Book Title: Agam 15 Upang 04 Pragnapana Sutra Part 05 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
View full book text
________________
प्रबोधिनी टीका पद २२ सू. ४ कर्मबन्धहेतु क्रियाविशेषनिरूपणम्
fasta तेजस्का का वायुकायिकवनस्पतिकायिकद्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्यात् पृथिवीकायिकादीनपेक्ष्य यथा जीवात् जीवमपेक्ष्य प्रतिपादितस्तथा कदाचित् त्रिक्रियः कदाचित् चतुष्क्रियः, कदाचित् पञ्च क्रियः कदाचिद् अक्रियो जीवः प्रतिपादनीयः, तथा च देवनारका पेक्षया चतुष्क्रिय एव प्रतिपत्तव्यः न तु पश्चक्रियः, देवनैरयिकाणां जीविताद् व्यपरोपणव्यापारासंभवात्, तथा चोक्तम् 'अनपवर्त्त्यायुषो नारक देवाः' इति, तदति रिक्तान् संख्येयवर्षायुषोऽपेक्ष्य तु पञ्चक्रियोऽपि अवगन्तव्यः तेषामपवर्त्यायुष्कतया जीविताद्व्यपरोपणस्यापि संभवात्, अतएव नैरयिकवदेव असुर कुमारादयो भवनपतयः पूर्वं प्रतिपादिता एवमग्रेऽप्याह - ' वाणमंतरजोइसियवेमाणियाओ जहा नेरइयाओ' वानव्यन्तर ज्योतिष्क वैमानिकात् वानव्यन्तरादिदेवत्रयमपेक्ष्य यथा नैरयिकात्-नैरयिकमपेक्ष्य पूर्व चतु
५३
,
पृथ्वीकायिक से अपकायिक से, तेजस्कायिक से, वायुकायिक से, वनस्पतिकायिक से, द्वीन्द्रिय से त्रीन्द्रिय से चतुरिन्द्रिय से पंचेन्द्रिय तिर्यंच से, और मनुष्यसे, अर्थात् इन पृथ्वीकायिक- आदि की अपेक्षा से समुच्चयजीव संबंधी वक्तव्यता के अनुसार कदाचित् तीन क्रियावाला, कदाचित् चार क्रियावाला, कदाचित् पांच क्रियावाला और कदाचित् अक्रिय होता है, ऐसा प्रतिपादन करना चाहिए ।
मगर देव और नारक जीव की अपेक्षा चार क्रियावाला ही समझना चाहिए, पांच क्रियावाला नहीं कहना चाहिए, क्यों कि देवों और नारकों को जीवन से व्युपरत नहीं किया जा सकता । कहा भी है नारकों और देवों का आयुष्य अपवर्तन होने योग्य नहीं होता है- अर्थात् अकालमें उनकी मृत्यु कभी नहीं हो सकती । देवों और नारकोंके अतिरिक्त संख्यात वर्षकी आयुवालोंकी अपेक्षा से जीव पांच क्रियावाला भी हो सकता है, क्योंकि वे अपवर्तनीय आयुष्यवाले होते है । अतएव उनके जीवका व्यपरोपण हो सकता है । वानव्यत्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक इन तीन देवों की अपेक्षासे, उसी प्रकार समझलेना चाहिए। जैसे
पृथ्वी अयिस्थी, अयायिथी, ते सहायिथी, वायुअयिथी, वनस्पतिठायिस्थी. દ્વીન્દ્રિયથી, ત્રીન્દ્રિયથી, ચતુરિન્દ્રિયથી પ ંચેન્દ્રિય તિય ચથી અને મનુષ્યથી અર્થાત્ આ પૃથ્વીકાયિક આદિની અપેક્ષાથી સમુચ્ચય જીવ સમ્બન્ધી વક્તવ્યતાના અનુસાર કદાચિત ત્રણ ક્રિયાવાળા, કદાચિત્ ચાર ક્રિયાવાળા કદાચિત્ પાંચ ક્રિયાવાળા અને કદાચિત્ અક્રિય થાય છે. એવું પ્રતિપાદન કરવું જોઇએ.
પણ દેવ અને નારક જીવની અપેક્ષાએ ચાર ક્રિયાવાળા જ સમજવા જોઇએ, પાંચ ક્રિયાવાળા ન કહેવા જોઇએ, કેમકે દેવા અને નારકોને જીવનથી વ્યુપરત નથી કરી શકાતા. કહ્યું પણ છે—નારકો અને દેવાંનું આયુષ્ય અપવત ન થવાયેગ્ય નથી હોતાં અર્થાત્ અકાળમાં તેમના મૃત્યુ નથી થઇ શકતાં. દેશ અને નારકાના અતિરિક્ત સખ્યાત વર્ષની આયુવાળાની અપેક્ષાએ જીવ પાંચ ક્રિયાવાળા પણ થઈ શકે છે. કેમકે તેઓ અપર્યંતનીય આયુવાળા હાય છે. તેથીજ તેઓના જીવનનુ વ્યપરાપણ થઇ શકે છે.
શ્રી પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર : ૫
