtti svIkArI lIdhI, penzana paNa lIdhuM nahi. bhAratanI svataMtratAnI caLavaLa vakhate emAM paNa sakriya bhAga lIdho ane saunA mAnItA banyA hatA. bhAvanagaramAM saradAra pRthvIsiMha ane bIjAonI sAthe maLIne nAnAM nAnAM bALakone vyAyAma, ramatagamato ItyAdi zIkhavatAM mAnabhAIne lAgeluM ke emane mATe svataMtra krIDAMgaNa hoya to emano samaya vadhu AnaMdamAM pasAra thAya ane emano vikAsa sArI rIte thAya. emane e mATe premazaMkarabhAIno sahakAra maLyo. krIDAMgaNa mATe nAma vicAryuM "zizuvihAra'. "zizuvihAra' e mAnabhAInI kalpanAnuM sarjana. AjhAdI pUrve, 1939mAM viparIta saMjogomAM, aneka aDacaNo vacce jamanAkuMDa nAmanI Azare cAlIsa phUTa UMDI ane baso phUTa pahoLI, khADAvALI paDatara jagyA bhAvanagara rAjya pAsethI meLavIne mAnabhAI ane emanA maMDaLanA sAthIdAra mitroe jAte khodakAma ane mahenata karI, purANa karI jagyA samathaLa banAvI, hiMDoLA, lapasaNuM, sIDI vagere krame krame vasAvIne vikasAvelI saMsthA eTale zizuvihAra, bALako mATenuM nibaMdha krIDAMgaNa, rAjaya taraphathI vadhu jagyA maLatAM zizuvihArano vikAsa thayo. vadhu hIMcakA, vadhu lapasaNAM, ramatagamatanAM sAdhano, akhADo, pustakAlaya, saMgIta varga, citrakalAnA vargo, sIvaNa-bharatagUMthaNa, nATaka, rAsa, garabA, skAuTa ane garlsa gAIDa, Tekanikala tAlIma, ema zizuvihAramAM uttarottara pravRttiono vikAsa thato gayo. mAnabhAInA A krIDAMgaNa pachI emanI ja preraNA ane emanA ja mArgadarzanathI bhAratamAM ghaNe sthaLe krIDAMgaNonI racanA thaI che. emaNe krIDAMgaNanuM jANe ke eka zAstra vikasAvyuM ane enI mAhitI mATe pustikA paNa taiyAra karIne chapAvI che. mAnabhAI zarIre khaDatala ane majUra tarIke kAma kareluM eTale koI paNa kAma karatAM emane AvaDe ane koI paNa prakAranuM kAma karatAM emane zaramasaMkoca naDe nahi. kSobhe emanA jIvanamAM kyAreya sthAna meLavyuM nathI. emanI naitika himata ghaNI moTI. pote taddana niHsvArtha, kartavyaniSTha, prAmANika, paragaju ane samAjakalyANanA himAyatI. eTale koInI zarama rAkhe nahi. bedhaDaka sAcI vAta kahI zake. emanI dhAka paNa moTI. potAnI Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 vaMdanIya hRdayasparza dareka pravRtti karakasarathI calAve. pagAradAra nokaronA kAma karatAM jAte kAma karavAmAM kharca bace ane kazuMka karyAno saMtoSa thAya. bAvaDAM e ja bajeTa' e mAnabhAInuM priya sUtra hatuM. roja sAMje zizuvihAranA krIDAMgaNamAM khurazImAM besIne bALakone ramatAM, dhIMgAmastI karatAM jovAM e mAnabhAInI priya pravRtti. vaLI mAnabhAI nakha kApavAnI kalA paNa sarasa jANe. varSo sudhI emano eka krama e rahyo ke sAMje zizuvihAranA krIDAMgaNamAM bese ane je koI bALaka Ave tenA nakha kApI Ape. keTalIka vAra moTAM mANaso paNa nakha kapAvavA Ave. koI mAtAne potAnA navajAta zizunA nakha kApatAM Dara lAge to te mAnabhAI pAse kapAvI jAya. koI vAra koI bALaka svAbhAvika pUche ke "dAdA, nakha kApavAnA keTalA paisA ApavAnA ?' tyAre kahe ke "dasa AMgaLInA dasa paisA, paNa atyAre ApavAnA nahi, paNa tuM moTo thAya ane jAte kamAto thAya ane jo icchA thAya to A DabbAmAM nAkhI javA.' bALakonA nakha kApavA mATenI kAtara paNa mAnabhAIe jAte banAvelI. vastutaH patarAM kApavA mATenI e kAtara hatI. pachI eno upayoga zarU karyo nakha kApavA mATe. traNa dAyakAthI vadhu samayathI mAnabhAInI A rojiMdI pravRttimAM eka lAkha karatAM vadhu bALakonA nakha kapAyA haze. A kAtara hamezAM potAnI sAthe thelImAM ja hoya ke jethI koI bALaka nakha kapAvavA Ave to kahevuM na paDe ke atyAre nahi, kAtara nathI." bALakonA nakha kApatI vakhate emanA manamAM evI umadA bhAvanA rahe ke bALadevatAnI sevA karavAnI potAne kevI sarasa taka maLI. bALakanA badhA nakha kapAI jAya eTale pratyeka bALakane pote premathI mastaka namAvI namaskAra kare. bALavikAsa mATenI pravRttiomAM mAnabhAInI A pravRtti advitIya hatI. evI pravRtti emane ja sUjhe. lokamatane jAgrata karavA mATe mAnabhAI pAse potAnI vaiyaktika lAkSaNika paddhatio hatI. teo badhAMne dUrathI paNa vaMcAya evA moTA akSare baoNrDa lakhatA. teo potAnI sAikala upara koIka ne koIka baoNrDa rAkhIne pharatA. zizuvihAranA zarUAtanA divasomAM nANAMnI jarUra hatI, paNa sAmethI mAgavAmAM mAnatA nahi, eTale baoNrDa rAkhatA ke "Apazo to laIza, mAMgIza nahi." mAnabhAI potAnI pIThane jAherAtanA borDa jevI gaNatA. bhAvanagaramAM Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. mAnabhAI bhaTTa sAikala para koI jatuM hoya ane emanA baraDA upara lAMbA laTakaNiyAmAM moTA akSare kaMI lakheluM hoya to samajavuM ke e mAnabhAI bhaTTa che. koIka sUtra ke vizeSa nAma moTA akSare lakheluM hoya evuM zarTa paheravAnI phezana to have cAlu thaI. mAnabhAI to pAMca dAyakA pahelAM eTalA "maoNDarna hatAM. temanuM eka laTakaNiyuM hatuM - Izvara allAha + rAma-rahIma tArAM nAma saune sanmati Apo kRpAnidhAna. mAnabhAI eTale eka mANasanuM saraghasa. bIjA joDAya to bhale. teo sAIkala para nIkaLe tyAre sAthe copAniyAM letA jAya. vacce vacce UbhA rahe. saune maLe ane potAnI pravRttionAM, ke potAnA suvicAronAM copAniyAM vahece. teo sarakAra pAse ke zrImaMto pAse sAmethI kyAreya mAgavA na jAya, paNa loko taraphathI emane nANAM maLatAM jAya. paiso paiso ApIne jhoLI chalakAvI denArA sAdhAraNa mANaso paNa ghaNA hatA. eka vAra to eka bhikhArI emanI pravRttithI ane vAtothI eTalo prabhAvita thayo hato ke eNe pote bhUkhyA rahI potAne maLelI bhIkha mAnabhAInI jhoLImAM nAkhI hatI. anekavidha anubhavomAMthI pasAra thayelA hovAthI keTalIka koThAsUjha, naitika hiMmata, vyavahAru DahApaNa ityAdi mAnabhAImAM sahaja hatAM. koI paNa praznano toDa kADhatAM paNa emane AvaDe. zizuvihAranA AraMbhakALanA e divaso hatA tyAre tyAM javA-AvavA mATe rasto thayo, paNa vIjaLI AvI nahotI. vIjaLI-kaMpanI tyAre khAnagI hatI. vAraMvAra patra lakhavA chatAM tyAM vIjaLI AvI nahotI. mAnabhAInI lakhApaTTIthI uparI sAheba taraphathI kAma karavAvALA sTAphane Thapako maLyo. teo AvyA, paNa gussAmAM vIjaLIno thAMbhalo jANI joIne evo vaccovacca nAkhyo ke badhAMne naDe. mAnabhAI tyAre baMdara para kAma karatA. sAMje AvyA tyAre sAthI mitroe kahyuM ke mANaso jANI joIne vacce thAMbhalo nAkhI gayA che mATe phariyAda karavI joIe. mAnabhAIe paristhiti barAbara nihALI Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 vaMdanIya hRdayasparza lIdhI ane badhA sAthIdArone kahyuM ke sAMje jamIne pAchA Avajo. sAMje badhA AvyA. daramiyAna AvA kAmanA anubhavI mAnabhAIe badhAM mApa laI lIdhAM hatAM. badhA AvyA eTale mAnabhAIe kahyuM ApaNe jAte ja thAMbhalo khaseDI nAkhIe. ethI lAina nAkhavAmAM kazo vAMdho Ave ema nathI. badhAe rAtorAta bIjo khADo khodyo ane vIjaLIno thAMbhalo ukheDI emAM mApasara goThavI dIdho. pachI vIjaLInA thAMbhalAvALA khADAmAM eka vRkSano moTo ropo vAvI dIdho ane mATI bharIne ene pANI pAI dIdhuM. bIje divase savAre kaMpanInA mANaso kAma karavA AvyA tyAre jANe kAMI ja banyuM nathI evo dekhAva rAkhyo. je majUroe thAMbhalo lagAvyo hato teo AzcaryamAM paDI gayA ke thAMbhalo rAtorAta kevI rIte khasI gayo, paNa kazuM bolI na zakyA. pacAseka varSa pahelAM, 1953mAM mAnabhAInAM eka paricita bahenano jIva bAvavA mATe dAktare lohI caDAvavA mATe kahyuM. paNa lohI lAvavuM kyAMthI ? ghaNAM badhAMnAM lohI tapAsAyAM. emAM chevaTe eka bhAInuM lohInuM grUpa maLatuM AvyuM ane e bahenano jIva bacyo. tarata mAnabhAIne vicAra Avyo ke bhAvanagaramAM eka blaDa baeNnka thavI joIe. pote ja e pravRtti upADI. zerIe zerIe e mATe bhUMgaLAmAM bolIne pracAra karyo. zizuvihAramAM ja raktadAnanI pravRtti cAlu karI. patrikAo chApI pracAra karyo. raktadAna ApanArane 'yuvAnImAM raktadAna, mRtyu bAda cakSudAna' jevAM suvAkyo lakhelI pensilo, DAyarIo bheTa apAvI. mAnabhAI AvI pravRttionI zarUAta potAnAthI ja karatA. emaNe pote 37 vAra raktadAna karyuM hatuM. emaNe raktadAnanI blaDabaeNnkanI A pravRtti ghaNI vikasAvI hatI ane pachI bIjI saMsthAne soMpI dIdhI hatI. emaNe bIjI paNa keTalIka pravRttiono AraMbha karI pachI te anya sakSama saMsthAne soMpI dIdhI hatI. teo kahetA ke dIkarI moTI thAya pachI sAsare ja zobhe. amRtalAla Thakkara ke jeo 'Thakkara bApA'nA nAmathI jANItA hatA teo mULa bhAvanagaranA vatanI hatA ane temaNe paMcamahAlanA AdivAsIo mATe ghaNuM moTuM sevAkArya karyuM hatuM. nivRtta thaI teo vRddhAvasthAnAM chellAM varSomAM bhAvanagara rahevA AvyA hatA tyAre mAnabhAI emane roja maLavA jatA, Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. mAnabhAI bhaTTa 379 emanI saMbhALa rAkhatA ane emanI doravaNI pramANe bhAvanagaramAM lokasevAnuM kArya karatA. Thakkara bApAno prabhAva mAnabhAI upara ghaNo paDyo hato ane Thakkara bApAe zizuvihArane potAnI bacatamAMthI sArI Arthika sahAya karelI. dezane svataMtratA maLyA pachI saurASTramAM sarakAra thaI ane DhebarabhAI enA mukhya pradhAna thayA tyAre mAnabhAIne sarakAramAM majUra khAtAnA pradhAna thavA mATe ophara thaI hatI. paraMtu rAjakAraNamAM mAnabhAIne phAve nahi. emano svabhAva satyapriya, nyAyapriya ane vaLI manasvI. emane emanI rIte ja kAma karavAnuM phAve. teo jarA paNa khoTuM sahana karI zake nahi. eTale emaNe e pradhAnapada svIkAryuM nahi. emaNe rAjakAraNamAM praveza karyo nahi, eTaluM ja nahi tyAra pachI keTaleka vakhate khaTapaTavALuM malina rAjakAraNa joIne to emaNe potAnA gharanI bahAra baoNrDa mUkyuM hatuM : "rAjakAraNIone praveza nathI.' AvuM jAhera baoNrDa to samagra bhAratamAM mAtra mAnabhAInA ghare ja ghaNA vakhata sudhI rahyuM hatuM. zizuvihAramAM mAnabhAIe vidyArthIonA cAritrya-ghaDatara mATe rAtrizibironuM Ayojana karyuM. tyArapachI zrama maMdira, Tenikala vargo, vyAyAmazALA, skAuTa ane gAiDa, pustakAlaya, vAcanAlAya, bALamaMdira, vinaya maMdira, mahilA maMDaLa, citrakaLA ane saMgItanA vargo, abhinayakaLAnA vargo, "zizuvihAra' ityAdi patrikAonuM prakAzana, pustikAonuM prakAzana, kavionI budha sabhA, rAiphala klaba, ramakaDAM ghara, atithigRha, hRSIkezanI DivAina lAipha sosAyaTI-'divya jIvana saMgha'nI pravRttiono AraMbha karI enuM saMcAlana karyuM. blaDa benka, dAjhelA loko mATeno alAyado "bansa vaoNrDa', cakSudAna, dehadAna, zabavAhinI vagere bIjI paNa vividha pravRttio cAlu karAvI ane anya saMsthAone te soMpI dIdhI hatI. zizuvihAranA upakrame ATalI badhI pravRttio cAle. emAM emanA laghubaMdhu premAzaMkarabhAIno pUro sahakAra. paraMtu ATalI badhI pravRttio mATenuM kAryAlaya phakta eka oraDAmAM hatuM. kAryAlaya savArathI sAMja sudhI bAre mAsa khulluM rahe. ravivAranI ke parva-tahevAranI koI rajA nahi. koI paNa mANasane "atyAre TAIma nathI, pachI Avajo' evuM kahevAnuM nahi. dhyeya hatuM bIjAne ? Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 vaMdanIya hRdayasparza madadarUpa thavAnuM. baMdhAraNa, miniTsa, niyamo, sabhyapada, lavAjama ityAdinI koI jaTilatA ke jaDatA nahi. phAIlo, patro, patrikAo, phaoNrma, rajisTara, nAmasaranAmAM, noMdho, bila-vAucara, hisAbo badhuM vyavasthita. tarata maLe. TapAla, pArsala para mAnabhAI pote nAma saranAmAM lakhe. ghaNuMkharuM moDhe hoya. kayo kAgaLa kaI phAIlamAM haze e emane yAda hoya. kaMI paNa zodhatAM vAra na lAge. mAnabhAI eTale one man institution. mAnabhAInA jIvananA ghaNA rasika prasaMgo vAMcavA-sAMbhaLavAmAM AvyA che. emAMnA keTalAka joIe. bahena zrI mIrAMbahena bhaTTa "hAthe loDhuM, haiye mINa'nA nAmathI mAnabhAInuM preraka rasika jIvanacaritra lakhyuM che. emAM evA keTalAka prasaMgo varNavyA che. eka vakhata mAnabhAI raktadAnanuM kAma karatA hatA te sthaLe be zrImaMta yuvAno AvyA. temane amuka dardI mATe rakta joItuM hatuM. yuvAno vAtacItamAM uddhata hatA, eTaluM ja nahi, baMnenAM moDhAMmAM tamAkuvALA pAnano DUco hato. mAnabhAI sAthe vAtacIta karatAM karatAM baMne vArApharatI UbhA thaI bahAra pagathiyAM upara pAnanI picakArI choDI AvatA. mAnabhAIne e gamyuM nahi. paraMtu temaNe yuvAnone TokyA nahi ke moDhuM bagADyuM nahi. vAtacIta daramiyAna pote UbhA thayA, hAthamAM jhADu ane pANInI bAladI laI pagathiyuM sApha karI pAchA AvIne potAnI khurazImAM besI gayA. pelA baMne yuvAno bhoMThA paDI gayA. varSo pahelAM, svataMtratA pUrve eka vakhata mAnabhAI bhAvanagaramAM eka rastA upara sAIkala para jaI rahyA hatA. e divasomAM gRhiNIone eThavADa rastA para nAkhavAnI Teva. dezI rAjya takedArI rAkhe, paNa pariNAma saMtoSakAraka na Ave. lokamAnasa paNa evI paristhitithI TevAyeluM. svacchatA mATenI sabhAnatA khAsa nahotI. eka gRhiNIe meDA paranA potAnA rasoDAmAMthI bahAra rastA para eMThavADa pheMkyo. barAbara te mAnabhAI upara paDyo. mAnabhAI sAIkala nIce mUkI e bahenane tyAM gayA ane hIMcakA para besI gayA. kahyuM mane kapaDAM badalavA eka dhotiyuM Apo eTale mArAM kapaDAM huM dhoI nAkhuM ane sukAya eTale paherIne cAlyo jaIza. huM tamane kazuM kaheto nathI. mAre to kapaDAM dhovAnI sagavaDa joIe che. eTalAmAM mANaso bhegAM thaI gayAM. mAnabhAIe haTha pakaDI hatI, paNa pachI e bahene ane bIjAMoe Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. mAnabhAI bhaTTa 381 mAphI mAgIne vacana ApyuM ke rastA para pote eMThavADa nahi pheMke tyAre mAnabhAI ghare gayA hatA. eka vakhata zizuvihArano jhADu kADhavAvALo barAbara kAma karato nahi eTale mAnabhAIe ene chUTo karyo. pachI pelo bIjA koIne AvavA deto nahi eTale mAnabhAIe jAte krIDAMgaNamAM jhADu kADhavA mAMDyuM. daramiyAna eka bhAI mAnabhAIne maLavA AvyA. teo emane oLakhI zakyA nahi. pachI jayAre khabara paDI ke vAsIdu vALanAra te pote ja mAnabhAI che tyAre te Azcaryacakita thaI gayA hatA. mAnabhAIne kAma tarata karavuM game. koIne soMpe to te paNa tarata thAya ema icche. eka vakhata eka bhAI emanA kAryAlayamAM beThA hatA. mAnabhAIe emane kahyuM, "ATaluM jarA kAma karone. A arjanTa TapAla posTanA DabbAmAM nAkhI Avone." pelA bhAIe TapAla laIne potAnA thelAmAM mUkI ane kahyuM, jatI vakhate nAkhato jaIza." mAnabhAIe tarata ja haLavethI e TapAla pAchI mAgI lIdhI ane pote jaIne TapAlanA DabbAmAM nAkhI AvyA. mAnabhAI svamAnI, kyAreka AkhAbolA ane koInI zehamAM na taNAya evA hatA. eka vakhata svAmI zivAnaMda adhvaryu bhAvanagara AvelA ane emane laIne bhAvanagaranA mahArAjane mahelamAM maLavA javAnuM hatuM. teo baMne tyAM pahoMcI gayA. emane svAgatakhaMDamAM besADavAmAM AvyA. thoDI vAre mahArAjA sigAreTa pItA pItA AvyA. mAnabhAIe kaDaka avAje mahArAjAne Thapako ApatAM kahyuM, "AvA saMta maLavA Ave che ane tamane sigAreTa pItAM pItAM Avo cho tenI zarama nathI AvatI ?' tarata mahArAjAe sigAreTa nAkhI dIdhI. teNe mAnabhAIne sAmo javAba na Apyo ke na aNagamo batAvyo. pachIthI to jANe kazuM ja banyuM nathI evI sahaja rIte traNee vAto karI. pAchA pharatAM DaoN. zivAnaMda adhvaryue vAta kADhI tyAre mAnabhAIe kahyuM, "sAcI vAta kahevAmAM zarama zI? mAre kyAM emanI pAse kazuM mAMgavuM che. meM to rAjanI AbarU bacAvavA kahyuM hatuM." 94mA varSe mAnabhAIne lAgyuM hatuM ke have pote vadhu vakhata jIvavAnAM nathI. aMtima divasa pAse AvI rahyo che eTale e mATe pote svastha manathI pUrepUrA taiyAra ane sajja hatA. pote anaMtanI yAtrAe jaI rahyA che, eTale Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 vaMdanIya hRdayasparza prabhurUpI priyatamane pote priyatamA svarUpe maLavA jaI rahyA che evA bhAvavALI kabIranA padanI paMktio pote gaNagaNatA. vaLI e paMktio lakhIne potAnI aMtima kriyA mATe svajanone sUcanA ApI dIdhI hatI. e sUcanA saMkSepamAM nIce mujaba hatI : kara le siMgAra kara le sigAra, catura alabelI, sAjana ke ghara jAnA hogA, nahI le dho le, sIsa gUMthA le, sAjana ke ghara jAnA hogA. miTTI oDhAvana, miTTI bichAvana, miTTI se mila jAnA hogA, kahata kabIra suno merI sajanI, phira vahAM se nahi AnA hogA. .. aMtima veLAe atyaMta duHkha thAya e svAbhAvika che... bAhya dekhAtA viyoganA du:kha sAthe mAlikane maLavAno thanaganATa paNa hoya che. have mArI paNa e ja sthiti hovAthI jeo mArI anekavidha sevA karI rahela che teone namra vinaMtI che ke - cetanAthI deha chUTo paDe tyAre tene meM saMgrahela caDDI, mArA aMtima dhyeyane anulakSIne lakhAyela paheraNa ane gAMdhI TopI paherAvavAM ane gAMdhI bApunI prasAdIrUpa meM sAcavela khAdInA kapaDAthI DhAMkavo... zizuvihAramAM jyAM holikA pragaTAvIe chIe tyAM agnisaMskAra karavA... mRtadehanI rAkhamAMthI asthi vINI zizuvihAramAM koI jagyAe khADo karI temAM nAkhavAM ane temAM vRkSanuM vAvetara karavuM... mArI bhasmano zizuvihAramAM chaMTakAva karavo ke jethI tenA upara bALako khelakUda karI AnaMdapramoda pAme... e divase zizuvihAranI koI pravRtti baMdha na rAkhavI, rajA na pALavI." mAnabhAI jIvana je rIte jIvyA te ja rIte mRtyune emaNe saharSa svIkAryuM. emanI aMtima IcchA paNa keTalI bhAvanAsabhara hatI ! - sva. mAnabhAIe potAnA jIvanane eka 'mizana banAvyuM. eka saMsthA kare eTaluM kArya emaNe ekale hAthe karyuM. anekanAM jIvana emaNe ujjavaLa banAvyAM. emaNe gujarAtane, samagra rASTrane vadhu ojasvI banAvyuM. emanA svargavAsathI bhAratamAtAne eka utkRSTa sapUtanI moTI khoTa paDI che. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 sva. bhaMvaralAlajI nAhaTA ApaNA mUrdhanya jaina sAhityakAra zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAnuM 91 varSanI vaye kalakattAmAM avasAna thayuM hatuM. ethI ApaNA sAhityAkAzano eka tejasvI tAralo kharI paDyo hato. zrI bhaMvaralAla nAhaTA eTale ApaNA agragaNya sAhityamanISI, labdhapratiSTha itihAsakAra, nAmAMkita purAtattvavettA, bahubhASAvida, prAcIna lipionA jJAtA, zilpAdi kalAonA abhyAsI, kavi, saMzodhaka ane mArgadarzaka, jaina dharma ane darzananA marmajJa, saraLahRdayI, vinamra ane udAracarita saMgha-sthavira. emanA svargavAsathI jaina vAdgamayanA kSetre na purAya evI khoTa paDI che. zrI bhaMvaralAla nAhaTAno janma rAjasthAna bikAnera zaheramAM vi.saM. 1968nA Aso vada 12, tA. 19-9-1911ne maMgaLavAranA roja thayo hato. teo bikAneranA te samayanA jANItA zreSThI zrI zaMkaradAnajI nAhaTAnA parivAramAM janmyA hatA. emanA pitAzrInuM nAma bhairudAnajI ane mAtuzrInuM nAma zrImatI tIjAdevI hatuM. suprasiddha vidvAna zrI agaracaMda nAhaTA temanA kAkA thAya. bALalagnonA e jamAnAmAM zrI nAhaTAjInAM lagna cauda varSanI vaye zeThazrI rAvatamalajI surANAnI suputrI zrI jatanakuMvara sAthe thayAM hatAM. emane be putra pArasakumAra ane padamacaMda tathA be putrI zrIkAntA ane candrakAntA ema cAra saMtAno thayAM hatAM. zrI nAhaTAjIe zALAno abhyAsa phakta pAMca dhoraNa sudhIno karyo hato. hAyara sekanDarI skUla ke kaoNlejamAM emaNe abhyAsa karyo nahoto. pote vyAvahArika ucca zikSaNa lIdhuM na hovA chatAM emaNe potAnA puruSArthathI jaina sAhitya ane itihAsano eTalo UMDo abhyAsa karyo hato ane graMtho lakhyA hatA ke yunivarsiTImAM pIeca.DI.nA mArgadarzaka ane parIkSaka tarIke emane sthAna maLyuM hatuM. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza jaina sAhityanA kSetre zrI agaracaMdajI nAhaTAnuM nAma jeTaluM suprasiddha che teTaluM zrI bhaMvaralAlajInuM tyAre na hatuM. vastutaH agaracaMdajI emanA sagA kAkA thAya, paraMtu baMne lagabhaga samavayaska jevA hatA. to paNa bhaMvaralAlajI agaracaMdajI pratye pUro pUjyabhAva dharAvatA. sAhitya ane saMzodhananA kAryamAM emane rasa lagADanAra zrI agaracaMdajI hatA. agaracaMdajInA keTalAye lekhonI sAmagrI bhaMvaralAlajIe pUrI pADI hatI, keTalIye hastaprato parathI lekhanakArya karI ApyuM hatuM. to paNa temAM potAnuM nAma mUkavAno bhaMvaralAlajIno koI Agraha raheto nahi. 384 bhaMvaralAlajInuM vyaktitva eTaluM nirmaLa ane nispRha hatuM ke teo potAnA nAma mATe kyAreya jhaMkhanA rAkhatA nahi. potAnuM nAma kyAMka chapAyuM to ThIka ane na chapAyuM hoya to paNa ThIka. teo te mATe koIne TokatA nahi ke Thapako ApatA nahi. emanA keTalAka lekho bIjA potAne nAme chapAvI detA. emaNe 'kIrtilatA' ane 'dravyaparIkSA'no hiMdI anuvAda karyo hato. enA uparathI e benuM aMgrejImAM bhASAntara karIne eka vidvAne te potAne nAme chapAvI mAryuM, paNa te mATe nAhaTAjIe e lekhakane kyAreya Thapako Apyo nahoto. yuvAna vaye teo potAnA kAkA zrI agaracaMdajI sAthe je sAdhu mahAtmAonA saMparkamAM AvyA hatA ane jeonI preraNA ane mArgadarzanathI teone jaina sAhityanA lekhana-saMzodhananI laganI lAgI hatI te hatA AcArya zrI sukhasAgarajI mahArAja ane AcAryazrI jinakRpAcaMdrajI mahArAja. AthI ja teo baMne sukhI parivAranA hovAthI tathA gujarAna mATe Arthika ciMtA na hovAthI sAhityika pravRttimAM rasa levA lAgyA hatA ane dhanakamANIne jIvanamAM gauNa sthAna ApyuM hatuM. emAM paNa zrI agaracaMdajI nAhaTA to AThanava mahinA satata lekhana-adhyayanamAM gALatA ane traNacAra mahinA potAnA kApaDanA vyavasAyamAM dhyAna ApatA. zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAe kalakattA jaIne potAno kApaDano vyavasAya barAbara jamAvyo hato ane vepArI kuneha temanAmAM ghaNI hatI, paraMtu dIkarAoe e javAbadArI svIkArI lIdhI te pachI teo paNa sAhityika pravRttiomAM vadhumAM vadhu potAno samaya gALatA. sva. bhaMvaralAlajI nava bhAratIya bhASA sArI rIte lakhI-vAMcI zakatA. Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. bhaMvaralAlajI nAhaTA e bhASAo te saMskRta, prAkRta, ardhamAgadhI, apabhraMza, rAjasthAnI, gujarAtI, marAThI, hiMdI ane baMgALI. vaLI teo AmAMnI koI paNa bhASAmAM zlokabaddha padyaracanA paNa karI zakatA. aMgrejI bhASA vyavahAra pUratI emane AvaDatI. bhASA uparAMta brAhmI, kharoSThI, devanAgarI, jaina devanAgarI, baMgALI ema vividha lipionA paNa teo jANakAra hatA. kizoravasthAthI ja hastaprato vAMcavAno temane evo sarasa mahAvaro thayo hato ke jhINA akSare saLaMga zabdomAM lakhAyelI hastaprata paNa teo jhaDapathI vAMcI zakatA. koI jUno zilAlekha vAMcavo hoya to nAhaTAjIne vAra lAgatI nahi. brAhmI lipinA akSaro-zabdo paNa teo tarata vAMcI zakatA. sikkA vagere paranuM lakhANa teo ukelI zakatA. prAcIna sikkAo, mUrtio, anya zilpAkRtio, citro, hastaprato ityAdi jotAM ja teo enI zailI, racanAkALa, artha, rahasya vagere samajAvI zakatA. 385 eka vakhata zrI agaracaMdajI nAhaTA pAse eka prAcIna hastaprata AvI. paNa tenI lipi koI ukelI zakatuM nahi. emaNe ghaNA jANakAra vidvAnone e hastaprata mokalI. paNa koI ukelI zakyuM nahi. chevaTe zrI bhaMvaralAlajIe e kAma hAthamAM lIdhuM. teo hastapratanI bArAkhaDI meLavavA lAgyA. eka eka akSara maLato jAya. ema karatAM karatAM ghaNA parizramane aMte emaNe e AkhI hastaprata vAMcI ApI hatI. koI paNa lipi athavA game tevA kharAba akSaravALuM lakhANa ukelavAnI emanAmAM koThAsUjha hatI. ghaNA vakhata pahelAM hiMdI sAhityanA itihAsamAM evo mata vidvAnomAM pravartato hato ke hiMdI sAhityanI prathama gadyaracanA te jaTamala nAharakRta 'gorA bAdala'nI kathA che. paraMtu A kRti kyAMyathI maLatI nahotI. zrI bhaMvaralAlajIne thayuM ke A kRtinI bhALa meLavavI joIe. enI hastaprata kyAMya hoya to tenI zodha karavI joIe. sAmAnya rIte rAjasthAnanA kavinI kRtinI hastaprata rAjasthAnanA koI bhaMDAromAM hovI joIe, paNa tyAM maLI nahi. eTale nAhaTAjIe anya prAMtomAM paNa tenI tapAsa AdarI. emaNe kalakattAmAM sva. pUraNacaMdajI nAharane vAta karI. pUraNacaMdajIno saMgraha paNa ghaNo moTo hato, paraMtu emAMthI koI prati maLI nahi. tyAra pachI emaNe Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 vaMdanIya hRdayasparza kalakattAnI raoNyala eziyATika sosAyaTInA graMthAlayamAM rahelI hastaprato joI ane sadbhAgye tyAM rajisTaramAM jaTamalajI nAharakata "gorA bAdalanI hastapratano ullekha hato. eTale emaNe e hastaprata kaDhAvI ane vAMcI tyAre khabara paDI ke e gadyakRti nathI paNa padyakRti che. e vize emaNe tarata lekha lakhyo ane "gorA bAdala' vize hiMdI sAhityamAM cAlatI bhrAnti dUra thaI. eka bhASAmAMthI bIjI bhASAmAM koI paNa kRtino gadyamAM ke padyamAM anuvAda karavo e nAhaTAjI mATe DAbA hAthanA khela jevuM hatuM. teo mULa kRti sAthe evA tanmaya banI jatA ke pachI anuvAdanI eka pachI eka paMkti avataravA lAgatI. eka vakhata emane "bhaktAmara stotra'no hiMdImAM padyAnuvAda karavAno bhAva thayo. e bhAva eTalo utkaTa hato ke pachI emanAthI rahevAyuM nahi. rAtre te padyamAM anuvAda karavA besI gayA ane AkhI rAta jAgI, savAra thAya e pahelAM 44 zlokono hiMdImAM padyAnuvAda karI lIdho. zrI nAhaTAjIe AvI rIte "kalyANamaMdira stotra', "ratnAkara paccIsI vagere keTalIka kRtiono paNa padyamAM hiMdImAM anuvAda karyo che. zrI nAhaTAjIe seMkaDo lekho lakhyA che ane aneka graMtho saMzodhitasaMpAdita karyA che. jayAM sudhI kAkA zrI agaracaMdajI vidyamAna hatA tyAM sudhI emaNe ghaNuMkharuM agaracaMdajInI sAthe saMzodhana-saMpAdananuM kArya karyuM hatuM. jinadattasUri, jinacaMdrasUri, jinakuzalasUri, samayasuMdara vagere vize ane emanI kRtio vize emaNe saMzodhana-saMpAdana karyuM che. tIrthasthaLo vize aitihAsika mAhitI ekatra karavI e nAhaTAjInI eka priya pravRtti hatI. emaNe kAMgaDA, jAlora, zrAvastI, kSatriyakuMDa, rAjagRhI, vArANasI, kAMDityapura, caMpApurI vagere tIrtho vize graMtho lakhyA che. Thakkara pheru kRta 'dravya parIkSA', bikAnera jaina lekhasaMgraha, "vividha tIrthakalpa' ityAdi graMthomAM emanI aitihAsika daSTi joI zakAya che. zrI nAhaTAjI patrakAra paNa hatA. vividha sAmayikomAM lakhavA uparAMta teo kuzalanirdeza' nAmanuM eka hiMdI mAsika patra calAvatA. emAM teo potAnA lekho prakAzita karatA ane keTalIka vAra pote ja vAMcyuM hoya ane gamyuM hoya teno hiMdImAM anuvAda karIne kuzalanirdeza'mAM prakAzita karatA. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 sva. bhaMvaralAlajI nAhaTA prabuddha jIvanamAM prakAzita thayelA keTalAka lekhonA anuvAda karIne emaNe kuzalanirdeza'mAM pragaTa karyA hatA. nAhaTAjIno paheraveza taddana sAdo hato. paheraNa ane dhotiyuM, kyAreka upara lAMbo koTa hoya. bahAra ughADA mAthe jAya nahi. mAthe kesarI raMgano bIkAnerI sApho ke pAghaDI avazya hoya ja. teo cAlyA jatA hoya to koI mAravADI vepArI zeThiyA jevA lAge. emanA caherA upara nitAnta svAbhAvikatA hoya. potAnI vidvattAnI sabhAnatA jarA paNa nahi. kazo dekhAva karavAnI vRtti nahi. moTAI batAvavAno bhAva nahi. emane joIne koI ema kahe nahi ke A bahu moTA vidvAna haze. ghaNAM varSo pahelAM khaMbhAtanA jaina sAhitya samArohamAM teo pramukhasthAne hatA. te prasaMge teo bolavA UbhA thayA tyAre keTalAka sthAnika AgevAno ke jeoe emane pahelAM kyAreya joyelA nahi teone Azcarya thayuM. khaMbhAtanA nagarapatie to potAnA vaktavyamAM kahyuM ke, "meM to dhAryuM hatuM ke A koI mAravADI zeThiyA che, paNa teo AvA moTA paMDita haze evI kalpanA emane joIne AvelI nahi." nAhaTAjIne jema itihAsa ane sAhityamAM rasa hato tema tattvajJAna ane adhyAtmamAM rasa hato. emAM kharataragacchanA devacaMdrajI mahArAjanA stavanAdino prabhAva ghaNo moTo hato. taduparAMta samagra nAhaTA parivAra upara pU. zrI bhadramuni ke jeo pAchaLathI pU. sahajAnaMdaghanajInA nAme vadhu jANItA thayA hatA temano prabhAva bahu rahyo. pU. zrI bhadramunie jyAre bikAneramAM cAturmAsa kareluM tyAre zrI agaracaMdajI ane zrI bhaMvaralAlajI temanI pAse niyamita jatA. zrI agaracaMdajIne to pU. zrI bhadramuni pAse dIkSA levAnA bhAva thayA hatA. kacchanA zrI bhadramuni upara zrImad rAjacaMdrano ghaNo moTo prabhAva hato. eTale e prabhAva nAhaTA parivAra para paDyo hato. pU. zrI bhadramuni zrI agaracaMdajI pAse zrImad rAjacaMdrakRta "apUrva avasara vAraMvAra gavaDAvatA. emaNe e kaMThastha karI lIdheluM ane bulaMda madhura svare gAtA. pU. zrI bhadramunie pAchalAM varSomAM samudAya choDIne dakSiNamAM ThaMDImAM sthiravAsa karyo hato ane potAnuM nAma choDI "sahajAnaMdaghana' evuM navuM nAma rAkhyuM hatuM. AthI nAhaTA parivAra mATe haMpI tIrthasamAna banI gayuM hatuM. zrI bhaMvaralAlajI tyAM niyamita Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 vaMdanIya hRdayasparza jatA. pU. zrI bhadramuninAM saMsArI kAkI zrI dhanadevIjI paNa haMpI AvIne rahyAM hatAM. zrI bhaMvaralAlajIe 'siri sahajAnaMdaghana cariya" nAmanuM caritra apabhraMzamAM lakhyuM hatuM ane "AtmadraSTA mAtuzrI dhanadevIjI' nAmanuM caritra hiMdImAM lakhyuM hatuM. taduparAMta emaNe AtmasiddhizAstrano baMgALI bhASAmAM padyamAM anuvAda karyo hato. zrI bhaMvaralAlajIno avAja bulaMda hato. temane keTalAMye stavanasajhAya kaMThastha hatAM. vaLI zAstragraMthonA keTalAye zloko teo vAtacItamAM TAMkatA. jaina-jainetara sAhityanI hajAro paMktio emanI jIbhe vasI hatI. sarasvatI mAtAnI emanA upara moTI kRpA hatI. bhaMvaralAlajInA hastAkSara suMdara ane maroDadAra hatA. koI hastaprata uparathI pratilipi karavI hoya to evI svaccha akSare lakhe ke kyAMya chekachAka jovA na maLe. jhINA paNa suMdara, suvAcya, maroDadAra akSara paNa teo kADhI zake. eka ja posTakArDamAM jhINA akSare ghaNI badhI vigato emaNe lakhI hoya. emaNe "bhaktAmara stotra'no gUrjara anuvAda karyo hato ane te emaNe phUlaskepathI paNa nAnA eka ja pAnAmAM suMdara akSare utAryo hato. emanI AvI kRtio saMgrahAlayamAM sAcavI levA jevI che. mAre pahelo paricaya zrI agaracaMdajI nAhaTA sAthe 1956nI AsapAsa thayelo. e arasAmAM naLadamayaMtI vize rAsakRtionI hastapratonI jANakArI meLavavA mATe patravyavahAra thayelo. tyArapachI bikAnera emane ghera jaIne rahelo. e paricaya uttarottara gADha thato gayo hato ane te emanA svargavAsa sudhI rahelo. e varSo daramiyAna zrI bhaMvaralAlajIne maLavAnuM thayuM hatuM, paraMtu zrI agaracaMdajInA svargavAsa pachI madhyakAlIna jaina sAhityanA kSetramAM pUchavA jevuM sthaLa te zrI bhaMvaralAlajI hatA. eTale emanI sAtheno paricaya gADha thato gayo hato. emanI pAse pitAtulya vAtsalya anubhavavA maLatuM. teo muMbaI Ave tyAre mAre ghare zrI rUpacaMdajI bhaNazALI sAthe acUka padhAratA ane mAre kalakattA javAnuM thAya tyAre sauthI pahelAM emane ghare ke dukAne maLavA javAnuM thatuM. ame maLIe eTale paraspara jaina sAhityanI goSThI thAya. zuM navuM lakhyuM, zuM navuM vAMcyuM enI vAto thAya. zrI agaracaMdajI sAthe "mRgAvatI Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. bhaMvaralAlajI nAhaTA 388 caritra caupAI'nuM saMpAdana meM karyuM tyAre emAM zrI bhaMvaralAlajInI mukhya sahAya hatI. tyAra pachI zrI bhaMvaralAlajI sAthe "thAvasyAsuta riSi copAI'nuM saMpAdana meM karyuM hatuM. khaMbhAta, rAjagRhI, sametazikhara vagere sthaLe jaina sAhitya samAroha nimitte ke jaina itihAsa saMmelana nimitte nAhaTAjIne nirAMte maLavAnuM thayuM hatuM. eka ja sthaLe sAthe rahevAnuM hoya eTale sAhityagoSThI barAbara jAmatI. bIjA vidvAno ane sAhityarasika mitro paNa joDAyA hoya. e vakhate zrI nAhaTAjI pAsethI emanA vizALa vAMcana ane anubhavanI ghaNI rasika vAto sAMbhaLavA maLatI. teo eka bahuzruta paMDita che enI sarvane pratIti thatI. bhaMvaralAlajI acchA kavi paNa hatA. temaNe nAnImoTI vividha prakAranI racanAo karI che. "kSaNikA'mAM thoDAka zabdomAM narmamarmayukta kathana emaNe karyuM che. teo zIghrakavi paNa hatA. prasaMga ke paristhiti anusAra teo tarata kAvyapaMktionI racanA karatA. keTalIka paMktio svayameva emane spharatI. zrI nAhaTAjInI sevAo bikAnera, kalakattA, pAlitANA, dilhI vagere sthaLonI vividha saMsthAone vividha prakAre maLatI rahI hatI. dharma ane sAhityanA kSetre teo jaina bhavana, jaina zvetAmbara sevA samiti, jaina zvetAmbara paMcAyatI maMdira, zaMkaradAna nAhaTA kalAbhavana, abhaya jaina graMthAlaya, jinadattasUri sevAsaMdha, kharataragaccha mahAsaMgha, rAjasthAnI sAhitya pariSada, devacaMdra graMthamAlA, zrImad rAjacaMdra Azrama (haMpI), zArdUla rAjasthAna risarca insTiTyUTa vagere ghaNI saMsthAomAM temaNe hoddedAra tarIke sevA ApI hatI. zrI nAhaTAjI rAjasthAna choDI baMgALamAM vepArArthe kalakattAmAM jaIne vasyA, paraMtu emaNe potAno paheraveza, potAnI bhASA ane potAnA dhArmika tathA sAmAjika saMskAra na choDyAM. emanA parivAramAM e ja rAjasthAnanuM vAtAvaraNa jovA maLe. zrI nAhaTAjInI lekhanaprasAdI aneka sAmayikomAM prasiddha thatI rahetI ethI teo ghaNA badhA vidvAnonA saMparkamAM AvyA hatA. e samayanA dhuraMdhara vidvAno zrI rAhula sAMkRtyAyana, DaoN. hajArIprasAda trivedI, DaoN. motIcaMdra, muni Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39) vaMdanIya hRdayasparza jinavijayajI, paMDita sukhalAlajI, pUraNacaMda nAhara, mohanalAla dalIcaMda desAI, dalasukhabhAI mAlavaNiyA vagere sAthe teo aMgata gADha paricayamAM AvyA hatA. zrI bhaMvaralAlajI nAhaTAnuM vividha saMsthAo dvArA bhinnabhinna samaye abhivAdana thayuM hatuM ane "sAhitya vAcaspati', "jinazAsana gaurava", "jaina samAjaratna' vagere padavIo vaDe teo sanmAnita thayA hatA. paMcAsI varSanI uMmara sudhI nAhaTAjI vividha kAryakramo mATe, tIrthayAtrA mATe paribhramaNa karatA rahyA hatA. emanuM zarIra evuM nirAmaya, sazakta, phUrtimaya hatuM. 1997mAM teo potAnA vatana bikAnera gayA hatA kAraNa ke 5.pU. AcArya zrI tulasIjI ane 5.pU. sAdhvI zrI caMdraprabhAzrIjIno bikAneramAM praveza hato. bikAneranA A rokANa daramiyAna eka divasa nAhaTAjI derAsaramAM darzana karavA jatA hatA tyAre paDI gayA. page pheMkyara thayuM. upacAra karAvI teo kalakattA pAchA AvyA. paNa have emanuM jIvana ghara pUratuM sImita thaI gayuM. alabatta ghare teo svAdhyAya, lekhana vageremAM magna rahetA. keTalAyanI sAthe temano patravyavahAra cAlato. mArA upara paNa temanA avAranavAra patro AvyA. teo potAnA navA prakAzita graMtho mokalAvatA. A varSo daramiyAna eka vakhata mAre kalakattA javAnuM thayuM hatuM tyAre huM emane ghare maLavA gayo hato. teo zArIrika rIte azakta thaI gayA hatA, paraMtu emanI mAnasika skUrti ane smaraNazakti pahelAMnA jevI ja hatI. emanI lekhanapravRtti satata cAlatI rahetI. chellA thoDA kALamAM emanuM zarIra vadhu vyAdhigrasta banyuM hatuM. paraMtu teo AtmaramaNatAmAM rahetA. "tanamAM vyAdhi, manamAM samAdhi' e emanI AdhyAtmika dazA hatI. AtmA amara che, deha nAzavaMta che enI satata pratIti-saMvedanA emane rahetI. teo zrImad rAjacaMdranI "AtmasiddhizAstranI ane anya mahAtmAonI paMktionuM raTaNa karatA rahetA. 11mI phebruArI 2002nA roja savAre emaNe kahyuM ke potAne have thAka bahu lAge che. have javAnI taiyArI che. te divase emane stavano, stotro vagere Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. bhaMvaralAlajI nAhaTA 391 saMbhaLAvavAmAM AvyAM. teo pUrI jAgutimAM hatA. sAMje cAreka vAge teo dhyAnastha avasthAmAM AvI gayA ane dasa miniTamAM emaNe deha choDyo. eka mahAna AtmAnI jIvanalIlA pUrNa thaI gaI. AvA ApaNA sAhityamanISIne natamastake vaMdanA. Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 sAdhucarita sva. cI. nA. paTela sAdhucarita prophesara, zeksapiyaranAM nATako ane AMgla sAhityanA prakhara abhyAsI ane marmajJa vivecaka, gAMdhIsAhityanA paNa UMDA abhyAsI, tejasvI lekhaka, saMpAdaka pro. cImanabhAI nAraNadAsa paTela(cI. nA. paTela)nuM 86 varSanI vaye amadAvAdamAM 30mI jAnyuArI, 2004nA roja avasAna thayuM. teo jIvananAM pAchalAM varSomAM eTalA badhA gAMdhIjImaya thaI gayA hatA ke jANe ke potAnA avasAna mATe gAMdhIjInA svargArohaNanI tArIkhanI rAha jotA na hoya ! ane 30mI jAnyuArI AvatAM emaNe saMkalpapUrvaka deha choDyo hoya ema lAge che. sva. cI. nA. paTela(tyAre sI. ena. paTela)nuM nAma meM varSo pahelAM sAMbhaLyuM hatuM. I.sa. 1955-56nA varSamAM huM muMbaInI jheviyarsa kaoNleja taraphathI amadAvAdamAM navI thatI jheviyarsa kaoNlejamAM gujarAtI viSayanA adhyApaka tarIke eka varSa mATe sevA ApavA gayo hato tyAre mAruM rahevAnuM amArA eka vaDIlanA ghare goThavAyuM hatuM. emanAM dIkarI vasubahena (hAla eNDavokeTa) tyAre gujarAta kaoNlejamAM ema.e.no abhyAsa karI rahyAM hatAM. emanA sahAdhyAyI mitra zrI vinodabhAI trivedI paNa amane maLavA AvatA. te vakhate paTela sAheba emane iMgliza bhASA-sAhitya vize bhaNAvatA. vasubahena ane vinodabhAI hamezAM pro. phIrojha dAva2sAhebanAM vyAkhyAno uparAMta paTela sAhebanAM vyAkhyAnonI paNa bhArobhAra prazaMsA karatAM. tyAre paTela sAheba pro. sI. ena. paTela tarIke vadhu jANItA hatA. paTela sAhebanuM nAma tyAre meM pahelI vAra sAMbhaLeluM ane maLavAnuM nahotuM thayuM to paNa emanA pratye ghaNo AdarabhAva thayo hato. jyAre teo gujarAta kaoNlejamAM iMgliza bhASA-sAhityano viSaya bhaNAvatA tyAre teo vidyArthIo sAthe ke anya adhyApako sAthe aMgrejImAM ja vAtacIta karatA. teo iMgliza bhASA potAnI mAtRbhASAnI jema bolatA. emanA uccAro spaSTa ane zuddha rahetA. koI suzikSita aMgreja ziSTa iMgliza Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhucarita sva. cI. nA. paTela 393 bhASA bole tevI rIte teo bolatA. iMgliza upara emanuM prabhutva ghaNuM sAruM hatuM. vaLI AraMbhanA divasomAM to teo gujarAtI bolavAmAM 2khene bhUla thaze evA bhayathI gujarAtI bolavAnuM TALatA. paraMtu gujarAta kaoNleja choDI teo amadAvAdanI eka kaoNlajamAM AcArya tarIke joDAyA tyArathI emaNe gujarAtImAM bolavAnuM, gujarAtImAM vyAkhyAno ApavAnuM ane pachIthI to gujarAtImAM lakhavAnuM paNa cAlu karyuM. pro. cI. nA. paTelano janma asAravA-amadAvAdamAM 23mI Disembara 1918nA roja thayo hato. tyAre asAravA amadAvAdanuM paruM, eka juduM nAnuM gAma hatuM. emanI kaDavA pATIdAranI jJAtinA rivAja pramANe cAra varSanI bALavaye emanuM lagna thayuM hatuM. paTela sAheba bhaNavAmAM hoziyAra ane ghaNA AgaLa vadhyA hatA. emaNe pote lakhyuM che ke 'duniyAnI dRSTie mAruM lagna kajoDuM gaNAya evuM hatuM. mArI ane patnInI vacce zarIra, svabhAva ane zikSaNa e traNe bAbato aMge moTuM aMtara hatuM.' AvA saMjogomAM emanAM svajano ane mitrono Agraha hato ke emaNe bIjAM lagna karI levAM joIe. e jamAnAmAM eka patnIno kAyado nahoto ane eka upara bIjI patnI karavAnI bAbata TIkApAtra gaNAtI nahi. ema chatAM paTela sAhebe gAMdhIjI, vivekAnaMda vagerenA vicAronA prabhAvanA baLe bIjAM lagna karavAno spaSTa inkAra karI dIdho hato. temaNe potAnA lagnajIvanamAM sthiratA anubhavI hatI. emaNe lakhyuM che ke 'amAruM lagna kajoDuM kahevAya, paNa zarUAtathI ja amArA hRdayamAM ekabIjA mATe premanAM jharaNAM phUTyAM hatAM.' nAnapaNathI ja paTela sAhebane jAtajAtanI vastuo jovA-jANavAno ane zIkhavAno rasa hato. nAnI vayamAM teo taratAM ane sAikala calAvatAM zIkhyA hatA. vaLI temane Tenisa ramavAnuM gamatuM, zAstrIya saMgItano emaNe zokha keLavyo hato ane e jamAnAmAM roja rAtre reDiyo para eka kalAka zAstrIya saMgItano kAryakrama Avato te teo niyamita sAMbhaLatA. temaNe hindI, iMgliza, gujarAtI evAM aneka calacitro joyAM hatAM. 'zaMkarAbharaNa' nAmanuM telugu cacitra emaNe cha vAra joyuM hatuM. paTela sAhebanI vidyArthI ane adhyApaka tarIke kArakirdI ghaNI tejasvI hatI. emanA pitA mAmalatadAra tarIke jyAre aMkalezvaramAM hatA tyAre tyAMnI Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 vaMdanIya hRdayasparza hAIskUlamAMthI teo meTrikamAM prathama naMbare AvyA hatA ane zALA taraphathI emanA bahumAna mATe meLAvaDo thayo hato. meTrika pachI teo amadAvAda vadhu abhyAsa mATe AvyA hatA. 1940mAM bI.e.mAM teo iMgliza ane saMskRtano viSaya laI dvitIya vargamAM AvyA hatA. paNa ema.e.mAM teo prathama vargamAM AvyA hatA. paraMtu Arthika saMkaDAmaNane lIdhe temane puruSArtha ghaNo karavo paDyo hato. adhyApaka tarIke kAma karatAM pahelAM teo TyUzano karatA ane bIjA prakIrNa kAmo paNa karatA. karakasarathI ghara calAvavAmAM emanAM patnI savitAbahenano paNa sAro sahakAra maLato rahyo hato. savitAbahena bhalAM, bhoLAM, komaLa hRdayanAM sadAya hasamukhA hatAM. Arthika takalIpha rahyA karatI hatI chatAM emaNe kyAreya lAcArI anubhavI nathI. paTela sAhebe ema.e. thayA pachI prAraMbhamAM gujarAta kaoNlejamAM iMgliza viSayanA adhyApaka tarIke ghaNAM varSa sudhI kArya karyuM hatuM. tyAra pachI eka kaoNlejamAM AcArya tarIke, tyAra pachI saradAra paTela yunivarsiTImAM rajisTrAra tarIke ane tyAra pachI dilhInI "kaleTeDa varkasa oNpha mahAtmA gAMdhI'mAM anuvAdaka ane saMpAdaka tarIke kArya karyuM hatuM. nivRtta thayA pachI temaNe amadAvAdamAM AvIne zeSa jIvana svAdhyAya-lekhana vageremAM pasAra karyuM hatuM. TheTha bAlyakALathI paTela sAhebanI tabiyata sArI rahetI nahotI. vAraMvAra tAva, harasa, AMtaraDAMno kSaya vagere bImArIone kAraNe teo keTalIye vAra haoNspiTalamAM jaI AvyA hatA, paraMtu temanuM manobaLa adbhuta hatuM ane jIvana jIvavAmAM temano rasa sakriya hato. teo satata vAMcanamAM, adhyayanamAM ane lekhanakAryamAM jIvananA aMta sudhI parovAyelA rahyA hatA. temano jIvanarasa kyAreya sUkAyo na hato. mArI vismayakathA'mAM emaNe lakhyuM che, "vRddhAvasthAnI nirbaLatAmAM huM pramANamAM mAnasika svasthatA bhogavuM chuM tenuM kAraNa mArAmAM saMkalpabaLanI vizeSatA che evuM nathI paNa mArAmAM bALaka-svabhAvanuM eka sAruM lakSaNa rahyuM che. huM bALaka jevo chuM ane gharaDo thayo to paNa evo ja rahyo chuM. bALaka potAnA rasanI vastune AgrahapUrvaka vaLagI rahetuM nathI. eka ramakaDuM na maLe ke khovAI jAya ke bhAMgI jAya to thoDI vAra raDe, paNa pachI bIjuM maLe eTale paheluM bhUlI jAya. mArA svabhAvamAM paNa evuM kaMIka che. samayanA pravAhanI Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhucarita sva. cI. nA. paTela 395 sAthe mArAmAM navA rasa jAgrata thatA rahyA che ane Aja sudhI e cAlu che.' potAnI tabiyata ane mRtyu mATenI taiyArI vize 1985mAM 'prabuddha jIvana'mAM emaNe lakhyuM hatuM ke, 'mArA eka DaoNkTara vaDIle mane 1960mAM kahyuM hatuM ke 'cImanabhAI, tamArA zarIranA ghaDiyALanI cAvI UtarI gaI che. have tame jeTaluM jIvo teTalI IzvaranI kRpA.' e kRpA pacIsa varSa cAlI ane haju kaMIka cAlaze ema lAge che. mArA jIvanano aMta jyAre Ave tyAre huM taiyAra thaIne beTho chuM.' 1985mAM ema lakhyA pachI TheTha 2004nA jAnyuArI sudhI teo AvI nAdurasta tabiyata chatAM jIvI zakyA e batAve che ke emanI jijIviSA keTalI prabaLa hatI. haju thoDA vakhata pahelAM ja emano patra mane maLyo hato, jemAM lakhyuM hatuM ke 'Akho divasa azakti rahe che, paraMtu sAMjanA pAMca-cha vAgyA pachI huM svasthatA anubhavuM chuM.' amArA vaDIla DaoN. anAmI sAheba dvArA ane pro. jayaMtabhAI koThArI dvArA paTela sAhebano pratyakSa paricaya mane thayo hato. 1982-83mAM emaNe 'prabuddha jIvana'mAM lekho lakhavAnuM cAlu karyuM tyAra pachI amArI vacce niyamita patravyavahAra cAlyA karyo ane ekabIjAnA ghare javA-AvavAno saMbaMdha vadhyo hato. teo patravyavahAramAM niyamita hatA. sva. viSNuprasAda trivedInI jema teo paNa posTakArDano jaththo pAse rAkhatA ane tarata muddAsara TUMkA patro lakhatA. 'prabuddha jIvana'mAM lekhamAlA svarUpe kazuM chapAtuM nathI. vadhumAM vadhu traNa aMkamAM lekha pUro thavo joIe. paraMtu paTela sAhebe jyAre potAnI AtmakathA lakhavAno prastAva mArI AgaLa rajU karyo tyAre 'prabuddha jIvana'mAM apavAdarUpe e pragaTa karavAno nirNaya karyo hato. lagabhaga savA varSa sudhI emanI A AtmakathA chapAI hatI. A AtmakathAmAM emaNe potAnA zaizava-yauvanakALanAM, adhyApanakALanAM saMsmaraNo AlekhyAM che. emAM evAM tAdaza citro rajU thayAM che ke esa.ena.DI.TI. yunivarsiTIe A AtmakathA 'mArI vismayakathA'nA nAmathI potAnA prakAzana tarIke pragaTa karI hatI. vaLI mArI sAthenI AtmIyatAne kAraNe 'mArI vismayakathA' nAmanI emanI A AtmakathA graMtha svarUpe pragaTa thaI tyAre e graMtha paTela sAhebe mane arpaNa karyo hato. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 vaMdanIya hRdayasparza ekavaDuM zarIra ane nAjuka tabiyatane kAraNe chellAM varSomAM teo pravAsa karatA nahi. Ama paNa ekaMdare temaNe bahu ocho pravAsa karyo che. TheTha bAlyakALathI temanI tabiyata sArI rahetI nahi. paraMtu eka vakhata zrI muMbaI jaina yuvaka saMgha taraphathI vyAkhyAno ApavA mATe ame nimaMtraNa ApyuM tyAre mArA Agrahane vaza thaI emaNe te svIkAryuM, paNa temAM samayanI, AvavAjavAnI, khAnapAnanI ema ghaNI badhI vAtonI spaSTatA ane zarata karyA pachI te svIkAryuM hatuM. pahelo anubhava emane anukULa lAgyo eTale bIjI-trIjI vAra paNa emaNe vyAkhyAno mATe amAruM nimaMtraNa svIkAryuM hatuM. eka vAra teo muMbaImAM amAre ghare AvyA tyAre gharamAM sitAra, hArmoniyama, tabalAM joIne emaNe prazna karyo ke saMgItano kone zokha che? meM kahyuM mAro putra amitAbha (u.va. 14) ane putrI zailajA (u.va. 16) mATe saMgItanA zikSaka rAkhyA che. zikSaka baMnene gIto gAtAM ane judA judA rAga vize zIkhave che tathA amitAbhane tabalAM tathA zailajAne sitAra vagADatAM zIkhavyuM che. emaNe zailajAne sitAra vagADavAnuM kahyuM. zailajAe sitAra saMbhaLAvI ethI emaNe potAnI prasannatA darzAvI hatI ane potAnA saMgItanA zokhanI vAto karI hatI. paTela sAhebane keTalAMka varSothI AMtaraDAnI takalIpha hatI. e aMge teo sAvadhAna thaI gayA hatA. khAnapAnamAM teo koInA Agrahane vaza thatA nahi. eka vAra teo amAre ghare padhAryA hatA tyAre cA pIvA mATe ame Agraha karyo. chevaTe emaNe kahyuM ke "cA huM to ja pIuM, jo tamArA rasoDAmAM jaIne mArAM patnI jAte cA banAve to." ame emanI darakhAsta svIkArI. emanAM patnIe cA banAvI te temaNe pIdhI hatI. paTela sAhebane pANI barAbara ukALIne pachI nIce utArIne emAM amuka ja pramANamAM cAnI pattI nAkhavAmAM Ave ane emAM nahi jevuM dUdha hoya to evI cA ja mAphaka AvatI hatI. emanAM patnI e pramANe banAvatAM. paTela sAhebane adhyApanakALa daramiyAna zeksapiyaranAM koI paNa be nATako dara varSe bI.e. ke ema.e.nA vidyArthIone bhaNAvavAnAM AvatAM. AthI zeksapiyaranAM nATako e jIvanabhara emano atyaMta priya viSaya rahelo. zeksapiyaranI seMkaDo paMktio emane kaMThastha hatI. amadAvAdamAM ane Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhucarita sva. cI. na. paTela 397 anyatra keTalIka saMsthAnA upakrame emaNe e viSaya para vyAkhyAno paNa ApelAM. taduparAMta "TrejeDI : jIvanamAM ane sAhityamAM' e viSaya para emaNe ApelAM vyAkhyAno gujarAtI sAhitya pariSada taraphathI pragaTa thayelAM che. zeksapiyara uparAMta zelI, kITsa, varDjhavartha, Tenisana, brAuniMga, raoNbarTa barnsa vagere AMgla kavionI kavitA kaoNlejanA vidyArthIone bhaNAvavAnuM kArya varSo sudhI emaNe karyuM hatuM. eTale e kavionI aneka paMktio paNa emane kaMThastha hatI. vAtacItamAM prasaMga anusAra jayAre teo AvI paMktio TAMkatA tyAre emanI smRti ane bahuzrutatA mATe Adara Upajato. saMskRta bhASAmAM lakhAyeluM vAlmIkine rAmAyaNa e paTela sAhebanA svAdhyAya-parizIlanano eka mahattvano graMtha jIvanabhara rahyo hato. eno emaNe gujarAtImAM gadyasaMkSepa karyo hato ane e graMthasvarUpe pragaTa thayo hato. e vize potAne je kaMI maulika ciMtana vyakta karavA jevuM lAgyuM te emaNe A graMthamAM vyakta karyuM che. paTela sAhebanuM eka sauthI vadhu yAdagAra ane mUlyavAna kArya te Collected works of Mahatma Gandhi che. paTela sAhebe A zreNInA nevuM jeTalA graMthomAM gAMdhIjInAM lakhANonAM anuvAda ane saMpAdananuM kArya karyuM che. e kArya karavA mATe teo kuTuMbane amadAvAdamAM rAkhIne ekalA dilhI jaIne rahyA hatA ane hAthe rasoI karIne jamatA. paraMtu ethI emanI tabiyata bagaDatI gaI ane lohInI UlaTI thatI. eTale cAra varSa dilhI rahI teo amadAvAda pAchA pharyA. amadAvAdamAM rahIne kAma karavAnI sarakAra taraphathI emane paravAnagI ApavAmAM AvI. Ama 1961thI 1985 sudhI ane tyArapachI paNa divasa-rAta parizrama karIne gAMdhIjInAM sarva lakhANonuM vyavasthita rIte, kAlAnukrame emaNe saMpAdana karyuM che, aMgrejImAM anuvAda karyo che ane sAthe sAthe potAnI saMpAdakIya noMdho paNa lakhI che. A bhagIratha kArya karavAne nimitte teo gAMdhIjInA jIvana ane kavana vize eTalA badhA otaprota thaI gayA hatA ane eTalA ja mAhitagAra thayA hatA ke kayA viSaya para gAMdhIjIe kyAM, kyAre ane zuM kahyuM che te cokasAIpUrvaka kahI zakatA. gAMdhIjInA jIvananI koI ghaTanA vize ke gAMdhIjInA vaktavya vize jyAre kaMI Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 * .' vaMdanIya hRdayasparza paNa vivAda thAya tyAre emAM paTela sAhebano abhiprAya aMtima ane nirNAyaka banI raheto. gAMdhIjInA putra harilAla vize jayAre vivAda thayo tyAre paTela sAhebe AdhAra sAthe potAno abhiprAya jaNAvyo hato. gAMdhIjInAM lakhANo vize varSo sudhI kArya karavAne kAraNe teo jANe gAMdhIjImaya thaI gayA hatA. e aMge emaNe lakhyuM che, "mane AMtaraDAno kSaya thayo tyAre DaoNkTare mane ramUjamAM kahyuM hatuM, "paTela, tamane gAMdhI vAIrasano roga lAgu paDyo che. (eTale ke gAMdhIjInA vicArono cepa lAgu paDyo che.) gAMdhIjInI jema A khavAya ane A na khavAya ema karI tame tamAruM zarIra bagADyuM che.' DaoNkTaranuM nidAna kharuM hatuM, paNa pUruM nahi.' paNa bIjA eka arthamAM mane kharekhara gAMdhI vAirasano roga lAgu paDyo che. enI eka nizAnI e che ke mArA dareka lekhamAM kaMI ne kaMI saMdarbhamAM gAMdhIjIno ullekha AvavAno. mane e cepa na lAgyo hota to mAruM jIvana kaI dizAmAM vaLyuM hota ane kevuM veDaphAI gayuM hota enI huM kalpanA nathI karI zakato." iMgliza bhASAnuM lekhanakArya karavuM e emane mATe sahaja hatuM. emaNe Moral and social Thinking in Modern Gujajat nAmano graMtha lakhyo che je gujarAta sAhitya akAdamI (gAMdhInagara)e pragaTa karyo che. taduparAMta Mahatma Gandhi in his Gujajati Wjitings nAmano graMtha dilhInI sAhitya akAdamIe pragaTa karyo che. paTela sAhebanuM ciMtana atyaMta vizada hatuM. varSothI uttama sAhityanA parizIlanathI emanI dRSTi atyaMta mArmika tathA jhINI jhINI bhedarekhAo darzAvavA jevI sUkSma banI hatI. vAlmIki rAmAyaNa vizenAM temanAM avalokano ane abhiprAyomAM e spaSTa joI zakAya che. vaLI gujarAtI sAhityamAM temanuM avalokana bahu sUkSma rahetuM. eka vakhate mArA ghare carcA thatI hatI tyAre emaNe vidhAna kareluM ke 'umAzaMkara joSInI "vizvazAnti' nAmanI suprasiddha kavitA e buddhinI nIpaja che, hRdayanI nahi.' paTela sAheba "navanIta-samarpaNa'mAM AvatI "pAsapaoNrTanI pAMkhe' nAmanI mArI pravAsa-lekhamALA niyamita vAMcatAM ane potAno AnaMda patramAM vyakta karatA. eTale ja "pAsaporTanI pAMkhe'no bIjo bhAga-uttarAlekhana jyAre pragaTa thayo tyAre emaNe emAM "mRtinI pAMkhe' nAmanI prastAvanA lakhI ApI hatI. Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhucarita sva. cI. nA. paTela 399 paTela sAhebanA jIvanamAM atyaMta sAdAI hatI ane jIvananAM chellAM varSomAM to te vadhu jovA maLatI hatI. chelle traNeka vakhata huM amadAvAdamAM emane maLavA emanA nIlakaMTha pArkanA ghare gayo hato tyAre teo gharamAM ughADA zarIre mAtra khAdInI aDadhI caDDI paherIne beThA hoya. e caDI paNa dhobInI dhoyelI, sapheda bAstA jevI istrIvALI caDI nahi, eka gAMdhIvAdIne zobhe evI hAthe dhoyelI sAdhAraNa caDI. ziyALo hoya to jarUra pUratAM garama kapaDAM teo paheratAM, paraMtu emanAM vastromAM kazI TApaTIpa nahi. teo sahaja rIte rahetA. koI maLavA AvyuM hoya to paNa teo aDadhI caDDI paherIne besatAM saMkoca anubhavatA nahi. vastutaH anaupacArikatA, sAdAI, alpa parigraha, tyAga, vairAgya vagere temanA jIvanamAM barAbara vaNAI gayelAM hatAM. gAMdhIjIno emanA jIvana upara ghaNo badho prabhAva paDyo hato. thoDA vakhata pahelAM emanAM patnInA avasAna vakhate huM emane maLavA gayo tyAre paNa teo aDadhI caDDI paherIne beThA hatA ane evA ja svastha hatA. emanAM saMtAno ane temAM emanI vizeSataH putrI dInAbahena emanuM ghaNuM dhyAna rAkhatAM. paTela sAheba roja reDiyo para traNacAra kalAka zAstrIya saMgIta sAMbhaLatAM. paraMtu patnInA avasAna pachI reDiyo na sAMbhaLavAnI emaNe pratijJA lIdhI hatI. atyaMta pravRttizIla ane sakriya jIvana jIvanAra zrI paTela sAhebe vAnaprasthAzramamAM nivRtta jIvana jIvavAnuM cAlu karyuM tyAre emaNe lakheluM ke huM mArA AMtarajIvananI dizA badalavAno prayatna karI rahyo chuM. vaLagaNo, adhyAso ane mAthA uparano bhAra ocho karato jAuM chuM. chApAM vAMcavAnAM baMdha karyA che. manane game te ja vAMcuM chuM. navuM jJAna meLavavAnI daSTie kaMI vAMcato nathI ane agAuthI vicAra karIne taiyArI karavI paDe evuM bolavAnuM ke lakhavAnuM koI AmaMtraNa na svIkAravAno saMkalpa karyo che.' paTela sAhebanI zaikSaNika ane sAhityika siddhionI vakhatovakhata kadara thatI rahI hatI. kaoNlejakALamAM temane pAritoSiko ane ziSyavRttio sAMpaDyAM hatAM. adhyApanakSetre emaNe karelA zreSTha pradAna mATe gujarAta sarakArano evaoNrDa maLyo hato. sAhitya mATe temane raNajitarAma suvarNacaMdraka maLyo hato ane 1983mAM sAhitya pariSadanA adhivezanamAM temane vivecana vibhAganA Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 adhyakSa banAvavAmAM AvyA hatA. aMgrejI bhASA ane sAhityanA adhyayana ane adhyApanane kAraNe paTela sAhebamAM zistapAlana, samayapAlana, kAryavyavasthA, vahIvaTI sUjha, cokasAI vagere briTiza nAgarikamAM hoya evA guNo khIlyA hatA. (A guNo bhAratIya nAgarikamAM na hoya evuM nathI. paNa vartamAna samayamAM sarakArI taMtramAM je zithilatA, pramAda, bhraSTAcAra, gerazista vagere jovA maLe che e saMdarbhamAM briTiza guNonI vAta che.) paTela sAhebe AjhAdI pahelAMnAM trIseka varSa briTiza zAsana nihALeluM ane emanA graeNjyueTa pitAzrI sarakArI nokarImAM hatA ane mAmalatadAra ane AsisTanTa kalekTaranA pada sudhI pahoMcyA hatA. eTale gulAma ane svataMtra ema baMne bhAratamAM jIvavAno paTela sAhebane je lAbha maLyo ethI baMnenI uttama khAsiyato temanA jIvanamAM jovA maLatI hatI. vaMdanIya hRdayasparza paTela sAhebanA avAjamAM mRdutAno ane vAtsalyabhAvano eka viziSTa laheko hato. teo vAta kare to eTalI prasannatApUrvaka kare ke emanA hAvabhAva parathI paNa te ApaNane samajAya. bALapaNamAM paTela sAhebane gharamAM 'babu' kahIne bolAvatAM, tyArapachI paTela sAheba pahelAM sI.ena.paTela, pachI cImanabhAI paTela ane pachI cI. nA. paTela tarIke oLakhAyA. paTela sAhebe bahu nikhAlasapaNe kahyuM che ke potAnuM nAma cImanabhAI paTela, paraMtu gujarAtanA bhUtapUrva mukhyamaMtrI sva. cImanabhAI paTelanI sAme eka vakhata AMdolana cAlyuM hatuM ane prajAmAM teo apriya thaI gayA hatA eTale te vakhate nAmasAmya na rahe e AzayathI emaNe potAnuM nAma 'cImanabhAI paTela' lakhavAne badale 'cI. nA. paTela' lakhavAnuM cAlu karI dIdhuM hatuM. tyArathI A nAma ja rUDha thaI gayuM. keTalAka to emane mATe 'paTela' zabda na uccAratAM mAtra 'cI.nA.' ja uccAratA. jIvananA pUrvArdhamAM aMgrejI pramANe 'sI.ena.' tarIke jema teo jANItA hatA tema uttarArdhamAM cI.nA. tarIke jANItA rahyA hatA. sI. ena.mAMthI cI.nA. karavAnuM sUcana zrI mahendra meghANIe kareluM. jema nAmamAM tema paheraveza, dekhAva vageremAM paTela sAhebamAM parivartana AvatuM gayuM hatuM. skUlamAM hatA tyAM sudhI khamIsa ane aDadhI caDDI paheratA. kaoNlejamAM zarTa-penTa paheratA. adhyApaka thayA tyAre sUTa paheratA. pachI khAdInAM Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 sAdhucarita sva. cI. nA. paTela lAMbo Dagalo ane dhotiyuM ane gAMdhITopI paheratA, pachI paheraNa, pAyajAmo, TopI ane baMDI paheratA. chellAM varSomAM emaNe mUchadADhI ugADelAM eTale koI RSimuni jevA lAgatA. Ama paNa teo bhAratIya paraMparAnA manISI hatA. sAdhucarita pro. cI. nA paTelanA avasAnathI gAMdhIyuganI ane gAMdhIjInI bhAvanAne caritArtha karatI eka tejasvI, niSThAvAna pratibhA vilIna thaI gaI. gAMdhIjI vize svAnubhavanI vAto karanArA AvA mahAnubhAvo have kyAre maLaze ? prabhu emanA AtmAne zAMti Apo ! emanA puNyAtmAne nata mastake vaMdana ! Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 sva. pro. tanasukhabhAI bhaTTa ekAMtapriya, alipta ane ajJAta rahevAnI bhAvanAvALA ane jIvananAM chellAM varSomAM ajJAtavAsamAM rahelA vidvAna lekhaka ane kavi, satyaniSTha, mUlyaniSTha gAMdhIbhakta, AjIvana khAdIdhArI pro. DaoN. tanasukhabhAI bhaTTanuM keTalAka samaya pahelAM pUnAmAM avasAna thayuM hatuM. pote deha choDe tyAre smazAnayAtrA mATe mAtra be ke traNa vyaktine kahevuM evI sUcanA emaNe potAnI dIkarI ci. kSitijAne ApI hatI. emanI sUcanAnusAra zabavAhinImAM emanA mRtadehane smazAnamAM laI javAmAM Avyo hato. agnisaMskAra vakhate kSitijA sahita phakta pAMca vyakti upasthita rahI hatI. kSitijAe agnisaMskAra karyA hatA. tanasukhabhAInI icchA pramANe bIje divase emanAM asthi pUnA pAsenI nadIo - mULA ane mUThAnA saMgamamAM padharAvavAmAM AvyAM hatAM. tanasukhabhAIe potAnA avasAnanA samAcAra jaNAvavA mATe potAnI DAyarImAM je pAMca-cha nAma lakhyAM hatAM temAM mAruM nAma paNa hatuM. e pramANe bahena kSitijAe mane patra lakhyo hato, paraMtu potAnuM saranAmuM lakhyuM nahotuM eTale kevI rIte saMparka karavo tenI mUMjhavaNa hatI. paraMtu mitro dvArA tapAsa karIne chevaTe phonathI kSitijono pUnA saMparka karyo tyAre badhI vigata jANavA maLI hatI. tanasukhabhAI eTale eka evI vyakti ke kizorAvasthA ane UgatI yuvAnImAM jemanA jIvananuM ghaDatara mahAtmA gAMdhIjIe karyuM hatuM. tanasukhabhAIe lagabhaga 93 varSa jeTaluM AyuSya bhogavyuM, paNa emanA jIvanano rAha sIdhI saraLa vikAsa-gatie cAlyo nahi, jIvananA madhyAhana kALe keTalAka kaTu anubhavo thatAM teo alipta ane aMtarmukha thatA gayA. anyAya karanArAo pratye teo Akramaka banyA nahi, vera levAnI vRtti rAkhI nahi, paNa potAnI jAtane saMkocatA gayA. teo uttara vayamAM samAjathI eTalA badhA alipta rahevA lAgyA hatA ke pachIthI to evI rIte rahevuM te Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. tanasukhabhAI bhaTTa emanI jANe eka graMthi banI gaI hatI. tanasukhabhAI amadAvAda choDI muMbaI AvyA tyArathI te teo 1997mAM poMDicerI gayA tyAM sudhI huM emanA saMparkamAM rahyo hato. teo potAnI aMgata vAto mane karatA ane koI prazna hoya to mArI sAthe vicAravinimaya karatA. mahAtmA gAMdhIjInAM dUrathI thoDIka kSaNo mATe darzana karavAnI taka maLe to paNa mANasa potAne bhAgyazALI mAne evA e divasomAM jo gAMdhIjInI sAthe satata sAta-ATha varSa rahevA maLyuM hoya to evI vyakti to keTalI badhI bhAgyazALI gaNAya. tanasukhabhAI bhaTTa evA bhAgyazALI hatA ke jemane gAMdhIjI nAma daIne bolAvatA, chatAM tanasukhabhAInAM vANI-vartanamAM kyAreya e vize huMpadano raNakAra sAMbhaLavA maLyo nathI. tanasukhabhAI mahAtmA gAMdhIjI sAthe 1930mAM dAMDIyAtrAmAM paNa joDAyA hatA. 403 tanasukhabhAIe 'dAMDIyAtrA' nAmanuM kAvya lakhyuM na hota to 1930mAM gAMdhIjIe sAbaramatI Azrama(satyAgraha Azrama)mAMthI potAnA sAthIdAra tarIke je 80 jeTalI khaDatala vyaktionI pasaMdagI karI hatI temAM ogaNIsa varSanA tanasukhabhAI paNa hatA enI ApaNane khabara hota ke kema e prazna che. tanasukhabhAIno janma 21mI mArca 1911mAM saurASTramAM vekariyA gAmamAM thayo hato. emanI mAtAnuM nAma pArvatIbahena. emanA pitAnuM nAma prANazaMkara bhaTTa. prANazaMkara bhaTTane traNa putro hatA - harihara, tArAnAtha ane tanasukha. prANazaMkara pote suzikSita hatA ane emaNe potAnAM traNe saMtAnone sArI keLavaNI ApI hatI. teo Adhunika vicAradhArAnA hatA. emaNe potAnA eka dIkarAnuM nAma baMgALI rAkhyuM hatuM tArAnAtha. emaNe tanasukhabhAIne thoDo vakhata kAzI mokalyA hatA, saMskRta bhASA bhaNavAne mATe. nava-dasa varSanI uMmare tanasukhabhAI gAMdhIjInA satyAgraha AzramamAM vidyArthI tarIke joDAyA hatA. emanA moTA bhAI hirahara bhaTTa paNa tyAre tyAM zikSaka tarIke kAma karatA hatA. rihara bhaTTe khagoLazAstrano abhyAsa karyo hato. teo 'eka ja de cinagArI, mahAnala', e kAvyathI jANItA thayA hatA. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 vaMdanIya hRdayasparza 1925 pachI tanasukhabhAIe dakSiNAmUrtimAM zikSaNa lIdhuM hatuM. tyAM temanI kavitvazakti khIlI hatI. tyAM kavi zrIdharANI emanA samakAlIna mitra hatA. potAnA kAvyasarjana vize tanasukhabhAIe potAnA kAvyasaMgraha kAvyalaharI'nA nivedanamAM lakhyuM che : "satyAgraha AzramamAM zrI naraharibhAI parIkha, jugatarAmabhAI dave tathA sva. caMdrazaMkarabhAI zuklanA vargomAM ja kavitA vize abhiruci utpanna thaI hatI. te dakSiNAmUrtimAM kAvyalekhanamAM pariNamI." kavitAlekhananA sUkSma saMskAro mArAmAM suSupta dazAmAM paDyA haze. dakSiNAmUrti bhavananA kAvyottejaka vAtAvaraNamAM te khIlI nIkaLyA. saMskAra jeTaluM ja mahattva vAtAvaraNane paNa apAya che, e dRSTie jotAM mArA suSupta saMskArone AvirbhAva ApIne kAvyalekhana karavAnI preraNAno sakala yaza dakSiNAmUrti bhavanane ja ghaTe che.' tanasukhabhAIe AraMbhamAM keTaluMka lekhanakArya yAtrInA upanAmathI ane keTaluMka "surendra bhaTTAcArya'nA nAmathI karyuM hatuM. joke pachInA samayamAM teo potAnA nAmathI ja lakhatA rahyA hatA. temanAM kAvyo te jamAnAmAM kumAra" ane "prasthAnamAM pragaTa thatAM. muktakano kAvya-prakAra emane vadhu priya hato. duhA upara emanuM prabhutva savizeSa hatuM. saMskRta bhASaNa uparanA prabhutvane lIdhe emanI kavitAmAM saMskRta zabdono upayoga arthanA gAMbhIryamAM vRddhi kare che ane emanI vANIne ziSTatA ane ramaNIyatA arpe che. A varSo daramiyAna tanasukhabhAIe zAstrIya saMgItano vyavasthita abhyAsa karI lIdho hato. rAga-rAgiNInI temanI jANakArI sarasa hatI. teo koI vAMjitra vagADatA nahi, paNa gAtA sAruM. dakSiNAmUrtimAM zikSaNa lIdhA pachI tanasukhabhAI pAchA satyAgraha AzramamAM joDAyA hatA. 1930mAM gAMdhIjIe dAMDIyAtrAnuM vicAryuM tyAre tanasukhabhAInI uMmara ogaNIsa varSanI hatI. teo dAMDIyAtrAmAM joDAyA ane pachI satyAgrahanI caLavaLamAM bhAga lIdho. satyAgrahane pariNAme tanasukhabhAIe traNa vakhata kArAvAsa sevyo hato. eka vakhata emanI sAthe jelamAM emanA moTA bhAI harihara bhaTTa hatA. eka vakhata to prANazaMkara bhaTTa ane emanA traNa dIkarAo harihara, tArAnAtha ane tanasukhabhAI - ema Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. tanasukhabhAI bhaTTa 405 cAreya eka ja vakhate judI judI jelamAM hatA. prANazaMkara bhaTTa ane emanA kuTuMbe svAtaMtryanI laDatamAM keTalo bhoga Apyo hato te AnA parathI joI zakAze. ene pariNAme tanasukhabhAIno zALA-kaoNlejano abhyAsa niyamita rahyo nahoto. teo 1935mAM covIsa varSanI vaye meTrika thayA hatA. pachI teo abhyAsa karavA muMbaI AvyA hatA ane elphinsTana kaoNlejamAM dAkhala thayA hatA. emanA vakhatamAM kaoNlejanA aMgreja prinsipAla hemilTana hatA. kaoNlejamAM tanasukhabhAI eka tejasvI vidyArthI hatA. teo 1940mAM bI.e. thayA hatA. daramiyAna teo amadAvAdanI suprasiddha zALA sI.ena. vidyAvihAramAM zikSaka tarIke joDAyA hatA. 1943mAM gujarAta vidyAsabhAmAMthI gujarAtI ane saMskRta viSaya laI teo muMbaI yunivarsiTInA ema.e. thayA hatA. teo ema.e.nI parIkSAmAM prathama vargamAM AvyA hatA. te vakhate emanI sAthe DaoN. bhogIlAla sAMDesarA, pro. rAmaprasAda zukla ane pro. upendra paMDyA paNa prathama vargamAM AvyA hatA. vaDodarAnA DaoN. raNajitabhAI paTela tyAre amadAvAdamAM hatA. teo paNa ema.e.nI taiyArI karI rahyA hatA. temane tanasukhabhAInI sAthe gADha maitrI thaI hatI. e maitrI ghaNAM varSa sudhI, 1997mAM tanasukhabhAI poMDicerI gayA tyAM sudhI rahI hatI. yuvAna vaye tanasukhabhAI krikeTanA sArA khelADI hatA. TesTa meca jovA teo beborna sTeDiyamamAM jatA. pAchalAM varSomAM TI.vI. para maeNca jovAnuM teo cUkatA nahi. tanasukhabhAIe trIsa varSanI vaye 1941mAM meM pAMkho phaphaDAvI' nAmanI nAnakaDI AtmakathA lakhI hatI. emAM zaizavakALanAM saMsmaraNo AtmakathanAtmaka zailIe lakhAyAM che. A AtmakathA "kumAra"mAM kramazaH pragaTa thaI hatI. emAM jIvananAM thoDAMka varSonI ja vAta hovAthI AtmakathA nAnI banI hatI. enI prastAvanA kavi umAzaMkara joSIe lakhI hatI. tanasukhabhAInAM kAvyo mukhyatve "kumAra" ane "prasthAna' mAsikamAM chapAyAM hatAM. eMsI jeTalAM A kAvyono saMgraha "kAvyalaharI taiyAra thayo tyAre enI prastAvanA emanA vidyAgura prakAMDa vidvAna zrI rasikalAla parIkhe lakhI ApI hatI. A kAvyasaMgrahamAM mukhyatve geya kAvyo che, chaMdobaddha kAvyo ochAM Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 vaMdanIya hRdayasparza che. A badhAM kAvyomAM muktako che, aMjali-kAvyo paNa che. sva. rasikalAla parIkhe prastAvanAmAM noMdhyuM che tema 'kavi juvAna che, paNa 'kAvyalaharI'mAM yauvanane sulabha ane gujarAtI kavitAne malakAvI detI strIpuruSanA premanI kavitA nathI. A kavino sthAyIbhAva paramAtmaratino che. eka pakSe sAdhusaMtonA vaheNamAM to bIje pakSe gAMdhIyAna dvArA te mUrta thAya che.' uttarAvasthAmAM tanasukhabhAInAM be nAnAM pustako pragaTa thayAM hatAM. 1977mAM 'atItanA anusaMdhAnamAM' prakAzita thayeluM. emAM suMdara rekhAcitro che. 1981mAM AzramamAM pote rahelA e samayanAM saMsmaraNo che. tyAra pachI 'dAMDIyAtrA' khaMDakAvya ane gAMdhIjInA jIvana vize mahAkAvya 'mahAtmAyana' pragaTa thayuM hatuM. A mahAkAvyanI jeTalI noMdha gujarAtamAM levAvI joIe teTalI levAI nathI. samAjasevA e tanasukhabhAInI eka managamatI pravRtti hatI. amadAvAdamAM hatA tyAre teo samAjasevAnA kAryamAM ghaNA sakriya rahetA. temaNe amadAvAdanI 'jyotisaMgha' nAmanI saMsthAmAM gulajhArIlAla naMdA sAthe keTaloka vakhata kAma karyuM hatuM. (muMbaI AvyA pachI teo kaeNnsara mATenI eka sAmAjika saMsthAmAM potAno samaya ApatA.) tanasukhabhAInuM nAma meM sauthI paheluM sAMbhaLyuM hatuM 1944mAM, meTrika pAsa karIne huM kaoNlejamAM dAkhala thayo tyAre muMbaI bhaNavA AvelA amadAvAdanI suprasiddha zALA sI. ena. vidyAvihAranA keTalAka sahAdhyAyI mitro potAnA zikSaka tanasukhabhAI bhaTTanI bahu prazaMsA karatA. tyAre yuvAna tanasukhabhAI vidyArthIomAM priya hatA. teo ghaNA vidyArthIone nAmathI oLakhatA ane zALA choDI jAya te pachI paNa teonI sAthe patravyavahArathI saMparka rAkhatA. e jamAnAmAM amadAvAdanA zikSakomAM tanasukhabhAInuM nAma moTuM hatuM. sI.ena.mAM bhaNAvatAM ja emaNe ema.e.no abhyAsa karyo hato. teo eka tejasvI vidyArthI ane tejasvI zikSaka hatA. tyAra pachI mAre tanasukhabhAIno aMgata saMparka thayo 1949-50mAM. tyAre huM ema.e.mAM abhyAsa gujarAtI viSaya laIne karato hato. teo amadAvAda choDI muMbaInI siddhArtha kaoNlejamAM gujarAtI viSayanA prAdhyApaka tarIke joDAyA hatA. teo ema.e.nA amArA varga paNa letA. tyAre siddhArtha Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. tanasukhabhAI bhaTTa 407 kaoNlejane potAnuM makAna nahotuM. marIna lAinsa para lazkarI berekanA khAlI paDelA oraDAomAM kAmacalAu vyavasthA thayelI. dara aThavADiye eka vAra adhyApaka potAnI kaoNlejamAM ema.e.nA varga letA. tyAre tanasukhabhAI khAdInAM kapaDAM-raMgIna koTa ane sapheda penTa tathA khAdInI AchA caoNkaleTI raMganI TAI paheratA. custa gAMdhIvAdI hovAne kAraNe koTa-penTa-TAI paheravAM emane gamatAM nahi, paNa muMbaInA te kALanA adhyApakIya jIvanamAM tema karavAnI pharaja paDI hatI. muMbaInI siddhArtha kaoNlejamAM teo saMskRta ane gujarAtI ema be viSayo bhaNAvatA. vargamAM adhyApana karAvavA mATe teo pUrA sajja thaIne AvatA. teo sAruM bhaNAvatA. zarUAtamAM vargo moTA rahevAne kAraNe temane ucca svare bolavuM paDatuM, paNa pachI bI.e.nA gujarAtI viSayanA vargomAM ochA vidyArthIo hovAne kAraNe evA ucca svare bolavAnuM rahetuM nahi. temaNe keTalAye vidyArthIone gujarAtI ane saMskRta sAhityamAM rasa letA karyA hatA. paraMtu A varSo daramiyAna emanI AsapAsa khaTapaTa ane tejodveSanA vAtAvaraNanI emanA citta upara mAThI asara thaI hatI. tanasukhabhAI amadAvAdamAM sI.ena. vidyAvihAramAM zikSaka hatA tyArathI ja teo amadAvAdanA nAmAMkita kavio-zikSakonA tejodveSanA bhoga banelA. tanasukhabhAIne emanA satyapriya svabhAvane kAraNe sahana ghaNuM karavuM paDyuM hatuM. pachIthI to teo muMbaInI siddhArtha kaoNlejamAM adhyApaka tarIke AvyA tyAre e tejodveSa muMbaImAM adhyApakIya vartuLamAM prasaryo hato, kAraNa ke emanA karatAM uMmaramAM nAnA ane ochI zaikSaNika yogyatAvALA keTalAka adhyApakone UMcAM sthAna maLI gayAM hatAM. A badhAnI jANe-ajANye tanasukhabhAInA citta upara mAThI asara thaI hatI. pariNAme teo badhAthI aLagA, ataDA rahevA lAgyA. teo koInI khuzAmata karavAmAM mAnatA nahi. pachI to emanI prakRti paNa saMrakSaNAtmaka banI gaI. teo samAjamAM bahu bhaLatA nahi. kavi DaoN. raNajitabhAI paTela (anAmI) sAthe tanasukhabhAIne sAro saMbaMdha rahyo hato ane teo vacce patravyavahAra paNa thato. anAmI karatAM tanasukhabhAI uMmaramAM thoDA moTA hatA. anAmI sAhebe mane lakhyuM hatuM ke Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 vaMdanIya hRdayasparza bhaTTa sAheba sArA adhyApaka hovA chatAM paNa koNa jANe emanAM moTAbhAganAM samaya-zakti bhAtabhAtanI khaTapaTono sAmano karavAmAM gayAM che. amadAvAdamAM sI.ena. vidyAvihAramAM ane muMbaI yunivarsiTImAM gAMdhI AzramanA nivAsane pratApe A badhuM jhara teo jIravI zakyA hatA ema mane lAge che.' siddhArtha kaoNlejamAM pote joDAyA tyArathI te nivRtta thayA tyAM sudhI teo e ja kaoNlejamAM bhaNAvatA rahyA hatA. teo bhaNAvatA sAruM paNa vidyArthIomAM bahu ochA bhaLatA. nAnA vargamAM bhaNAvatA hoya tyAre hetupUrvaka AMkho mIMcIne bolatA. sadUbhAgye adhyApaka tarIke emanI nokarI surakSita hatI ane patnI vasaMtabahenanI paNa adhyApikA tarIkenI nokarImAM paNa koI prazna nahoto. eTale AjIvikAnI dRSTie teo nizcita hatA. teone koInI garaja bhogavavI paDe evuM nahotuM. eTale saMbaMdho bAMdhavA-TakAvavAnI bAbatamAM teo nispRhI, nirutsAhI hatAM. chellAM varSomAM to teo koInI sAthe saMparka rAkhavA utsuka nahotA. pahelAM avAranavAra teo mane patro lakhatA, athavA huM emane ghare maLavA jato. paNa pachIthI mane paNa emano saMparka na rAkhavA mATe kahyuM hatuM. alabatta mArA pratye emane sadUbhAva ghaNo hato ane maLavA jAuM to premathI badhI vAto karatA. saMskRta bhASA upara temanuM prabhutva asAdhAraNa hatuM. kAlidAsa vagerenAM mahAkAvyo uparAMta upaniSado, zrImad bhagavadgItA, bhAgavatapurANa emaNe mULa saMskRtamAM vAMcyAM hatAM. eka vakhata zrIkRSNa vize koIka bhAIe "muMbaI samAcAra'mAM carcApatra lakhIne keTalAka prazno uThAvyA hatA tyAre "bhagavAna zrIkRSNa" e nAmathI emaNe ATha lekha lakhyA hatA ane te muMbaI samAcAra'mAM chapAyA hatA. tanasukhabhAIe I.sa. 1949mAM "dalapatarAma - eka kAvyAbhigama nAmanA viSaya upara muMbaI yunivarsiTImAM sva. pro. rAmanArAyaNa pAThakanA mArgadarzana heThaLa pIeca.DI.nI DigrI mATe zodha-prabaMdha lakhavA nAma noMdhAvyuM hatuM. tyAre pAThaka sAheba e eka ja gAiDa hatA. e divasomAM pAThaka sAheba thoDo vakhata muMbaImAM rahetA ane thoDo vakhata amadAvAdamAM rahetA. eTale mArgadarzana niyamita maLatuM nahi. tyAra pachI pAThaka sAhebane hRdayaroganI Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 sva. pro. tanasukhabhAI bhaTTa takalIpha cAlu thaI. eTale teo mArgadarzana mATe pUrato samaya ApI zakatA nahotA. AthI zodhaprabaMdhanuM kAma maMdagatie cAlatuM hatuM. tyAra pachI pAThaka sAhebanuM 1955mAM avasAna thayuM. eTale zodhaprabaMdhanuM kAma vadhu vilaMbamAM paDyuM. daramiyAna yunivarsiTIe pro. manasukhalAla jhaverInI pIeca.DI. mATe mArgadarzaka tarIke nimaNUka karI. tanasukhabhAIne gAIDa badalavAnI vidhi yunivarsiTImAM karavI paDI. thisisanuM bAkInuM kArya potAnA lagabhaga samavayaska evA manasukhalAla jhaverInA mArgadarzana heThaLa pUruM karyuM. 1957nA jUnamAM e zodhaprabaMdha yunivarsiTIne suprata karavAmAM Avyo ane emane pIeca.DI.nI DigrI maLI. TAipa karelAM sADA sAtaso pAnAMno A zodhaprabaMdha tanasukhabhAIe bahu jahemata uThAvIne taiyAra karyo hato je haju aprakAzita che. (hAla AnI mAtra be ja nakala che - eka yunivarsiTImAM ane bIjI tanasukhabhAInI potAnI, je emaNe muMbaImAM mIThIbAI kaoNlejane ApI dIdhI hatI.) lagabhaga sADAsAtaso pAnAMnA A zodhaprabaMdhamAM dalapatarAmanAM jIvana ane kavanano bahu UMDANathI abhyAsa thayo che. keTakeTalI vigato upara navo prakAza emaNe pADyo che. lagabhaga pAMca dAyakA pahelAM lakhAyelo A daLadAra mahAnibaMdha naSTa thAya e pahelAM koIka vyakti ke saMsthAe saMpAdita-saMkSipta karIne chapAvavA jevo che. 1951mAM huM muMbaInI jheviyarsa kaoNlejamAM adhyApaka tarIke joDAyo tyAra pachI tanasukhabhAIne vAraMvAra maLavAnuM thatuM. 1955 pachI teo pro. manasukhalAla jhaverInA mArgadarzana heThaLa pIeca.DI. karatA ane amArI jheviyarsa kolejamAM teo te mATe AvatA. Teliphona vyavahAra tyAre ATalo salabha nahoto. keTalIye vAra teo AvyA hoya tyAre manasukhabhAIne vargamAMthI AvatAM vAra lAge ema hoya tyAre tanasukhabhAInI sAthe huM vAte vaLagato. A rIte amAro saMbaMdha gADha thayo hato. tanasukhabhAIne pravAsano ghaNo zokha hato. satyAgraha AzramamAM rahenAra ane dAMDIyAtrAmAM bhAga lenAra mANaso cAlavAmAM jabarA hoya. tanasukhabhAIne himAlayanuM aneruM AkarSaNa hatuM. temaNe badrI-kedAra, gaMgotrIjamanotrInI pagapALA yAtrA pAMca vAra karI hatI. teo bhAratamAM anya ghaNe Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 vaMdanIya hRdayasparza sthaLe pharyA hatA ane ravIndranAthanA zAMtiniketanamAM paNa rahyA hatA. tanasukhabhAIe moTI uMmare lagna karyA hatAM. emanAM patnI saurASTranA patrakAra, svAtaMtryasenAnI haragoviMda paMDyA(paMDitajI)nI suputrI vasaMtabahena tyAre esa.esa.sI.-meTrika thayelAM. paraMtu tanasukhabhAIe saMkalpa karyo ke TheTha ema.e. ane pIeca.DI. sudhI vasaMtabahenane pahoMcADavAM. e mATe emaNe vasaMtabahenane ghare abhyAsa karAvavo zarU karyo. vasaMtabahena muMbaInI ismAila yusupha kaoNlejamAM vidyArthinI tarIke joDAyAM. ema karatAM vasaMtabahena gujarAtI viSaya sAthe, bI.e. ane pachI ema.e. thayAM. tyAra pachI emaNe pIeca.DI.no abhyAsa cAlu karyo ane pachI pIeca.DI. paNa thayAM. vasaMtabahene paNa zAstrIya saMgItano abhyAsa karyo hato. vaLI emano kaMTha paNa madhura hato. eTale teo tanasukhabhAInI sAthe besIne gAtAM. reDiyo, TI.vI. paranA zAstrIya saMgItanA kAryakramo paNa teo rasathI sAMbhaLatAM-jotAM. vasaMtabahena pIeca.DI. thayAM te pachI muMbaInI elphinsTana kolejamAM gujarAtI viSayanA lekjharara tarIke emanI nimaNUka thaI hatI. sarakArI taMtramAM pahelI nimaNUka kAmacalAu tarIke karavAmAM Ave che. pachI e nimaNUka pAkI karatAM varSo lAgI jAya. tyAre pharI jAherakhabara ane pharI inTaravyunuM cakra cAle. vasaMtabahene tyAM traNa varSa adhyApana karyA pachI, e lekyaracanA hoddAnI jAherakhabara apAI eTale vasaMtabahene arajI karI. pachI InTaravyu goThavAyA. e vakhate tAjI ema.e. thayelI eka vidyArthIe paNa arajI karI hatI ane tenI lAgavaga ghaNI hatI. jyAre inTaravyu levAnA hatA tyAre pasaMdagIsamitimAM sarakAre mArI paNa nimaNUka karI hatI. inTaravyu pUrA thayA pachI samitinA bIjA be sabhyoe A navI vidyArthInI mATe joradAra Agraha karyo. mane thayuM ke AmAM vasaMtabahenane anyAya thaze ane emanI nokarI jaze. meM paNa vasaMtabahenanA pakSe je mahattvanAM kAraNo hatAM te AgrahapUrvaka rajU karyA. sarakAranA pratinidhie mArI vAta maMjUra rAkhI ane e aMgenA niyamo batAvyA. AthI pelA be sabhyo vadhu bolI na zakyA. pariNAme vasaMtabahenanI nokarI bacI gaI hatI. teo nivRtta thayAM tyAM sudhI e kaoNlejamAM ja bhaNAvatAM rahyAM hatAM. nivRtti pachI thoDA vakhatamAM ja livaramAM kensaranI bImArIne kAraNe teo avasAna pAmyAM hatAM. emanA chellA divasomAM videzamAM abhyAsa Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 sva. pro. tanasukhabhAI bhaTTa karatI ku. kSitijA paNa mAtAnI mAMdagInA samAcAra jANIne bhArata AvI gaI hatI. tanasukhabhAI Akho divasa vasaMtabahenanI pathArI pAse zAntithI besatA ane prArthanA karatA. vasaMtabahene zAntithI deha choDyo hato. tanasukhabhAInI dIkarI ku. kSitijAe ema.e. sudhIno abhyAsa karyo hato. teNe briTiza kAunsilamAM nokarI svIkArI hatI. tyAra pachI te TrAvela kaMpanImAM joDAI hatI. paraMtu enuM mana adhyAtmamAM lAgI jatAM teNe nokarI choDI dIdhI hatI. te kahetI ke mAre mATe mArAM mAtApitA e ja mArA gurudvaya hatAM. te kahetI ke pitAjInI keTalIka zikhAmaNo jIvanabhara kAma lAge evI che, jema ke kyAreya jUThuM bolavuM nahi, koInI khuzAmata karavI nahi, AtmazlAghA karavI nahi, apekSA rAkhavI nahi, koI vyakti ke dharmanI niMdA karavI nahi, koI rAjadvArI pakSamAM joDAvuM nahi ne potAnA aMtarAtmAne anusaravuM." muMbaInI siddhArtha kaoNleja eTale marAThI bahumatIvALI kaoNleja. eTale 1959-60mAM jyAre muMbaI rAjayanA vibhAjana mATenI ane "AmacI muMbaI mATenI caLavaLa cAlelI tyAre keTalAka marAThI vidyArthIo tanasukhabhAIne gujarAtI viSayanA adhyApaka hovAne kAraNe pajavatA hatA. tanasukhabhAIe kSamAbhAvathI e badhuM sahana karI lIdhuM hatuM. paNa pachIthI e paNa zAnta thaI gayuM hatuM. 1970mAM muMbaI yunivarsiTImAM gujarAtI vibhAganA adhyakSa tarIke mArI nimaNUka thaI ane 1971mAM tanasukhabhAI kaoNlejamAMthI nivRtta thayA. e prasaMge gujarAtI vibhAga taraphathI yojAtA adhyApaka milanamAM ame tanasukhabhAI mATe nivRtti-sanmAnano kAryakrama yojyo hato. tanasukhabhAI kaoNlejamAMthI nivRtta thayA te pachI emaNe arthaprApti mATe bIjI koI javAbadArI lIdhI nahi. teo nivRttino samaya gharamAM ja vAMcanalekhanamAM pasAra karatA. have emanI prakRti pahelAM jevI milanasAra rahI nahotI. bahu ja ochA lokone teo maLavA jatA ane bahu ochA loko emane maLavA AvatA. vasaMtabahena vyavahAramAM rahetAM. paDozIo sAthe paNa sAro saMbaMdha rAkhato. nivRtti pachI tanasukhabhAI keTalIye vAra potAnA vicAromAM khovAI Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 2 vaMdanIya hRdayasparza jatA. badhA vacce vAtacIta cAlatI hoya paNa tanasukhabhAI emanA vicAronI duniyAmAM hoya. eka vakhata tanasukhabhAI mane muMbaI yunivarsiTInA pravezadvAramAM ja maLI gayA. sAmAnya rIte ame kyAMya maLIe to tyAM ja UbhA UbhA nirAMte vAto karIe. te divase paNa nirAMte vAta karatA hatA tyAM koI evo viSaya Avyo ke teo tarata bolyA, "basa, ramaNabhAI ! have huM vadhAre vAta nahi karI zakuM. huM vicAre caDI gayo chuM. mane have tamArI sAthe vAta karavAmAM majhA nahi Ave. mApha karajo.' ema kahI emaNe tarata vidAya lIdhI. tanasukhabhAI dakSiNAmUrtimAM hatA tyAre nAnAbhAI bhaTTa, mULazaMkara bhaTTa, manubhAI paMcolI (darzaka), naTavaralAla buca vagere mahAnubhAvo sAthe eka ja saMsthAmAM emane rahevAnuM maLyuM hatuM. eTale e samayanI keTalIye ghaTanAonA teo sAkSI hatA. darzake "jhera to pIdhAM che jANI jANI' navalakathAmAM keTalAMka pAtronuM sarjana ane prasaMgonuM Alekhana dakSiNAmUrtinA anubhavo parathI karyuM che ema teo kahetA. ame koI vAra emane maLavA jaIe tyAre hAthamAM "jhera to pIdhAM che' navalakathA laI amuka phakarA vAMcI e kaI ghaTanA ane kaI vyakti parathI lakhAyA che te teo batAvatA. jidagInA chellAM varSomAM emane maLavA jAuM tyAre teo sAbaramatI AzramanAM saMsmaraNo vAgoLatA. svAmI AnaMda, mahAdevabhAI desAI, gulajhArIlAla naMdA vagere potAnA samakAlInonI vAto karatA. tanasukhabhAI AvA prakAMDa paMDita ane samartha sarjaka hovA chatAM temanAmAM potAnI siddhio mATe ahaMkAra ke abhiniveza jovA maLato nahi. teo nivRttinA samayamAM roja sAMje pArlAnA saMnyAsa AzramamAM jaIne besatA. je kaMI bhajanakIrtana ke kathApravacana cAlatAM hoya te sAMbhaLe. pote kavi che, lekhaka che, prophesara che, jANakAra che, gAMdhIjI sAthe rahelA che evo dekhAva emaNe kyAreya karyo nathI. eka sAmAnya zrotAjananI jema teo besatA. koInI sAthe haLatA-bhaLatA nahi. koIne potAno paricaya ApatA nahi, ghaNuMkharuM to gharethI nIkaLI ghare Ave tyAM sudhI koInI sAthe kazuM ja bolyA hoya nahi, alabatta, saMnyAsa AzramamAM mahAmaMDalezvara zrI mahezvarAnaMdajI jo hoya to kyAreka teo emanI sAthe carcAvicAraNA karatA. teo kahetA ke A rIte roja pote cAlIne jatA ane cAlIne pAchA AvatA. ema karavAthI Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. tanasukhabhAI bhaTTa 413 cAlavAnI kasarata sArI thAya che ane doDha-be kalAka sArI rIte pasAra thAya che. tanasukhabhAInA eka vidyArthI zrI ajita saraiyAe eka vAta noMdhI che. dilhImAM gAMdhIjInI samAdhi joIne pAchA AvyA pachI tanasukhabhAIe eka carcApatramAM evo vicAra darzAvyo hato ke A samAdhi upara gAMdhIjInI be cAkhaDI kotaravI joIe. vastutaH gAMdhIjInI samAdhi e gAMdhIjInA agnisaMskAranuM sthaLa che. paraMtu ArasanI e laMbacorasa AkRti upara roja aneka loko phUla caDAve che ane videzI rAjadvArI mahemAnone paNa tyAM phUlahAra caDAvavA laI javAmAM Ave che. paraMtu badhA loko kaMI lAMbo vicAra karatA nathI. saMbhava che ke emAMnA keTalAka kadAca ene gAMdhIjInI kabara samajatA hoya ! jo A kabara hoya evuM lAge to so-baso varSe koI ema paNa mAne ke kabara to musalamAnonI hoya, hiMdunI nahi, mATe gAMdhIjI musalamAna hatA evI gerasamaja paNa pracalita thAya. paraMtu 'he rAma' zabdonI sAthe cAkhaDI kotarelI hoya, svastika hoya to bhaviSyamAM AvI koI gerasamaja pracalita na thAya. gAMdhIjI pratyenI bhakti tanasukhabhAInA dilamAM keTalI badhI hatI te AnA uparathI samajAze. tanasukhabhAI 1983-84thI 'prabuddha jIvana' mATe avAranavAra lekha mokalatA rahyA hatA. emanA lekha vAMcavAmAM ane chApavAmAM mane AnaMda Avato. vAcakone paNa emanuM lakhANa gamatuM ane ghaNuM jANavAnuM maLatuM. keTalAMka varSa sudhI e rIte emanA lekho chapAyA. pachI eka divasa patra Avyo ke 'mArA lekho havethI chApazo nahi.' huM emane maLavA gayo. emaNe kahyuM, 'huM have lekho dvArA paNa lokasaMparkamAM rahevA icchato nathI.' meM emanA lekho pAchA ApyA. teo ajJAtavAsamAM rahevA icchatA hatA. 1990 pachI teo muMbaI choDI bIje kyAMka rahevAnuM vicAratA hatA. tanasukhabhAInI dIkarI kSitijAne koI AdhyAtmika nivRtti-kSetramAM rahevAnI icchA hatI. pote jyAM jAya tyAM tanasukhabhAI javA taiyAra hatA. amadAvAda ke vaDodarAmAM rahevAno vicAra karI joyelo paNa tyAM eTalI anukULatA lAgI nahi. chevaTe poMDicerI javAnuM nakkI karyuM, kAraNa ke kSitijAne zrI araviMda ane poMDicerInuM AkarSaNa ghaNuM hatuM. kSitijA tyAM tapAsa karI AvI. muMbaIno phleTa vecI daI 1997mAM Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 vaMdanIya hRdayasparza teo poMDicerI rahevA gayA e vAtanI teoe khAsa koIne jANa karI nahotI. teone tyAM thoDo vakhata to sAruM lAgyuM, paNa gAMdhI-vicArasaraNI ane jIvanazailIvALA tanasukhabhAIno zrI araviMdanA poMDicerImAM bahu meLa beTho nahi. vaLI tyAM taDako paNa sakhata paDato, je emanAthI have sahana thato nahi. poMDicerInA loko kAM to phrenca bole, kAM to tAmila bole, hiMdI ke iMgliza bolanAra to koIka ja nIkaLe. e rIte paNa temane anukULatA ochI lAgatI. AthI temaNe poMDicerI choDavAnuM nakkI karyuM. paraMtu muMbaI pAchA pharavuM nahotuM. chevaTe pUnAmAM sthira thavAnuM vicAryuM. kSitijAe pUnAmAM ghara laI badhI vyavasthA karI ane 1999mAM tanasukhabhAIne pUnA laI AvI. A rIte tanasukhabhAIe pUnAmAM potAnuM zAnta jIvana zarU karyuM. pUnAnA potAnA nivAsanI bhAgye ja temaNe koIne jANa karI hatI. nevuM varSanI uMmare tanasukhabhAI chApAM niyamita vAMcatA. TI.vI. jotA, pharavA jatA. potAnuM zarIra sAcavatA. potAnuM kAma barAbara karatA. sAbaramatI AzramanA vakhatathI paDelI Teva pramANe teo savAranA cAra vAge UThI jatA ane prArthanA karatA. tyAra pachI teo eka kalAka dhyAnamAM besatA. kyAreka sAMje, dasa vAge sUtAM pahelAM eka kalAka dhyAnamAM besatA. (emanAM patnI vasaMtabahena paNa hayAta hatAM tyAM sudhI dhyAnamAM joDAtAM.) nevuMnI uMmara pachI tanasukhabhAI DhIlA paDyA hatA. bahena kSitijAe potAnA pitAnI jIvananA aMta sudhI sArI saMbhALa rAkhI hatI. tanasukhabhAI ene kahetA ke 'tuM mArI dIkarI che, paNa teM mArI mAtAnI jema saMbhALa rAkhI che.' chellAM doDheka varSathI tanasukhabhAIe potAnA dehanI mamatA choDI dIdhI hatI. temaNe koI paNa prakAranI davA levAnuM baMdha karI dIdhuM hatuM. teo kahetA ke pote potAno deha have kRSNArpaNa karI dIdho che. emanuM zarIra dhIme dhIme ghasAtuM jatuM hatuM. gAMdhIvAdI tanasukhabhAI kahetA ke 'AjhAdInI laDatanA divasomAM sau koI gAMdhIjIne 'bApu' kahetA. koI 'gAMdhIjI' zabda vApare to amane bahu khUMcatuM. have to ghaNA mi. gAMdhI kahe che. te amane haiyAmAM charI bhoMkAtI hoya ema kaThe che.' gAMdhIjInA gujarAtamAM godharAkAMDa ane bhayaMkara komI ramakhANo thayAM Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. pro. tanasukhabhAI bhaTTa 415 tyAre tanasukhabhAInuM hRdaya bahu vyathita thaI gayuM hatuM. kyAM gAMdhIjInuM svapna ane kyAM vartamAna paristhiti? e vakhate tanasukhabhAInA hRdayamAMthI kAvyapaMkitao sarI paDI hatI : A AMkhone zamaNAM jovAnI Teva paDI; A TevamAMthI ugAro ho rAja ! A AMkhone zamaNAMno bhAra lAge che. tanasukhabhAIe kSitijAne kahyuM hatuM ke potAnA avasAna prasaMge bahu mANaso ekatra karavA nahi ane potAnA asthinuM visarjana saMgamamAM karavuM, cothI phebruArI 2004nA roja emaNe mauna dhAraNa karI lIdhuM ane aMtarmukha banI gayA. temaNe kSitijAne kahyuM, "beTA ! mane yamadUto dekhAya che, teo mane teDavA AvyA che. huM have javAno chuM. tuM zAntithI raheje.' pAMcamI phebruArIe emaNe deha choDI dIdho. tanasukhabhAInuM eka mahattvanuM kAvya te dAMDIyAtrA che. tenI racanA 1946mAM (saM. 2002-janmASTamI) thaI hatI. 1951mAM te pustikArUpe pragaTa thayuM hatuM ane tyAra pachI 1955mAM potAnA kAvyasaMgraha "kAvyalaharI'mAM e samAviSTa karavAmAM AvyuM hatuM. A khaMDakAvya mandAkrAntA chaMdanI 125 kaDImAM (500 paMktimAM) lakhAyuM che. tenuM savizeSa mUlya e rIte che ke temAM satyAgraha AzramanuM zabdacitra bahu suMdara ApavAmAM AvyuM che ke je eka dastAvejI citra jevuM thayuM che. vaLI dAMDIyAtrA kayA kayA pradezamAMthI-gAmanagaramAMthI pasAra thaI hatI eno krama ane enuM zabdacitra ApaNane prApta thAya che. eka dastAvejI kAvya tarIke enI mUlyavattA ghaNI che. 'dAMDIyAtrA" nAnI pustikA tarIke prakAzita thaI tyAre enI prastAvanA anaMtarAya rAvaLe lakhI hatI. e ja kAvya "kAvyalaharI'mAM chapAyuM tyAre e saMgrahanI prastAvanA sva. viddhavarya rasikalAla parIkhe lakhI hatI. "dAMDIyAtrA' kAvyane temaNe kAlidAsanA "meghadUta'nI yAda apAve evA kAvya tarIke oLakhAvyuM che, kAraNa ke A kAvyamAM meghadUtanI jema "sAbaramatI AzramathI dAMDI sudhImAM AvatAM sthaLonAM varNano che. gAMdhIjI AphrikAthI bhArata pAchA AvyA e ghaTanAnA nirUpaNathI kavi A "dAMDIyAtrA' kAvyano AraMbha kare che. Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 vaMdanIya hRdayasparza rASTrotkarSe nija vapu ghasI dUra aMdhArakhaMDe; raMko kerA svajana banIne, ekAda ko mahAtmA. gaurAMgono garava harIne divya zatre amogha, AryAvarta nija janamanI bhomakAmAM padhAryA. dAMDIyAtrA daramiyAna eka sthaLe nadInA paTamAM ghUMTaNa sudhInA kAdavamAM cAlavAnuM AvyuM ane badhAMe bApune UMcakIne AgaLa cAlavAnuM sUcana karyuM te prasaMganuM varNana karatAM kavi lakhe che : tyAre bApu khaDakhaDa hasyA, "vAta zI bALa jevI, pAye mArA baLa bahu haju" ema bolI vadhe che. ne vRddhAMgo prabaLa vihare kaIme jAnamagna, anyatrAse nija sukha lahe kema ko dI mahAtmA? dhArAsaNAnA samudrakinAre bApue vAMkA vaLI capaTI mIThuM lIdhuM e prasaMga varNavatAM kavi kevI sarasa kalpanA kare che ! : kIdhuM haiye prabhusmaraNa ne medanI harSaghoSe, bApu jhUkyA lavaNakaNanA zarkarAkhaMDa vINyAM; vINyA puMjo kSititala thakI zreSTha sAmrAjya lUMTyuM. kiMvA lUMTya vitatasamaye labhya svAtaMtrya moMghuM. A prasaMge badhAMe je zaurya dAkhavyuM hatuM te varNavatAM kavi lakhe che : ne e kUco lavaNa Dhagale kSetra dhArAsaNAne, phaMgoLAyAM subhaTanaDAM ne hiNAyAM, piTAyAM khelAyuM jyAM pratidina kharuM yuddha re romaharSa, vIrazrIno prathama paraco dAkhavyo gurjaroe. A aitihAsika ghaTanAne aMte kavi bApune aMjali arpatAM kahe che : bApu ! divyA tama pagalIe dezanI kUca mAMDI ! bApu ! nyArI tama chabi aho dAsyamAM dIpadAMDI ! kAvyalaharInAM kAvyomAM sva. tanasukhabhAInI eka tattvaciMtaka tarIkenI pratibhA UpasI Ave che. u. ta. "jhaMkhanA' kAvyamAM giranAra para caDhatAM je saMvedanA thaI te vyakta karatAM teo lakhe che : Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 417 sva. pro. tanasukhabhAI bhaTTa vAdaLa paDadA vizALa; paLamAM lopAtI re deraDI, maLatI leza na bhALa evA re mAraga ame saMcaryA. zAzvata sukhamAM teo kahe che : AtmA mahIM kintu nihALato nidhi, jayAM zAzvatI jJAnapramodasaMsthiti, jANI jIvI jIvanamArga dAkhavI, saMto mahA e padamAM gayA maLI. jagatathI nyArA ane jagatanI koI vastunI spRhA na rAkhanArA tanasukhabhAI "manISA" kAvyamAM kahe che : nava aMtara yAcanA hajo, nava rIjho ura bhogidarzane, jaga niHspRha ne jale chalI jharaNI aMtaranI vaho vaho. eka kavi tarIke tanasukhabhAIe sArI siddhi meLavI hatI. chaMdobaddha kAvyo ane geya racanAo baMnemAM temanI zakti supere AviSkAra pAmI hatI. madhyavayamAM AsapAsanA saMjogoe jo emanI kavipratibhA kuMThita na karI nAkhI hota to kavi tarIke emaNe moTuM nAma kADhyuM hota. gAMdhIjInA hAtha heThaLa saMskArasiMcana pAmelI tejasvI vyaktino jIvanavikAsa bAhya daSTie kevo viparIta ane viSama banI gayo ! alabatta potAnI aMtarmukhatAe to emane dhanya ja banAvyA hatA. mArA vidyAguru sva. tanasukhabhAI bhaTTane zraddhAMjali arpI chuM. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 sva. kavi bAdarAyaNa kavi bAdarAyaNa eTale bhAnuzaMkara bAbarabhAI vyAsa. emanuM A janmazatAbdI varSa che. kavi bAdarAyaNanuM jIvana eTale caDatI, paDatI ane pharI pAchI caDatInuM jIvana. bhAnuzaMkara vyAsano janma I.sa. 1905mAM morabImAM (ke kacchamAM AdhoImAM?) thayo hato. temaNe prAthamika ane mAdhyamika zikSaNa morabImAM lIdhuM hatuM ane tyAre morabImAM hAIskUlanI sagavaDa na hovAthI teo rAjakoTa gayA hatA ane tyAMnI ophreDa hAIskUlamAMthI meTrika pAsa thayA hatA. vidyArthI tarIke teo tejasvI hatA eTale tyAra pachI teo kaoNlejanA abhyAsa mATe muMbaI AvyA hatA. teo elphinsTana kaoNlejamAMthI saMskRta viSaya sAthe bI.e. thayA hatA ane tyAra pachI 1930mAM gujarAtI ane saMskRta viSaya sAthe ema.e. thayA hatA. ema.e.mAM teo narasiMharAva diveTiyAnA vidyArthI hatA. tyAra pachI emaNe vakIlAtanA viSayano abhyAsa karI elaela.bI.nI DigrI meLavI hatI. AjhAdI pUrve muMbaI yunivarsiTInuM kSetra eTale Akho muMbaI ilAko (presiDansI), TheTha karAMcIthI karNATakamAM dhAravADa sudhI. Aje je esa.esa.sI.nI parIkSA che te tyAre meTrikanI parIkSA kahevAtI. samagra ilAkAmAM meTrikanI parIkSA paNa yunivarsiTI letI. tyAre kaoNleja ane yunivarsiTImAM gujarAtIno viSaya ghaNo moDo dAkhala thayo hato. vaLI A viSaya dAkhala karavAno krama paNa viparIta hato. pahelAM ema.e.mAM gujarAtI viSaya dAkhala thayo, tyAra pachI bI.e.mAM ane tyAra pachI inTaramAM ane pachI pharsTa iyaramAM. tyAre gujarAtI viSayanAM praznapatro iMglizamAM chapAtAM ane vidyArthIo javAba paNa iMglizamAM lakhatA (saMskRtanI jema). narasiMha Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. kavi bAdarAyaNa 419 diveTiyA AsisTanTa kalekTara tarIke nivRtta thayA eTale muMbaI yunivarsiTI taraphathI elphinsTana kaoNlejamAM ema.e.nA gujarAtI viSaya mATe emanI nimaNUka thaI. narasiMharAvanA ghaNA vidyArthIomAM caMdravadana mahetA, suMdarajI beTAI, kAMtilAla vyAsa, ramaNa vakIla, amIdAsa kANakiyA, bAdarAyaNa vagere jANItA hatA. narasiMharAve potAnA ghaNA vidyArthIone preraNA karIne kavitA lakhatA karI dIdhA hatA. narasiMharAva nivRtta thayA tyAre emanI jagyAe gujarAtI viSaya sAthe ema.e. thayelA bAdarAyaNanI ema.e.nA adhyApaka tarIke nimaNUka thaI hatI. bhagavAnadAsa bhUkhaNavALA vagere tyAre emanA ema.e. nA vidyArthI hatA. elphinsTana ane jheviyarsa kaoNlejamAM tyAre gujarAtI viSayanA prAdhyApakonI nimaNUka thaI hatI. 1938-40nI A vAta che. yunivarsiTInuM ema.e.nuM mAnAI kArya pUruM thatAM bAdarAyaNe be ThekANe adhyApaka tarIke pArTa TAIma nokarI svIkArI. eka muMbaImAM borAbajAramAM kabIbAI hAIskUlamAM saMskRtanA zikSaka tarIke ane jheviyarsa kaoNlejamAM gujarAtI viSayanA prAdhyApaka tarIke. bAdarAyaNa tyAre kAvyo lakhatA, kavisaMmelanamAM jatA. reDiyo para nATakomAM bhAga letA. emano avAja bulaMda hato ane uccAro spaSTa hatA. teo abhinayakalAmAM nipuNa hatA. madhura kiMThe teo gIto rajU karatA. temanI kAyA paDachaMda, cAla chaTAdAra, temano varNa UjaLo, prabhAvazALI mukhamudrA, pAna khAvAnI Tevane lIdhe hoTha haMmezAM lAla rahetA. teo hasamukhA, maLatAvaDA ane nirabhimAnI hatA. e divasomAM muMbaInA gujarAtI samAjamAM bAdarAyaNanuM nAma bahu moTuM hatuM. bAdarAyaNa jIvyA tyAM sudhI khAdI paheratA. teo sapheda khAdInAM koTa ane penTa paheratA ane TAI paNa ghaNuMkharuM sapheda paheratA. paNa emane vadhAre phAvato paheraveza te paheraNa ane dhotiyuM hatAM. jAhera sabhAomAM teo paheraNa-dhotiyuM paherIne AvatA. (e kALanA ghaNA adhyApako ghare dhotiyuM paheratA.) muMbaInI jheviyarsa kaoNlejamAM gujarAtInA adhyApaka tarIke nimaNUka thaI tyAre pro. gaurIprasAda jhAlA, je tyAM saMskRta zIkhavatA hatA temane paNa gujarAtI zIkhavavAnuM soMpAyuM hatuM. bAdarAyaNa pharsTa iyara, inTara ane Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 vaMdanIya hRdayasparza bI.e.mAM gujarAtI zIkhavatA. e divasomAM bI.e.mAM gujarAtI viSaya levAno pravAha hato. bAdarAyaNanA tejasvI vidyArthIomAM bhagavAnadAsa bhUkhaNavALA, lalita dalAla, mAlatIbahena (pachIthI zrI dAmubhAI jhaverInAM dharmapatnI), gijubhAI vyAsa, madhukara rAMderiyA, pravINacaMdra rUpArela, hasamukha zukla, kaMcanalAla talasANiyA, mohana sUcaka, ramaNa koThArI, DaoN. jayazekhara jhaverI, suzIlA vAMkAvALA, amara jarIvAlA vagere hatAM. bIjAM paNa keTalAMka nAmo haze ! - 1944mAM muMbaImAM bAbu panAlAla hAIskUlamAMthI huM meTrika pAsa thayo hato. tyAre pharsTa klAsa bahu ochA vidyArthIone maLato, paNa sadbhAgye mane pharsTa klAsa maLyo hato. e jamAnAmAM elphinsTana kaoNleja eka naMbaranI koleja gaNAtI eTale meM emAM praveza meLavavA mATe phorma bharyuM hatuM. paraMtu skUlamAM gayo tyAre amArA vargazikSaka amIdAsa kANakiyA maLyA. teo amane gujarAtI zIkhavatA. mane gujarAtI viSayamAM rasa leto emaNe karyo hato. emaNe kahyuM, "ramaNabhAI, tamAre jo bI.e.mAM gujarAtI viSaya levo hoya to jheviyarsa kaoNlejamAM jAva. tyAM kavi bAdarAyaNa bhaNAve che. tamane sAro lAbha maLaze. teo mArA mitra che. ame narasiMharAva diveTiyAnI pAse sAthe bhaNelA hatA.' kANakiyA sAhebanI bhalAmaNa thaI eTale elphinsTana choDI huM jheviyarsa kaoNlejamAM dAkhala thayo. kaoNleja cAlu thatAM bAdarAyaNane maLavAnuM thayuM ane parIkSAmAM gujarAtI viSayamAM sauthI vadhu mArksa maLavAne lIdhe amAro paricaya vadhu gADha thayo. e divasomAM huM muMbaImAM khetavADImAM raheto ane bAdarAyaNa sI.pI. Tenka pAse rahetA eTale emane ghare javAnuM paNa kyAreka banatuM. eka vakhata vargamAM koI vidyArthIe "bAdarAyaNa' nAma vize pUchyuM tyAre emaNe bhagavAna vedavyAsanuM e bIjuM nAma che e to kahyuM ane bAdarAyaNa zabda badarI eTale boraDInA jhADa uparathI Avyo che e paNa samajAvyuM. pachI emaNe bAdarAyaNa saMbaMdha eTale zuM e vize kahyuM ke koI paNa saMbaMdha kheMcI tANIne besADI devAmAM Ave tene bAdarAyaNa saMbaMdha kahe che. prAcIna samayamAM eka zrImaMta mANasane tyAM lagnaprasaMga hato. ghaNA badhA jamavA AvyA hatA. kyAreka badhAnI oLakhANa na hoya. teo eka pachI eka badhAne AvakAratA Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. kavi bAdarAyaNa 421 hatA. tyAM be ajANyA mANaso jamavAmAM ghUsI gayelA. yajamAne pUchayuM, bhAI, tamane oLakhyA nahi." eTale mahemAnoe kahyuM, 'na oLakhyA amane ? ApaNo to bAdarAyaNa saMbaMdha che.' yajamAna vicAramAM paDI gayA. pachI namratAthI pUchayuM, "bAdarAyaNa saMbaMdha eTale zuM ?' amane samaja na paDI." tyAre mahemAnoe kahyuM, puSmajaM vairI de, aSNa varI ja ! eTale ke tamArA gharaAMgaNAmAM badarI eTale ke boraDInuM jhADa che ane amArA ghare gADAnuM je paiDuM che e boraDInA jhADanA lAkaDAmAMthI banAvyuM che. A baMne boraDIo mA dIkarI thAya.' - A rIte "bAdarAyaNa saMbaMdha' eka rUDhaprayoga banI gayo. bAdarAyaNa vakhatovakhata amArA vargamAM koIka sAhityakArane laI AvatA. e rIte amane vargamAM caMdravadana mahetA, jyotIndra dave, suMdarajI beTAI vagerene sAMbhaLavAnI taka maLI hatI. emAM jyotIndra AvyA te prasaMga yAda rahI gayo che. lAMbo koTa, dhotiyuM ane TopI paherelA jayotIndrano paricaya ApatAM bAdarAyaNe kahyuM ke "emanuM zarIra eTaluM badhuM dUbaLuM ane hADakAM dekhAya evuM che, jANe ke teo koI dukALamAMthI na AvyA hoya !" jyotIndra-bAdarAyaNanI maitrI eTalI gADha hatI ke emane kazuM mAThuM na lAge. pachI hAjarajavAbI jyotIndra bolavA UbhA thayA tyAre emaNe kahyuM ke bAdarAyaNe mAro paricaya ApatAM je kahyuM te sAcuM che. huM dukALamAMthI Avyo houM evuM lAge che. paNa tamane bAdarAyaNanuM zarIra joIne nathI lAgatuM ke teo kyAMka dukALa pADIne AvyA che." teo baMnenI A majAka to tyAra pachI teo baMnee ghaNI sabhAomAM kahI hatI. bAdarAyaNa svabhAve laherI hatA. teo mitro sAthe hoya, vidyArthIo sAthe hoya, jyAM hoya tyAM hAsyanI choLo UDatI. laherI svabhAvane kAraNe ja temanI kAyA hRSTapuSTa rahetI. teo bhAre vajanavALA hatA, paNa cAlavAmAM dhImA nahotA. A laherI svabhAvane kAraNe temanAmAM bhUlakaNApaNuM hatuM. kyAMka jAya to potAnI cIjavastu bhUlI jAya ke koIne ghaNA divasa pachIno samaya Apyo hoya to bhUlI jAya evuM banatuM. teo skUla ke kaoNlejanAM nATakomAM ke reDiyo rUpakomAM bhAga letA tyAre kyAreka saMvAdo bhUlI jatA, paNa Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 2 vaMdanIya hRdayasparza hoziyArIne lIdhe paristhiti barAbara sAcavI letA ke sAMbhaLanArane saMvAdamAM kaMI garabaDa thaI che evo aNasAra paNa na Ave. e divasomAM jheviyarsa kaoNleje sarasa moTo haoNla banAvyo hato. emAM kaoNlejanAM ane bahAranAM binadhaMdhAdArI nATako bhajavAtAM. kaoNlejanuM gujarAtI maMDaLa paNa enA vArSika dina nimitte nATaka bhajavatuM. emAM vidyArthIo sAthe bAdarAyaNa paNa bhAga letA. eka vakhata "putra samovaDI" nATaka bhajavavAnuM nakkI thayuM. emAM mAlatIbahena devayAnI thayAM, madhukara rAMderiyA kaca thayA ane bAdarAyaNa zukrAcArya thayA. emAM bAdarAyaNa gokhelA saMvAdo bhUlI gayA ane paristhiti anusAra potAne sUjhayA evA saMvAdo bolavA lAgyA. ethI madhukara jarA paNa gabharAyA vagara lakhelA saMvAdone badale bAdarAyaNanA vAkyanA anusaMdhAnamAM bIjA ja saMvAdo bolavA lAgyA. ethI mAlatIbahena bahu gUMcavAyA. to paNa paristhiti ane bhAva anusAra teo paNa thoDA lakhelA ane thoDA kalpelA saMvAdo bolyA. traNeno abhinaya evo sahaja ane sarasa hato ke ghaNA zrotAone khabara na paDI ke AmAM koI chabaraDo thayo che. eka vakhata reDiyo upara koI sAmAjika viSaya para nATaka (rUpaka) bhajavavAnuM hatuM. emAM bhAga lenAra caMdravadana mahetA, bAdarAyaNa ane bhUkhaNavALA hatA. reDiyo nATakamAM zrotAone mAtra avAja saMbhaLAya. caherA ke abhinaya dekhAya nahi. reDiyonATakamAM bhAga lenAra darekane emanA saMvAdonI skripTa ApavAmAM AvatI. nATakanA divase bAdarAyaNa AvyA, paNa emanI thelImAMthI skripTa nIkaLI nahi. ghare bhUlI gayA. have zuM thAya? AvI bAbatomAM caMdravadana hiMmatavALA. emaNe kahyuM, "bhAnuzaMkara, nATakanI thIma yAda rAkhajo ane tamane sUjhe e bolajo. huM paristhiti saMbhALI laIza." nATaka evI rIte bhajavAyuM (bolAyuM) ke zrotAone kaMI khabara na paDI ke AmAM kaMI garabaDa thaI che. jemane pAna khAvAnI Adata hoya evA keTalAka loko laherI svabhAvanA thaI jAya. bAdarAyaNanI sAthe pAna khAnArA mitromAM jayotIndra dave, amIdAsa kANakiyA vagere hatA. pAnano rasa ghUMTAto hoya tyAre jhaTa UbhA thavAnuM mana na thAya. vaLI emanuM zarIra sthaLa hatuM. ethI bAdarAyaNa samayapAlanamAM kaMIka maMda hatA. kaoNlejamAM keTalIka vAra amArA vargamAM Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. kavi bAdarAyaNa 423 pAMcasAta miniTa moDA AvavuM e emane mATe svAbhAvika hatuM. vidyArthIo paNa enAthI TevAI gayA hatA. kyAreka kabIbAI skUlamAMthI chUTI jheviyarsa sudhI cAlatA AvavAmAM vAra lAgatI. caMdravadana sAthenI maitrIne kAraNe ane potAnAmAM rahelI evI zaktine kAraNe bAdarAyaNane reDiyo-rUpakamAM bhAga levA ghaNI vAra nimaMtraNa maLatuM. tyAre rUpakanuM jIvaMta prasAraNa thatuM. e mATe bAdarAyaNa kyAreya moDA paDatA nahi. moDA paDavuM posAya nahi. teo paMdaravIsa miniTa vahelA pahoMcatA. paraMtu keTalAye sAhityika kAryakramomAM teo ane jyotIndra moDA pahoMcatA. tyAre jyotIndra khulAso karatA ke amAre moDuM thayuM kAraNa ke ame "pIvA" gayA hatA. (badhA hase), paNa bIjuM kaMI nahi, cA pIvA gayA hatA. bhUkhaNavALA bAdarAyaNanA prathama ziSya eTale baMne vacce gADha saMbaMdha hato. bhUkhaNavALAnI nimaNUka gujarAtI enAunsara tarIke dilhI reDiyomAM thaI tyAre bhUkhaNavALAnuM dilhI javAnuM nakkI thayuM. e divase baoNmbe senTrala para emanAM sagAM, mitro vagere ghaNAM emane vaLAvavA AvyAM hatAM. caMdravadana mahetA paNa AvyA hatA. bAdarAyaNe paNa kahyuM hatuM ke teo paNa vaLAvavA Avaze. paraMtu teo dekhAyA nahi. eTale bhUlI gayA haze ema manAyuM. paraMtu Trena UpaDI tyAre teo pleTaphaoNrmamAM dAkhala thatA dekhAyA. paraMtu bhUkhaNavALAno meLApa thayo nahi. badhA pAchA pharatA hatA ane sAmA maLyA e joI bAdarAyaNane kSobha thayo. caMdravadane bAdarAyaNanI moDA paDavA aMge majAka uDAvI. bAdarAyaNa ane suMdarajI beTAI baMne narasiMharAvanA vidyArthI. teo elphinsTana kaoNlejamAM bhaNatA. narasiMharAve potAnA badhA vidyArthIone kAvya racanAnI laganI lagADelI hatI. e vakhate bAdarAyaNa ane suMdarajI beTAIe eka navo prayoga vicAryo hato. je koI kAvyaracanA thAya te baMnee sAthe maLIne joI javI, sudhAravI ane saMyukta eka ja nAme pragaTa karavI. e mATe emaNe paurANika upanAma pasaMda karyuM - "mitrAvAruNI'. teo baMnee A rIte keTalAMka kAvyo lakhyAM ane eka nAno saMgraha paNa pragaTa karyo. paraMtu pachIthI baMnenuM kAvyasarjana evuM vegavALuM banyuM ke nakkI thayuM ke potAnAM kAvyo potAnAM nAme lakhavAM. suMdarajI beTAIe "jyotirekhA" ane "indradhanu' e Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 vaMdanIya hRdayasparza be saMgraho pragaTa karyA. bAdarAyaNano 1941mAM "keDI' nAmano saMgraha pragaTa thayo. A saMgrahathI bAdarAyaNe tatkAlIna gujarAtI kavitAkSetre mahattvanuM sthAna prApta karyuM hatuM. bAdarAyaNe 1941 pachI paNa ghaNAM kAvyo - eka saMgraha thAya eTalAM lakhyAM hatAM, paraMtu jIvananA asAdhAraNa vaLAMkane lIdhe bIjo kAvyasaMgraha pragaTa karavAno emane utsAha rahyo nahoto. nhAnAlAla bAdarAyaNanA priya kavi, bAdarAyaNanAM gItomAM nhAnAlAlanI chAyA varatAya che. bAdarAyaNe muMbaI yunivarsiTImAM Thakkara vasanajI mAdhavajI vyAkhyAnamALAmAM nhAnAlAla vize vyAkhyAno ApelAM paNa te chapAyAM nathI ane enI khAsa noMdha levAI paNa nathI. 1948mAM bI.e. thayA pachI huM patrakAra tarIke muMbaInA "sAMja vartamAna nAmanA dainikamAM joDAyo ane sAthe ema.e.no abhyAsa paNa cAlu rAkhyo. "sAMja vartamAna'nI oNphisamAMthI savAranuM dainika "muMbaI vartamAna pragaTa thatuM. enA taMtrI navasArInA pArasI sajjana mInu desAI sAthe mAre sAhityika dostI thaI. emaNe prastAva mUkyo ke "ApaNe baMne sAthe maLIne koIka pustaka taiyAra karIe." ema vicAra karatAM meM sUcavyuM ke ApaNe gujarAtI saoNneTanuM saMpAdana karIe. "manISA" enuM nAma rAkhyuM. kavionI yAdI nakkI karI temanA kAvyasaMgraho vAMcI javA ane emanuM sArAmAM sAruM saoNneTa hoya te pragaTa karavuM. vaLI e mATe muMbaInA kavione rUbarU maLavuM ane emanI sAthe emanA soneTanI pasaMdagI vize carcAvicAraNA karavI ane bahAragAmanA kavio sAthe patravyavahAra karavo. e rIte 70 zreSTha gujarAtI saoNneTano saMgraha taiyAra karIne 1950mAM ame pragaTa karyo hato. gujarAtI sAhityamAM A prakArano pahelo saoNneTasaMcaya hato. emAM bAdarAyaNanuM saoNneTa "smaraNone vidAya ame pasaMda karyuM hatuM. e vakhate muMbaImAM sI.pI.Tenka para, caMdArAmajI garlsa skUlanI sAme AvelA makAnamAM rahetA bAdarAyaNane maLavA ame emane ghare jatA. gharamAM bAdarAyaNanAM patnI ane eka dIkarI hatAM. e vakhate teo amane sAro AvakAra ApatA. emanA bhUtapUrva vidyArthI tarIke teo mane nAmathI paNa oLakhatA. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. kavi bAdarAyaNa 425 bAdarAyaNa chaMdobaddha ane geya ema baMne prakAranAM kAvya lakhatA. emaNe muktako, saoNneTa, dIrgha ciMtanakAvya, pada, bhajana vagere lakhyAM che. emanAM kAvyomAM gAMdhIyugano prabhAva paDyo che. chaMdobaddha kAvyo karatAM geya kAvyo emane vizeSa anukULa hatAM. geya kAvyonI racanAmAM temanAmAM zIghrakavitva hatuM. koI viSaya, vicAra ke bhAva para teo tarata kAvyaracanA karI zakatA. e divasomAM kavitAnA kSetre pAdapUrtinA kAryakramo ghaNA thatA. bAdarAyaNa emAM paNa kuzaLa hatA. dIpotsavI aMko vakhate to cAre taraphathI kavitAnI mAMga rahetI. bAdarAyaNanAM keTalAMka kAvyo evA aMkomAM chapAyAM che. eka vakhata evuM banyuM ke teo eka taMtrIne kAvya mokalI nahi zakelA. taMtrI mahAzaye potAnA eka patrakArane bAdarAyaNanA ghare mokalyo. eNe bAdarAyaNane kahyuM, "tame hA kahyA pachIthI haju sudhI kAvya mokalyuM nathI.' bAdarAyaNe kahyuM, "bhAI, tamane dasa miniTano TAima che?' patrakAre kahyuM, "jarUra."to bAdarAyaNe kahyuM, "to pachI dasa miniTa ahIM beso ane A sAmayika vAMco, paNa eka paNa zabda bolatA nahi.' pachI bAdarAyaNa pAMca-sAta miniTa AMkho baMdha karI kAvyasarjananA bhAvamAM AvI gayA. viSaya paNa phuryo. pachI emaNe kAgaLapena laI, je kAvyanuM manamAM guMjana cAlyuM te emaNe kAgaLamAM utArI ApyuM. thoDI vAramAM ja eka sarasa gItanI racanA thaI gaI. bAdarAyaNamAM AvI zakti hatI. bAdarAyaNanAM gItomAM sauthI vadhu prasiddha gIta te "Apane tArA aMtarano eka tAra, bIjuM huM kAMI na mAMguM re." emanA kAvyasaMgraha "keDI'mAM pragaTa thayeluM A gIta paNa thoDIka bhAvadazA pachI tarata lakhAyeluM gIta che. 1944nA sapTembaranI AsapAsa muMbaInA iMgliza, gujarAtI vagere badhAM chApAMomAM mukhya heDalAina hatI : "bhAnuzaMkara vyAsa - zikSaNa kSetramAMthI baratarapha'. evA dila dhaDakAvanAra AghAtajanaka samAcAra pragaTa thayA. yunivarsiTIe pharamAvelI sajA sAthe anya bhASA ane viSayanA bIjA traNa adhyApako paNa baratarapha thayA. huM nathI mAnato ke yunivarsiTIe potAnA itihAsamAM AvI kaDaka sajA kyAreya koIne karI hoya. cIbhaDAnA corane phAMsInI sajA jevI A koIne lAge. banyuM hatuM evuM ke bAdarAyaNa meTrikanI parIkSAmAM gujarAtI viSayanA cIpha moDareTara hatA. e varSe potAnA eka bahu gADha zrImaMta mitranA bhAre dabANathI emaNe eka vidyArthIne ucca varga maLe Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 vaMdanIya hRdayasparza e mATe cIpha moDareTara tarIkenI potAnI sahI sAthe mArksamAM vadhAro karyo hato. potAnA hAthe ja sahI karI hatI eTale bIjA koI purAvAnI jarUra nahotI. A gerarIti pakaDAtAM sajA thaI hatI. bAdarAyaNanA jIvanamAM A sauthI moTo AghAtajanaka prasaMga hato ane A ghaTanA pachI emanA jIvanamAM vaLatAM pANI AvI gayAM. chApAnA A samAcAra pachI bIje divase teo amAro varga levA kaoNlejamAM AvyA hatA. divasa-rAta raDavAne kAraNe emanI AMkho lAla lAla thaI gaI hatI ane sUjI gaI hatI. caherA paranuM kAyamanuM smita UDI gayuM hatuM. emanA caherAnuM e dRzya Aje paNa yAda karuM to najara sAme taravare che. yunivarsiTIe kaoNlejane bAdarAyaNane chUTA karavA mATe sUcanA ApI, paraMtu amArA prinsipAla phAdhara koInee (Coyne) yunivarsiTIne vinaMtI karI ke bAdarAyaNane varSa pUruM karavA devuM ke jethI vidyArthIono abhyAsa na bagaDe. evI rIte kabIbAI skUle paNa rajA mAgI ane baMnenI rajA e mATe maMjUra thatAM bAdarAyaNa amane varSanA aMta sudhI bhaNAvavA AvatA, paNa have emano rasa UDI gayo hato. jheviyarsa kaoNleja ane kabIbAI hAIskUlanI nokarI choDyA pachI AjIvikA mATe zuM karavuM e moTo prazna hato. emanI uMmara cAlIsanI thaI hatI. sarasa maLatAvaDA udAra svabhAvane lIdhe bAdarAyaNanuM mitravartuLa moTuM hatuM. vaLI emano bhUtapUrva vidyArthIo sAthe saMbaMdha sAro hato. bAdarAyaNe vakIlAtano abhyAsa karyo hato. eTale AjIvikA mATe emaNe vakIlAta karavAnuM svIkAryuM. dhoLA khAdInA koTane badale emaNe kALo koTa paheravAnuM zarU karyuM. hAthamAM brIphanA kAgaLo ane kALo jhabhbho laIne teo eskelenDa korTamAM jatA. korTa amArI kaoNlejanI bAjumA. eTale koIka vAra rastAmAM maLI jatA. zarUAtanA divasomAM kaoNleja pAsethI pasAra thatAM teo niHsAso nAkhatA. (bAdarAyaNa chUTA thayA pachI jheviyarsamAM pro. manasukhalAla jhaverInI nimaNUka thaI hatI.) bAdarAyaNe paMdareka varSa vakIlAta karI paraMtu emAM bahu sArI barakata na hatI. kuTuMba-nibhAvano kharca paNa mAMDa kADhI zakatA. kyAreka Arthika Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva. kavi bAdarAyaNa muzkelI paNa anubhavavI paDatI. I. sa. 1960mAM mahArASTra esa.esa.sI. baoNrDe gujarAtI viSayanI abhyAsa samitimAM mArI nimaNUka karI hatI. samitimAM mArA vaDIlo hatA ramaNa vakIla tathA majamudAra (baMne maoNDarna skUlanA), suMdarajI beTAI ane khuzamana vakIla. amAre bIjAM kAmo uparAMta mukhya kAma te esa.esa.sI. mATe gadyapadya-saMgraha taiyA2 ka2vAnuM hatuM. emAM sauthI nAno huM hato ane kaoNlejamAM gujarAtI viSaya bhaNAvato eTale kavitA, vArtA, nibaMdha vagere kRtio pasaMda karavA mATe graMtho laI javAnI javAbadArI mAre mAthe hatI. keTalIka vAra amArI miTiMga phArbasa gujarAtI sabhAnI lAibrerImAM thatI jethI je graMtha jovo hoya te tarata maLI jAya. eka vakhata amArI miTiMga pachI phArbasanA maMtrI ane graMthapAla zrI zaMkaraprasAda rAvaLe ramaNa vakIlane vAta karI ke koIe phArbasa mATe amuka moTI rakama bAdarAyaNane ApI hatI kAraNa ke bAdarAyaNa phArbasanI samitinA sabhya hatA. e rakama cAreka mahinA thayA chatAM bAdarAyaNe phArbasamAM jamA karAvI nathI. e vakhate meM kahyuM ke bAdarAyaNane hamaNAM Arthika muzkelI rahe che. e sAMbhaLI ramaNa vakIle tarata kahyuM, 'are emane ATalI takalIpha che paNa mane vAta paNa nathI karI. ame kaoNlejanA varSothI gADha mitro chIe.' pachI kahyuM, 'zaMkaraprasAda, kAle bApu (pyUna)ne mArI morDana skUlamAM mokalI 2kama maMgAvI lejo ane jamA karI dejo. A vAta have koIne ka2zo nahi.' ramaNa vakIle phArbasamAM rakama jamA karAvI eTaluM ja nahi, bAdarAyaNane ghare jaI emane sArI Arthika madada paNa karI hatI. 1957-58mAM oNla inDiyA reDiyoe badhI bhASAomAM be pArTaTAima posTa UbhI karI - progrAma AsisTanTanI. muMbaImAM reDiyonA gujarAtI vibhAgamAM e mATe nimaNUka thaI manasukhalAla jhaverInI vArtAlApa-carcA vagerenA kAryakramo mATe ane bhAnuzaMkara vyAsanI reDiyo-rUpako mATe. reDiyo para tyAre gijubhAI vyAsa esisTanTa DAyarekTara hatA. bAdarAyaNanA e priya vidyArthI. emaNe bAdarAyaNane A nokarI apAvavAmAM mahattvano bhAga bhajavyo hato. A nokarIthI bAdarAyaNanI Arthika ciMtA nIkaLI gaI. paraMtu A samaya daramiyAna bAdarAyaNanI tabiyata bagaDI. satata Arthika ciMtAmAM varSo pasAra thayAM eTale emane hRdayaroganI takalIpha vadhI hatI. vaLI emanuM 427 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 vaMdanIya hRdayasparza zarIra paNa sthaLa hatuM. eTale 1963mAM hRdayaroganA humalAthI aThThAvana varSanI vaye emanuM avasAna thayuM. bAdarAyaNa mArA prophesara hatA eTale emanI janmazatAbdInA avasare emanAM saMsmaraNo tAjAM thAya che. mArA vidyAguru kavi bAdarAyaNane bhAvathI aMjali arpI chuM. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 amArA pUjya zrI dozIkAkA dhoyelAM svaccha paNa istrI vagaranAM khAdIno jhabhbho, baMDI ane pAyajAmo paherelA, khabhe khAdIno AchA lIlA raMgano thelo bharAvelA, gAmaThI caMpalavALA nIcuM joIne cAlatA sittera-eMsI varSanA koI kAkA ANaMdathI amadAvAdanI ke gAMdhInagara jatI basamAM caDe ane jagyA hoya to bese, nahi to dAMDo jhAlIne UbhA UbhA pravAsa kare emane tame juo to samajajo ke e cikhodarAnI AMkhanI haoNspiTalavALA DaoN. ramaNIkalAla dozI - dozIkAkA che. amadAvAda-gAMdhInagaranI basamAM ja nahi, bIjI koI basamAM paNa tame emane joI zako. gujarAtanI basomAM seMkaDo vAra emaNe pravAsa karyo haze. gAMdhIjI ane ravizaMkara mahArAja dAdAnA prabhAva nIce AvelA, ane lokasevAno bhekha dhAraNa karelA DaoN. dozIkAkAne Aje 89-90nI uMmare e ja taravarATathI kAma karatA tame joI zako ! emanA paricayamAM Avo to tamane emanI mahattAno khyAla Ave. e cAlyA jatA hoya to emanA paheraveza parathI koI ajANyA mANasane khyAla na Ave ke A DaoNkTara che, AMkhanA moTAmAM moTA DaoNkTara che. eka vakhata kAkAne ame pUchyuM ke 'kAkA, tamArI pAse saMsthAnI pAMca gADI che, to tame saMsthAnA kAma mATe amadAvAda ke gAMdhInagara basamAM kema jAva cho ?' kAkAe kahyuM, 'jo mAre ekalAe javAnuM hoya ane samaya hoya to huM jIpa nathI vAparato. bIjA eka-be vadhAre hoya to huM jIpamAM jAuM chuM. amArI saMsthAnI badhI jIpa Akho vakhata kAma mATe kyAMthI kyAM jatI hoya che. koI vAra eka ja DaoNkTara hoya ane jIpa laI jAya che. paraMtu A niyama to meM mAre mATe rAkhyo che. ethI saMsthAnuM peTrola bace che. jyAM sudhI mArAthI basamAM javAya che tyAM sudhI basamAM jAuM chuM. amArI saMsthA zakya eTalI karakasarathI ame calAvIe chIe.' kAkA TrenanA pravAsamAM sAdA bIjA vargamAM bese che. teo kahe, 'rijharvezana'nA paisA bace eTale saMsthAnA paisA bace. sAdA bIjA vargamAM Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 vaMdanIya hRdayasparza besavAnI jagyA maLI jAya. na maLe to vacce nIce besI jAuM chuM. mane beThAM beThAM sArI UMgha AvI jAya che. kyAreya khIsuM kapAyuM nathI. mAro dekhAva joIne ja koI khIsuM kApavA na lalacAya. javA-AvavAnI TikiTa hoya pachI vadhAre paisA rAkhato nathI. keTalAMye zaheromAM sTezanathI rikSA ke TaeNkSI, anivArya na hoya to karato nathI. sTezanathI cAlI nAkhuM chuM.' gujarAtamAM aneka gAmomAM netrayajJa ka2vAne kAraNe basa ke TrenamAM kAkAne oLakhanAra koIka ne koIka to nIkaLe ja ane jagyA ApavA taiyAra hoya ja. vaLI kAkA kahe ke 'A rIte pravAsa ka2vAthI janatAnI vacce ApaNane rahevAnuM maLe. ApaNAmAM moTAI AvI na jAya.' pUjya dozIkAkAnuM nAma to mu. maphatakAkA ane anya keTalAka dvArA sAMbhaLyuM hatuM. paNa emane maLavAno saMyoga prApta thayo nahoto. 1984 daramiyAna eka divasa amArA vaDIla, amArA rekhA bilDiMgamAM rahetA bhUdAna kAryakartA zrI kIrtanabhAI dhAriyAno phona Avyo ke, 'dozIkAkA atyAre amAre ghare AvyA che. tamane anukULatA hoya to ame maLavA AvIe.' meM kahyuM, 'jarUra Avo, gharamAM ja chuM.' zrI kIrtanabhAI ane dozIkAkA padhAryA. kIrtanabhAIe emanI kSayanivAraNa ane cikhodarAnI AMkhanI haoNspiTalano paricaya Apyo.' vAtavAtamAM kAkAe kahyuM, 'koI vAra samaya kADhIne amArI AMkhanI haoNspiTala jovA Avo.' meM kahyuM, 'hamaNAM huM kapaDavaMja pAse utkaMThezvara AvavAno chuM. paraMtu tyAMthI cikhodarA AvavAno samaya nahi rahe, kAraNa ke tyAMthI pAMca vAge basamAM nIkaLI amadAvAdathI Trena pakaDavAno chuM.' kAkAe kahyuM, 'tamane anukULa hoya to tame bhojana karI lo pachI sADA bAre utkaMThezvara tamAre mATe jIpa mokaluM. tyAMthI aDhI kalAkamAM cikhodarA AvI jAva. pachI cikhodarA haoNspiTala joI ane jamIne cha vAge nIkaLo to amArI jIpa tamane nava vAge amadAvAda sTezane pahoMcADe. tamArI Trena rAtanA dasa vAgyAnI che. tamane zrama na lAgato hoya to A rIte goThavo.' meM kahyuM, 'tame ATalI badhI sagavaDa karI Apo cho to pachI kema na phAve.' Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431 amArA pUjya zrI dozIkAkA A goThavaNa pramANe kAkAnA DrAIvara ramezabhAI barAbara sADAbAranA Takore levA AvyA. ame - huM, mArAM patnI ane nirubahena (saMghanAM maMtrI) taiyAra hatAM. ame jIpamAM besI cikhodarA pahoMcyAM. | cikhodarA pahoMcIne haoNspiTalanI mulAkAta lIdhI. dozIkAkAe amAruM bhAvabhInuM svAgata karyuM. haoNspiTalamAM sarasa atithigRha hatuM. eTale bIjA mitrone laI AvIe to sagavaDa sArI maLe. nIrava zAMta vAtAvaraNa, vRkSo, moranA TahukA vagerene kAraNe upavana jevuM lAgatuM hatuM. hospiTala paNa ame joI. sAMje bhojana vakhate kAkAnAM dharmapatnI mu. bhAnubahene paNa bhAvathI pIrasyuM. amane eka sarasa Worth repeating, anubhava thayo. jIpa amane amadAvAda sTezane samayasara pahoMcADI gaI. amane ema thayuM ke paryuSaNa vyAkhyAnamALA daramiyAna A saMsthAne sahAya karavAnI apIla karavA jevI che. tyAra pachI bIjA keTalAka sabhyo paNa cikhodarA jaI AvyA. ame yuvaka saMghanI kAryavAhaka samitimAM kAkAnI haoNspiTalane sahAya karavAno nirNaya karyo. e mATe ghaNI sArI rakama ekatra thaI. e rakama ApavAno kAryakrama cikhodarAmAM yojAyo. eno je pratisAda sAMpaDyo ane pariNAme dozIkAkA sAthe evo gADha nAto baMdhAyo ke varasamAM cAra-pAMca vakhata cikhodarA na jaIe tyAM sudhI game nahi. dozIkAkA ane bhAnubahena sAthe vaDIla svajana hoya evo saMbaMdha baMdhAI gayo. - tyAra pachI amArA yuvaka saMghanA upakrame cikhodarAnI haoNspiTala dvArA varSamAM cAra-pAMca vakhata netrayajJa yojAvA lAgyA. e mATe dAtAo taraphathI maLelI rakama ame haoNspiTalane pahoMcADIe chIe. taduparAMta bIjI rakamo mokalAvatA rahIe chIe. netrayajJanI tArIkho be mahinA agAu nakkI thAya. kAkA sthaLa jaNAve ane sAthe pUche ke "A vakhate kayA tIrthanI jAtrAe jazo?' muMbaIthI ame ATha-dasa sabhyo cikhodarA jaIe ane tyAMthI netrayajJanA sthaLe jaIe. A rIte bAvIsa varSa daramiyAna amArA sitterathI vadhu pravAsa thayA haze ane eTalI ja tIrthayAtrA thaI haze. amArA jaina yuvaka saMgha taraphathI A rIte ANaMda, paMcamahAla, vaDodarA Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 vaMdanIya hRdayasparza ane sUrata jillAmAM ghaNuM pharavAnuM thayuM hatuM. ame ThAsarA, borasada, vaDavA, vaDatAla, bocAsaNa, dhoLakA, veDachI, nArezvara, sarabhoNa, sAgatALA, dhoLI DuMgarI, rAjapIpaLA, jhaghaDiyA, maMgalabhAratI, bAMdhaNI, kapaDavaMja, mAtara, godharA, dAhoda, devagaDha bAriyA, boDelI vagere sthaLoe dozIkAkAnI AMkhanI hospiTala dvArA netrayajJanuM Ayojana karyuM hatuM. keTaleka sthaLe eka karatAM vadhAre vAra netrayajJo yojAyA hatA. dareka netrayajJano judo ja anubhava thato. vaLI kAkAnI sAthe satata pravAsa daramiyAna kAkAnA vividha anubhavonI vAta nIkaLe. koI vAra gAMdhIjI, koI vAra ravizaMkara dAdAnI, koI vAra gaMgAbAnI preraka vAto jANavA maLe. koI vAra najIkamAM koI jovA jevI saMsthA hoya te batAve. koI vAra najIkamAM hoya evAM kabIra vaDa, mAlasara, aMgArezvara, manana Azrama, bahAI maMdira, nArezvara, garUDezvara, narmadA Dema, vaNAkaborI Dema, agAsa Azrama, vaDavA, bAMdhaNI, veDachIno Azrama, bAjumAM zabarIzaLA, vAtsalyadhAma, pAvAgaDha vagere amane batAvyAM hatAM. kAkAne kheDA (ANaMda sahita) jillAmAM ane paMcamahAla jillAmAM gAmegAma keTalAya kAryakaro oLakhe. kAkAnI saraLa, nirabhimAnI, prAmANika, sevAbhAvI prakRtine kAraNe kAkAnuM kAma sau koI karavA taiyAra. AthI ja kAkA gAmegAma netrayajJonuM Ayojana kare tyAre badhA sthAnika kAryakartAonI TIma vyavasthAnI badhI javAbadArI upADI le. pratyeka aThavADiye kAkAnA netrayajJo cAlatA ja hoya. cikhodarA haoNspiTalano sTApha khATalA, gAdalAM, anAja, oNparezana thiyeTaranI sAmagrI, cazmAM-vagere mATe darekane soMpavAmAM AvelI javAbadArI teo barAbara saMbhALe. sTApha paNa atyaMta vinayI. kyAreka koI prazna Ubho thayo hoya to chevaTano nirNaya kakAno raheto. dozIkAkA sAthenA amArA anubhavanA keTalAka prasaMgo varNavatAM pahelAM dozIkAkAnA jIvananI ahIM TUMkI rUparekhA ApI che. zrI Ara. ke. desAIe karmayogI zrI ramaNIkabhAI dozI nAmanI pustikA lakhI che jemAM dozIkAkAnA jIvananI vistRta rUparekhA ApI che. dozIkAkAno janma I.sa. 1916nI bIjI sapTembaranA roja rAjakoTamAM thayo hato. emanA pitAzrI sva. rAmajIbhAI dozI rAjakoTa rAjayanA dIvAna Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amArA pUjya zrI dozIkAkA hatA. teo kAryadakSa, satyaniSTha, prAmANika, dRDhasaMkalpa, dhIragaMbhIra svabhAvanA ane pragatizIla vicAra dharAvanAra hatA. eTale rAjakoTanA nareza lAkhAjIrAja para emano ghaNo sAro prabhAva hato. teo pote suzikSita hatA eTale saMtAnone paNa ucca zikSaNa apAvavAnI dRSTivALA hatA. teo eTalA prAmANika hatA ke rAjyanA kArabhAra mATe pena judI rAkhatA ane aMgata vaparAzanI judI rAkhatA. rAjya taraphathI maLela Teliphonano upayoga teo aMgata kAma mATe vAparatA nahi. rAmajIbhAIe be vAra lagna karyAM hatAM ane emane sAta dIkarA ane eka dIkarI ema ATha saMtAna hatAM. rAmajIbhAIe potAnA keTalAka dIkarAone abhyAsa mATe karAMcI mokalyA hatA. eTale dozIkAkAe paNa thoDo vakhata karAMcImAM abhyAsa karyo hato. e divasomAM bahu ochA vidyArthIo dAktarI vidyAno abhyAsa karI DaoNkTara thatA. rAmajIbhAInA pAMca dIkarA DaoNkTara thayA hatA. dozIkAkA amadAvAmAM ela.sI.pI.esa. thayA ane muMbaImAM DI.o.ema.esa. thayA. emaNe kacchanA bhacAumAM, tathA pAnelI, jAmajodhapura vagere sthaLe dAktara tarIke ane naDiyAdamAM te viSayonA prAdhyApaka tarIke sevAo ApI hatI. dozIkAkAnAM dharmapatnI bhAnubahena kAkAnA dareka kAryamAM sahayoga ApatAM rahe che. jUnAgaDhanAM vatanI, paraMtu raMgUnamAM UcharelAM bhAnubahena bIjA vizvayuddha pachI potAnAM mAtApitA sAthe jUnAgaDha pAchAM pharyAM hatAM. rAjakoTa DaoN. ramaNIkalAla dozI sAthe emanAM lagna thayAM. dozI-daMpatIne saMtAna nahi, paNa teoe potAnAM bhAIonAM saMtAnone ghare rAkhI potAnAM saMtAnonI jema sArI rIte ucheryAM. 433 bhAnubahena zrImaMtAImAM UcharyAM hatAM, paNa kAkA sAthe lagna pachI emaNe kAkAnI sAdAI, sevA ane samarpaNanI bhAvanAne AtmasAt karI lIdhI hatI. ame vaDodarA jaIe to keTalIye vAra tyAM bhAnubahenanI sAthe emanA bhAInuM paNa Atithya mANyuM che. haoNspiTalamAM bhAnubahena rasoDAnuM dhyAna rAkhe. dozIkAkA bahAragAma hoya to DaoN. choTubhAI ane aMbAlAla dhyAna rAkhe, paNa bhAnubahena paNa haoNspiTalanuM dhyAna rAkhe. videzathI AvelAM kapaDAMnuM garIbomAM vitaraNa kare. bhAnubahena savA2nAM AMgaNAmAM pakSIone caNa nAkhe tyAre mora, popaTa, kabUtara, kAbara, cakalI vagere pakSIo ekasAthe maLIne Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 vaMdanIya hRdayasparza caNe e raMgaberaMgI manohara dazya raLiyAmaNuM ane zAMtipreraka lAge. ANaMdamAM upAzraya baMdhAvavA mATe phaMDa ekatra karavAmAM bhAnubahene ghare ghare pharIne sArI mahenata karI hatI. Ama kAkAnI ardhAginI tarIke bhAnubahene paNa potAnA jIvanane sArthaka karyuM che ane zobhAvyuM che. - tyAra pachI dozIkAkAe amadAvAdamAM rIlipha roDa upara eka DaoNkTara mitranI bhAgIdArImAM 'hiMda mizana haoNspiTala" zarU karI. A haoNspiTalamAM phakta eka rUpiyo phI laI dardIne AMkhanI sAravAra karI ApavAmAM AvatI. daramiyAna dozIkAkA pU. ravizaMkara dAdAnA gADha paricayamAM AvatA gayA. 1943mAM AjhAdI pUrve dAdAe rAdhanapuramAM netrayajJa yojyo hato ane emAM dozIkAkAne sevA ApavA mATe nimaMtraNa ApavAmAM AvyuM hatuM. dozIkAkAne A vakhate dAdAnI sAthe rahevAnI ane emanI kAma karavAnI kunehanAM darzana thayAM. dardIonI sTrecara ravizaMkara mahArAja pote paNa upADatA. dAdAe dozIkAkAne zaherane badale gAmaDAmAM jaIne lokonI sevA karavAnI bhalAmaNa karI. eTale dozIkAkA amadAvAdathI ANaMda ane bocAsaNa sevA ApavA javA lAgyA. pachIthI to amadAvAda choDIne ANaMdamAM davAkhAnuM karyuM. pachI teo dara zani, ravi bocAsaNamAM netrazibira yojatA. emAM eka paNa dardIne pAcho mokalatA nahi. Ama dozIkAkAnI maphata netrayajJonI pravRtti vadhatI cAlI. 100mo netrayajJa vyArAmAM thayo. tyAra pachI dozIkAkAe potAnI ANaMdanI haoNspiTala, TrasTa banAvI TrasTane soMpI dIdhI. have potAnI aMgata milakata rahI nahi. kAkAnI pAse potAnI mAlikInuM makAna, jamIna, milakata, beMkamAM khAtuM vagere kazuM ja nathI. kAkAne inkamaTekSa bharavAno hoto nathI. kAkAe potAnuM jIvana samAjane samarpita karI dIdhuM. dozIkAkAne gAMdhIjI, vinobAjI, ravizaMkara mahArAja, babalabhAI mahetA, pU. moTA svAmI saccidAnaMdajI, gaMgAbA, dAMDIyAtrAvALA zrI kRSNajI vagere pAsethI lokasevAnI preraNA maLI che. DaoN. choTubhAI paTela, zrI goradhanabhAI Thakkara, DaoN. pro. bhAnuprasAda cokasI, ravizaMkara mahArAjanA putra paMDita meghavrata, DaoN. caMpakabhAI mahetA, DaoN. mahendrabhAI mahetA vagereno sarasa sahakAra sAMpaDyo che. ahIM to thoDAMka ja nAma ApyAM che. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 amArA pUjya zrI dozIkAkA dozIkAkAno nityakrama te vahelI savAre UThI sIdhA sAmAyikamAM besI javuM ane logassano jApa karavo. pachI dUdha pIne (cA to kAkAe jiMdagImAM kyAreya cAkhI nathI.) haoNspiTalamAM oNparezana kare ane tyAra pachI ANaMdanA davAkhAnAmAM jAya. dozIkAkA sAMje jamIne bhAnubahena sAthe sArA graMthonuM vAMcana kare. rAtre dozIkAkA oNphisamAM Tebala para mAtra cAdara pAtharI, Teliphona pAse rAkhI sUI jAya. sUtAM ja UMgha AvI jAya. rAtre koIno phona Ave to dozIkAkA tarata upADe. pachI jo UMgha UDI jAya to tarata sAmAyikamAM besI jAya. dozIkAkAe pAMca dAyakA karatAM vadhAre samayathI kSayanivAraNa ane aMdhatva-nivAraNanA kSetre saMgIna, saMniSTha, sevAbhAvI kArya karyuM che. eTale emanI e kSetranI siddhionI kadararUpe vakhatovakhata judI judI saMsthA ke sarakAra taraphathI evaoNrDa, sanmAnapatra vagere ghaNAM maLyAM che. amerikA, iMglenDa, svinjharalenDa, svIDana, jarmanI vagere dezo taraphathI emane sahAya maLI che. dozIkAkAe keTalIye saMsthAmAM pramukha, mAnad maMtrI, TrasTrI, samitinA sabhya tarIke kArya karyuM che. sarakAranI samitiomAM paNa kArya karyuM che. A badhAMnI vigato ApavAmAM Ave to eka moTI yAdI thAya. dozIkAkAe jayArathI maphata netrayajJanuM kAma upADI lIdhuM tyAra pachI cikhodarA hospiTala dvArA dara aThavADiye gujarAtanAM judAM judAM gAmomAM netrayajJo thavA lAgyA. te mATe mahinA agAuthI nakkI karelAM gAmomAM sarve karavA mATe TIma rojeroja ravAnA thatI. dozIkAkAne keTalAye sevAbhAvI AMkhanA DaoNkTaronI sevA maLavA lAgI. Ama atyAra sudhImAM 800thI vadhu jeTalA netrayajJonuM dozIkAkAe Ayojana karyuM che. dareka netrayajJamAM dozIkAkA pote hAjara hoya ja. cikhodarAnI haoNspiTalamAM agAu dozIkAkA oNparezana karatA. hAla 89 varSanI uMmara thaI, paNa koI DaoNkTara na AvyA hoya to dozIkAkA pote oNparezana kare. atyAra sudhImAM aDhI lAkhathI vadhu maphata oNparezano thayAM che. kudaratanI maherabAnI kevI che ke 89-90 varSanI uMmare kAkAne potAne haju motiyo Avyo nathI. sAptAhika netrayajJa uparAMta gAMdhI parivAra taraphathI jamazedapuramAM ane rAjasthAnamAM jayapura najIka jUnajUna jillAmAM eka sthaLe aMbujA simenTa Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 vaMdanIya hRdayasparza taraphathI ATha-dasa divasano moTo netrayajJa yojAya che. kAkA emAM paNa samayasara pahoMcI jAya che. AMkhanA davAkhAnAmAM roja savArathI ja ghaNA mANaso AMkha batAvavA AvI jAya. dozIkAkA uparAMta AMkha tapAsanArA bIjA DaoNkTaro paNa hoya. paNa ghaNA dardIo potAnI AMkha dozIkAkAne ja batAvavAno Agraha rAkhe. eTale emane mATe ghaNI moTI lAina thAya. eTale kAkAnA sahakAryakartAomAMthI koIke sUcana karyuM ke "kAkA, tamane batAvavAno Agraha rAkhanAra dardI pAse ApaNe pAMca ke dasa rUpiyAnI phI rAkhIe to kema? ethI thoDo bojo ocho thaze, vinA kAraNa Agraha rAkhanArA nIkaLI jaze ane saMsthAne Avaka thaze !' kAkAe thoDI vAra pachI hasatAM kahyuM, "bhAI, daridranArAyaNa pAse phInI vAta karavI e mane yogya lAgatuM nathI. dardI e ApaNA deva jevo che. enuM darda dUra karIe e ja ApaNuM dhyeya hovuM joIe." eka vakhata eka netrayajJamAM eka bApa potAnA nAnA dIkarAne laIne AvyA hatA. tenI baMne AMkha sadaMtara gaI hatI. kAkAe kahyuM tyAre bApa kAkAnA paga pakaDI karagaravA lAgyA. kAkAne kaDavuM satya kahevuM paDyuM. paNa e kahetAM kahetAM kAkA pote raDI paDyA. tyAra pachI kAkAe poSaNanA abhAve bALakanI AMkha na jAya e mATe bALakone khavaDAvavA mATe sukhaDI karI ane gAmegAma jaI vaheMcavAno - aMdhatvanivAraNano kAryakrama upADyo. I.sa. 1984thI 2004 sudhImAM jaina yuvaka saMgha taraphathI dAtAonA dAnathI cikhodarAnI "ravizaMkara mahArAja AMkhanI haoNspiTala dvArA gujarAtamAM keTalAMye sthaLe netrayajJa thayA che. pahelI-bIjI vakhatanA anubhavathI amane ema thayuM ke netrayajJamAM avazya javuM ane garIba dardIo mATe thatI maphata AMkhanI zastrakriyA jAte nihALavI. gujarAtanI garIbIno ethI vAstavika khyAla maLe che. keTalAye garIba dardIo pAse netrayajJa sudhI AvavAnuM becAra rUpiyA jeTaluM paNa basabhADuM na hoya. eTale A netrayajJomAM ame garIbone bIjI paNa sahAya karatA. dozIkAkAnA judI judI saMsthAo taraphathI thatA netrayajJo AkhuM varasa cAlatA hoya eTale ame amArA netrayajJanI tArIkha traNa mahinA agAu nakkI karI letA. amArA saMghanI samitimAM sAta-ATha sabhyo evA che ke je avazya netrayajJamAM Ave. vaLI AraMbhathI ja kAkAne Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 amArA pUjya zrI dozIkAkA khatarI thaI hatI ke jayAM netrayajJa hoya tyAM najIkamAM je koI tIrtha hoya enI ame yAtrA karatA. eTale A bAvIsa varSa daramiyAna saMgha dvArA sittera jeTalA netrayajJa yojAyA haze ane eTalI ja ame tIrthayAtrA karI haze. dozIkAkA sAthe Ave ane pahelethI puchAve ke A vakhate tamAre yAtrA karavA kaI bAju javuM che? dozIkAkA eTale AMkhanuM mobAila davAkhAnuM. meM keTalIye vAra joyuM che ke ame cAlyA jatA hoIe tyAM sAmethI Avato koIka mANasa kahe, "dozIkAkA, rAmarAma.' kAkA oLakhe nahi, paNa vAta karavA premathI UbhA rahe. tyAM AvanAra vyakti kahe, "kAkA, mArI AMkha joI Apone, motiyo to nathI Avatone ?' kAkA ema na kahe ke "bhAI atyAre TAima nathI. davAkhAne batAvavA Avaje.' teo tarata thelImAMthI beTarI kADhe ane bilorI kAca kADhe. pelAnI baMne AMkha vArApharatI pahoLI karI, TaoNrca mArIne ane jarUra paDe to kAcano upayoga karIne jue ane saMtoSakAraka javAba Ape. AvuM kAma karavAmAM kAkAne kyAreya moDuM na thAya. kAkAne mana dardI eTale daridranArAyaNa. kAkAe hajAro mANasanI AMkha rastAmAM ja barAbara dhyAnathI joI ApI haze. koI vAra evuM bane ke AMkha joyA pachI kAkA kahe "bhAI, tamArI AMkha mazInamAM jovI paDaze. davAkhAne Avajo.' amesa yuvaka saMghanA ATha-dasa sabhyo netrayajJa mATe jyAre cikhodarA jaIe tyAre koIkane AMkha batAvavAnI hoya, naMbara kaDhAvavAno hoya to kAkA davAkhAnAmAM badhAMnI AMkho joI Ape. kAkA naMbara kaDhAvavA mATe lAITa karIne nAnAmoTA akSaronA cArTamAM amane akSaro vaMcAve. emAM nIce jhINA akSaronI lITI Ave. la na ga ka2. amArA eka mitre bhUlathI vAMcyuM "lagana kara' eTale hasAhasa thaI paDI. tyArathI AMkho batAvavI hoya to ame kahIe, "kAkA, lagana kara'. eTale kAkA tarata samajI jAya ane badhAMnI AMkho joI Ape. cazmAMno naMbara kADhI Ape. eka vakhata ame gujarAtanA eka nagaramAM eka navI thayelI hospiTalanI mulAkAte gayA hatA. hospiTala Adhunika sAdhanothI sajja hatI ane DaoNkTaro paNa sevAbhAvI hatA. haoNspiTalamAM bIje hoya enA karatAM paMcotera TakA cArja Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 vaMdanIya hRdayasparza ocho hato. je mATe bIjI haoNspiTalamAM so rUpiyA kharca thAya te mATe A haoNspiTalamAM pacIsa rUpiyA kharca thAya. ekaMdare madhyamavarganA lokone sAro lAbha maLI zake. haoNspiTalanI mulAkAta pachI utAre ame AvyA tyAre dozIkAkAne abhiprAya pUchayo. emaNe kahyuM, haoNspiTala ghaNI ja sArI che ane madhyamavarganA loko mATe ghaNI ja rAhatarUpa che. A vistAranA ghaNA lokone eno lAbha maLaze. paNa... kAkA bolatAM aTakI gayA. ame kahyuM, "kAkA, paNa zuM?' kAkAe kahyuM, 'paNa mAre karavAnI hoya to AvI haoNspiTala na karatAM garIba loko lAbha le evI haoNspiTala karuM. mAruM kSetra juduM che. amerikA ke yuropanA dezomAM lokonI Arthika sthiti evI che ke koIne rAhata ApavAno vicAra thato nathI. ravizaMkara mahArAjanA hAthe tAlIma pAmelA ame loko gAMdhIjIe je raskinano vicAra apanAvyo Un to this last eTale ame sAva chevADAnA garIba mANasono vicAra karIe. A haoNspiTalamAM sone badale pacIsa rUpiyA cArja che. paraMtu jenI pAse pacIsa rUpiyA na hoya, are haoNspiTala sudhI AvavAnA basabhADAnA rUpiyA nathI evA loko mATe kAma karavuM e amAruM kSetra che. zaheromAM nahi, paNa dUra dUranAM gAmaDAMmAM ame jaIe tyAre cIMtharehAla dazAmAM jIvatA lokone joI amane dayA Ave." tyAre amane lAgyuM ke kharekhara, dozIkAkA eTale garIbonA belI. eka vakhata kAkA mAre tyAM jamavA padhAryA hatA. unALAno samaya hato. kAkA savAranA jamavAmAM pAMca vAnagI le e amane khabara hatI. ame amAre mATe paNa pAMca vAnagI banAvI hatI. jamavA beThA tyAre unALAmAM kerInI mosama hatI eTale kAkAne paNa rasa pIrasyo hato. badhA besI gayA ane "sAthe ramIe, sAthe ja ramIe...' e prArthanA karyA pachI jamavAnuM cAlu karyuM tyAre kAkAe rasanI vATakI bahAra mUkI. ame pUchayuM, "kAkA, kerInI bAdhA che ?' emaNe kahyuM, "nA, paNa kerI khAvI nathI." "kema?" to kahyuM "pachI vAta!" ame pAMcamI vAnagI tarIke bIjI koI vAnagI ApavAnuM kahyuM to te mATe paNa amane nA pADI. kAkAe rasa lIdho nahi eTale ame rasanI vATakI bahAra mUkatAM hatAM to amane AgrahapUrvaka aTakAvyAM. Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amArA pUjya zrI dozIkAkA 439 jamyA pachI ame kAkAne kAraNa pUchyuM to emaNe kahyuM, 'moTAM zaheromAM badhe kerI cAlu thaI gaI che, paNa amArAM gAmaDAMomAM garIba lokone tyAM haju cAlu nathI thaI. kerI thoDA divasamAM sastI thaze ane emane tyAM cAlu thaze, pachI huM kerI khAIza.' kAkAnI garIbo mATe keTalI badhI sahAnubhUti che eno tyAre khyAla Avyo. gAMdhIjInI jema vyavahAramAM karakasara karavI e dozIkAkAnuM paNa jIvananuM mukhya lakSa. dareka viSayamAM karakasarapUrvaka vicAra kare. be joDa khAdInAM kapaDAM AkhuM varSa calAve. phATe to sAMdhI le. sAMdheluM kapaDuM paheravAmAM zarama nahi. dozIkAkA pAse eka garama koTa che. chellAM bAvIsa varSathI ame jotA AvyA chIe ke kAkAe ziyALAmAM bahAragAma javuM hoya to A eka ja koTa paheryo hoya. kAkA karakasara kare, paNa manathI daradratA nahi. jarUra paDe, anivArya hoya to game teTaluM moTuM kharca karatAM acakAya nahi. dozIkAkA vaizAkha mahinAmAM oNphisamAM bapore eka divasa kAma karatA hatA ane bhayaMkara garamI paDatI hatI. e vakhate eka zrImaMta bhAI potAnI e.sI. kAramAMthI UtarIne kAkAne maLavA AvyA. emanAthI garamI sahana thatI nahotI. emaNe kahyuM, 'kAkA, AvI garamImAM tame kevI rIte kAma karI zako cho ?' kAkAe kahyuM, 'huM garamIthI TevAI gayo chuM.' pelA zrImaMte kahyuM, 'kAkA, oNphisamAM mArA kharce e.sI. naMkhAvI ApuM chuM, enA vIjaLInA bilanI javAbadArI paNa mArI.' kAkAe kahyuM, 'bhAI, tamArI darakhAsta mATe AbhAra. paNa e.sI.vALI oNphisa mane na zobhe.' netrayajJanI sabhAomAM kAkA ghaNI vAra kahetA ke AvA yajJanuM Ayojana traNa nArAyaNa ekatra thAya tyAre thAya. dardIo te daridranArAyaNa, dAktaro ane bIjA kAryakartAo e sevAnArAyaNa ane yajJa mATe dAna ApanAra, te lakSmInArAyaNa. kAkAnA vaktavyamAM A traNa nArAyaNa to hoya ja, paNa koI vAra prasaMgAnusAra kAkA bIjA ekabe nA2AyaNa joDI detA. koI vAra lakSmInI vAta nIkaLe to kahetA ke lakSmI traNa prakAranI che, zubha lakSmI, azubha lakSmI ane mahAlakSmI. pApa karIne, chetarapiMDI karIne je dhana kamAya te azubha lakSmI. pramANikapaNe je kamANI thAya te zubha lakSmI. ane lokasevAnAM kAryo je kare tenI lakSmI te mahAlakSmI. azubha ane zubha lakSmI avazya nAza pAme. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 vaMdanIya hRdayasparza mahAlakSmI to kyAreya nAza na pAme. te bhavAMtaramAM paNa sAthe Ave. jyAM netrayajJa hoya tyAM kAkA sthAnika kAryakartAone eka nAnakaDI sabhA yojavAnuM kahe. dardI ane emanA baradAsIo tathA DaoNkTaro, kAryakartAo, sthAnika loko e amAro zrotAgaNa. aDadho kalAka kAryakrama cAle. amArAmAMnA koIka kAryakartAone A sabhAo dvArA jAheramAM bolavAno mahAvaro thayo hato. eka vakhata eka sabhyane bolatAM bIjuM kaMI AvaDyuM nahi to emaNe dozIkAkAnA traNa nArAyaNanI ja vAta karI. eTale dozIkAkAne te divase bIjo viSaya levo paDyo hato. dareka netrayajJamAM sabhA pachI bhojananuM nimaMtraNa sthAnika kAryakartAo taraphathI hoya ja. AraMbhanAM varSomAM netrayajJamAM 700-800 dardIo AvatA. kAkAnI suvAsa evI ke dardIone jamADavA mATe anAja vagere sAmagrI gAmanAM zreSThIo taraphathI maLatI. baLataNa mATe lAkaDuM dareka gharethI eka eka Ave. eTale kazI muzkelI na rahe. kAkAmAM kuzaLa vahIvaTI zakti ane sUjha che. netrayajJa eTale AkhA gAmano utsava. kAkA savAranA pAMca vAgyAthI rAtanA bAra sudhI kAma kare. koIka vakhata to teo eka divasamAM 125thI vadhu oNparezana kare, chatAM thAkanuM nAma nahi. pahelAM sarakArI niyama evo hato ke je netrayajJamAM so ke tethI vadhu dardIo thayA hoya to te netrayajJa mATe sarakAra sahAya kare. eka vakhata eka netrayajJamAM badhuM maLIne navANuM dardIo thayA. kAryakartAoe kahyuM, "kAkA, koI eka mANasanI AMkha joIne pachI enuM nAma-saranAmuM copaDAmAM lakhI daIe to so dardI thaI jAya ane ApaNane sarakArI grAnTa maLe." paraMtu kAkAe kahyuM, "evI rIte khoTuM ApaNAthI na karAya." kAryakartAono Agraha chatAM kAkA makkama rahyA hatA. mahIkAMThAnA harilAlabhAI be AMkhe varSothI sadaMtara baMdha hatA. eka vakhata ANaMdanI kaoNlejanA sevAbhAvI prophesara DaoN. bhAnuprasAda coksI emane kAkA pAse laI AvyA. kAkAe kahyuM ke kadAca oNparezanathI pacIseka TakA teja Ave. e rIte oNparezana thayuM ane harilAlabhAI thoDuMka dekhatA thayA. teone jANe ke navI jiMdagI maLI. dozIkAkAnI teo roja sAMje eka mALA - Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amArA pUjya zrI dozIkAkA 441 dozIkAkA, dozIkAkA' e nAmanI mALA - japatA. eka vakhata amAro netrayajJa paMcamahAlamAM devagaDha bAriyA pAse sAgatALA nAmanA gAmamAM hato. jaMgala vistAra pAse AveluM A gAma che. amAro utAro jaMgala vibhAganA gesTa hAusamAM hato. netrayajJa pachI bIje divase ame alirAjapura pAse madhyapradezamAM AvelA lakSmaNI tIrthanI jAtrAe gayA. kAkAe A tIrtha joyuM nahotuM. amArAmAMnA bIjA paNa ghaNAkharA pahelI vAra AvatA hatA. Akho rasto kharabacaDo. ame pahoMcI, pUjA karI, bhojana ane ArAma karI pAchA AvavA nIkaLyAM. paNa tyAM to rastAmAM dhodhamAra varasAda cAlu thayo. aMdhAruM thaI gayuM hatuM. esI kilomITarano rasto vaTAvatAM ghaNI vAra lAgI. rastAmAM thAkelA hovAthI koI jholAM khAtA to koI vAto karatA. eka kalAka pachI kAkAe gIta upADyuM; AMkho pavitra rAkha, sAcuM tuM bola, Izvara dekhAze tane premaLano kola, satya e ja paramezvara, bApuno bola tArAmAM Izvara che ke nahi khola.' badhAMe kAkAnuM gIta jhIlyuM. pAMca kalAka pachI ame sAgatALA AvyA. bIje divase kAkAe kahyuM, "tamane khabara che, kAle ApaNe keTaluM jokhama kheDyuM ? A bhIla vistAra che. rAtanA koI vAhana Ave to bhIlo jarUra lUMTI le. mane thayuM ke hemakhema pAchA pahoMcI jaIe to sAruM. Akhe raste huM manamAM bhaktAmara stotra bolato rahyo hato. vacce "AMkho pavitra rAkha'nuM gIta jhilAvyuM ke jethI tamane Darano vicAra na Ave." eka vakhata amArA saMgha taraphathI ThAsarAmAM netrayajJa hato. pacAsa jeTalA dardIonAM oNparezana hatAM. ame muMbaIthI saMghanA sAteka sabhyo cikhodarA pahoMcyA. ogasTa mahino hato ane varasAdanA divaso hatA. cikhodarAmAM snAnAdi vagerethI paravArI, ame jIpamAM beThA tyAre kAkAe kahyuM ke kAle rAtanA bahu varasAda paDyo che ane joradAra pavana phUMkAyo che eTale dardIo ochA Avaze evo saMbhava che. ame ThAsarA netrayajJanA sthAne pahoMcI gayA. oNparezana mATe dAktaro AvI gayA hatA. khATalA patharAI gayA hatA. . Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 vaMdanIya hRdayasparza oNparezana thiyeTara taiyAra thaI gayuM hatuM. paraMtu nava vAgyA to paNa koI dardI Avyo nahoto. rAha jovAtI gaI, samaya pasAra thato gayo. ema karatAM agiyAra vAgyA to paNa koI dardI AvyA nahi. ame badhA besIne mAMhomAMhe gapATA mAratA rahyA. amArA mATe bhojananI vyavasthA tyAM ja thaI hatI eTale bAra vAge jamavA beThA. sADA bAra sudhI koI dardI na Avyo eTale eka vAge netrayajJa baMdha jAhera karavAmAM Avyo. kAkAe kahyuM, atyAra sudhI ATalA badhA netrayajJo karyA, paNa dardI vagarano A pahelo thayo, tenuM kA2Na dhodhamAra varasAda ane vAvAjhoDuM che. dozIkAkA ane bhAnubahena eka vakhata amerikA javAnAM hatAM tyAre amArA yuvaka saMgha taraphathI ame vidAyamAnano kAryakrama yojyo hato. ATalI moTI uMmare tamane phAvaze ke kema ema ame pUchyuM tyAre kAkAe kahyuM hatuM ke 'mArA bhatrIjAo tyAM rahe che ane erapaoNrTathI erapaoNrTa amane eTalA badhA sAcave che ke amane jarAya takalIpha paDatI nathI.' A bhatrIjAo nAnA hatA tyAre kAkAe ane bhAnubahene potAne ghare rAkhIne sAcavyA hatA ane taiyAra karyA hatA. A amerikA javAnA prasaMge mArAM dharmapatnI tArAbahene kAkAne khAdInI garama zAla bheTa ApI to kAkAe kahyuM ke 'mArI pAse eka zAla che ane ekathI vadhAre na rAkhavAno mAro niyama che. eTale tamArI zAla huM to ja svIkAruM ke mane jyAre yogya lAge tyAre koI yogya vyaktine huM ApI dauM, e mATe tamArI maMjUrI hoya to ja lauM.' A zarata ame maMjUra rAkhIne ame kAkAne zAla bheTa ApI. dozIkAkA ane emanAM dharmapatnI bhAnubahena ame2ikA traNeka vA2 gayAM che. temanA bhatrIjAone tyAM rahe che. kAkA jAya tyAre haoNspiTala mATe kaMIka phaMDa laIne Ave. chelle gayA tyAre kAkAnI uMma2 87 ane bhAnubahenanI 83, vRddhAvasthAne lIdhe koI paNa temane amerikA javAnI salAha na Ape. paNa teo baMne manathI dRDha hatAM. vaLI ArogyamAM koI khAmI nahotI. bhAnubahenanuM zarIra bhAre, paNa teo kahe, 'amAre to badhA ja erapaoNrTa para vhIlacera maLavAnI che.' amerikA jatA hatA tyAre bhAnubahene kAkAne kahyuM, 'tamArA caMpala ghaNA ghasAI gayA che. amerikAmAM tUTaze to bahu muzkelI thaze. mATe tame navI joDa laI lo.' Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amArA pUjaya zrI dozIkAkA 443 paNa kAkA jUnA caMpala paherIne javAmAM makkama hatA. temano niyama hato ke eka caMpala ghasAIne tUTI jAya tyAre ja navAM caMpala kharIdavAM. eTale kAkAe kahyuM, "caMpala tUTI jaze to tyAM ughADA page cAlIza. nahi vAMdho Ave. badhe gADImAM pharavAnuM che. vaLI tyAMno unALo che.' dozIkAkAmAM AtmavizvAsa ghaNo. pAchA pharyA tyAM sudhI caMpalane vAMdho Avyo nahi. AvyA pachI jUnAM caMpala ghasAI gayAM tyAre navAM caMpala lIdhAM. eka vakhata ame netrayajJa pachI eka tIrthanI yAtrAe gayA hatA. rAtano mukAma hato. thAkelA hatA eTale huM ane dozIkAkA sUI gayA ane mitrane paravAratAM thoDI vAra hatI. savAre vahelA UThI, snAnAdithI paravArIne ame taiyAra thayA. bahAra jatAM dozIkAkAe kahyuM, "mArAM caMpala kyAM gayAM ?' to mitre tarata emanAM caMpala batAvyAM. kAkAe kahyuM, "A mArAM caMpala nathI.' mitre phoDa pADatAM kahyuM, "kAkA, rAtanA mArA bUTa pAlIza karato hato tyAM pachI vicAra Avyo ke tamArA baMnenAM caMpalane paNa pAliza karI lauM." kAkAe kahyuM, "mane pUchyA vagara tame mArA caMpalane pAliza karyuM te barAbara na kahevAya. pAlizavALAM caMpala mane zobhe nahi. have pAliza kADhI nAkho.' mitre lugaDA vaDe pAliza kADhavA prayatna karyo, paNa pAliza bahu ochI thaI nahi. tyAM bahAra jaI kAkA mUThI dhULa bharIne lAvyA ane caMpala para nAkhI. eTale caMpala kaMIka barAbara. thayAM. apaMga kanyAo mATe gujarAtamAM kalola pAse AvelI saMsthA "maMthana'ne mATe ame paryuSaNa parva daramiyAna sahAya mATe zrotAone apIla karI hatI ane ekatra thayela rakama saMsthAne arpaNa karavAno kAryakrama ame goThavyo hato. e mATe kAkAne paNa padhAravAnuM nimaMtraNa ame ApyuM hatuM. kAkAe "maMthana' saMsthA joI nahotI ane kyAMthI javAya e teo jANatA nahotA. eTale ame emane amadAvAdathI amArI sAthe basamAM joDAI javA kahyuM hatuM. amadAvAda sTezane "InkavAyarI"nI bArI pAse teo UbhA rahevAnA hatA. paraMtu te divase TrenamAM amAro Dabbo ghaNo AgaLa Avyo eTale ame badhA pArsalanA phATakamAMthI nIkaLyA ke jethI tarata sAme basa pAse pahoMcAya. savAranI utAvaLamAM ame je bhAIne kAkAne laIne AvavAnuM soMpyuM hatuM te bhUlI gayA ane bIjA paNa bhUlI gayA. ame zerisA pahoMcyA tyAre khabara paDI ke kAkAne Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 vaMdanIya hRdayasparza levAnuM rahI gayuM che. zerisA snAnapUjA karI ane maMthanamAM pahoMcyA to kAkA tyAM AvIne beThA hatA. ame kAkAnI mAphI mAgI, paNa temanI vANImAM jarA paNa Thapako nahoto, emaNe hasatAM kahyuM, "tame bhUlI gayA te sAruM thayuM. eTale tamArA karatAM huM vahelo ahIM AvI gayo. pachI kAkAe kahyuM ke "badhA pesenjaro nIkaLI gayA ane koI mArI pAse AvyuM nahi eTale thayuM ke tame nIkaLI gayA hazo. pachI nimaMtraNa patrikA joI ane emAMnA eka sabhyane phona karyo. teo haju nIkaLyA nahotA. eTale emanA ghare pahoMcI emanI sAthe gADImAM ahIM AvI gayo chuM." amArI bhUla mATe emaNe jarAye Thapako Apyo nahi. emanI samatA ane prasannatA mATe mAna thayuM. emaNe hasatAM kahyuM, "tame bhUlI gayA te sAruM thayuM. mane gADImAM tamArA karatAM vahelA AvavA maLyuM." sAyalAnA zrI rAjasobhAga AzramamAM muMbaInI ratnavidhi TrasTa nAmanI saMsthA dvArA vikalAMgo mATe eka kaeNmpanuM Ayojana thayuM hatuM. emAM dozIkAkAne paNa nimaMtraNa ApyuM. sAmAnya rIte maMca para besavAnuM dozIkAkA TALe ane AgaLanI hAramAM besavAnuM paNa TALe. dozIkAkA thoDA pAchaLa beThA hatA. AgaLa AvavAno Agraha karyo tyAre kahyuM ke teo nizcita samaye nIkaLIne cikhodarA pahoMcavA icche che. sAyalAthI amadAvAda basamAM ane amadAvAdathI basa badalIne teo ANaMda javAnA hatA. sabhAmAM eka sajjana padhAryA hatA, teo kAryakrama pachI potAnI gADImAM ANaMda javAnA hatA. eTale meM temanI sAthe gADImAM javAnuM sUcana karyuM. paraMtu dozIkAkAe kahyuM mane ema koInI gADImAM javAnuM nahi phAve. koIne moDuM-vaheluM thAya. basa tarata maLI jAya che eTale mAre moDuM nahi thAya." ame bahu Agraha karyo tyAre kahyuM, 'bhale joIzuM." paraMtu kAryakrama pUro thayo tyAre dozIkAkA to nIkaLI gayA hatA. dozIkAkAne zrImaMto pratye elarjI che evuM nathI, paNa temane AmajanatA vacce AmajanatAnA thaIne, jANe ke koI potAne oLakhatuM nathI evA thaIne rahevuM game che. emanA vicalita thayelA mAnakaSAyanuM A pariNAma che. eka vakhata amAre AgaloDa ane mahuDInI yAtrAe javuM hatuM. kAkA kahe "amArI jIpa laI jAva." ame kahyuM, "paNa kAkA tamAre gAMdhInagara javuM Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amArA pUjya zrI dozIkAkA 445 che to tame ja jIpa laI jAva, ame bIjI vyavasthA karI laIzuM.' kAkA kahe, 'jIpa to tame ja laI jAva, huM basamAM ja jaIza.' bahu Agraha karatAM kAkA kahe, 'ema karo, mAruM kAma patAvI huM mahuDI AvIza ane vaLatAM tamArI sAthe pAcho AvI jaIza.' kAryakramanI vigato nakkI thaI. mahuDI pahoMcavAno amAro samaya paNa nakkI thayo. paraMtu cikhodarAthI nIkaLyA pachI tarata amArAmAMnA eka mitre bIjuM paNa eka sthaLa samAvI levAno Agraha karyo. ane cikhodarAthI pahelAM e sthaLe javuM ane pachI ja AgaloDa ane mahuDI javuM. paNa e sthaLano rasto lAMbo hato. eTale ema karatAM amArI basa sAMjanA sAta vAge mahuDI pahoMcI. pahoMcatAM ja tyAMnA eka karmacArIbhAIe kahyuM, 'dozIkAkA to tamArI be kalAka rAha joIne basamAM cikhodarA gayA.' A sAMbhaLIne amane bahu aphasosa thayo. jemanI jIpa che te basamAM jAya ! amAre emanI jIpamAM javAnuM ? vaLI emane be kalAka rAha jovI paDI. cikhodarA ame pahoMcyA to kAkAe pUchyuM, 'kema moDuM thayuM ?' ame emanI kSamA mAgI paNa emaNe e vAtane sahaja gaNI, jarA paNa ciDAyA nahi ke na Thapako Apyo, balake teo hasatAM hasatAM amArI sarabharAmAM lAgI gayA. dozIkAkAnI samatAnuM tyAre darzana thayuM. dozIkAkAnI bhojananI pravRtti atyaMta zAMta ane saMyamita. savAre teo cAra ke pAMca vAnagI le. AkhA divasamAM ATha vAnagI le. jarUra paDye dALa ane zAkanuM mizraNa kare. pachI Akho divasa vacamAM kazuM na le. covihAra kare ane temAM phakta traNa vAnagI le. pravAsamAM ame hoIe ane sAMja paDavA Ave paNa pote kazuM bole nahi. DrAivara yAda rAkhe. sUkI traNa vAnagIono bhAnubahene Dabbo bAMdhI Apyo hoya to te Ape. cAlu pravAse ja teo AhAra le. e mATe gADI thobhAve nahi. koI vakhata veLAsara haoNspiTalamAM pahoMcI javAnI dhAraNA hoya eTale bhAnubahene kazuM baMdhAvyuM na hoya, paNa moDuM thAya to DrAivara kahe ke bhAnubahene kazuM ApyuM nathI. pachI pote ja rastAmAM koI keLAMnI lArI UbhI hoya to keLAM lAve. temAMthI dozIkAkA eka athavA be le. koI vA2 rastAmAM keLAM na maLe to kAkA bhUkhyA rahe, paNa koIne kahe nahi, koInI bhUla na kADhe ke koIne Toke nahi. mahemAnonuM premabharyuM svAgata Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 vaMdanIya hRdayasparza karavuM, temane atithigRhamAM utAro ApI temanAM bhojanAdinI sagavaDa karavI, temanI sevAmAM karmacArIone judAM judAM kAma soMpavAM, gADImAM besADIne teone AsapAsa pheravavA ItyAdi pravRttiomAM dozI-daMpatInA utsAhanI ApaNane pratIti thAya. kAkA ane mu. bhAnubahena atithigRhamAM AvI badhI vastunuM barAbara dhyAna rAkhe. koI divasa evo na hoya ke mAtra kAkA ane bhAnubahena - ema be jaNe sAthe bhojana lIdhuM hoya. atithi bAre mAsa hoya ane temane utsAhathI jamADe. mahemAna vagara khAvAnuM na bhAve. cikhodarAnI haoNspiTalane AMtararASTrIya khyAti maLelI che eTale dezavidezathI mulAkAte AvanAra mahemAnonI avarajavara AkhuM varSa rahe, chatAM nahi thAka ke nahi kacavATanuM nAmanizAna. teo kAma karavAmAM cokkasa, paNa nokaracAkaranI kaMI bhUla thaI hoya chatAM dozI-daMpatIe kyAreya gusso karyo hoya, barADA pADyA hoya evuM kyAreya na bane. samatAno guNa temanA jIvanamAM vaNAI gayo che. zrI Ara. ke. desAIe emanA jIvanavRttAMtamAM lakhyuM che : "dozIkAkAmAM krodha karamAI gayo che, gusso gAyaba thaI gayo che. badhAM kAma premathI ja karavAnAM. adharAta-madharAta game tyAre game te kAma mATe emane maLI zakAya. tenI samakSa koI gusso laIne AvyuM to tarata ja AvanAra vyakti barapha banI jato. bhayaMkara gaNAtI kSatine paNa mApha ja karavAnI vRtti. sau sAthe premabhAvano dhodha ja vaheto jaNAze. koInA pratye zatrutA nathI, vera nathI ke kaDavAza nathI. zithilatA darzAvanAra vyaktio pratye AkarA thavAnI vRtti nathI. narI zItaLatA, caMdrathI paNa vizeSa zItaLatA. saunuM vizrAmasthAna eTale dozIkAkA; thAkyApAkyAnuM e vizrAmasthAna che. emane maLatAMnI sAthe ja boja haLavo bane che. teo AbAlavRddha saunA vAtsalyamUrti che. teo gheghUra vaTavRkSa samI zItaLa chAyA pradAna karanAra che. | dozIkAkA eTale gAMdhIyuganA chellA avazeSomAMnA eka. emanI keTalIka vAto, bhaviSyamAM loko jaladI mAnaze nahi. jemanI pAse potAnI mAlikInuM ghara nathI, jamIna nathI, milakata nathI, beMkamAM khAtuM nathI evA A lokasevake bharayuvAnImAM ravizaMkaradAdAnA prabhAva heThaLa AvI sevAno bhekha lIdho. teo sAcA vaiSNavajana che, sAcA zrAvaka che. emane gItanI paribhASAmAM karmayogI tarIke oLakhAvavA te yogya ja che. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amArA pUjya zrI dozIkAkA 447 bhAnubahena ane dozIkAkA pAse ame hoIe to jANe mAtApitA pAse hoIe evuM apAra vAtsalya anubhavyuM che. jANe ke janmAntarano saMbaMdha na hoya ! pU. DaoN. dozIkAkA ane mu. bhAnubahenane bhAvapUrvaka vaMdana karuM chuM ane emanA zatAyu mATe prArthanA karuM chuM. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 mArA pitAzrI mArA pUjaya pitAzrI cImanalAla amRtalAla zAha vi. saM. 2012nA mahA vada amAsanA divase (tA. 18mI phebruArI, 1996nA roja) 1OOmAM varSamAM praveza karyo. cittanI svasthatA ane samatA, nirbasanIpaNuM, kAyama uNodarI vrata ane prabhubhakti e emanA dIrdhAyunuM rahasya che. A uMmare paNa teo gharamAM lAkaDInA TekA vagara cAle che. jarUra paDe to bhIMtano Teko le che. Akho divasa satata beThelA rahe che. divase UMghatA nathI. pustako ane chApAMo niyamita vAMce che. (nevuM varSanI uMmara pachI temane baMne AMkhe motiyo Avelo te utarAvI lIdho hato.) temane kAne barAbara saMbhaLAya che. mAthe TAla paDI nathI. keTalAka vakhata pahelAM koI koI vALa pAchA kALA thayA hatA. temanA badhA dAMta prauDhAvasthAmAM gayelA. cokaThuM karAveluM paNa paheryuM nahi. vagara dAMte, peDhAM majabUta thaI gayAM hovAthI khAI zake che. pAcanakriyA barAbara cAle che. rAtanA sUI jAya ke tarata UMgha AvI jAya che. rAtanA pezAba karavA UThavuM paDatuM nathI. saMjogovazAt rAtre moDA sUvAnuM thAya to paNa vahelI savAre samayasara UThI jAya che. temane zarIramAM koI bImArI nathI. hArTa Trabala, DAyAbiTIsa, blaDaprezara, pAilsa, asthamA ke evo koI roga nathI. cAlIseka varSanI uMmare damano vyAdhi lAgu paDyo hato. te vakhate kyAreka to e roganA jIvaleNa humalo AvyA hatA. paraMtu bhAre puruSArtha karI emaNe e rogane evo to nirmULa karyo ke jiMdagImAM bIjI vAra te thayo nathI. e vakhate bhAyakhalAmAM davAkhAnuM dharAvatA eka bhalA pArasI DaoNkTara dArUvAlAnI davA emane mAphaka AvI gaI hatI. - roja savAre sADA pAMca ke cha vAge UThatAMnI sAthe pathArImAM beThAM beThAM ja teo eka kalAka ucca svare prabhustuti kare che. AtmarakSA maMtra, navakAra maMtrano chaMda, gautama svAmIno chaMda, ratnAkara-pacIsI, keTalAMka pado tathA stavano teo roja bole che. pahelA tIrthakara RSabhadevathI covIsamA tIrthaMkara Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArA pitAzrI 449 mahAvIra svAmI sudhI roja anukrame eka tIrthaMkaranAM ochAmAM ochAM pAMca stavano gAya che : be ke traNa stavana yazovijayajInAM, eka AnaMdaghanajInuM, eka devacaMdrajInuM ane eka mohanavijayajInuM. A uparAMta paNa koI jANItuM stavana hoya to te bole che. pachI Akho divasa je tIrthakara bhagavAnanAM savAre bolelAM stavano hoya te emanA manamAM guMjyAM kare che. agAu temane doDhasothI vadhu stavano kaMThastha hatAM. chellAM keTalAMka varSathI koI koI stavanamAM bhUla paDe che. eTale stavananI copaDI have pAse rAkhe che. savAre cA-pANI laI, snAna karI, zuddha vastra paherI teo navasmaraNa bole che. navasmaraNa emane kaMThastha che paNa have temAM paNa bhUla paDatI hovAthI pAse copaDI rAkhe che. savAre bhojana pachI teo Akho divasa judA judA maMtranA jApa tathA logassa sUtranuM raTaNa kare che. sarerAza baso vakhata logassa bolAto haze. divasa daramiyAna bapore chApAM, sAmayiko ke pustakonuM yatheccha vAMcana kare che. pote je je vAMcyuM hoya temAM pensilathI lITI karI nizAnI rAkhe che ke jethI bhUlathI pharIthI e vAMcavAmAM na Ave. koI maLavA AvyuM hoya to teTalo samaya vAtacItamAM pasAra thAya che. A uMmare paNa smRti ghaNI ja sArI che. varSo pahelAMnI ghaTanAo ane nAmo badhuM smRtimAM tAjuM che. pitAzrIno janma I.sa. 1897mAM pAdarAmAM thayo hato. potAnI janmasAla yAda rAkhavA mATe teo kahe che ke je varSe gAyakavADa sarakAre vizvAmitrI sTezanathI pAdarA sudhInI nerogeja relavelAina nAkhI te varSe potAno janma thayo hato. pAdarAnA relavesTezanane e rIte so varSa thavA AvyAM. ghaNAM varSo sudhI relave pAdarA sudhI rahI. pachI ene mAsara roDa sudhI laMbAvavAmAM AvI ane pachI jaMbusara sudhI laI javAmAM AvI. pitAzrIe zikSaNa pAdarAnI zALAmAM lIdhuM hatuM. e vakhate emanA sahAdhyAyIomAMnA eka te gacchAdhipati vijayarAmacaMdrasUri hatA. emanuM nAma tyAre tribhuvana hatuM. tribhuvane varnAkyulara zALAmAM chaThThA dhoraNa sudhIno abhyAsa karyo hato. tyArapachI emaNe dIkSA lIdhI hatI. pitAzrIe varnAkyulara zALAmAM cAra dhoraNa karyA pachI hAIskUlamAM aMgrejI pAMca dhoraNa sudhIno abhyAsa karyo hato. haju AgaLa bhaNavAnI emanI icchA hatI. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4pa0 vaMdanIya hRdayasparza meTrika thayuM hatuM. bhaNavAmAM paNa hoziyAra hatA. paraMtu gharano vepAradhaMdho moTA pAye cAlato hato eTale bhaNavAnuM choDI nAnI vaye vepAradhaMdhAmAM lAgI gayA hatA. sAMjane vakhate teo pAThazALAmAM dhArmika abhyAsa karatA. emanA vakhatamAM pAThazALAmAM zikSaka tarIke coTIlAthI AvelA UjamazI mAstara saMgItanA sArA jANakAra hatA. bulaMda svare hArmoniyama sAthe stavano gAtA ane zIkhavatA. pitAzrIne e rIte paMca pratikramaNa, navasmaraNa, jIvavicAra, navatattva vagerenI gAthAo tathA doDhaso jeTalAM stavano kaMThastha thayAM te A UjamazI mAstaranA pratApe. e UjamazIbhAIe pachI pU. nItisUri pAse dIkSA lIdhI hatI ane muni udayavijayajI ane pachI udayasUri thayA hatA. (zAsanasamrATa pU. nemisUrinA ziSya udayasUri te judA). te samaye pAdarAmAM jainonI vastI mukhyatve navagharI, derAsarI, lAla bAvAno lImaDo, UMDuM phaLiyuM vagere zerIomAM hatI. pAse kaMTiyAruM nAmanuM taLAva che. sAta-ATha dAyakA pahelAMnI pAdarAnI jAhojalAlInI vAta kaMIka judI che. gAyakavADI rAjyamAM vaDodarAnI najIka AveluM pAdarA e tAlukAnuM mukhya mathaka. enA tAbAmAM ekasothI vadhu gAma hatAM. eka aitihAsika sthaLa tarIke tathA eka saMskArakendra tarIke pAdarAnuM nAma tyAre ghaNuM moTuM hatuM. vaDodarAthI bAreka kilomITara dUra AveluM pAdarA gAma aitihAsika che. aMgrejo sAme 1857nA baLavAmAM bhAga lenAra krAMtivIromAMnA eka tAtyA TopenI e janmabhUmi che. eka bAju vizvAmitrI nadI ane bIjI bAju mahIsAgara nadInI pAse pAdarA AveluM che. 1957mAM jyAre 1857nA baLavAnI zatAbdI UjavavAmAM AvI hatI tyAre pAdarAnA kavi maNilAla mohanalAla pAdarAkare puNyabhUmi pAdarA' nAmanI paMdareka pAnAnI nAnI pustikA pragaTa karI hatI ane temAM tAtyA TopenA jIvanano paricaya ApavA sAthe pAdarAnI bhUtakALanI paristhitinuM zabdacitra paNa doryuM hatuM. pitAzrInA yauvanakALanA samayanuM ane te pUrvenuM pAdarA kevuM hatuM tenuM viSayAMtara thavA chatAM saMkSepamAM ahIM vihaMgAvalokana karIzuM. doDhaso varSa pahelAM pAdarAnuM mULa nAma TaMkaNapura hatuM. tyAre to e sAva Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArA pitAzrI 451 nAnuM gAmaDuM hatuM. ene vikasAvyuM dalA desAI nAmanA pATIdAre. teo dalA pAdarIA tarIke oLakhAtA. eTale emanA nAma parathI TaMkaNapuranuM nAma pAdarA thaI gayuM. teo bhAre parAkramI hatA. e jamAnAmAM mogala saltanatane AgaLa vadhatI aTakAvavAmAM marAThAoe ghaNI bahAdurI batAvI. zivAjI mahArAjanA avasAna pachI je keTalAka zUravIro thayA temAM khaMDerAva dAbhADee pAdarAnI sarahada saMbhALI hatI. emane madada karanArAomAM A dalA desAI hatA. dalA desAIe potAnA bhIla bhAIbaMdha cUDAmaNi sAthe maLIne mogala sUbAone amadAvAda sudhI mArI haThAvyA hatA. dAmAjI gAyakavADe vaDodarAmAM hiMdupata pAdazAhIno jhaMDo pharakAvyo hato. tyAra pachI aMgrejo sAmenA 1857nA baLavAmAM malhArarAva gAyakavADe pAdarAmAM rahIne viplavakArIone sahAya karI hatI. pAdarAmAM tyAre tAtyA Tope thaI gayo. pacAsa yuvAna sAthIdArone laIne e nAnA sAheba pezvAnI sAthe joDAyo hato. teo aMgrejonI sAme AgaLa vadhyA. temanI senAmAM bharatI thavA lAgI. rANI lakSmIbAI, bAlAsAheba vagere sAthe dilhI, kAnapura, lakhanaumAM teoe potAnAM kendro sthApyAM. aMgrejonA gherAmAMthI bahAdurIpUrvaka chaTakI janAra tAtyA Tope potAnA sAthIdAra mAnasiMganA vizvAsaghAtathI alvara najIka pakaDAI gayo hato. inAma tarIke moTI jAgIra maLavAnI lAlace mAnasiMge tAtyA TopenI chupI bAtamI ApI dIdhI hatI. 1859nA eprilanI 18mI tArIkhe tAtyA Topene jAheramAM phAMsI ApavAmAM AvI. e phAMsI jovA dUradUranI TekarIo upara hajAro mANaso ekatra thayA hatA. tAtyA TopenI bahAdurIthI aMgrejo paNa prabhAvita thaI gayA hatA. tAtyA TopenuM zaba phAMsIne mAMcaDe laTakatuM hatuM tyAre enI yAdagIrI potAnI pAse rAkhavA mATe keTalAye aMgrejo enA mAthAnA vALa toDIne laI gayA hatA. Ama tAtyA Tope, khaMDerAva dAbhADe, malhArarAva gAyakavADa, bAlAsAheba, dalA desAI, zAmaLabhAI desAI, bAvA bhikhArIdAsa vagere 1857nA baLavAnA krAMtivIronI aitihAsika bhUmi tarIke pAdarAnuM nAma itihAsamAM noMdhAyeluM che. gata zatakanA pUrvArdhamAM pAdarA vividha pravRttiothI gAjatuM hatuM. pAdarAnI bhUmi khetIvADInI daSTie phaLadrupa che. pAdarAnI tuveranI dALa haju paNa vakhaNAya che. pAdarAnI bAjarI ane bIjuM anAja paNa bahAragAma vecAvA Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 vaMdanIya hRdayasparza jAya che. hiMga ane chIMkaNI kharIdavA loko pAdarA AvatA. jAmaphaLa ane sItAphaLanI ghaNI vADIo A vistAramAM hatI. pAdarAnI AsapAsa tyAre cAraso jeTalI judI judI vADIo hatI ane pAdarAnAM zAkabhAjI eka bAju TheTha muMbaI sudhI ane bIjI bAju amadAvAda ane Abu roDa sudhI jatAM. kheDUto eka varasamAM traNa pAka letA. Aje paNa pAdarA khetIvADInA kSetre mokhare che. jUnA vakhatamAM pAdarAno eka mukhya udyoga te DoTI gajiyA jAtanI khAdIno hato. enuM vaNATakAma pAdarAmAM ghaNuM sarasa thatuM. jyAre milanAM kApaDa haju AvyAM nahotAM tyAre pAdarAnI DoTI gajiyA khAdInI mAMga ghaNI rahetI. vaDodarAmAM sayAjIrAva gAyakavADanA rAjamahela mATe paNa pAdarAnI khAdI ja kharIdAtI, eTaluM ja nahi paNa samagra gAyakavADI rAjyanI judI judI kacerIo ane bIjI saMsthAo mATe paNa pAdarAnI khAdI vAparavAno ja rAjya taraphathI hukama hato. pAdarAnuM raMgATIkAma paNa prazaMsApAtra baneluM. raMgATIkAma karanAra chIpA ane bhAvasAra lokonI aDhIso jeTalI bhaThThIo ane ethI vadhu kuMDo tyAre pAdarAmAM hatAM. DoTI gajiyAnA vaNATakAmanA vepAramAM te vakhate vrajalAla sAkaracaMda ane vanamALI sAkaracaMdanI peDhI tathA lallubhAI gulAbacaMdanI peDhI jANItI hatI. kApaDanI sAthe pAdarAnuM darajInuM kAma paNa vakhaNAtuM. te eTalI hada sudhI ke khuda sayAjIrAva gAyakavADa pote zarUAtanA e divasomAM potAnA aMgarakhA sIvavA mATe pAdarAthI darajIone rAjamahelamAM bolAvatA. pAdarAnuM mIThuM pANI ArogyanI dRSTie sAruM gaNAtuM. malhArarAva gAyakavADa haMmezAM pAdarAnA amuka kUvAnuM ja pANI pItA. teo madrAsa gayA hatA tyAre paNa pAdarAnA e kUvAnuM pANI maMgAvIne pItA. pAdarA pAse DabakA nAmanuM gAma AveluM che. tyAM jaMgala jevI gIca jhADImAM vAgha, varu jevAM hiMsaka prANIo rahetAM. DabakAmAM mukAma karI sayAjIrAva zikAra mATe jaMgalamAM jatA. eTalA mATe DabakAmAM emaNe mahela baMdhAvelo tathA zikArakhAnuM rAkheluM. emanI savArI jyAre vaDodarAthI DabakA javAnI hoya tyAre te pAdarA thaIne jatI. koI koI vAra teo pAdarAmAM thoDA kalAka ArAma karatA. pAdarAnA zAmaLabhAI desAI(dalA desAInA bhAI)ne Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArA pitAzrI 453 sayAjIrAva sAthe gADha paricaya thayelo. zikAra karatI vakhate teo bahAdura zAmaLabhAIne potAnI sAthe laI jatA. zAmaLabhAIe jaMgalamAM sayAjIrAvano jAna traNeka vakhata bacAvelo. ethI zAmaLabhAIne ghare mukAma karavAno ane kyAreka pApaDI-UMdhiyuM khAvAno rivAja paDI gayelo. sayAjIrAva kyAreka aMgreja mahemAnone paNa DabakA laI jatA. iMglenDanA rAjA sAtamA eDavarDa bhAratamAM AvelA tyAre zikAra mATe sayAjIrAva emane DabakA laI gayelA. te vakhate teo baMnee pAdarAmAM zAmaLabhAInA ghare aDadho divasa ArAma karelo. kalAnA kSetramAM paNa saMgIta, citra ane kavitAracanAnA rasika pAdarAmAM ghaNA hatA. zAstrIya saMgItanA vargo cAlatA. bAla gAMdhInuM nAma tyAre citrakAra tarIke samagra bhAratamAM mazahUra hatuM. gulAmInA baMdhanamAM paDelI bhAratamAtAnuM citra "jhaMkhanAno dIvo" nAmathI emaNe doreluM, jenI chApelI nakalo samagra bhAratamAM e vakhate pahoMcI gaI hatI. teo kavitAnI racanA paNa karatA. bIjA eka citrakAra aMbAlAla jozI kavi tarIke paNa prakhyAta hatA. moTe bhAge chaMdobaddha geya kavitA lakhAtI ke geya dezIomAM racanA thatI. yuvAna kaviomAM sauthI moTuM nAma kavi maNilAla mohanalAlanuM hatuM. teo pAdarAkara'nA upanAmathI kavitAo lakhatA. teo prasaMgAnusAra varNanAtmaka racanA zIghra kavinI jema karI zakatA. potAnuM nAma maNilAla hovAthI teo dareka kAvyamAM chellI paMktiomAM, jUnI zailI pramANe potAnuM nAma zleSathI gUMthI laI "maNimaya' zabda prayojatA. kavi nAnAlAla potAnAM patnI sAthe pAdarAkaranA atithi tarIke rahevA AvelA. kavi suMdarame "arvAcIna kavitAmAM kavi pAdarAkaranI kavitAno paricaya karAvyo che. pAdarAnA haradAsa kathAkAranuM nAma paNa paMkAyuM hatuM. teo mANabhaTTa kathAkAranI zailIe kathA karatA ane teone gujarAta, saurASTra uparAMta dakSiNamAM cheka madrAsa sudhInuM nimaMtraNa maLatuM. jyAre relave nahotI tyAre teo pagapALA ke gADAmAM jatA. teo jAte paNa kavi hovAthI kathA karatI vakhate kAvyapaMktio joDatA. pAdarA tyAre vividha hunnarakaLAmAM prakhyAta hatuM, pAdarAnAM havApANI taMdurastI mATe vikhyAta hatAM eTaluM ja nahi paNa pAdarAnA vaidyo paNa eTalA Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 vaMdanIya hRdayasparza ja suprasiddha hatA. nADI parIkSA ane auSadhonA sArA jANakAra evA vaidyone tyAM dUradUrathI dardIo davAnI paDIkIo levA AvatA ane keTalAye yuvAno vaidakazAstra zIkhavA AvatA. pAdarAmAM jyotiSavidyAnA niSNAta jozIo paNa hatA. pAdarAmAM eka yatijI zrI pratApavijayajI thaI gayA. teo jyotiSanA niSNAta hatA. emaNe malhArarAva gAyakavADane kaheluM ke temane gAdI kayA divase keTalA kalAke maLaze ane te pramANe te sAcuM paDeluM. vaLI emaNe malhArarAvane kaheluM ke emanA bhAgyamAM sADAtraNa varSa ane sAta divasano kArAvAsa lakhAyelo che. barAbara e ja pramANe thayeluM. dhArmika pravRttiomAM paNa tyAre pAdarA mokhare hatuM. pAdarAmAM zAntinAtha ane saMbhavanAthanAM jina maMdiro che. acaLezvara mahAdevanuM maMdira che, vaiSNava maMdiro che, svAminArAyaNanuM maMdira che ane masjida paNa che. jaina sAdhuonuM vihAra ane cAturmAsanuM moTuM kSetra tyAre pAdarA gaNAtuM. tyAre pAMca dAyakAmAM pacAsathI vadhu vyaktioe pAdarAmAMthI dIkSA lIdhI hatI. gAyakavADI gAma vijApuranA vatanI paTela bahecarabhAI, pachIthI ravisAgara mahArAjanA ziSya sukhasAgara mahArAja pAse dIkSA laI buddhisAgarasUri thayA hatA. gujarAta tathA gujarAta bahAra yoganiSTha AcArya tarIke emanuM nAma paMkAyeluM. buddhisAgarasUrinA vihAra ane cAturmAsanAM priya gAmomAM pAdarAnuM nAma paNa Ave. buddhisAgarasUrinA tejasvI prabhAvazALI vyaktitvathI aMjAyelA sayAjIrAvane potAnA rAjyanA A panotA nAgarika mATe ghaNo ahobhAva hato. emaNe buddhisAgarasUrinuM vyAkhyAna potAnA rAjamahelamAM rAkheluM ane emanA upadezathI ja sayAjIrAve pAchalAM varSomAM zikAranI pravRtti choDI dIdhI hatI. samagra pAdarA buddhisAgarasUrinuM anurAgI hatuM. pAdarAnA vakIla mohanalAla hImacaMda zAha buddhisAgarasUrinA parama bhakta hatA. emanA tamAma graMthonuM saMkalana, saMpAdana, prakAzana, adhyAtmajJAna prasAraka maMDaLanA upakrame vakIla mohanalAla hImacaMda karatA. emanA putra kavi maNilAla pAdarAkare pAdarA mATe nIcenI sarasa paMktio lakhI che : "muja janmabhUmi vatana jenAM dhULa-mATI pavitra che, ene caraNa vaMdana karoDo, amara raho zirachatra e. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArA pitAzrI 455 e nagaranAM naranArIo jayAM zaurya-saMskAre bharyA, jaLa anna lIluDI vADIo, kavitA kRSi nUra naryA. jayAM bAla gAMdhI, dalA desAI, janma tAtyA Tope jayAM, te krAMtikArI vIra yuvako sattAvana baLave dharyA. itihAsa ujjavaLa nagarano, dharma-saMskRti jayAM jharyA, naravuM nagara e pAdarA yazalekha maNimaya kotaryA.' e jamAnAmAM rU ane anAjanA vepAramAM pAdarAne bhAratanA nakazAmAM mahattvanuM sthAna apAvanAra amRtalAla vanamALIdAsa, eTale ke mArA pitAzrInA pitA hatA. amRtalAla bApAe potAnA pitAnA khAdIvaNATanA vepArane vikasAvyo. pAdarAmAM kApaDanI dukAna cAlatI hatI. paraMtu te uparAMta rUnA vepAramAM emaNe jhaMpalAvyuM. emano e vyavasAya vikasato gayo ane tevAmAM bharUcanA pArasI vepArI rUstamajI vakhArIAnA saMparkamAM teo AvyA. rUstamajI zeThe bhAgamAM vepAra karavAnI darakhAsta karI ane bhAgIdArImAM zarU thayelo vepAra jotajotAmAM ghaNo badho vadhI gayo. bhAIlI, mAsararoDa, bhIlupurI, iMTolA, miyAgAma, pAleja, jaMbusara, bharUca, aMkalezvara vagere gAmomAM jiniMga phekTarIomAM rUnI gAMsaDIo taiyAra thavA lAgI. sAthe kapAsiyAMno vepAra paNa cAlu thayo. jotajotAmAM to teo ghaNuM dhana kamAyA. AkhA pAdarA tAlukAmAM prathama naMbaranA zrImaMta teo banI gayA. je jamAnAmAM sAmAnya loko pAse be-pAMca tolA ghareNAM hoya te jamAnAmAM emanA kuTuMbamAM strIo vividha ghareNAM uparAMta chokarAMo paNa vIMTI, kaMThI, kaDAM ane sonAnA kaMdorA paheratAM thaI gayAM hatAM. moTA trAjave tolAya eTaluM sonuM emanI pAse hatuM. muMbaInA bajAramAM navI nIkaLelI cIjavastuo emane tyAM tarata AvI jatI. e jamAnAmAM benkonI vyavasthA thaI nahotI. zarAphI. peDhIo cAlatI. paraMtu amRtalAla bApAne tyAM loko parANe vyAje rakama mUkI jatA. badhAMne niyamita vyAja cUkavAtuM. teo garIbone ane sAdhAraNa sthitinAM mANasone ghaNI Arthika sahAya gupta rIte karatA rahetA. koI mANasa muzkelImAM hoya ane emanI pAse Avyo hoya te khAlI hAthe pAcho phare ja nahi. devAdAronAM devAM teo mApha karI detA, ane koIne khabara paDavA detA nahi. vyAje rakama mUkavA AvanAra keTalAyane teo ADakatarI rIte tenI muddala . Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 vaMdanIya hRdayasparza rakamathI paNa vadhu sahAya karatA ke jethI teo nizciMta rahI zake. AthI ja temanuM nAma 'laherI zeTha' paDI gayuM hatuM. loko vAtacItamAM paNa emanA nAmano ullekha karavAne badale 'laherI zeTha' bolatA. laherI zeTha khavaDAvavAmAM ghaNA udAra hatA. mahemAnonI avarajavara satata cAlu rahetI. te uparAMta e divasomAM laherI zeThanI cA pIvA gAmanA ghaNA mANaso AvatA. cAno pracAra tyAre haju thayo nahoto. thoDA zrImaMtonA ghare cA AvI hatI. khAsa muMbaIthI cA maMgAvavAmAM AvatI. kaparakAbI nahotAM. chAliyAmAM cA ApavAmAM AvatI. maLavA AvelA loko gharanI bahAra rAkhavAmAM AvelI moTI pATa para besatA ane cA pIne ravAnA thatA. laherI zeTha eTalA badhA bhalA ane dayALu hatA ane emanuM jIvana evuM pavitra hatuM ke teo sAmA maLe tene loko zukana mAnatA. sArA zukana mATe loko temanA nIkaLavAnI rAha jotA. jJAtinA AgevAna tarIke temanuM ghaNuM mAna rahetuM. dareka bAbatamAM teo tana, mana, dhanathI ghasAvA taiyAra rahetA. temanI pratiSThA ghaNI moTI hatI. vepAra-dhaMdhAnA bahoLA anubhavane lIdhe tathA aneka vyaktionA paricayamAM AvavAne lIdhe teo potAnI kuzAgra buddhi ane dIrghadRSTithI koI paNa samasyAno ukela zodhI zakatA. temanI sUjha, satyaprIti ane nyAyabuddhine lIdhe bhAI-bhAI vacce, sagAMsaMbaMdhIo vacce, jJAtinAM be jUtho vacce jhaghaDo thAya tyAre lavAda tarIke temanI nimaNUka thatI ane teo potAnI AgavI sUjhathI na kalpelo evo sarasa ukela batAvatA ke je baMne pakSane saharSa maMjUra hoya. amRtalAla bApAnA vaDavAo rAjasthAnamAM oziyAMthI kacchamAM thaI gujarAtamAM AvelA. vizA ozavALa emanI jJAti. vahANavaTI zikotarI mAtA te kuLadevI. emanI peDhI A rIte gaNAvAya cheH amRtalAlavanamALIdAsa-sAkaracaMda-bhAIcaMda-vasaMtacaMda-lakSmIcaMda-jasAjI. amRtalAla bApAne cAra dIkarA-somAlAla, cImanalAla, jamanAdAsa ane nagInadAsa ane dIkarI caMpAbahena. e pAMce tathA emanAM saMtAno maLIne pacAseka sabhyonuM kuTuMba thayuM hatuM. badhAM emane 'bApA' kahIne saMbodhatAM. mArA pitAzrInAM mAtuzrI eTale ke mArAM dAdImAnuM nAma amathIbahena hatuM. teo pAdarA pAse DabhAsA gAmanAM vatanI hatAM. teo jAjvalyamAna Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArA pitAzrI 457 hatAM. amathIbAe jIvanamAM ghaNI jAhojalAlI joI hatI. teo ghaNIvAra muMbaI AvatAM ane pAchAM pAdarA Ave tyAre paDozamAMthI ghaNI baheno emanI muMbaInI vAto sAMbhaLavA rAtre ekaThI maLatI. e divasomAM sAmAnya mANaso mATe muMbaI e svapna samAna hatuM. gAmamAMthI koIka ja muMbaI sudhInuM relavebhADuM kharcI zake. amathIbA ghaNAM hoziyAra, prabhAvazALI vyaktitva dharAvanAra ane paragaju hatAM. pAdarAmAM bALapaNamAM meM emanI sAthe daseka varSa gALelAM e divaso ane muMbaI kAyama mATe AvIne rahyAM e divaso najara sAme taravare che. amathIbAne ghaNI vidyAo AvaDe. sApa ke vIMchI karaDyo hoya, AdhAzIzI thaI hoya ke nAnAM chekarAMone tAva Avyo hoya ke uTAMTiyuM thayuM hoya - e badhuM utAravAnI maMtravidyAo temane AvaDatI. emanI e vidyAthI ghaNAMne lAbha thato ane gAmanA lokone emanAmAM ghaNI zraddhA hatI. divasa ke rAta daramiyAna game tyAre game te vyakti AvI hoya, paNa amathIbAnA moDhAmAMthI koIne nA kahevAI hoya ke 'pachIthI Avajo' evuM paNa kahevAyuM hoya evuM banyuM nahotuM. macakoDa utAravA mATe teo 'kAMkarA' (maraDiyA)no upayoga karatA. AMkha AvI hoya te vyaktine potAnI sAme besADatAM. vacce pANI bharelI thALI rAkhatAM ane kAThI saLagAvI hAthamAM rAkhI te goLa goLa pheravye jatAM. enuM pratibiMba thALImAM paDatuM. teo maMtra bhaNatAM ane pachI jo2jo2thI moTA avAja sAthe potAne bagAsAM cAlu thAya tyAM sudhI, te maMtra bhaNatAM. A badhAM dazyo bALapaNamAM meM najare nihALelAM che. temane chIMkaNI banAvatAM sarasa AvaDatuM. thoDe thoDe vakhate chIMkaNI banAvIne AsapAsanAM bairAMone maphata DabbI bharI ApatAM. tevI ja rIte dhUpela paNa sarasa banAvatAM. mane barAbara e dRzya yAda che ke jyAre te AvI rIte moTI sagaDI upara dhUpela banAvatAM hatAM tyAre telamAM moTo bhaDako thayo hato ane tarata te olavI nAkhyo hato. ame nAnA hatA tyAre amathIbAne kahetA ke 'tamArI maMtravidyAo amane zikhavADo.' tyAre teo kahetAM ke potAnAM gurue e game tene ApavAnI nA pADI che ane yogya pAtra jaNAya tene kALI caudasanI rAtre bAra vAge nAhIdhoIne zuddha thayA pachI ja ApI zakAya. jIvananA aMta sudhI temaNe e vidyAo koIne ApI nahotI. amRtalAla bApAne bhAIomAM be nAnA bhAI hatA. emAM vaceTa Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 vaMdanIya hRdayasparza bhAIlAla nAnI uMmaramAM gujarI gayelA. sauthI nAnA bhAInuM nAma DAhyAbhAI. baMne bhAInAM saMtAnomAM teo "DAhyAkAkA' tarIke ja jANItA hatA. badhAM DAhyAkAkAnuM nAma premathI saMbhAre. teo bahu buddhicAturyavALA, anubhavI ane ramUjI svabhAvanA hatA. vepArArthe teo satata musApharI karatA rahetA ane dara vakhate ekAda-be bhatrIjAne sAthe laI jatA. mArA pitAzrIne vIsapacIsa varSanI uMmare DAhyAkAkA sAthe samagra gujarAta uparAMta rAjasthAna ane uttara bhAratamAM dareka moTA zaheramAM javAnuM thatuM. rU, kapAsa, anAja ane biyAraNanA chUTaka tathA jaththAbaMdha vepArI hovAne nAte kAM to kharIdI karavAnI hoya athavA mAla vecavAno hoya. te vakhate mAlanI heraphera mATe relavenI guDjha Trena e eka ja vyavasthA upalabdha hatI. gAmamAMthI pAdarAnA relavesTezane dararoja ekAda AMTo to hoya ja. relavetaMtra tyAre atyaMta vyavasthita, niyamita ane sudaDha hatuM. vepArArthe gAmegAma ADatiyA rahetA ane pote jAya tyAre ADatiyAnA mahemAna banavAnuM rahetuM. AgatAsvAgatA sArI rahetI. zaheranA agragaNya vepArIono paricaya thato. pAdarAmAM pote hoya tyAre rojano TapAlavyavahAra ghaNo raheto. pitAzrInA akSara sarasa maroDadAra eTale TapAlavyavahAra teo saMbhALatA ne nAmuM lakhatA. posTa dvArA ja namUnAo mokalAtA. AthI pitAzrIne DAhyAkAkAnA hAtha nIce tAlIma sArI maLI hatI ane koI paNa gAmanuM nAma bolAya ke tarata tyAMnA mukhya ADatiyA ane vepArIonAM nAma bolAya. (pitAzrIne so varSanI uMmare paNa evAM aneka nAmo haju moDhe che.) DAhyAkAkAne emanA vAtoDiyA svabhAvane kAraNe tathA vAraMvAra musApharIne kAraNe ghaNI vAtonI jANakArI rahetI. vaLI temane kahevato paNa ghaNI AvaDatI. taduparAMta prasaMgAnusAra prAyukta lITIo joDatAM paNa temane AvaDatI. jema ke e jamAnAmAM popaTa nAmanA eka chokarAnI mA bIjA koIka puruSa sAthe nAsI gaI hatI. eTale e kuTuMba vagovAyuM hatuM. ethI vANiyA popaTe jJAtimAMthI kanyA na maLatAM bahAragAma jaI paisA ApI koIka bAraiyA jJAtinI kanyAne lAvIne gharamAM besADI hatI. e prasaMge DAhyAkAkAe lITIo joDI hatI : Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4pa9 mArA pitAzrI kuLa gayuM kAzI ane mA gaI nAzI, popaTa lAvyo bAraiyaNa, e vAta moTI khAssI." evI rIte bIjI eka ghaTanAmAM eka bhAIne tyAM lagnanA jamaNavAra prasaMge rasoImAM ekAda vAnagI khUTI paDI ane bumarANa macI gaI. loko game tema bolavA lAgyA. ethI pelA bhAI ciDAI gayA. loko ATalI nAnI vAtamAM TIkA karavA maMDI gayA, to e loko kaMI khavaDAvavAne lAyaka ja nathI. have khavaDAvIzuM to paNa TIkA karavAnA che ane nahi khavaDAvIe to paNa TIkA karavAnA che ema mAnIne emaNe emanA dIkarA maMgaLane hukama karyo ke rasoDAnA oraDAne tALuM mArI dee prasaMge DAhyAkAkAe lITIo joDI hatI : Ame kALuM ane teme kALuM, mAra maMgaLiyA oraDe tALuM." A DAhyAkAkA pAsethI badhAM chokarAMone ghaNI kahevato jANavA ane kaMThastha karavA maLI hatI. jUnA jamAnAnI e pracalita kahevato hatI, jema ke - sarate (najara meLavavAthI) karaDe kUtaro, binasarate karaDe vAgha, vizvAse karaDe vANiyo, caMpAyo karaDe nAga." lagabhaga pAMceka dAyakAthI cAlatA AvA dhamadhokAra vepAramAM I.sa. 1920mAM acAnaka palaTo Avyo. iTolAnuM jina tyAMnA vepArI kAlidAsa nAraNabhAInuM hatuM. e jinamAM acAnaka moTI Aga lAgI ane emAM amRtalAla bApAnI mAlikInI rUnI be hajAra gAMsaDI baLI gaI tathA bIjuM ghaNuM nukasAna thayuM. bhAre moTI AghAtajanaka ghaTanA banI. rUnA vepAramAM vImo utarAvavo ja joIe. paNa e vImo kAlidAsa nAraNabhAInA nAmano hato. Azare traNa lAkha rUpiyAnuM nukasAna e varasomAM thayuM. vImA kaMpanI ATalo moTo vImo cUkavavA icchatI nahotI. ghaNA vAMdhA pADyA ane ghaNI takalIpha pachI thoDIka rakama kAlidAsane cUkavI. kAlidAsanI Arthika sthiti nabaLI thaI gaI hatI. emanI dAnata bagaDI. vImAnI AvelI rakamamAMthI emaNe eka rUpiyo paNa Apyo nahi. dhaMdhAnI khoTa ane sAthe sAthe vizvAsaghAtano Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 vaMdanIya hRdayasparza anubhava thayo. AphatanAM jANe vAdaLAM UmaTI AvyAM. AvaDA bahoLA vepArane traNa lAkhanI khoTanI dRSTie sarabhara karavAmAM vAra to lAge ane te paNa kadAca zakya banI zakyuM hota, paraMtu AvI ghaTanA bane tyAre vyAje paisA mUkelA hoya e badhA leNadAro ekasAthe paisA mATe doDe. eTale muzkelIno pAra na rahyo. bIjI bAju garajanA vakhate vepArIo paNa sastAmAM mAla paDAvI jAya. vepAradhaMdhA saMkelAvA lAgyA. devAM cUkate thavA lAgyAM. jino, jamIno, khetaro, dukAno, sonAnA ghareNAM badhuM vecAtuM gayuM. cAra-pAMca varSamAM to hAthapage thaI javAyuM. keTalAka vepArIonAM devAM pUrepUrAM cUkate thayAM, paraMtu sagAMsaMbaMdhIoe tathA bIjAM ghaNAMe potAnI rakama levAnI nA pADIne kahyuM, 'tame amArA upara ghaNo badho upakAra karyo che. amArA paisA e koI moTI vAta nathI." thoDAM varSamAM badhuM ja vecAI gayuM. ekamAtra rahevAnuM ghara bacyuM hatuM. eka sthAnika bhAIe korTamAM dAvo karyo ane chevaTe e gharanI aMdara amRtalAla bApA jIve tyAM sudhI rahevAno haka maLyo, paNa gharanI mAlikI badalAI gaI. bIjA be-traNa jaNe paNa korTamAM dAvA karyA. amRtalAla bApAe e badhAno samatApUrvaka sAmano karyo. eka vakhata korTanA nyAyAdhIze Takora karI ke "UlaTatapAsamAM phariyAdI traNa vAra jUThuM bolatAM pakaDAyA che ane prativAdI amRtalAlane mAthe ATalI badhI upAdhi AvI paDI che chatAM eka paNa vakhata teo jUThuM bolyA nathI." amRtalAla bApAe paristhitinI vAstavikatAno svIkAra karI lIdho. sAdAI ane karakasarabharyuM jIvana cAlu thaI gayuM. je jamAnAmAM sAdhAraNa sthitinA mANaso varase-be varase pAdarAthI ekAda vakhata amadAvAda koI prasaMge jAya te jamAnAmAM emanA dIkarAo vepAra arthe rojeroja amadAvAda, bharUca, aMkalezvara savAranA jaIne sAMje pAchA pharatA hatA. paraMtu Apatti AvyA pachI sAta mAIla dUra vaDodarA javAnuM paNa svapna jevuM thaI gayuM. eka bAju aneka lokonI svArthI manovRttino paricaya thaI gayo to bIjA keTalAya evA mitro nIkaLyA ke jeoe roja ghare AvIne besavAno potAno niyama choDyo nahi ane ghaNI hUMpha ApyA karI. jyAre AvI moTI Arthika Apatti AvI gaI tyAre amRtalAla Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArA pitAzrI 461 bApAe dIkarAone salAha ApI ke "have tame badhA trIsa-cAlIsanI uMmare pahoMcyA cho. atyArasudhI tame moTA zeThanI jema gAmamAM rahyA cho. have kuTuMbanuM gujarAna calAvavAno prazna sauthI gaMbhIra che. huM to vRddhAvasthAe pahoMcyo chuM. paNa tamArI ciMtA che. A gAmamAM rahIne tame nAnI-moTI nokarI karazo ke hATaDI mAMDazo to temAM AbarU nahi rahe. anekanAM maheNAM-ToNAMno bhoga banazo. jIvana jIravAze nahi. daivayoge je paristhiti AvI paDI che teno svIkAra karI lejo. bahAragAma jaI nokarI-dhaMdho karajo, anIti AcaratA nahi ane svamAnathI rahejo.' vepAradhaMdhAmAM moTI nukasAnI AvI ane devAdAra thaI gayA pachI DAhyAkAkAnuM citta asvastha rahyA karatuM hatuM. vaLI emane pAMca dIkarI hatI, paNa dIkaro nahoto ane pote vidhura thaI gayA hatA. A saMjogomAM emanI mAnasika vyagratA vadhI gaI hatI. aDasaThanI uMmare teo pahoMcavA AvyA hatA. yuvAnImAM ghaNI jAhojalAlI ane TheraThera mAnapAna joyAM pachI pAchalAM thoDAM varSomAM potAnA RNa taLe AvelAM mANaso, jJAtibaMdhuo ane sagAMone vimukha thaI gayelA joIne DAhyAkAkAne jIvatara khAruM jhera jevuM lAgavA mAMDyuM hatuM. pariNAme mAnasika samatulA gumAvI emaNe kUvAmAM paDatuM mUkI ApaghAta karavA prayatna karelo. paraMtu jevI khabara paDI ke tarata betraNa bAhoza mANasoe kUvAmAM UtarI emane bacAvI lIdhA hatA. DAhyAkAkA thoDo vakhata svastha rahyA hatA. paraMtu keTalAka mahinA pachI emaNe bIjI vAra ghara pAse AvelA lAla kUvA tarIke jANItA moTA kUvAmAM paDatuM mUkyuM. A vakhate vahelI paroDhe teo kUvAmAM paDyA ke jethI koInI avarajavara na hoya ane bacAvavA koI doDe nahi. savAra paDatAM panihArIo kUve gaI tyAre emaNe DAhyAkAkAnuM zaba pANImAM taratuM joyuM. vaDIla baMdhu amRtalAla mATe A ghaTanA bahu AghAtajanaka hatI. enI asara emanI tabiyata upara paDI ane teo sAjA-mAMdA rahevA lAgyA. teo zarIre paNa azakta thaI gayA. have dareka dIkarAne potAnI meLe kamAvA mATe puruSArtha karavAno hato. nAnA be bhAIo muMbaI nokarI-dhaMdhA mATe pahoMcI gayA. mArA pitAzrIe pAdarA pAse mobhA nAmanA gAmamAM anAja-kariyANAnI dukAna karI. te vakhate Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 vaMdanIya hRdayasparza ame bhAI-bahenomAMthI mane ane mArI nAnI bahenane pitAzrI mobhA sAthe laI gayA hatA. tyAre mArI uMmara pAMca varSanI hatI. ame eka varSa mobhA rahyAM hoIzuM. paraMtu e samayanuM badhuM ja citra Aje paNa najara sAme tAdeza che. I.sa. 1932mAM amRtalAla bApA pAdare mAMdA paDyA eTale mobhAnI dukAna saMkelIne pAdarA pAchA AvI javuM paDyuM. amRtalAla bApAnI tabiyata divase divase bagaDatI gaI ane ema karatAM I.sa. 1932mAM boMtera varSanI vaye emaNe deha choDyo. emanA avasAnanA samaya sudhI amathIbA pAdarA rahyAM ane tyAra pachI muMbaI AvIne dIkarAone tyAM rahyAM. mArA pitAzrIe keTaloka vakhata beMglora jaIne nokarI karI. keTaloka vakhata gujarAtamAM dhanasurAmAM jaIne nokarI karI paNa bahu phAvyuM nahi. evAmAM vaDodarAmAM Arya naitika nATaka kaMpanI nATakanA khela mATe AvelI. e kaMpanI pachI muMbaI javAnI hatI. kaMpanIne koI hoziyAra munImanI jarUra hatI. koIke kaMpanInA mAlika nakubhAIne pitAzrInA nAmanI bhalAmaNa karI. pitAzrIe e javAbadArI svIkArI ane teo ekalA muMbaI AvyA. nATaka kaMpanImAM thiyeTaramAM rahevAnuM ane khAvAnuM. thoDA mahinA e nokarI karI paNa pagAra niyamita maLe nahi. daramiyAna muMbaImAM svadezI mArakeTamAM eka kApaDanA vepArIne tyAM nokarI maLI gaI. eTale pitAzrIe khetavADI vistAramAM eka rUma bhADe rAkhI ane kuTuMbane muMbaI teDAvyuM. I.sa. 1936nI e vAta. be varSa kuTuMbanuM gujarAna sarakhI rIte cAlyuM. tyAM mArakeTanI baMdhiyAra havAne lIdhe pitAzrIne damano vyAdhi lAgu paDyo. nokarI choDavI paDI. AvakanuM koI sAdhana rahyuM nahi. muMbaI choDIne pAchA pAdarA javuM paDe evA saMjogo UbhA thayA. te vakhate pitAzrInA phoInA dIkarA caMdulAla jesaMgalAla dalAle emane hUMpha ApI ane Arthika madada karI. caMdubhAI pote zeTha kIkAbhAI premacaMdanA gADha mitra. emaNe zeTha kIkAbhAIne pitAzrInI takalIphanI vAta karI. kiIkAbhAIe potAnA TrasTamAMthI dara mahine Arthika sahAya ghera beThAM manIoNrDarathI maLI jAya evI vyavasthA karI ApI. caMdubhAIe pitAzrIne nAnAM chokarAMone bhaNAvavAnAM betraNa TyUzana baMdhAvI ApyAM ke jethI tabiyata sAcavIne kAma karI zakAya. mAtA revAbAe kapaDAM, vAsaNa vagere badhuM ja gharakAma hAthe karavAnuM cAlu karI dIdhuM. ane ema karatAM kuTuMba muMbaImAM TakI Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArA pitAzrI 463 gayuM. dasa bAya vIsanI rUmamAM kuTuMbanAM ame dasa sabhyo rahetAM. ame bhAIbaheno kAgaLanI kothaLI banAvavI, kelenDaramAM citro coMTADavAM vagere prakAranAM paracuraNa kAmo meLavI lAvI nAnI rakama kamAtA ane ethI kuTuMbamAM rAhata thatI. eka dAyako AvI sakhata hADamArIno pasAra thayo. moTA be bhAIoe bhaNavAnuM choDI cauda-paMdara varSanI nAnI uMmare nokarI cAlu karI dIdhI. bIjA vizvayuddha vakhate muMbaI khAlI thayuM tyAre kuTuMba eka varSa mATe pAdarA gayuM. pitAzrI sAthe ame be bhAIo muMbaImAM rahyA. tyAre mArI uMmara paMdareka varSanI haze. ame hAthe rasoI karIne khAtA. pitAzrI nokarIe jatA ane ame zALAmAM bhaNavA jatA. vizvayuddhano muMbaI parano bhaya haLavo banyo ane kuTuMba pAchuM muMbaI AvIne rahevA lAgyuM. I.sa.1936 thI 1948 sudhI ema bAra varSa sudhI pitAzrI ane mArA be vaDIla baMdhuonI nokarInI AvakamAMthI kuTuMbanuM gujarAna cAlyA karyuM. 1948mAM ame bIjA be bhAIo yunivarsiTImAM DigrInI parIkSA pAsa karIne tarata nokarIe lAgI gayA. pachI kaMIka Arthika rAhata anubhavAvA lAgI. krame krame Avaka vadhatI gaI. eka pachI eka bhAIonAM lagna thatAM gayAM, ghara maMDAtAM gayAM ane ema pAcho kuTuMbano utkarSa thato gayo. mAtA revAbAnuM avasAna 1975mAM thayuM. pitAzrI ane ame cha bhAI ane be bahenonA parivAranA sabhyonI saMkhyA have so upara nIkaLI gaI. trIjI peDhInAM saMtAno paNa have vyavasAya lAgI gayAM. pitAzrI kahe che ke khetavADInA eka rUmamAMthI have amerikA, siMgApura, muMbaI, vaDodarA, amadAvAda vagere deza-videzomAM AvelAM kuTuMbanAM ghaNAM moTAM moTAM ghara thaI gayAM. pharI pAcho pahelAMthI paNa adhika vaLato divasa jovA maLyo. Ama chatAM pitAzrIe ghaNAM varSothI apanAvelI sAdAI pramANe emanI pAse to be joDa vastrathI vadhu parigraha hoto nathI. saMtAno svataMtra thayA pachI lagabhaga paMcAvananI uMmare dhana kamAvAmAMthI emaNe rasa choDI dIdho hato. potAnA nAme baeNnkamAM khAtuM ke milakata nathI ke nathI temaNe ghaNAM varSothI koIne prazna karyo ke, "tame zo vyavasAya karo cho ane tamArI zI Avaka che?' teo satata dharmamaya jIvana jIve che. sAdhu mahArAja jeTalo parigraha Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 vaMdanIya hRdayasparza teo rAkhe che. upakArInA upakAranuM vismaraNa na karavuM ane dharmamAM zraddhA rAkhavI e mATe vAraMvAra bhalAmaNa kare che. | pitAzrInuM jIvana eTale caDatI-paDatI ane pAchI caDatInA divasonuM jIvana. paNa e dareka tabakkAmAM emaNe svasthatA ane samatApUrvaka dharmane Adarza tarIke rAkhyo che. emanA saraLa, nirabhimAnI, niHspRha, dharmamaya zAMta prasanna jIvanamAMthI amane haMmezAM satata preraNA maLatI rahI che. Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 pitAzrInI ciravidAya mArA pUjya pitAzrI zrI cImanalAla amRtalAla zAhe lagabhaga 104 varSanI vaye muMbaImAM tA. 21mI sapTembara, 2000 (bhAdaravA vada ane guruvAra, saM. 2056)nA roja rAtre dasa vAge UMghamAM ja deha choDyo. emanA svargavAsathI ame eka pavitra zirachatra gumAvyuM. saMpUrNa nirAmaya zarIrano kramika aMta kevI rIte Ave te emanA jIvanamAMthI pratyakSa jovA maLe. emanuM niraMtara prabhubhaktimaya jIvana jotAM ema nizcaya thAya ke avazya emaNe ucca gati prApta karI haze ! - mahAtmA gAMdhIjI jyAre kahetA ke pote 110 varSa jIvavAnA che tyAre keTalAkane emAM atizayokti lAgatI. paraMtu 104mA varSe paNa pitAzrInI tana-mananI abhuta svasthatA jotAM ema pratIti thAya ke mahAtmA gAMdhIjInuM Akasmika avasAna na thayuM hota to teo jarUra 110 varSa sArI rIte jIvyA hota. eka mata pramANe upAdhyAya zrI yazovijayajIe so varSanuM AyuSya bhogavyuM hatuM ane chevaTa sudhI emanI lekhanapravRtti cAlu rahI hatI. A vAta azakya nahi hoya ema jarUra mAnI zakAya. pArzvanAtha bhagavAne paNa so varSanuM svastha AyuSya pUrNa karyuM hatuM. chellAM keTalAMka varSathI pitAzrInuM zarIra evuM dIptimaMta rahetuM ke kALa jANe emanA dehamAM sthagita thaI gayo hoya athavA AyuSya sthira thaI gayuM hoya evuM lAgatuM hatuM. sAdhvIjI thayelAM amArA eka kAkAnAM dIkarI bahena pUjaya zrI nipuNAzrIjI kahetA ke "bApujInA zarIramAM kAyAkalpa thaI gayo che." 103 varSa pUrAM karI upara lagabhaga sAta mahinA bApujIe pasAra karyA hatA. ATalI moTI uMmare teo lAkaDInA TekA vagara gharamAM cAlatA. chApAM, pustako niyamita vAMcatA. jAte Teliphona naMbara joDI roja svajano sAthe vAta karatA. taddana alpa pramANamAM paNa niyamita AhAra letA. savAre cha vAge UThe tyArathI rAtre sADA nava-dasa vAge sUI jAya tyAM sudhI satata beThelA ja hoya. jarA paNa ADA paDyA na hoya. smRti eTalI sateja ke aneka nAmo, vAto, ghaTanAo badhuM barAbara Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 vaMdanIya hRdayasparza yAda hoya. varSo pahelAM paricayamAM AvelI vyaktine jotAMnI sAthe ja oLakhI zakatA ane enI sAthenI AgaLapAchaLanI badhI vAto tAjI karatA. emanI smaraNazakti AzcaryakAraka hatI. - bApujInuM svAthya jIvananI aMtima ghaDI sudhI eTaluM sarasa rahyuM hatuM ke enI joDa javalle ja jaDe. 104 varSanI jiMdagImAM teo kyAreya haoNspiTalamAM rAta rokAyA nathI. nevuM varSanI uMmara pachI baMne AMkhe vArApharatI motiyAnuM oparezana karAvavA haoNspiTalamAM gayelA ane bapore ghare pAchA AvI gayelA. 98 varSanI vaye eka vakhata teo eka rUmamAMthI bIjI rUmamAM jatA hatA tyAre acAnaka bAraNuM jorathI bhaTakAtAM emanI eka AMgaLI kapAI gaI hatI. tarata kapAyelI AMgaLI sAthe emane haoNspiTalamAM laI javAmAM AvyA. dAktare TAMkA laI AMgaLI sAMdhI ApI ane sAMje teo ghare pAchA AvyA hatA. thoDA divasamAM AMgaLI pahelAM jevI ja sArI thaI gaI hatI. khabara na paDe ke AMgaLI kapAIne judI paDI gaI hatI. AvA betraNa prasaMge thoDA kalAka sivAya teo kyAreya haoNspiTalamAM gayA nahotA. yuvAnImAM baMdhiyAra oNphisamAM nokarI karavAne kAraNe damano vyAdhi thayo hato, paNa emaNe evo maTADyo ke jiMdagImAM pharI thayo nahoto. bApujIe jiMdagImAM kyAreya mAthuM dukhyAnI phariyAda karI nathI. AkhI jiMdagImAM kadAca pAMcasAta vakhata tAva Avyo haze, paNa kyAreya te eka divasathI vadhAre cAlyo nathI. tAva jevuM lAge tyAre emano sAdo upAya e hato ke khAvApIvAnuM tarata saMpUrNa baMdha karI devuM. ethI tarata emano tAva UtarI jato. 104 varSanI uMmare paNa emane madhuprameha, raktacApa, dama, kSaya, saMdhivA, harasa, prosTeTa vagere koI paNa roganI phariyAda nahotI. emanI pAcanazakti vyavasthita hatI. zaucAdimAM teo jIvananA aMta sudhI bilakula niyamita hatA, eTaluM ja nahi, jarUra paDe to teo rAha paNa joI zakatA. emanAM so varSanI UjavaNIno AkhA divasano kAryakrama ame eka haoNlamAM karyo hato tyAre savAre 9 vAge gharethI gayA ane sAMje ATha vAge pAchA AvyA tyAM sudhI teo eka khurazImAM satata besI rahyA hatA. emane bAtharUma paNa javuM paDyuM nahotuM. bApujInI tabiyata sArI rahetI hatI. ekAda varSathI zarIrathoDuMkakSINa thayuM hatuM. paraMtu haravApharavAmAM, bolavAmAM, vAMcavA-sAMbhaLavAmAM emanI zArIrika Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitAzrInI ciravidAya 467 zakti haju evI ja hatI. emanA zarIrane haju ekAda varSa vAMdho nahi Ave, kadAca 105 varSa pUrAM karaze ja evI amane badhAMne pAkI AzA hatI. eTale ja ame AphrikAnA pravAse javAnI vAta karI to emaNe saharSa saMmati ApI. emaNe kahyuM, "tame jaI Avo. mAruM zarIra sAruM che." amArA sauthI nAnA bhAI bharatabhAI ke jemanI sAthe bApujI rahetA hatA temano badrInAtha javAno kAryakrama hato. emane paNa bApujIe saMmati ApI hatI ane teo badrInAtha gayA hatA. bApujIe UMghamAM deha choDyo te divase sAMja sudhI to emanI tabiyata rojanI jema ja sArI hatI. savAre rojanI jema stuti karIne cAnAsto lIdhAM. bapore bhojana lIdhuM. rojanI jema bapore badhAne phona karyA hatA. te divase rAtre nava vAge mArI dIkarI zailajAe muluMDathI bApujIne phona karyo hato. bApujIe enI sAthe sArI rIte vAta karI, paraMtu bApujInA avAjamAM saheja nabaLAI ene jaNAI. sAmAnta rIte bApujI badhAMnI sAthe phonamAM nirAMte vAta kare, paNa te vakhate emaNe zailajAne kahyuM ke potAne bolavAmAM thAka lAge che. bApujI thAkanI vAta kare e ja navAI. e sAMbhaLIne zailajAne Azcarya thayuM. eNe bIjAone e vize vAta karI. te pachI rojanA krama anusAra bApujI rAtanA sADA nava vAge bAtharUma jaI AvIne sUI gayA. dasa vAge pautravadhU zItala emanA rUmamAM gaI tyAre eNe joyuM ke bApujI UMghatA hatA, paNa emano zvAsa asAdhAraNa jorathI cAlato hato. eNe tarata jayaMtIbhAIne, pramodabhAIne, DaoNkTara panAlAla patarAvALAne phona karIne bolAvI lIdhA. dasa miniTamAM teo badhA AvI pahoMcyA. paraMtu tyAre DaoNkTare tapAsIne kahyuM ke "bApujIe dehachoDI dIdho che !" ame tyAre AphrikAmAM jhimbAbdhamAM hatAM. bharatabhAI badrInAtha hatA. agnisaMskAra vakhate ame pahoMcI zakIe ema nahotAM. sauthI najIka rahenArAM aMta samaye ja pAse nahotAM. emAM vidhino koI saMketa haze ! bApujIne 103 varSa pUrA thavAmAM hatAM tyAre mahA mahinAmAM eka divasa acAnaka nabaLAI lAgavA mAMDelI. divase kadI na sUnAra divase paNa sUI jatA. sUtAM pachI beThA thavAmAM takalIpha paDavA lAgI. stavano moTethI bolI zakAtAM nahotAM. manamAM bolavA lAgyA hatA ane temAM paNa bhUla paDavA lAgI. amane AkhuM mAMgalika saMbhaLAvatA tene badale phakta traNa navakAra bolI zakatA. mArA Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 vaMdanIya hRdayasparza mitrazrI vasaMtabhAIbhedAnI icchA emanAM darzana karavAnI hatI. huM emane laIne bApujI pAse gayelo. paraMtu tyAre bApujI mAMDathoDI vAtacIta karI zakelA.. tyAre ema lAgyuM ke bApujI have eka-be mahinA mAMDa kADhI zakaze. paraMtu pAMca-sAta divasamAM japharI emanuM zarIra sazakta banavA lAgyuM. divase ADA paDavAnuM baMdha thayuM. smRti pahelAMnA jevI ja tAjI thaI gaI. moTI uMmare gayelI smRti pAchI nathI AvatI. paNa bApujInA jIvanamAM e adbhuta camatkAra hato ke smRti barAbara pahelAMnA jevI ja thaI gaI. dasa kaDInuM stavana ke moTuM stotra barAbara pAchuM teo bolavA lAgyA hatA. emanuM jIvana rAbetA mujabanuM thaI gayuM hatuM. ATalI moTI uMmare Ama thavuM e paNa eka AzcaryakAraka ghaTanA lAgatI hatI. AgalA varSe paryuSaNa parva daramiyAna cikhodarAnI haoNspiTalanA AMkhanA dAktara DaoN. ramaNIkalAla dozI (dozIkAkA) amAre ghare AvyA hatA. te vakhate bApujInI vAta nIkaLI. dozIkAkA kahe ke 'huM Aje cikhodarA pAcho jAuM chuM. mATe atyAre ja mAre emanAM darzana karavAM che.' tarata ame bhAInA ghare gayA. dozIkAkA bApujIne maLyA. dozIkAkA pote 84 varSanA. 101 varSa jIvelA pU. ravizaMkara dAdAnI vAta nIkaLI. bApujIe 60-70 varSa pahelAMnA ravizaMkara dAdAnAM smaraNo kahyAM. bahAravaTiyA bAbara devAnI vAta nIkaLI. pAdarA, dharmaja, vaTAdarA, sojitrA, borasada, bhAdaraNa, khaMbhAta vagere gAmonA e jamAnAnA AgevAnone maLelA e badhI vAto sAMbhaLIne dozIkAkAnAM saMsmaraNo paNa tAjAM thayelAM. 1975mAM mArI mAtA revAbAnuM avasAna thayuM te pachI bApujI muMbaI choDIne khAsa kyAMya gayA nahotA. covIsa kalAka gha2mAM ja hoya. divasa kema pasAra karavo enI emane ciMtA nahotI. TI.vI. jotA nahotA. prabhubhaktimAM rojano krama pUro karavAmAM kyAreka samaya ocho paDato. rojasavAranAsADApAMcacha vAge teo UThI jAya. UThatAMnI sAthe pathArImAM ja palAMThI vALIne besIne teo barAbara eka kalAka sudhI bulaMda svare stuti kare. roja AtmarakSA maMtra, gautamasvAmIno chaMda, soLa satIno chaMda, navakAramaMtrano chaMda, puNyaprakAzanuM stavana, ratnAkara pacIsI (saMskRtamAM), jinapaMjara stotra tathA traNa stavano - RSabha jinarAja (yazovijayajIkRta), pAsa zaMkhezvarA (udayaratnakRta) ane 'tA2 hotAraprabhu' (devacaMdrajI kRta) -ATaluM bolyA pachI rojaRSabhadevathI mahAvI2 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitAzrInI ciravidAya 469 svAmI sudhI anukrame ekatIrthakaranAM pAMca stavana bolatA. emane doDhaso jeTalAM stavana kaMThastha hatAM. chatAM stavananI copaDIo pAse rAkhatA. rojeroja ATalI stuti karyA pachI ja teo pathArImAMthI bahAra nIkaLatA. savAre cApANI vagere karI, snAna karIne dasa vAge navasmaraNa bolatA. agAu emane badhuM kaMThastha hatuM, paNa have copaDImAM javuM paDatuM. bapore bhojana pachI chApuM vAMcatA ane phona karatA. traNeka vAgyAthI logassanuM raNaTa karatA. rojabaso logassa bolatA. sAMje zaMkhezvara pArzvanAthano maMtra bolatA. rAtre sUI jAya tyAre stuti karI, navakAra bolI sUI jAya. teo mALA rAkhatA nahotA, paNa AMgaLInA veDhe gaNatA. jayAre juo tyAre emano aMgUTho veDhA para pharato hoya. je divase UMghamAM emaNe deha choDyo te vakhate emano aMgUTho veDhA para ja hato. prabhusmaraNa karatAM karatAM emaNe samAdhimaraNa prApta karyuM hatuM. mRtyu emane mATe mahotsava banI gayuM hatuM. emano mRtadeha jhagamagato rahyo hato. - Arthika dRSTie joIe to bApujInuM jIvana eTale caDatI, paDatI ane pAchI caDatI. bApujIe yuvAnImAM sArI zrImaMtAI joyelI. emanA pitAzrIno rU ane anAjano dhamadhokAra vepAra cAlato. vepArArthe bApujIne uttara bhArata ane paMjAba sudhI keTalIye vAra musApharI karavAnI thatI. koI moTuM gAma evuM nahi hoya ke je emaNe joyuM na hoya ane tyAMnA ADatiyAo ane vepArIonI mahemAnagIrI mANI na hoya. emanA kAkA DAhyAbhAI ane moTAbhAI somacaMdabhAI pravAsamAM sAthe hoya. trIsa-batrIsanI uMmara sudhI emaNe A jAhojalAlI joyelI. pAdarA, mAsara roDa, bhAyalI, iMTolA, miyAMgAma, jaMbusara, bharUca ane aMkalezvaramAM emanI rUnI peDhI hatI. bharUcanA pArasI vakhArIA kuTuMbano sAro sAtha maLelo. hAtha nIce keTalAye gumAstA kAma kare, paraMtu vepAramAM moTI khoTa AvatAM badhuM gayuM. gharabAra, jamIna, ghareNAM badhuM vecAI gayuM. hAthapage thaI gayA. emanA pitAzrI amRtalAle potAnA cAre dIkarAne salAha ApelI ke "gAma choDIne cAlyA jajo. gAmamAM tame svamAnapUrvaka rahI nahi zako. tame zrImaMtAI ane zeThAI bhogavI che. have nokarI karavAno vakhata Avyo che. mATe gAma choDI jajo.' 1937mAM bApujIe muMbaImAM AvI nokarI svIkArI ane amAruM kuTuMba muMbaImAM AvIne vasyuM. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza pAMtrIsathI pacAsanI uMmara sudhI bApujIe bahu kaparA divaso joyA hatA. muMbaInI eka cAlInI nAnI oraDImAM ame cha bhAI, be bahena ane bA-bApujI ema dasa jaNa rahetAM. gujarAna calAvavAmAM, chokarAMone bhaNAvavAmAM emane ghaNI takalIpha paDI hatI. paraMtu pachI vaLatA divaso AvyA. dIkarAo bhaNIne nokarIdhaMdhe lAgyA ane sAruM kamAtA thayA. nAnI oraDImAMthI krame krame cha moTAM moTAM ghara thayAM. chellA pAMca dAyakA emaNe pAchA caDatInA joyA. 470 Azare pacAsanI uMmara pachI, potAnA dIkarAo nokarIdhaMdhe lAgI gayA hatA ane gharano kArabhAra barAbara cAlavA lAgyo hato tyAre bApujIe svecchAe nivRtti svIkArI lIdhI hatI. Ama paNa kamAvAmAM emane bahu rasa hato nahi. jema jema dIkarAo moTA thatA gayA tema tema emane mAthethI Arthika javAbadArI ochI thatI gaI hatI. pAse paisA rAkhavAmAM emane rasa nahoto eTale koI dIkarA pAse paisA mAgavAno prazna nahoto. kadAca koIka vAparavA ApI jAya to teo tarata dIkarIone athavA pautra-pautrIone ApI detA. bApujIe potAnA nAme beMkamAM kyAreya khAtuM kholAvyuM nathI. potAnA nAme koI milakata dharAvI nathI ke pote kyAreya inkama TaeNkSanuM koI phaoNrma bharyuM nathI. pacAsanI uMmara sudhI teo lAMbo sapheda koTa ane khAdInI sapheda TopI, bahAra koI prasaMge javuM hoya to paheratA. paNa pachI TopI ane koTa choDI dIdhAM. paheraNa ane dhotiyuM - enI be joDa jeTalo parigraha rAkhyo hato. gAMdhIjInI svAzrayanI bhAvanAne anusarIne teo nAnapaNathI potAnAM be kapaDAM potAnA hAthe ja dhoI nAkhatA. 103mA varSa sudhI A niyama temaNe sAcavyo hato. jIvananA chellA varSamAM svajanonA Agrahane kA2Ne temaNe potAnAM kapaDAM dhovAnuM baMdha karyuM hatuM. ame cha bhAI ane be bahena. emAM mAro cotho naMbara. amAre darekane saMtAno ane saMtAnonA ghera saMtAno. Ama bApujInA kuTuMbanA sabhyonI saMkhyA ekasothI vadhu thAya. darekanAM nAma temane moDhe. badhAMne yAda kare. thoDA mahinA pahelAM emaNe potAnI cothI peDhInAM lagna joyAM. Ama chatAM teo anAsakta Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pitAzrInI ciravidAya 471 rahetA. potAnA dIkarAo ke dIkarAnA dIkarAo zo vyavasAya kare che ane keTaluM kamAya che e vize temaNe kyAreya koIne prazna karyo nathI. koInI pAse kazuM mAMgyuM nathI. pote ja jo dhanasaMpattimAM rasa nathI dharAvyo to putra-parivAranAM dhanasaMpattimAM kyAMthI rasa hoya? bApujInuM jIvana eka sAdhumahArAja jevuM jIvana hatuM. zALAmAM ane pAThazALAmAM emanA eka sahAdhyAyI te gacchAdhipati zrI rAmacaMdrasUrijI hatA ane pAThazALAmAM emanA zikSaka zrI UjamazI mAstara jeo pachIthI pU.nItisUri pAse dIkSita thaI AgaLa jatAM pU. udayasUri banyA hatA. A baMnenA saMskAra bApujInA jIvana para paDyA hatA. bApujInA akSara svaccha ane maroDadAra hatA. eTale emanA pitAzrIno anAja ane rU-kapAsano vepAra dhamadhokAra cAlato hato tyAre nAmuM lakhavAnuM, rojeroja TapAla lakhavAnuM kAma bApujIne soMpAtuM. potAnI yuvAnInA AraMbhamAM paMdareka varSa emaNe niyamita TapAlo lakhI hatI. teo kahetA ke ghaNuMkharuM posTakArDa lakhavAno ja rivAja hato ane eka paisAnI TikiTavALuM posTakArDa TheTha pezAvara, raMgUna ke kolaMbo sudhI jatuM. tyAre briTiza hakUmata hatI ane barmA ane zrIlaMkA. bhAratanA eka bhAgarUpa hatA. rojeroja TapAla lakhavAne kAraNe seMkaDo ADatiyAonAM nAma-saranAmAM emane moDhe hatAM ane moTA bhAganA ADatiyAone tyAM pote gujarAta, rAjasthAna, paMjAba, uttarapradeza ane madhyapradezamAM jaI AvelAM. eTale jIvananA aMta sudhI koI paNa gAmanuM nAma Ave eTale tyAMnA ADatiyAonAM ane moTA vepArIonAM nAma teo tarata yAda karI Ape. vaLI gAme gAma relave dvArA anAja mokalAtuM hoya ane AvatuM hoya. eTale pAdarAnA relave sTezane rojano eka AMTo hoya ja. relavemAM dareka sTezananAM traNa akSaranAM mitAkSarI nAma hoya. pArasalamAM e lakhavAM paDatAM. e mATe relavenI chApelI gAIDa Ave che. bApujIe evI gAIDa paNa vepArArthe vasAvelI. aneka sTezanonAM mitAkSarI nAma paNa emane AvaDe. BCT eTale baoNmbe senTrala ane AMD eTale amadAvAda. koI paNa tAra kayA gAmethI Avyo che e emAM ApelA mitAkSarI nAma parathI teo tarata kahI ApatA. emanA vakhatamAM TapAla khAtAnA tAra relave sTezana dvArA thatA. DoTa ane DezanI-kaDa-kaTTanI sAMketika tArabhASA pote zIkhelA ane tAra karanAranI pAse pote UbhA hoya to DoTa-DezanA avAja Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 parathI teo samajI zakatA ke tAramAM zuM lakhAya che. bApujIne pote pharelA e dareka sthaLanI vigato yAda hoya. keTalAkavakhata pahelAM dilhI pAse AkAzamAM be vimAno athaDAI paDyAM hatAM ane te cakkI dAdarI nAmanA gAma pAse paDyAM hatAM. cakkI dAdarInuM nAma sAmAnya loko mATe taddana aparicita hatuM. paraMtu bApujI mATe aparicita nahotuM. potAnA yuvAnInA divasomAM teo tyAM anAjanI kharIdI mATe gayA hatA. cakkI dAdarInI bAjarI tyAre vakhaNAtI. cakkI dAdarInI mulAkAtane yAda karatAM emaNe kahyuM hatuM ke pote tyAMthI vatana pAdarAnI dukAne je tAra karyo hato te prAsayukta hato : Buying Bajri from Chakki Dadri. vaMdanIya hRdayasparza bApujInI prakRti haMmezAM guNagrAhI hatI. teo vAraMvAra zikhAmaNa ApatA ke upakArIno upakAra kadI na bhUlavo. koInI niMdA karavI nahi. vAdavivAda thAya evI vAtamAM paDavuM nahi. temanA mukhethI kyAreya koInI niMdA thatI nahi.teo potAnA upara upakAra karanAra, emanI phoInA dIkarA caMdubhAI dalAlane, emano damano roga kAyamano maTADanAra pArasI dAktara dArUvAlAne tathA potAne nokarI apAvanAra paDozI cImanabhAIne hamezAM yAda karatA. bApujIno pahelethI evo niyama hato ke koIne paNa ekavacanamAM 'tuM' kahIne bolAvavA nahi. nokara-cAkarane paNa nahi. potAnA badhA dIkarAone to 'bhAI' zabda lagADIne mAnathI bolAvatA. eTaluM ja nahi paNa pautra ane prapautrane paNa mAnathI bolAvatA. mArA putra amitAbhane teo hamezAM 'hIrAbhAI' kahIne bolAvatA. amitAbha paNa amerikAthI bApujIne phona kare to 'hIrAbhAI spIkiMga...' ema ja kahe. bApujI nAnAM bALako sAthe paNa hasIne vAta kare. potAnI pAse kAyama drAkSa ane pIparaminTa rAkhe. eTale e levA chokarAo Ave. bApujIne jUnA jamAnAnI kahevato ghaNI AvaDatI. zabdaramata dvArA gammata karavAnuM paNa sAruM phAvatuM. koI cArTarDa ekAunTanTa maLe to pote kahe ke 'tame to kaoNlejamAM bhaNIne sI.e. thayA, paNa huM to janmathI sI.e. chuM.' pachI spaSTa karatAM ke pote cImanalAla amRtalAla eTale sI.e. che. koI Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 pitAzrInI ciravidAya vAra kahetA ke "tame have TI.vI. juo cho. huM to TI.vI.nI zodha thaI te pahelAM amArA pADozamAM TI.vI. joto." paDozamAM rahetA tribhovana viThThala te TI.vI. emanA jamAnAmAM ghaNAM gAmaDAMomAM hAIskUla nahotI. gujarAtI sAta copaDI sudhInI eMglo varnAkyulara skUla hoya. ene badhA e.vI. skUla kahe che. bApujI e divasomAM kahetA ke "amArA gAmamAM e.vI. skUla nahotI, to paNa mane e.vI. skUlamAM bhaNavA maLyuM hatuM." e.vI. eTale emanA pitAzrI amRtalAla vanamALIdAsa. amArA kuTuMbamAM koI sAro prasaMga hoya athavA bahAragAma javAnuM hoya to sahu koI bApujI pAse e mATe mAMgalika sAMbhaLatA. pratyakSa javAno samaya na hoya to chevaTe phona para paNa mAMgalika sAMbhaLatA. chellA be-aDhI dAyakAmAM bApujInuM trIjA bhAganuM kuTuMba videzamAM siMgApora ane amerikAmAM vasyuM. tyAMthI paNa navInabhAI, zaileSa, hIrena, unmeSa, zubhA, amitAbha vagere phona karIne bApujInuM mAMgalika sAMbhaLatA. bApujInA mAMgalika mATe badhAMne eka pAkI zraddhA thaI gaI hatI. mAre pravAse vAraMvAra javAnuM thatuM. paraMtu pratyeka vakhate acUka mAMgalika sAMbhaLIne javAnuM rAkhyuM hatuM. TevamAM e vaNAI gayuM hatuM. chelle ame dakSiNa AphrikA gayA tyAre bApujInuM mAMgalika sAMbhaLIne gayAM hatAM. bApujInuM e pratyakSa mAMgalika amAre mATe chelluM haze evuM tyAre lAgyuM nahotuM. bApujInA svargavAsathI amArA badhA mATe A eka moTI khoTa raheze. have TepathI sAMbhaLavA maLaze paNa pratyakSa mAMgalika sAMbhaLavA nahi maLe. alabatta, paNa e puNyAtmAnAM divya AziSa to amArA para satata varasatAM raheze evI saMpUrNa zraddhA che ! Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 49 mArAM mAtuzrI sva. revAbA jIvananI uttarAvasthAmAM bAlyakALanAM ane kizoravayanAM saMsmaraNo vadhu tAjAM thAya che. e saMsmaraNomAM mahattvanAM pAtro te mAtApitA, dAdAdAdI, bhAIbahena, paDozIo, mitro, zikSako vagere hoya che. keTalAMka varSa pahelAM 'prabuddha jIvana'mAM mArA pitAzrI vize meM lakhyuM hatuM. have mAtuzrI sva. revAbA vize lakhavAno bhAva thayo che. eka abhaNa paNa dharmaparAyaNa, saMskArI, kuTuMbavatsala strIe sukhanA divaso to sArI rIte mANyA hatA, paNa duHkhanA kaparA divasomAM paNa kevI samatA ane dhIraja dhAraNa karI hatI te mane mArAM mAtuzrInA jIvanamAM jovA maLyuM hatuM. revAbAno janma I.sa.1900mAM ANaMda jillAmAM nAvalI nAmanA gAme thayo hato. nAvalI pramANamAM moTuM gAma hatuM. revAbAe zALAnuM zikSaNa cAra copaDI sudhI lIdheluM ane te paNa jevuMtevuM, kAraNa ke e divasomAM strIkeLavaNIno mahimA nahoto. revAbAnA pitA zeTha cunIlAla sUracaMda zrImaMta hatA ane nAvalImAM emanuM potAnuM ghaNuM moTuM ghara hatuM. emanAM mAtA icchAbahene potAnI DAhI, revA ane maNi e traNe dIkarIone gharakAmanI sArI tAlIma ApI hatI. emane ghare ekabe bheMsa kAyama bAMdhelI rahetI ane traNe bahenone bheMsane carAvavA, taLAve nAhavA laI jatAM, bheMsa dohatAM ane dUdhamAMthI dahIM, mAkhaNa ane ghI banAvatAM sArI rIte AvaDatuM. icchAbA da2 bIje ke trIje divase savAre valoNuM karatAM ane gAmanA lokone maphata chAza ApatAM. icchAbAe jIvyA tyAM sudhI ghare bheMsa bAMdhelI. bheMsanI sAthe lADathI vAto karatAM ame temane nAnapaNamAM ghaNI vAra joyAM che. emanI badhI vAto bheMsa samajatI ane te pramANe teo kahetA ke Dhora (bheMsa) vagaranuM jIvana e Dhora jevuM jIvana kahevAya. e divasomAM jJAtinAM baMdhano atyaMta kaDaka hatAM. jJAti bahAra koI lagna karI na zake. vaLI gAmamAM ne gAmamAM lagna karavAnuM iSTa manAtuM nahi. jAnamAM javAnuM maLe eno AnaMda judo hato. pacIsa-pacAsa gADAM joDAya, rastAmAM Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAM mAtuzrI sva. revAbA 475 mukAma thAya ane lagnanA sthaLe sAta divasa jAna rokAya. revAbAnI sagAI pAdarAnA zrImaMta zeTha amRtalAla vanamALIdAsa ane amathIbahenanA bIjA putra cImanalAla (mArA pitAzrI) sAthe thaI hatI. aDhAra varSanI uMmare emanAM lagna levAyAM, pAdarAthI jAna nAvalI AvI ane paraNIne teo pAdarA sAsare AvyAM. bA jyAre paraNIne sAsare AvyAM tyAre te moTA gharanI vahu tarIke AvyAM hatAM. emanA sasarA (mArA dAdA) zeTha zrI amRtalAlano rU-kapAsano dhamadhokAra dhaMdho cAlato hato. bharUca, iMTolA, miyAgAma, bhAyalI vagere che gAmomAM emanI jiniMga phekTarI hatI. AkhA tAlukAmAM prathama naMbaranA dhanavAnamAM temanI gaNanA thatI hatI. emano keTaloka vepAra te vakhatanA bharUcanA prakhyAta pArasI vakhArIA kuTuMba sAthe hato. e jamAnAmAM zramaMta gharanI strIo badhuM ja gharakAma hAthe karatI, paNa teone nokaracAkaranI madada maLatI. tyAre bajAramAM kharIdI karavA, zAkabhAjI lAvavA strIo jatI nahi. gharanA puruSavarga dvArA tathA nokaracAkara dvArA AvuM kAma thatuM. bAnAM sAsu amathIbahena eka gorAM, dekhAvaDAM, jAjavalyamAna strI hatAM. teo dharmapremI, saMskArI, udAra mananAM ane maMtrataMtranAM sAdhaka hatAM. sAbu, dhupela, tapakhIra vagere teo hAthe banAvatAM ane ghaNAne premathI maphata ApatAM. bAne eka jeThANI, be derANI ane eka naNaMda hatAM. amRtalAlabhAInuM eka moTuM pacAsa mANasanuM saMyukta kuTuMba hatuM. dasa to nokaracAkara hatAM. keTalAMkane "golA' kahetA. - revAbAnAM ame ATha saMtAno, cha bhAI ane be bahena. mArA be moTA bhAI te vIracaMdabhAI ane jayaMtIbhAIno janma piyaramAM nAvalImAM thayo hato. mArA trIjA moTAbhAI navInabhAIno janma paNa piyaramAM oDa pAse kaNabhAIparAmAM thayo hato kAraNa ke mArAM nAnA-nAnI nAvalI choDIne dIkarIo pAse oDa tathA pAse kaNabhAIparAmAM rahevA AvyAM hatAM. mAro tathA bIjA be bhAI pramodabhAI ane bharatabhAIno ane be bahena prabhAvatIbahena tathA indirAbahenano janma pAdarAmAM thayo hato. mAro janma bAnA cothA dIkarA tarIke vi.saM.1983mAM kArataka vada Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaMdanIya hRdayasparza 13nA divase (3-12-1926) thayelo. A vakhate bA piyara gayA nahi, eTale mAro janma pAdarAmAM thayo hato. e divasomAM amArA gAyakavADI rAjayamAM evo niyama hato ke dara varSe tAlukAnA mukhya gAmamAM tAlukAnAM bALako mATe taMdurastInI spardhA yojavAmAM AvatI. amAruM pAdarA tAlukAnuM mukhya gAma hatuM. eTale pAdarAmAM rAmajI maMdiramAM spardhA thatI. A spardhA eka varasanI aMdaranAM bALakonI taMdurastInI hatI. bALakanuM vajana karavAmAM Ave, UMcAI mApavAmAM Ave, chAtInuM mApa levAya. hAtha, paga, AMkha, nAka kAna vagere tapAsavAmAM Ave ane e badhAmAM sauthI vadhu mArksa meLavanAra traNa bALakone inAma ApavAmAM Ave. bA-bApujI A prasaMge mane sarasa kapaDAM paherAvIne laI gayAM hatAM. e mATe tAlukAmAMthI lagabhaga savAso bALakone spardhA mATe emanAM mAtApitA lAvyA hatAM. A spardhAmAM DaMko vagADIne jAhera thayelAM inAmomAM mAro pahelo naMbara Avyo hato. A pariNAma jANIne bA-bApujIne, dAdA-dAdIne tathA samagra kuTuMbane bahu AnaMda thayo hato ane dAdAe amArI jJAtimAM peMDA vaheMcyA hatA. bA-bApujI A prasaMga hamezAM yAda karIne rAjI thatAM. bA sAthenA mArA prasaMgomAM sauthI pahelo hajI paNa smaraNamAM che. bA mane teDIne phaLiyAmAM sAmenA ghare rahetA goradhanakAkA ane kAkIne ghare gayAM hatAM. bA ane kAkI sAmasAmI pATa upara besIne kaMIka sIvatAM hatAM. huM bAnA khoLAmAM sUto hato ane bA zuM sAMdhe che te joto hato. vaLI dIvAlo upara TAMgelA phoTA joto hato. te vakhate kAkI bolyAM, "A chokaro Tagara Tagara zuM joyA kare che ?' bAe kahyuM, "jANe badhuM samajato hoya tema UMco thaI thaIne cArebAju jovAnI ene Teva che.' (AmAM zabdo kadAca judA haze paNa eno bhAva barAbara e che.) huM cAlatAM ane bolatAM pramANamAM vaheluM zIkhyo hato. bAne "revA'ne badale "DIA' kaheto. eTale bA keTalIka vAra TokatAM "DauA, DauvA zuM kare che? "revA' bola... mane dAMta vahelA AvyA hatA ane khAtAM jaladI zIkhyo hato. nAnA bALakanI zaucakriyA mATe lAkSaNika rIta hatI. dareka ghare oTalA rahetA. mA oTalA upara pATalo nAkhIne bese. pachI baMne paganI sAmasAmI Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAM mAtuzrI sva. revAbA 477 eDIo bhegI karIne polANa jevuM (AjanI poTI) banAve. paMjA para bALakane besADe ane sisakAro karyA kare eTale bALakane zauca thAya. tyAra pachI bALakane dhovaDAvI mA oTalA nIce UtarI maLa upara dhULa nAkhe ane oTalAnI bhIMtamAM karelA gokhalAmAM be laMbacorasa patarAM rAkhyAM hoya tenA vaDe maLa eka patarAmAM laI jyAM nakhAto hoya tyAM nAkhI Ave. huM cAlatAM zIkhyo tyAre zaucakriyA mATe bA mane phaLiyA bahAra laI javA lAgI. bA jyAre zauca mATe phaLiyA bahAra laI jAya ane eka makAnanI zauca mATe vaparAtI bhIMta AgaLa besADe pachI bA UbhI rahe. paNa koIka vAra huM 2mata ja karyA karato houM ane zaucakriyA bhUlI jAuM tyAre bA ciDAtI. koI vAra betraNa chokarAM bhegAM thaI gayAM hoya to ramata karatAM. gAmaDAgAmamAM rAtane vakhate zerIomAM ghAsanA dIvA rahetA. eno nahi jevo prakAza paDe. aMdhAruM hoya tyAre bA phAnasa laIne UbhI rahe. dara kalAke rAmajI maMdiramAM pahelAM nagAruM vAge ane pachI DaMkA vAge. koI vAra bA kahe, 'jaladI kara, jo AThanA DaMkA thayA.' traNathI pAMca varSa sudhI mArI savA2nA gALAmAM mukhya pravRtti te bA kUve pANI bharavA jAya tyAre temanI AMgaLiye javAnI, bapore bA sAthe taLAve kapaDAM dhovA javAnI ane sAMje derAsare AratI-maMgaLadIvo karavAnI hatI. pANI bharIne pAchAM pharatAM khabhe rAkhelAM bhInAM doraDAthI bAnAM kapaDAM bhIMjAI jatAM. phaLiyAmAM dAkhala thatAM bA bUma mAratI 'e...ghaDo utarAvajo.' eTale gharamAMthI koIka bA nIcAM name eTale ghaDo utArI letAM. pachI beDuM bA jAte utAratAM. baporanA vakhate taDakAmAM bA sapATa paherI, mAthe dhovAnAM kapaDAM bhareluM moTuM celiyuM caDAvatAM. enA upara lAkaDAno pAyo (dhoko) mUke ane hAthe banAvelA sAbuno moTo goLo (daDA jevo) mUke. (tyAre sAbu goLa AvatA.) taLAve jaI mane eka jhADa nIce besADe. bA eka zilA upara kapaDAM ghase, dhokA mAre ane pachI kachoTo vALI ghUMTaNa sudhInA pANImAM jAya ane kapaDAM palALI, nicovI, khabhe mUkIne pAchAM phare ane nicovelI gaDavALAM kapaDAM celiyAmAM mUke. A samaya daramiyAna huM jhADa nIce besIne badhAMne kapaDAM dhotAM joto, paNa mane vizeSa AnaMda to pavana sAthe hiloLA letA pANImAM sUryanuM pratibiMba paDatAM ane badalAtAM joto. ene oLiyo kahetA. Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 vaMdanIya hRdayasparza cakacakatI hajAro okaLiyo jotAM huM dharAto nahi. sAMje derAsaramAM AratI sAthe nagAru vAge te sAMbhaLavAmAM vadhu AnaMda Avato. nagAruM UMce hatuM eTale AratI-maMgaLadIvo pUro thatAM bA mane UMco karI nagAruM vagaDAvatAM. cAreka varSanI uMmare eka divasa sAMje huM acAnaka vedanAnI bhayaMkara cIso pADavA lAgyo. phAnasanA ajavALe bAe joyuM to tyAM vIMchI hato. sApa DaMkha mArIne bhAgI jAya. vIMchI eTalAmAM ja pharato rahe. UMcI pUMchaDIne kAraNe pakaDavAnuM paNa saheluM. tarata pitAjIe cIpiyAthI vIMchI pakaDIne tapelImAM mUkI dIdho. tapelImAM vIMchI AMTA mAryA kare, paNa bahAra nIkaLI na zake. tapelI DhAMkIne pitAjI vIMchIne dUra vagaDAmAM nAkhI AvyA. huM cIso pADato sUI rahyo. amathIbAne maMtra bhaNI vIMchI utAratAM AvaDe. emanA maMtrathI mane thoDI rAhata thaI, paNa darda cAlu hatuM. evAmAM bAne vicAra sUjhayo. teo upAzraye gayAM. sAdhu mahArAjane vinaMtI karI eTale mahArAja kAmaLI oDhIne ghare AvyA. jyAM mane darda thatuM hatuM tyAM hAtha mUkIne maMtra bhaNyA pachI emaNe mane kahyuM, "tuM UMgha Ave tyAM sudhI "vItarAga namo: jiNANuM' bolyA karaje. tane jarUra maTI jaze." pathArImAM sUtAM sUtAM meM raTaNa cAlu karyuM. bA mane paMpALatI rahI ane kahetI rahI ke hamaNAM maTI jaze." ema karatAM thoDI vAramAM ja huM UMghI gayo. savAra paDatAM to kaMI thayuM ja na hoya ema lAgyuM. bIjI eka vakhata paNa mane vIMchI karaDyo hato. A vakhate moTo vIMchI nahi paNa vIMchInuM bacyuM hatuM. savAre nAhIne meM skUle javA mATe vaLagaNI parathI khamIsa utAryuM. paheravA jatAM bAMyamAM rahelA vIMchIe hAtha para DaMkha mAryo. meM cIsAcIsa cAlu karI. bAe dhamakAvyo, "kema ATalI badhI bUmAbUma kare che?" tyAM to bAe khamIsa jhApaTuM to nIce vIMchI paDyo. gharamAM eka jaNa vIMchI pakaDavA rokAyuM. pitAjI bahAragAma hatA. eTale bA mane amArA eka vaDIla nAthAkAkAne tyAM laI gayAM. nAthAkAkA mane UMcakIne bajAramAM laI gayA. bAthI (strIothI) bajAramAM javAya nahi. kAkA mane eka moTaravALA pAse laI gayA ane vIMchI karaDyAnI vAta karI. eNe moTaranuM boneTa kholI baeNTarInA be vAyara mArA be hAthamAM pakaDAvyA ane kahyuM "bilakula sahana na thAya tyAre ja hAtha choDI deje. traNacAra vakhata karIzuM.' moTaranuM enjina cAlu Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAM mAtuzrI sva. revAbA 479 karatAM mane hAthe dhaDa dhaDa thavA lAgyuM. (haLavo zoka lAgavA mAMDyo). sahana thatuM nahotuM chatAM hiMmata rAkhI. cAra vakhata ema karyuM ane kahyuM, 'jA, maTI gayuM che. have raDato nahi.' mArI pIDA cAlI gaI. ghare AvIne kapaDAM paherIne huM skUle gayo. vIMchI karaDavAnA banAvo tyAre gAmaDAomAM vAraMvAra thatA. e maTADavA mATe vividha gAmaThI upacAro thatA. amRtalAla dAdAne rUnA vepAramAM moTI khoTa AvI ane mAthe devuM thaI gayuM tyAre emaNe potAnA cAre dIkarAone gAma choDIne bIje jaInokarIdhaMdho karavAnI bhalAmaNa karI. tyAre cAre bhAIo dvArA pAdarA anAja, kApaDa vagerenI prakIrNa cIjavastuonI dukAna karavAno vicAra karyo. e mATe cAre bhAIoe tyAM dukAna bhADe rAkhI. mArA pitAzrIe e mATe pahela karI ane revAbA sAthe mane ane mArI nAnI bahena prabhAvatIne laI gayA. tyAre mane pAMcamuM varSa beThuM hatuM. paraMtu pitAzrInA bIjA koI bhAIo AvyA nahi, mobhAmAM ame eka varSa rahyAM, paNa saMtoSakAraka kamANI na thatAM ane dAdAnI tabiyata bagaDatAM pAchA pAdare AvyAM. mobhAmAM amArA gharanI pAchaLa ja vagaDo ane khetaro hatAM. vagaDAmAM thoDe sudhI ame ramavA jatA. AgaLa jatAM Dara lAgato. tyAre zAka bajAramAMthI vecAtuM lAvavAnuM nahi kAraNa ke evuM bajAra ja tyAM nahotuM. gharanI pAchaLanA vaMDAmAM badhA loko zAka ugADIne khAtA. bhIMDA, gavAra vagerenA choDa ane turiyA tathA galakAM vagerenA velA vAvelA te haju yAda che. choDa upara tyAM zAka Uge te bAne batAvIe. emAM khAsa to comAsAnI RtumAM thatA kaMTolA vaNI lAvavAnI bahu majhA paDatI. bAe kaheluM ke kaMTolA to varasAda paDyA pachI ja Uge e vAkya Aje paNa bhulAyuM nathI, bA kaMTolA vINavA amane vagaDAmAM laI jatI. koI vAra varasAda bahu paDI gayo hoya to vacce khADAomAM pANI bharAI gayuM hoya. bA to khAbociyuM DahoLatI AgaLa cAle, paNa huM Ubho rahI jAuM. bA kahe, "ema bIe che zuM? bahu pANI nathI." pANI mArI chAtI sudhI Ave. kapaDAM to paheryA na hoya, paNa pANImAM jatAM Dara lAge. khAbociyAnA bIjA cheDe pahoMce tyAre salAmatIno AnaMda thato. khAbociyAmAM varasAdanuM Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 vaMdanIya hRdayasparza tAjuM pANI hoya ane sUryaprakAza nIkaLe tyAre pANI dudhiyA raMganuM dekhAya. evA pANInI jIvaMtatA ja judI bhAse. vaLI pavanamAM varasAdanuM tAjuM pANI hiloLA letuM hoya e jovAnuM game. mobhAmAM eka divasa eka bAvo amArA ghare mAgavA Avyo. bAe ene loTa ane cokhA ApyA. bAnI udAratA joI eNe bhojananI mAgaNI karI. bAe nA kahI to paNa gharamAM koI puruSa nathI e joIne eNe haTha lIdhI ane oTale beTho. betraNa vAra kahevA chatAM e khasyo nahi. bAvo badamAsa jevo lAgyo. bApujI gharamAM hatA nahi eTale bAe samayasUcakatA vAparI mane pAchale bAraNethI alIkAkAne bolAvavA mokalyo. musalamAna alIkAkA amArA gharanI najIka rahetA hatA. meM doDatA jaI alIkAkAne vAta karI. teo hAthamAM lAkaDI laIne AvI pahoMcyA. emaNe lAkaDI ugAmI bAvAne gAma bahAra bhagADyo. eka vAra mobhAmAM rAtanA ATha-nava vAge "sApa Avyo, sApa Avyo' evI bUma paDI. badhA gharanI bahAra nIkaLI gayA. pAMca-cha ghara dUra sApa dekhAyo hato. badhA lAkaDI laI bahAra doDyA. koIka sApa pakaDavAno lAkaDAno lAMbo sANaso laI AvyuM. aMdhAruM hatuM eTale sApa kyAM bharAI gayo te dekhAyuM nahi. sApa lapAto lapAto bAjuvALA pADozInA gharamAM bharAyo te dekhAyo. tyAMthI sApane bhagADatAM pAchale bAraNethI nIkaLI gayo, paNa pachI tyAMthI amArA gharamAM bharAyo. phAnasanA ajavALe te dekhAyo. paNa bhagADavA jatAM te mobha upara caDI gayo ane eka bakholamAM bharAyo. tyAMthI ghaNA prayatno karavA chatAM te Utaryo nahi. chevaTe nakkI karyuM ke badhAe phaLiyAmAM khATalA DhALIne sUI javuM. thoDAka puruSo lAkaDI sAthe jAgatA rahe. bAe amane bhAIbahenane khATalAmAM suvADyAM. ane pote jAgatAM rahIne navakAramaMtranuM raTaNa karyuM. pitAjI paNa jAgatA rahyA. bIkane lIdhe AkhI rAta sApa nIkaLyo nahi, paNa savAra thatAM gharanI bahAra nIkaLyo te ame badhAe joyuM paNa ene koI pakaDe te pahelAM to te jhaDapathI vagaDAmAM pahoMcI gayo. mobhAmAM sTezananI pAse ja amAruM ghara hatuM. eTale sTezana para ame keTalAMka chokarAM ramavA jatAM. sTezana mAstarane paNa e gamatuM kAraNa ke emane amArI uMmarano eka dIkaro hato. AkhA divasamAM eka gADI Ave ane Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAM mAtuzrI sva. revAbA 481 eka jAya. pachI mAstarane kaMI kAma nahi. tyAre ame pATA para samatolapaNuM rAkhIne cAlavAnI harIphAI karatA. signalathI kevI rIte pATA chuTA paDe te tathA enjinanuM moDhuM badalavuM hoya to te mATenA kUvAnA pATA kevI rIte pheravavA tathA kyAre keTalA DaMkA vagADavA te mAstarano madadanIza amane samajAvato. mobhAmAM eka varSa rahI dukAna saMkelI pitAjIne pAdarA pAchA pharavuM paDyuM. mArA amRtalAla dAdAnA chellA mAMdagInA divasonuM ane emanA avasAnanA divasanuM citra haju najaramAM taravare che. mAMdagInA vakhate uparanA mALa (meDA upara) emane suvADyA hatA. teo zaucAdi mATe gharabahAra jaI zake ema nahotA eTale emane mATe pATa maMgAvavAmAM AvI hatI. ame emane jovA jaIe to tarata nIce javAnuM kahevAmAM AvatuM. teo gujarI gayA te vakhate amane badhAM chokarAMone bAjunA eka makAnamAM pUravAmAM AvyAM hatAM jyAMthI ame joI zakIe. dAdAnI ThAThaDI UMcakIne laI gayA pachI amane choDyAM hatAM. dAdAnA gujarI gayA pachI amuka divasa sudhI roja savAre phaLiyAmAM rovA-kUTavAnuM rAkhavAmAM AvatuM. e mATe sagAM-saMbaMdhInI strIone kaheNa mokalAtuM. najIkanI zerImAM rahetA be hIjaDAo maraziyA gavaDAvatA. keTalIka strIo chAtI kUTavAmAM mAtra be hAthano abhinaya karatI. dAdImAM amathIbA tathA cAre vahuo jorathI kUTatI ane chAtI lAlaghUma karatI. ame chokarAMo e vartuLanI bahAra UbhA rahIne nihALatAM. revAbA jyAre bahu kUTatAM ane lAlaghuma chAtImAM lohInI Tazaro phUTatI tyAre e dRzya joIne ame chokarAMo raDatAM. tyAre amathIbA paNa revAbAne aTakAvatAM. eka divasa to taDakAmAM chAtI kUTatAM revAbA bebhAna paNa thaI gayAM hatAM. pArake ghera phUTavA javAnuM hoya to paNa revAbA potAnuM ghara hoya tema samajI jorathI chAtI kUTatAM. amRtalAladAdAnA avasAna pachI ekAda varSe mArA pitAzrI ane emanA bhAIoe milakatanI vaheMcaNI karI e divaso mArI najara samakSa atyAre paNa tAdaza che. pitAzrInA pitAzrI amRtalAla zeThane dhaMdhAmAM bhAre khoTa AvI hatI. eka jamAnAnA AkhA pAdarA tAlukAnA prathama naMbaranA sauthI moTA saMpattivAna gaNAtA amRtalAla zeTha potAnA rU-kapAsanA vepAramAM AgamAM 900 jeTalI gAMsaDI baLI jatAM thayelA nukasAnane kAraNe rAtorAta devAdAra thaI gayA hatA. pachInA divaso emanA vaLatA pANInA zAnta divaso Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 2 vaMdanIya hadayasparza hatA. gharanI bahAra javAnuM emane game nahi. gharanuM ghara vecAI gayuM hatuM, paraMtu emAM pote patipatnI jIve tyAM sudhI rahevAnI adAlate chUTa ApI hatI. 1933mAM emanuM avasAna thayuM te pachI pitAzrI ane emanA bIjA traNe bhAIo--ema cAra jaNa vacce vaheMcavAnuM hoya to te mAtra gharavakharI ja hatI. pitAzrInAM mAtuzrI amathIbA amArI sAthe rahe ema nakkI thayuM hatuM. milakatamAM rokaDa to kaMI hatI nahi. amRtalAla zeThe - bApAe cAre dIkarAone lakhANa karI kAyadesara phAragatI ApI dIdhI hatI ke jethI potAnA devA mATe dIkarAone koI satAve nahi. vaheMcaNImAM mAtra gharavakharI hatI, paraMtu moTuM ghara eTale gharavakharI ghaNI hatI. emAM tapelAM-tapelI, thALI-vATakA vagere, tAMbA-pittaLanAM vAsaNo, gAdalAM, ozIkAM, cAdaro, khATalA, DAmaciyA, ghaMTI, baMbA, sagaDIo, athANAnI kAcanI baraNIo, goLa ane corasa phAnaso, cImanIo, hIMcakA, pATa, lAkaDAnI khurazIo, mATInAM mATalAM, ghaDA ityAdi. ghara hoya eTale seMkaDo vastuo hoya. sUcanA pramANe roja thoDI thoDI sarakhI sarakhI vastuo gharamAMthI bahAra phaLiyAmAM ame chokarAMo lAvIne mUkIe. vaDIlo enA bhAga pADe. ane dareka potAno bhAga potAne ghare laI jAya. e vakhate pitAzrI potAnI prakRti anusAra kazuM mAge nahi ke kazA mATe Agraha rAkhe nahi. je Ave te svIkArI le. e vakhate ghare gayA pachI revAbA pitAzrIne DhIlA sAde kahe, 'tame kema kaMI bolatA nathI ? badhI sArI sArI vastuo bIjA bhAIo laI jAya che ane tUTelI nakAmI vastuo ApaNA bhAgamAM Ave che.' pitAjI kahetA, "ApaNe moTuM mana rAkhavuM. sArI sArI vastuo laI jaIne jo teo rAjI thatA hoya to bhale thAya. koI cIjavastu mATe jhaghaDA thAya evuM mane gamatuM nathI. ApaNane anyAya thAya che e huM samajuM chuM. paNa mane je maLe emAM saMtoSa che." Aje ATale varSe paNa e dazyo mArI najara samakSa taravare che. pitAjI kazuM bole nahi, je bhAgamAM Ave te zAMtithI laI le. ane pachI ekAMta maLatAM bA-bApujInI samAdhAnabharI vAto sAMbhaLavA maLe. ame nAnA hatA tyAre IrAnIonI bahu bIka rahetI. ame judA rahevA lAgyA tyAre eka vakhata pAdarAmAM IrAnIo AvI caDyA. gAmane pAdarA Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAM mAtuzrI sva. revAbA 483 taMbu tANIne rahe ane potapotAnA TopalA sAthe bajAramAM charI, cappu, kAtara vagere ojAro vecavA besatA. hoziyAra jabarA. mANaso barAbara bhAvatAla karIne vastu kharIdatA, paNa nabaLA mANasone kharIdavA bolAvI, lobhAvIne chetarI letA. ekaMdare temanI chApa kharAba hatI. IrAnIo gorA ane temAM puruSo pATalUna ane strIo phraoNka paheratI. ane be coTalA vALI AgaLa be nAnI laTa laTakatI rAkhatI. puruSo karatAM strI bahu jabarI hoya. gAmamAM IrAnIo Ave to temane aTakAvI zakAya nahi, paNa koI khAsa kharIdI na kare to teo betraNa divasamAM ja bIje gAma cAlyA jAya. gAma bahAra koI ekaladokala maLe to lUMTI letA. eka vakhata gAmamAM aphavA UDI ke eka IrAnI nAnA chokarAne kothaLAmAM nAkhIne upADI gayo. tyArathI AkhuM gAma sAvadha banI gayuM. e vakhate huM pAdarAmAM TAvaravALI skUlamAM bhaNato. AkhI bAMyanuM khamIsa, aDadhuM pATalUna ane mAthe sapheda TopI paherIne ughADA page khabhA pAchaLa daphataranI thelI rAkhI AgaLa enA nAkAmAM hAtha bharAvI badhA vidyArthIo bhaNavA AvatA. roja savAre nAhIne paherelAM kapaDAM hoya te bIje divase savAre UtaratAM. zALAmAM bhaNavA taLAvanA kinAre thaIne, TUMkA nirjana raste ame jatA. IrAnIonI vAta AvI eTale bAe kaDaka sUcanA ApI dIdhI ke taLAva bAjuthI nahi paNa gAmamAM thaIne jhaMDA bajAranA raste ghare AvavuM. koI IrAnI dekhAya to doDI javuM. bAnI A sUcanA divaso sudhI ame pALI hatI. zALAmAM bhaNatA thayA pachI bA dara varSe unALAnI rajAmAM amane chokarAMone laIne potAnA piya2mAM oDa gAme jatI. tyAM emanI be baheno rahetI. vaLI tyAMthI najIkanA gAma kaNabhAIparAmAM emanAM mAtApitAicchAbA ane cunIlAla bApA rahetAM. e divasomAM page cAlIne ja pAdarA sTezane javAno rivAja hato. sAmAnamAM loDhAno TraMka vajanadAra hoya eTale bA mAthe mUkIne cAlatI. emAM koI lajjA gaNAtI nahi. ame pAdarAthI vizvAmitrI jaI tyAMthI moTI gADImAM besI ANaMda UtaratAM ane tyAMthI gADI badalI godharAvALI gADImAM besI oDa UtaratAM athavA sIdhA kaNabhAIparA javAnuM hoya to bhAleja sTezane UtaratAM. bhAlejathI cAlatAM ja amAre mosALanA ghare javAnuM rahetuM. te mATe agAuthI jaNAvavAno rivAja nahoto. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 vaMdanIya hRdayasparza relavemAM paNa DabbA aDadhA khAlI hoya. jyAM sArA mANaso hoya ane bArI pAsenI beThaka maLe e Dabbo pasaMda karAto ke jethI mahI nadInAM darzana thAya. bA mahIsAgaramAM paiso nAkhavAnuM amane acUka kahetAM. TrenamAMthI nIce nadInA paTamAM cAlatA mANaso keTalA nAnA lAge te bA amane batAvatAM. e dazya haju paNa yAda che. mosALamAM jaIe tyAre khetaromAM jaIne AMbalI, rAyaNAM, jAMbu, jAmaphaLa, kAcI kerI vagere paththarathI pADIne ame khAtAM. ghara mATe tuvaranI sIMgo toDI lAvatA. koI vAra mahInA kotaromAM thaIne nadIe nAhavA jatA. tyAM nadInA paTamAM vAvelA velA parathI utArelAM cIbhaDAM kharIdIne khAtA. bAnI samayasUcakatAno eka prasaMga yAda Ave che. eka vakhata bA sAthe ame pAdarAthI oDa jatAM hatAM. emAM amuka aMtara basamAM kApavAnuM hatuM ane pachI Trena pakaDavAnI hatI. rastAmAM eka ThekANe basa UbhI rahI eTale ame UtaryA. paNa tyAM koI vasati nahotI. paraMtu bAnI najara gaI. ghaNe dUra IrAnIonuM ToLuM hatuM. bAe e joyuM. eTalAmAM keTalAMka IrAnI strIpuruSo mAthe TopalA laI amArI bAju AvavA lAgyAM. amane choDIne basa cAlavA lAgI hatI tyAM to bAe jorathI basavALAne bUma pADI, "basavALA bhAI, basa UbhI rAkho, UbhI rAkho." basa tarata UbhI rahI gaI. bAe amane kahyuM, "alyA doDo, basamAM pAchA besI jaIe." ame doDatAMkane basamAM besI gayA. amane pAchA basamAM besatA joI IrAnIo tyAM ja UbhA rahI gayA. basavALo bolyo, "mAjI ! mane thayuM ke tame kema ahIM Utaro cho ?' * "ochuM cAlavuM paDe eTale UtaryA, paNa pachI khabara paDI ke ahIM to IrAnIo che. sAruM thayuM tame mArI hAMka sAMbhaLI ane UbhI rAkhI. nahi to Aje IrAnIoe mArI sonAnI baMgaDIo paDAvI lIdhI hota.' huM ATheka varSano hato tyAre pAdarAmAM AsapAsanA phaLiyAnAM chokarAMo kaMTiyArA' taLAva pAse ramavA jatA. unALAnI rajAnA divasomAM pANI ochuM thAya ane kinArAnI mATI sukAvA lAge tyAre evI pocI cIkaNI mATI kADhI ame enAM ramakaDAM banAvI taDakAmAM sukAvA mUkatAM. sukAyelAM ramakaDAM ghare lAvatA. koI vAra mATImAMthI kANAMvALo polo pAvo banAvatA ane e sukAya tyAre vagADatA. koI vAra mATInI pena banAvI, ghare lAvI cUlAmAM zekatA Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAM mAtuzrI sva. revAbA 485 ane lAla thayelI penathI pATImAM lakhatA. AvAM ramakaDAM banAvatAM eka vakhata keTalAMka chokarAMone AMgaLIe gUmaDAM thavA lAgyAM. mane paNa thayAM. e pAke eTale emAMthI rasI nIkaLatI. e cepI rasIthI AjubAjunI AMgaLIone cepa lAgato, paNa maTI jatuM. eka vakhata mane e rIte dasa AMgaLIe cepa lAgyo. have hAthathI khavAya nahi. bA khavaDAve athavA camacAthI khAuM. A vakhate jaladI maTyuM nahi eTale bA ciMtAtura thaI. evAmAM pAsenA paDozI jeThAlAlanA ghare emanA koI sagA AvyA hatA. teo vaiduM karatA. bAe emane mArI AMgaLIo batAvI. vaide kahyuM cepa ghaNo vadhI gayo che eTale have barAbara upacAra nahi karo to AMgaLIo kapAvavI paDaze. have cAlu malamapaTTIthI nahi maTe. e vakhate emaNe upacAra batAvyo. loDhAnA celiyAmAM gaMdhaka, pAro ane kaNajInuM tela bheLavIne barAbara lasoTavuM. evI rIte je malama thAya e badhI AMgaLIe lagADI pATo bAMdhI levo. vaide batAvelA A upacArathI thoDA divasamAM AMgaLIomAM rUjha AvI gaI. ane ema karatAM sadaMtara maTI gayuM. ATale varSe paNa e ghaTanA ane upacAra mane yAda che. bAne roja savAre nAhIne derAsara darzana-pUjAno niyama hato. zrImaMta hatA tyAre vasAvelI cAMdInI DabbImAM cokhA vagere bharIne laI jAya. pAchA pharatAM teo roja pAsenI zerI navagharamAM AvelA mANibhadranA sthAnakamAM jaI dIvo karI page lAgatAM. temane maNibhadra devamAM ghaNI zraddhA hatI. huM zALAmAM bhaNato thayo tyAre emaNe mane roja mANibhadranA sthAnake jaI dIvo karavAnI Teva pADI hatI. (navagharImAM A jUnuM sthAnaka have rahyuM nathI. derAsaramAM navuM sthAnaka thayuM che.) pitAzrI mATe pAdarAmAM gujarAna calAvavAnuM pachI vadhu kaThina banyuM hatuM. teo nAmuM lakhavAmAM bahu hoziyAra hatA ane emanA akSara paNa maroDadAra hatA. evAmAM vaDodarAmAM "Aryanaitika nATaka samAja' nAmanI nATaka kaMpanImAM eka mitranI bhalAmaNathI nAmuM lakhavAnI nokarI maLI gaI. eka mahinA pachI te nATaka kaMpanI muMbaI gaI eTale pitAjIne muMbaI javuM paDyuM. nATaka kaMpanI tyAM be varSa rokAvAnI hatI eTale pitAjI muMbaImAM vyavasthA karI amane teDavA AvyA. amAruM kuTuMba 1937mAM muMbaImAM AvIne vasyuM. khetavADI vistAramAM eka cAlImAM eka rUma pitAzrIe bhADe rAkhI hatI. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 vaMdanIya hRdayasparza muMbaImAM AvatAM bApujIe amane eka khAsa sUcanA ApI. amArA pradezamAM mAne nAmathI bolAvavAno rivAja hato. eTale ame badhAM "revA kahetA. muMbaImAM bApujIe kahyuM ke have "revA' nahi kahevAnuM, "bA" kahevAnuM. rastAmAM tame revA kahIne vAta karatAM hoto phAlatu mANaso paNa nAma jANI jAya. pachI teo nAmanI bUma pADI saMtAI jAya. ahIM mavAlIo paNa ghaNA hoya che. eTale ame badhAMe "bA" kahevAnuM cAlu karyuM. muMbaI AvIne bA bahu rAjI thayAM. temaNe kahyuM, pAdarA karatAM ahIM ochI mahenata. pAdarAmAM to bapore taDakAmAM taLAve kapaDAM dhovA jatI. ahIM muMbaImAM to gharamAM naLamAM pANI Ave eTale vAra na lAge. nAnI hatI ane oDamAM UMDA kUvAmAMthI pANI kheMcatAM dama nIkaLI jato. kUvethI pANI bharI lAvavAnuM kAma oDa ane pAdarAmAM bahu varSo karyuM che, eTale muMbaImAM gharamAM naLa e to amAre mana sAhyabI kahevAya. vaLI pAdarAmAM lAkaDAM mUkI, phUMka mArI cUlo saLagAvavo paDato. ahIM sagaDI ane prAyamasa saLagAvavAmAM keTalI rAhata che ! (pachIthI gharamAM gesa Avyo tyAre to bA bahu rAjI thaI hatI.) e divasomAM ghATI mahine eka rUpiyAmAM vAsaNa mAMjato ane eka rUpiyAmAM kapaDAM dhoto. paNa eTalA paisA bacAvavA bA hAthe vAsaNa mAMjatAM ane kapaDAM dhotAM. bAmAM khaDatalapaNuM hatuM eTale savArathI rAta sudhI dasa mANasanI rasoI karavI, badhAMne jamADavAM, vAsaNa mAMjavAM, kapaDAM dhovAM vageremAM jarA paNa thAka lAgato nahi. ATalAM kAma vacce paNa devadarzana, sAmAyika vagere cUkatAM nahi. bA hAthe kAma karatAM chatAM AkhA makAnamAM bA mATe saune mAna hatuM. makAnanI sarva strIo bAne "mAsIbA' kahIne bolAvatI. nAnAM chokarAMomAM paNa bA bahu priya hatAM. bAno kAyama niyama hato ke dara zukravAre makAnanAM badhAM chokarAMne vATakI bharIne caNA ApavA. e makAna ame choDyuM tyAM sudhI A niyama cAlu rahyo hato. bAnI evI pratiSThA hatI ke paDozI-paDozI vacce jhaghaDo thAya tyAre lavAda tarIke bAnI nimaNUka thatI. teo potAnI koThAsUjhathI evo ukela batAvatAM je baMne pakSane rAjIkhuzIthI mAnya hoya. be varSa kAma karI "Arya naitika' nATaka kaMpanIe amadAvAda javAnuM nakkI Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAM mAtuzrI sva. revAbA 487 karyuM. bApujIne have badhAMne laIne amadAvAda javAnuM phAvyuM nahi. eTale e nokarI choDI dIdhI. paNa bIjI nokarI maLatAM vakhata lAgyo. ema divaso pasA2 thayA ane gha2mAM takalIpha vadhavA lAgI. dasa sabhyonA kuTuMbano nibhAva karavAnuM bahu kaparuM banI gayuM hatuM. bAnA dhairyano jyAre vicAra karuM chuM tyAre eka prasaMga tarata najara sAme taravare che. tyAre mArI uMmara tera varSanI haze. e kaparA divasomAM sauthI moTA bhAI kApaDanI mArakeTamAM mahine dasa rUpiyAnA pagAranI nokarI kare. bIjA naMbaranA bhAI amadAvAda nokarI karavA gayelA. pitAjI svadezI mArakeTamAM mahine cAlIsa rUpiyAnA pagAre nokarI kare. ame cAra bhAIbahena skUlamAM bhaNIe. bIjAM be nAnAM hatAM. ATalI AvakamAMthI gharanuM gujarAna thatuM nahotuM. thoDuM devuM paNa thaI gayeluM. evAmAM pitAjInI nokarI chUTI gaI. teo nirAza thaI gayA. pachI roja bajAramAM nokarI mATe AMTo mArIne Ave paNa koI nokarI maLe nahi. ema karatAM be mahinA thaI gayA. eka divasa bapore bApujI bajAramAMthI AvI nirAza thaI ArAmakhurazImAM beThA hatA tyAre huM gharamAM eka bAju besI lezana karato hato. bApujIne joI bAe pUchyuM, 'kema Ama sUnamUna beThA cho ?' bApujIe kahyuM, koI nokarI maLatI nathI eTale ciMtA thAya che ke gharanuM pUruM kevI rIte karIzuM ? mAthe devuM paNa thayuM che.' bAe kahyuM, 'bhagavAna kasoTI kare che, paNa badhuM sAruM thaI jaze.' daramiyAna bAnA manamAM paNa kaMIka manomaMthana cAlyuM haze. pachI emaNe potAno TUMka kholI (tyAre gharamAM kabATa nahotAM) eka DabbI kADhI ane emAMthI sonAnI be baMgaDI kADhI bApujInA hAthamAM mUkatAM bolyAM, 'A have vecI Avo !' baMgaDI sAme bApujI joI rahyA ane pachI thoDI vAre bolyA, 'A kema vecAya ? A to tArA piyaranI che. pachI koI lagana prasaMge zuM paherIza ?' bAe kahyuM, 'piyaranI bhale hoya, have vecI devI joIe. lagana prasaMge, huM kacakaDAnI baMgaDI paherIza. mane zarama nahi lAge.' bAe dhairyathI bApujIne kahyuM, paNa bApujI asvastha thaI gayA. emanI AMkhamAMthI daDadaDa AMsu paDyAM. bAe pharIthI kahyuM, 'tame mana makkama karIne vecI Avo, huM kahuM chuM ne ! Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 vaMdanIya hRdayasparza atyAre ja UpaDo, pachI pAcho tamAro vicAra badalAze.' bApujI bajAramAM jaIne AvyA. bAnA hAthamAM paisA mUkatAM kahyuM, "vecI nathI, paNa cAra mahinA mATe gIro mUkI che.' "je karyuM te bhale karyuM, ApaNe have pahoMcI vaLIzuM.' tyAra pachI bAe derAsare jatAM thoDIka bahenone kahyuM ke "ghare kaMI kAma karavAnuM maLe to apAvajo." evAmAM traNeka mahinA pachI divALI AvatI hatI. bAne oLakhANathI kelenDaro banAvavAnuM kAma maLI gayuM. presavALAne tyAMthI kelenDaranA pUThAM ane citro vagere laI AvIe. ghare enA upara kaMpanInA nAmano kAgaLa, lakSmIjI, sarasvatI, zrIgaNeza, zivajI vagerenAM citro oNrDara pramANe lAhIthI coMTADIe ane tithi-tArIkhano DaTTo kANAMmAM bharAvI TAiTa karI nAkhIe. upara kANAMmAM lAla dorI bharAvI gAMTha mArIe. divALI sudhI A kAma cAlyuM. gharanAM badhAM kAma karavA besI jAya. rojanAM so-doDhaso kelenDara taiyAra thAya. kelenDara pate pachI kAgaLanI kothaLIo banAvavAnuM kAma bA meLavI lAve ane emAM paNa ame te karavAmAM lAgI jatAM. rAtanA ujAgarA paNa karatA, paNa ema karatAM Avaka thatI gaI. bAnI IcchA evI hatI ke kaSTa paDe to paNa potAnAM saMtAnone bhaNAvavAM. huM meTrikamAM hato tyAre vAMcavA mATe jAgato hato. bA mArI pAse jAgatAM besI rahetAM ke jethI mane ALasa na Ave. meTrika pachI ame be bhAIo zrI mahAvIra jaina vidyAlayamAM rahevA gayA to bA be-traNa divasa kazuMka khAvAnuM banAvIne lAvatAM ane kahetAM ke dostArone paNa khavaDAvajo. bI.e. pachI ema.e.nA abhyAsa mATe pATaNa jaina maMDaLanI hosTelamAM rahevA gayo to bA roja mAre mATe Tiphina laIne Ave ke jethI mAre ghare javA-AvavAmAM samaya na bagaDe. ema.e.mAM huM pahelo Avyo ane suvarNacaMdraka maLyo tyAre bAne kaheto ke "A caMdraka tamAre lIdhe maLyo che." saMtAnone bhaNAvavAnI bAnI hoMza eTalI badhI ke pAMca saMtAno Dabala grejyueTa thayAM ane te paNa AvA kaparA saMjogomAM. Ama chatAM bA amArAM koI bhAIbahenanI kaoNleja jovA AvyAM nathI. mArI jheviyarsa kaoNlejanuM nAma paNa bAne na AvaDe. kahe ke mAre nAma zIkhIne zuM kAma che? koI pUche to kahe ke dhobItaLAva para AvelI kaoNlejamAM bhaNe che. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 mArAM mAtuzrI sva. revAbA 1944nA gALAmAM amArI Arthika sthiti sudharavA lAgI. mAthe koI devuM rahyuM nahi. pitAjInI nokarI uparAMta moTA be bhAIo nokarIe lAgI gayA. ema gharamAM traNa jaNano pagAra AvavA lAgyo. vaLI meTrika pachI ame be bhAIo bhaNavA mATe TyUzana karavA lAgyA ane grejyueTa thayA pachI nokarIe caDyA. ema karatAM pAMca jaNano pagAra AvavA lAgyo eTale revAbAne koI ciMtA rahI nahi. gharamAM sagavaDa mATe keTalAka pheraphAra karAvyA. pachI to Arthika sthiti uttarottara sudharatI gaI. 1948 pachI eka pachI eka bhAInAM lagna thayAM ane teo nAnI rUma choDIne svataMtra rahevA lAgyA. ema karavAnI bA-bApujIe saMmati ApI. bAne have ghaNI ja rAhata lAgI ane saMtAnonI caDatI joIne bahu AnaMda, thayo. Ama chatAM khetavADInI cAlInuM ghara e amAruM kendrasthAna rahyuM. bAne tapazcaryAmAM sArI zraddhA hatI. ekAsaNuM, AyaMbila, upavAsa emanAM cAlatAM hoya. AyaMbilanI oLI teo karatAM. paryuSaNanA divasomAM emaNe eka vakhata aThThAI karelI. paryuSaNanA ATha divasamAMthI pahelA cAra ane chellA traNa ema sAta upavAsa ghaNI vAra karyA hatA. eka vakhata bAne upadhAna karavAnI bhAvanA thaI hatI. lAlabAga (mAdhavabAga) upAzraye nAma paNa teo noMdhAvI AvyAM hatAM. e mATe jarUrI upakaraNo paNa laI AvyAM hatAM. tyAM be divasa agAu koIka bahena ghare maLavA AvyAM. vAta nIkaLatAM temaNe kahyuM, "revAbahena, tamArAthI upadhAna na thAya. tamane kyAM badhI vidhi AvaDe che !" AthI bA nAsIpAsa thayAM ane upadhAnamAM joDAyAM nahi. thoDA divasa pachI derAsaramAM koIka anubhavI bahena maLyAM. bAe upadhAnamAM na joDAvAnuM kAraNa kahyuM. emaNe kahyuM, "badhI vidhi badhAMne na AvaDe, paNa emaNe upadhAna na choDAya. na AvaDe to sAdhu mahArAja badhI vidhi karAve, tame bhUla karI.' A sAMbhaLI bA bahu nirAza thayAM. upadhAnanI eka vakhata taka cUkyAM, te pachIthI pharIthI kyAreya upadhAna karavAnI anukULatA maLI nahi. paNa dIkarI indirAne upadhAna karAvIne AnaMda anubhavyo. ATha chokarAM ucheranAra bAnI pAse bALakanA manane jItavAnI vAtsalyabharI kaLA hatI. e divasomAM Teliphona koIkane tyAM ja hatA. eTale ame amArA baMne nAnAM saMtAnone - zailajA tathA amitAbhane laIne Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 vaMdanIya hRdayasparza aThavADiyAmAM ekabe vAra bAne maLavA jatAM. baMne saMtAnone zikhaMDa bilakula bhAvato nahi. bAne thayuM ke nAnAM chokarAMone zikhaMDa bahu ja bhAve. na bhAve te barAbara na kahevAya. eka vAra ame bAne ghare gayAM to bAe zikhaMDa banAvyo hato. bAe pUchyuM to baMnee zikhaMDanI nA pADI. bAe kahyuM, "Aje tamArA pappAnI varasagAMTha che ane tame zikhaMDa na khAva te mane gamatuM nathI." pachI bAe vahAlathI kahyuM, "eka eka nAnI camacI jeTalo ApuM chuM. jarAka jIbhe aDADI lejo." pachI bAe baMnene sAva nAnI camacI jeTalo zikhaMDa Apyo. baMnene bhAvyo. eTale bAe eka bIjI camacI bharIne Apyo ane pAse baMne mATe vADakI bharIne mUkI. baMne badho zikhaMDa khAI gayA ane vadhu zikhaMDa mAgyo ane dharAIne khAdho. tyArathI baMne bALakoe "zikhaMDavALAM bA' evuM bAnuM nAma pADyuM ane emane mATe e kAyamanuM thaI gayuM. pachI jyAre bAne ghare javAnuM hoya tyAre zikhaMDa banAvavAnuM teo acUka kahevaDAvatAM. eka divasa sAMje ame gharamAM beThAM hatAM. bApujI oNphisethI haju AvyA nahotA. te vakhate bA palaMga para beThAM hatAM tyAM acAnaka kaMI asaMbaddha bolavA lAgyAM. avAja moTo thaI gayo. AMkho pahoLI thaI gaI. ame vicAramAM paDI gayAM. thayuM ke bAne mAthe garamI caDI gaI che. zuM karavuM te sUjhatuM nahotuM. DaoNkTarane bolAvavAno vicAra karIe chIe tyAM mArA nAnA bhAI pramodabhAIe pANI bharelo ghaDo lAvI bAne mAthe DhoLI dIdho. bAnAM kapaDAM palaLyAM ane pathArI paNa palaLI. "AvuM karAya?' evo ame pramodabhAIne Thapako ApavA lAgyA, tyAM to bA dhIme dhIme svastha thaI gayAM ane amane Thapako ApavA lAgyA ke "ene vaDho nahi. eNe mAre mAthe pANI reDyuM eTale mane TADhaka thaI gaI. have sAruM lAge che. mane mAthe garamI caDhI gaI hatI." amane thayuM ke saMbhava che ke bAnuM blaDaprezara vadhI gayuM haze; paraMtu e divasomAM tarata blaDaprezara mapAvavAno vicAra Avato nahi. vaLI bAne evuM pachI keTalAMka varSa sudhI thayuM nahotuM. eTale tyAre e ciMtAno viSaya nahoto. amAruM kuTuMba sAdhAraNa sthitinuM hatuM. eTale bA-bApujIne ciMtAno sauthI moTo viSaya te dIkarAonI sagAIno hato. jJAtimAMthI kanyA maLe nahi ane jJAti bahAranI maLe paNa te levAya nahi. e divasomAM 18-20 varSanI uMmare lagna thatAM. amArAM sagAMomAM badhAnAM dIkarA-dIkarInAM lagna thaI Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArAM mAtuzrI sva. revAbA 491 gayAM, paNa sauthI moTA bhAI 22-23 varSanA thayA, paNa haju sagAInI koI vAta AvatI nahi. AthI bAne vadhAre ciMtA thatI. aDadhI rAte paNa pathArImAM beThAM vicAra karatAM hoya. chevaTe 26 varSanI vaye sauthI moTA bhAInAM lagna thayAM. eka vakhata lAina cAlu thaI eTale pachI cAlavA lAgI. amArA traNa bhAInAM sagAI-lagna thaI gayAM. mArAM lagna vakhate paristhiti UlaTI thaI. meM ema.e. sudhIno abhyAsa karyo ane muMbaInI jheviyarsa kaoNlejamAM adhyApaka tarIke kAma karavA lAgyo. have jJAtimAMthI vAraMvAra kanyAnI vAta AvatI paNa bAne te yogya lAgatI nahi. chevaTe mArAM lagna jJAti bahAra karavAno nirNaya thayo. ema thAya to amane jJAtibahAra mUkavAmAM Ave, paNa have jJAtinAM baMdhano zithila thayAM hatAM. eTale mArAM lagna mATe anya jaina jJAtinAM ane kaoNlejamAM sahAdhyAyinI, muMbaInI sophAyA kaoNlejamAM adhyApikA tArAbahenanI emanA pitA taraphathI darakhAsta AvI tyAre bAe ane kuTuMbanA sarvee e saharSa svIkArI lIdhI. bAno ullAsa eTalo badho hato ke amArAM lagnanA divase teo dAdara UtaratAM paDI gayAM ane vAgyuM to paNa samagra vidhi ane satkAra samAraMbha daramiyAna koIne jaNAvA dIdhuM nahotuM. vaLI tyAre sophAyA kaoNlejanAM prinsipAla madhara vorDane page lAgavA ame gayAM to teo sAthe AvyAM hatAM. A rIte emaNe sosAyA kaoNleja paNa joI. tyAra pachI keTalAMka varSa bAne sAruM rahyuM. teo zatruMjaya, zaMkhezvara, mahuDI, mAtara, jhaghaDiyA, kAvI vagere sthaLe keTalIka vAra jAtrA karI AvyAM. vaLI teo speziyala TreInamAM 45 divasanI zikharajInI yAtrA karI AvyAM, jemAM dilhI, AgrA tathA uttara, bihAra, madhyapradeza ane AMdhra sahita ghaNAM badhAM tIrthono samAveza thayo hato. tyAra pachI bAne 68 varSanI uMmare lakavAno humalo Avyo. tarata haoNspiTalamAM dAkhala karyA ane aThavADiyAmAM sArA thaIne ghare AvyAM. tyAra pachI ame bA-bApujIne vimAnamAM bhAvanagara laI jaI zatruMjayanI jAtrA karAvI AvyA. vimAnamAM besavAno emano pahelo anubhava hato. ethI emaNe khUba AnaMda anubhavyo. lakavAmAMthI bA sAjA thatAM ane haratAMpharatAM thayAM. keTalIka jAtrAo Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 vaMdanIya hRdayasparza paNa karI AvyAM. paNa pachI AMkhe motiyo Avyo, ane tapAsa karAvatAM DAyAbiTisa paNa nIkaLyo. eTale motiyAnuM oparezana karavAnI dAktaroe nA pADI. pariNAme bAne AMkhe jhAMkhapa vadhatI gaI. sAva najIka mANasa Ave tyAre oLakhAya. motiyAne lIdhe pachI to gharanI bahAra javA-AvavAnuM baMdha thayuM. bahena indirA rasoI uparAMta bAnI badhI cAkarI karatI. cAra bhAI ane eka bahenanAM lagna thatAM khetavADInI cAlInI rUmamAM have bA-bApujI sAthe be bhAI ane eka bahena rahyAM. have gujarAnanI ciMtA nahotI. badhA bhAIone tyAMthI rakama AvatI. have bAno hAtha chUTo rahyo. pitAjI nokarI choDI nivRtta thayA. bIjA be bhAInAM lagna thatAM bA-bApujI ane bahena indirA vAlakezvara moTA gharamAM rahevA AvyAM. cAlInI rUma pachI choDI dIdhI. daramiyAna pramodabhAIe paNa juduM ghara lIdhuM, indirAbahenanAM paNa lagna thayAM ane bharatabhAIe paNa moTuM ghara lIdhuM. jIvananA aMta sudhI bA-bApujI bharatabhAIne tyAM rahyAM. sitteranI uMmare dAMta gayA pachI bAne AMkhe motiyo pAkavA Avyo tyAre ame kahyuM, "bA, tame oNparezana karAvo to barAbara dekhAze. e divasomAM oNparezana e moTI vAta hatI. motiyAnA oNparezanamAM cAreka divasa haoNspiTalamAM rahevuM paDatuM. bAe kahyuM, "mAre oNparezana karAvavuM nathI. nahi dekhAya to mAre koIne paNa zuM kAma che? huM mAre zAMtithI rahevA mAguM chuM." pachI to bAne DAyAbiTisanI takalIpha cAlu thaI eTale DaoNkTare ja oNparezananI nA pADI. pariNAme bAne taddana jhAMkhuM dekhAtuM. sAva pAse koI Ave to aNasAra Ave. avAjathI ja badhAMne oLakhe. AMkhanA aMdhApA sAthe bAnI zArIrika azakti paNa vadhI gaI. teo Akho divasa palaMgamAM besatAM ke sUtAM. pitAzrI paNa Akho divasa bA pAse besatA ane navakAramaMtra, stavanAdi saMbhaLAvatA. bA amArA sauthI nAnAbhAI bharatabhAIne tyAM rahetAM. emaNe tathA emanAM patnI jayAbahene chellAM varSomAM bAne navaDAvavAmAM, khavaDAvavAmAM, zaucAdi kriyA karAvavAmAM ghaNI sArI sevAcAkarI karI hatI. ema karatAM poSa suda 7, vi. saM. 2021nA divase I.sa. 1975mAM Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 483 mArAM mAtuzrI sva. revAbA 75 varSanI vaye bAe madharAte hRdayarogano humalo thatAM zAntithI deha choDyo. eka uttama AtmAe jIvanalIlA saMkelI lIdhI. e vakhate tattvanA jANakAra pitAzrIe sArI svasthatA ane samatA dhAraNa karI hatI. ane amane paNa svastha rahevA kahyuM hatuM. bAnuM jIvana eTale sama-viSama saMjogothI sabhara dharmamaya samatAmaya jIvana. bAnI kUkhe amane janma maLyo e amArA jIvananI dhanyatA che. emanA puNyAtmAne koTi koTi vaMdana. Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa0 sAdhucarita sva. hiMmatabhAI beDAvAlA parama pUjaya paMnyAsajI mahArAja zrI bhadraMkaravijayajIe keTalAkane munidIkSA ApavA uparAMta je keTalAka gRhasthone dharmanA pAkA raMge raMgyA emAM svargastha zrI hiMmatalAla vanecaMdabhAI beDAvAlAnuM nAma prathama zreNImAM mUkI zakAya. jo aMtarAyAdi karmoe emane pratikULatA na karI hota to teo avazya dIkSA laIne saMyama ane cAritranA mArge vicaryA hota ! to paNa hiMmatabhAInuM sadbhAgya kevuM ke emanI tabiyata bagaDI ane aMtima kSaNe ardhabhAnamAM hatA tyAre emane hAthamAM ogho maLyo hato. Ama thavAnuM kAraNa e ke AkhI jiMdagI teo dIkSA eTale ke cAritra jhaMkhatA hatA. sva. hiMmatabhAI bAravratadhArI zrAvaka hatA.bAravrata paNa teo bahucusta rIte pALatA. AyaMbIla, ekAsaNA, jinapUjA, sAmAyika, pratikramaNa, pauSadha, dikpariNAma vagerenuM teo barAbara pAlana karatA. bAravratadhArI zrAvaka sAdhunI lagolaga kahevAya. paraMtu hiMmatabhAIto evA zrAvakathI paNa AgaLa vadhyA hatA. eka anubhavI bhAI pAse teo vakhatovakhata loca karAvatA. teo kAyama ughADA page cAlatA. tapazcaryAmAM AyaMbilanI vardhamAna tapanI oLI cAlatI hatI. teo 94mI oLasudhI pahoMcyA hatA. teo roja 500thI 1000logassano kAusagga UbhA UbhA karatA. emanI icchA dIkSA levAnI hatI, paNa kuTuMbanA sabhyo temane dIkSA levA detA nahotA. eTale dIkSA na levAya tyAM sudhI emaNe keTalIka vigaIno tyAga karyo hato. teo ghaNo samaya pa.pU.zrI paMnyAsajI mahArAja pAse rahetA ane emanA kALadharmapachI pa.pU. zrI kalyANapUrNasUri sAthe rahetA. teo sAdhu thaI zakyA nahotA, paNa ghaNo samaya teo sAdhuonI saMgatamAM rahetA ane bIjAne dIkSA levAnI preraNA karatA. hiMmatabhAI sAtheno mAro pahelo paricaya te siddhacakrapUjana nimitte. 1974mAM muMbaImAM amArA mitra zrI mahendrabhAI mahetA ane AzAbahenane copATInA derAsare siddhacakra pUjana bhaNAvavAnI bhAvanA thaI. e mATe eka bhAIe zrI hiMmatabhAInA nAmanI bhalAmaNa karI. ame emanI muMbaImAM Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhucarita sva. hiMmatabhAI beDAvAlA 495 dhanajI sTrITamAM AvelI caMdA khuzAlanI peDhImAM maLavA gayA. emaNe e vize jarUrI mAhitI ApI. pUjana mATe pote kazuM letA nathI e paNa kahyuM. pachI jarUrI sAmagrI ane bIjI sUcanAonuM lisTa ApyuM. pachI chelle kahyuM, "juo, pUjanamAM bhAga lenAra badhAe kevadevI banavAnuM che. e mATe tamane je mugaTa ApavAmAM Ave te mugaTa ane gaLAmAM hAra paheravAM ja paDaze. ane dhotiyuM, aMtarAsana paheravAM paDaze. pAyajAmo, paheraNa nahi cAle. A zarata maMjUra hoya to ja huM AvuM." ame emanI zarata maMjUra rAkhI ane temaNe derAsare AvIne sarasa pUjana bhaNAvyuM. zarUAtamAM hiMmatabhAI mugaTa ane hAra mATe bahu ja AgrahI hatA, paNa pachI jema samaya jato gayo tema Agraha chUTato gayo. himatabhAI roja savAre potAnuM aMgata siddhacakrapUjana sarasa bhaNAvatA. teo vAlakezvaramAM caMdanabALA eNpArTamenTamAM rahetA. vAlakezvaranA amArA bAbunA derAsare jeo pUjana bhaNAvavA icchatA hoya ane teone khAsa koI vidhikAra mATe Agrahanahoya to maeNnejara phona karIne hiMmatabhAInuM nakkI karAvI ApatA. A rIte varSothI aThavADiyAmAM ekAda vakhata hiMmatabhAI derAsaramAM pUjana bhaNAvavA AvatA. savAranA 12-39 muhUrta pUjana cAlu thAya. hiMmatabhAI savA bAra vAge derAsaramAM AvI badhI taiyArI nihALI letA, mAre roja savAre bAra vAge derAsare pUjA karavAno niyama hato. eTale hiMmatabhAI ghaNI vAra maLI jatA. hiMmatabhAI pUjananA viSayamAM varSonA anubhavI hatA. teo arihaMta paramAtmA, siddha paramAtmA vagerenuM svarUpa sarasa samajAvatA. e vize emanI anuprekSA gahana hatI. teo zloko madhurakaMThe gAtA. pUjanamAM teo tanmaya thaI jatA. teo zistanA AgrahI hatA. koIne vAto karavA ke ghoMghATa karavA detA nahi. ApaNAM pUjano dhArmika anuSThAnane badale sAmAjika meLAvaDA jevA banI gayA che te emane gamatuM nahi. pa.pU. zrI caMdrazekhara mahArAje navasArI pAse tapovana sthApanA karAvI tyAre enA vikAsamAM sva. hiMmatabhAIe sAruM yogadAna ApyuM hatuM. eka vakhata mAre hiMmatabhAIne rAjasthAnamAM luNAvAmAM maLavAnuM thayuM hatuM. vastutaH ame keTalAka mitro rAjasthAnanAM tIrthonI yAtrAe nIkaLyA hatA. tyAre amane bhAva thayo ke luNAvAmAM pa.pU.zrI paMnyAsajI mahArAjanuM cAturmAsa Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 vaMdanIya hRdayasparza che to tyAM jaI emane vaMdana karIe. ame luNAvAnA upAzrayamAM gayA tyAre khabara paDI ke paMnyAsajI mahArAjanI tabiyata barAbara nathI. teo sUtA che. tethI koIne maLavA devAmAM AvatA nathI. AthI ame nirAza thayA. te vakhate tyAM zrI hiMmatabhAI ane rAjakoTavALA zrI zazikAntabhAI hatA. ame emane kahyuM ke "ame jaIe chIe. mahArAjajIne amArI vaMdanA kahejo." eTale zrI hiMmatabhAIe aMdara jaI mahArAjajIne mArI vaMdanA kahI. to mahArAjazrIe amane aMdara bolAvyA. amane kahevAmAM AvyuM, pAMca-sAta miniTamAM UbhA thaI jajo, kAraNa ke mahArAjazrI vadhu besI zakatA nathI. hiMmatabhAI ane zazikAntabhAI paNa sAthe AvyA. mahArAjazrIne tAttvika vAto samajAvavAmAM eTalo badho utsAha Avyo ke dasa miniTane badale eka kalAka thaI gayo, jANe ke emanA peTanuM darda adazya thaI gayuM. pU. paMnyAsajI mahArAjanA kALadharma vakhate potAne mAthethI zirachatra gayuM ema lAgyuM ane tyArathI hiMmatabhAIne lAgyuM ane tyArathI emaNe enA pratIkarUpe TopI paheravAnuM choDI dIdhuM hatuM. eka vakhata ame keTalAka mitro rAjasthAnamAM rAtA mahAvIrajInI yAtrAe gayA hatA. A tIrtha thoDe dUra khUNAmAM AveluM che, eTale bahu ochA yAtrIo tyAre tyAM jatA hatA. ekAntanI daSTie A tIrtha sAruM che. ahIMnAM pratimAjI viziSTa rAtA raMganAM ane bhavya che ane atyaMta prAcIna che. parama pUjya paMnyAsajI mahArAja rAtA mahAvIrajImAM rahIne, tyAM bhoMyarAmAM bhagavAna mahAvIra svAmInAM bIjA moTA AchA rAtA raMganAM pratimAjI sAme nIrava ekAMtamAM besIne dhyAna dharatA. ame jyAre rAtA mahAvIrajI gayA tyAre amane hiMmatabhAI tyAM maLyA. vAta karatAM jANavA maLyuM ke teo potAnA eka mitra sAthe cAturmAsanI ArAdhanA karavA padhAryA hatA. AvaDA moTA tIrthamAM mAtra be ja jaNa hatA, paraMtu ArAdhanA mATe adbhuta ekAMta hatuM. bhoMyarAmAM besIne rAtanA paNa dhyAna dharI zakAya. hiMmatabhAI ane emanA mitra e rIte dhyAna dharatA. teo sAdhu jevuM jIvana jIvatA hatA. hiMmatabhAI svabhAve vinamra, saraLa ane mAtra dharmanI vAtomAM ja rasa dharAvanAra hatA. emaNe potAnA dharmamaya jIvanane sArthaka karyuM hatuM. AvA sAdhucarita satata AtmabhAvamAM rahenArA virala gRhastha mahAtmAne bhAvathI aMjali arpI chuM. mmm Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________