Book Title: Atma Siddhi Shastra Vivechan Part 4
Author(s): Shrimad Rajchandra, Rakeshbhai Zaveri
Publisher: Shrimad Rajchandra Ashram
View full book text
________________
ષડ્દર્શનપરિચય વૈશેષિક દર્શન
૫૯૧
કર્મ એટલે ગતિ અથવા ક્રિયા. ગુણ એ દ્રવ્યનું નિષ્ક્રિય સ્વરૂપ છે, જ્યારે કર્મ એ દ્રવ્યનું સક્રિય સ્વરૂપ છે. કર્મ પાંચ પ્રકારનાં છે ૧) ઊંચે ફેંકવું, ૨) નીચે ફેંકવું, ૩) સંકોચવું, ૪) વિસ્તારવું અને ૫) ગતિ આપવી.
દેવદત્ત, રામલાલ, શ્યામ આદિ જુદી જુદી વ્યક્તિઓમાં એક ‘સામાન્ય’ તત્ત્વ છે, જેના કારણે એ બધાને ‘મનુષ્ય' કહેવામાં આવે છે. આથી ઊલટું, દ્રવ્યો કે પદાર્થો વચ્ચેનું મૂળભૂત અંતર ‘વિશેષ'ના કારણે છે. નવેનવ સનાતન દ્રવ્યોનો પોતપોતાનો જે એક વિશિષ્ટ ગુણ છે, તેને વિશેષ કહે છે.
-
સમવાય એટલે નિત્ય સંબંધ, જેમાં એક સંબંધીનો નાશ થતાં બીજો પણ નાશ પામે છે. દા.ત. પુષ્પનો તેનાં રંગ અને સુગંધ સાથેનો સંબંધ.
રાત્રે આકાશ તરફ જોતાં સૂર્યના અભાવની પ્રતીતિ થાય છે, એટલે વૈશેષિકો અભાવને પણ એક પદાર્થ માને છે. અભાવ એટલે એક વસ્તુનું બીજી વસ્તુમાં ન હોવું, દા.ત. અગ્નિમાં શીતળતાનો અભાવ.
(૧) આત્મા વિષે વિચાર
વૈશેષિક દર્શન જીવતત્ત્વને ફૂટસ્થ નિત્ય માને છે, એટલે કે તેમાં સીધી રીતે કોઈ કર્તૃત્વ કે ભોક્તૃત્વ ઘટાવી ન શકાય. તેથી તે તેવું કર્તૃત્વ-ભોક્તત્વ ગુણોના ઉત્પાદ-વિનાશના આધારે ઘટાવે છે. તે કહે છે કે જ્ઞાનાદિ આત્માના ગુણો છે. તે નિત્ય નહીં પણ આગંતુક ગુણ (accidental attribute) છે. આત્મા અને જડ તત્ત્વમાં ભેદ માત્ર એટલો જ છે કે આત્મામાં જ્ઞાન ઉત્પન્ન થવાની શક્યતા છે, જ્યારે જડમાં શક્યતા નથી. શરીર સાથેનો સંપર્ક છૂટી ગયા પછી આત્માને વિષયજ્ઞાન રહેતું નથી. વૈશેષિક દર્શન અનુસાર મોક્ષાવસ્થામાં આત્મા સુખ, દુ:ખ આદિ બધા અનુભવથી રહિત બની જાય છે. જ્યારે જ્ઞાન, ઇચ્છા, પ્રયત્ન આદિ ગુણો હોય છે ત્યારે જીવ કર્તા અને ભોક્તા છે, પણ એ ગુણોનો સર્વથા અભાવ થાય ત્યારે મુક્ત દશામાં કોઈ સાક્ષાત્ કર્તૃત્વ-ભોતૃત્વ રહેતું નથી.
વૈશેષિક દર્શનના મત અનુસાર સંસારી આત્માના નવ વિશેષ ગુણો છે, તે આ પ્રમાણે ૧) બુદ્ધિ, ૨) સુખ, ૩) દુ:ખ, ૪) ઇચ્છા, ૫) દ્વેષ, ૬) પ્રયત્ન, ૭) ધર્મ, ૮) અધર્મ અને ૯) સંસ્કાર, સંખ્યા, પરિમાણ, પૃથ, સંયોગ અને વિભાગ એ પાંચ ગુણો બીજા દ્રવ્યો સાથે સમાન હોઈ શકે છે. આત્માના આ નવ વિશેષ ધર્મોનું પૃથક્કરણ કરીએ તો તેની ત્રણ કોટિ પડે છે
(i) ભોક્તત્વમાં સુખ અને દુ:ખ (feeling) (ii) કર્તૃત્વમાં ઇચ્છા, દ્વેષ અને પ્રયત્ન (willing)
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
