Atma Siddhi Shastra Vivechan Part 4

Author(s): Shrimad Rajchandra, Rakeshbhai Zaveri
Publisher: Shrimad Rajchandra Ashram

Page 147

‘શ્રી આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્ર' વિવેચન
ટૂંકમાં, જેમાં બીજાં
સ્વરૂપોનો ‘જ’કારના પ્રયોગથી અસ્વીકાર સૂચિત થાય છે તેને દુર્નય કહેવાય છે. જ્યાં બીજાં સ્વરૂપોનો સ્વીકાર પણ નથી અને અવગણના પણ નથી, માત્ર ગૌણતા છે તેને સુનય કહેવાય છે અને જ્યાં બીજાં તમામ સ્વરૂપોનો ‘પણ’ શબ્દના પ્રયોગથી સ્વીકાર સૂચિત થાય છે તેને પ્રમાણવાક્ય કહેવાય છે.
આ જ વાત અનેકાંતની પરિભાષામાં સમજવી હોય તો તે આ પ્રમાણે છે અનેકાંત (અનેક ધર્મ)
એકાંત (એક ધર્મ)
૧૧૪
મિથ્યા
(પ્રમાણાભાસ)
સમ્યક્ (પ્રમાણ)
(૧) સમ્યક્ અનેકાંત અને મિથ્યા અનેકાંત
વસ્તુમાં રહેલા અનેક ધર્મોનું નિરૂપણ કરવામાં જે તત્પર છે તે સમ્યક્ અનેકાંત છે. એક વસ્તુમાં રહેલ પરસ્પર વિરોધી શક્તિઓ પ્રકાશીને વસ્તુને સિદ્ધ કરે તે સમ્યક્ અનેકાંત છે. સમ્યક્ અનેકાંતથી વસ્તુનું જે સ્વરૂપ નિશ્ચિત છે, તેનાથી વિપરીત વસ્તુસ્વરૂપની કલ્પના કરવી, તેમાં જે સ્વભાવ ન હોય તેની કલ્પના કરવી તે મિથ્યા અનેકાંત છે. સમ્યક્ અનેકાંત તે પ્રમાણ છે અને મિથ્યા અનેકાંત તે પ્રમાણાભાસ છે. દૃષ્ટાંત (૧) આત્મામાં નિત્ય-અનિત્ય, શુદ્ધ-અશુદ્ધ વગેરે ધર્મયુગલ દર્શાવાય છે. તે યુગલનો પ્રત્યેક ધર્મ આત્મામાં વિદ્યમાન હોય છે, તેથી તેનો સ્યાદ્વાદ થઈ શકે છે; પરંતુ કોઈ પણ યુગલનો કોઈ એક ધર્મ આત્મામાં ન હોય તો તે યુગલનો સ્યાદ્વાદ મિથ્યા છે. જેમ કે આત્મા ચેતન પણ છે અને જડ પણ છે.' આ પ્રકારનો સ્યાદ્વાદ મિથ્યા છે, કારણ કે યુગલના બન્ને ધર્મો આત્મામાં વિદ્યમાન હોય તો જ તેનો સ્યાદ્વાદ થઈ શકે. ‘આત્મા ચેતન પણ છે અને જડ પણ છે.' આત્મામાં ચૈતન્યધર્મ સ્યાદ્વાદ થઈ જ શકે નહીં. તેને આ પરંતુ જડ નથી.' એમ અસ્તિ-નાસ્તિરૂપે
તો છે, પણ જડત્વધર્મ નથી, તેથી તેનો રીતે ઘટાવી શકાય કે ‘આત્મા ચેતન તો છે, ઘટાવી શકાય.
સમ્યક્
(નય)
મિથ્યા
(નયાભાસ)
દૃષ્ટાંત (૨) ‘આ વ્યક્તિ કાકા પણ છે અને મામા પણ છે', તે સમ્યક્ અનેકાંત છે. એ જ વ્યક્તિ માટે એમ કહેવું કે આ કાકા પણ છે અને કાકી પણ છે' તે મિથ્યા અનેકાંત છે.
૧- જુઓ : આચાર્યશ્રી ઉમાસ્વાતિજીપ્રણીત, ‘શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર'ની આચાર્યશ્રી અકલંકદેવકૃત ટીકા, ‘તત્ત્વાર્થવાર્તિકમ્', અધ્યાય ૧, સૂત્ર ૬-૭ 'अनेकान्तोऽपि द्विविधः - सम्यगनेकान्तो मिथ्यानेकान्त इति । '