Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ maryAdA ziSyottama jJAnadivAkara AcArya zrI 108 bharatasAgarajI mahAgaja kI . 52vIM janmajayantI ke upalakSa meM paJcastotra saMgraha [mUla pATha, saMskRta TokA, purAtana-nRtana hindI padyAnuvAda anvayArtha bhASA sahita] * bhaktAmara stotra * kalyANamandira stotra * viSApahAra stotra * jimacaturvizati stotra * ekIbhAva stotra anuvAdakartA DaoN0 ( paM0) pannAlAlajI sAhityAcArya * akalaMka stotra * sarasvatI stotra anuvAdikA AryikA syAdvAdamatI mAtAjI arthasahayoga zrI pArasapalI manojakumAra jaina, silvara evaM zrI gaurIlAla sohanalAlajI gaMgavAla, khArupeTiyA ( AsApa / bhAratavarSIya anekAnta vidvat pariSad
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra ke racayitA mAnatuMga- AcArya mAlavA prAnta ke ujjaina nagara meM rAjA bhoja rAjya karate the| rAjA guNagrAhI aura vidyApremI the| saMskRta vidyA se to unakI gAr3ha ruci thI / unake rAjya meM sabhI loka vyavahAra saMskRta bhASA meM hI calatA thaa| unakI rAjya sabhA meM bar3e-bar3e saMskRta vidvAn the / unameM kAlidAsa, vararunni Adi prasiddha the / eka dina nagara zreSThI sudatta apane putra manohara ko lekara rAjya sabhA meM phuNce| rAjA ne seThajI se pUchA-- seThajI ! ApakA yaha honahAra bAlaka kyA par3hatA hai ? seTha jI ne kahA- rAjA jI ! abhI isane adhyayana prArambha hI kiyA hai / dhanaJjaya nAmamAlA ke kevala zloka hI isane kaMThastha kiye haiM / rAjA ne kahA- seThajI ! isa grantha kA nAma maiMne pahale kabhI nahIM sunA ! isake racayitA kauna haiM ? seThajI ne kahA- mahArAja ! syAdvAdavidyApAragaMta mahAkavi dhanaJjaya kI kRpA kA yaha prasAda hai jinheM pAkara ApakI yaha nagarI dhanya huI hai| rAjA ne kahA- -aise vidvAn ke Apane mujhe abhI taka darzana bhI nahIM kraaye| mujhe eka bAra unake darzana karanA hI haiM / rAjA aura seThajI ke madhya ho rahe vArtAlApa ko kAlidAsa suna rahe the| unheM jainiyoM se svAbhAvika dveSa thA ataH bIca meM hI bola uThemahArAja ! vaizya mahAjana bhI saMskRta vidyA meM pAraMgata ho sakate haiM ? kAlidAsa kA dveSa ubala par3A / parantu guNajJa rAjA para usakA koI prabhAva na par3A / rAjA ne dhanaJjaya jI ko bulavAyA, ve padhAra bhI gaye / - rAjya sabhA meM pahu~cate hI dhanaJjayajI ne AzIrvAdAtmaka sundara zloka sunAyA jise sunakara rAjA va sabhAjana bahuta Anandita hue / rAjA ne unheM vizeSa mAna-sammAna se baiThAyA aura Apasa meM kuzala kSema pUchA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anantara rAjA ne kahA- ApakI vidvattA loka meM prasiddha hai: parantu hameM abhI taka ApakA darzana nahIM milA / dhanaJjayajI ne kahA- kRpAnAtha ! pRthvIpati ! Apa jaise puNyAtmA puruSa kA darzana binA puNya ke kaise mila sakatA hai ? Aja merA bhAgya hai jo sAkSAt darzana kara merA manoratha saphala huA haiM I rAjA - Apa itane bar3e vidvAn haiM phira itanA choTA "nAmamAlA' grantha Apako nahIM zAbhatA / Apane avazya kisI bar3e grantha ko racanA kI hai athavA karanA prArambha kiyA hogA / dveSI kAlidAsa dhanaJjaya kI itanI prazaMsA sahana nahIM kara skaa| usane zIghra hI kahA - mahArAja ! nAmamAlA hama logoM kI hai| isakA yathArtha nAma "nAmamaMjarI" hai / brAhmaNa hI isake racayitA haiM, vaNikoM meM itanI buddhi kahA~ ? dhanaJjaya se rahA nahIM gayA-- unhoMne kahA - mahArAja ! yaha kRti maiMne bAlakoM ke paThanArtha racI haiN| ho sakatA hai ina logoM ne merA nAma lopa karake apanA nAma rakha liyA ho aura nAmamaMjarI banA lI ho / vidyAvizArada rAjA ne grantha ma~gavAyA aura svayaM parIkSA kii| anya vidvanmaNDalI se samarthana pAkara kAlidAsa se kahA ki tumane yaha bar3A anartha kiyA hai| dUsaroM kI kRti ko chipAkara apanI kRti prasiddha karanA corI nahIM to kyA hai ? kAlidAsa bigar3a gyaa| vaha bolA - ye dhanaJjaya abhI kala to usa mAnatuMga ke pAsa par3hatA thA jisameM jJAna kI gaMdha bhI nahIM hai, Aja yaha itanA vidvAn kaise ho gayA jo grantha racane lgaa| usa mAnatuMga ko hI bulAiye / usase zAstrArtha karavA ke dekha lIjiye. inake pANDitya kI parIkSA ho jAyegI / dhanaJjaya ko bhI guru ke prati kahe gaye anAdarapUrNa vacana sahana nahIM hue| ve kupita hokara bole- aisA kauna vidvAn hai jo mere guru para AkSepa karatA haiN| pahale mere sAmane Ave pIche guruvara kA nAma lenA / kAlidAsa ko apane jJAna kA abhimAna thaa| usane dhanaJjaya se zAstrArtha cher3a diyA / dhanaJjaya se zAstrArtha meM niruttara ho kAlidAsa khisiyA gaye aura rAjA meM bole- maiM inake guru se zAstrArtha karU~gA / yadyapi rAjA dhanaJjaya ke pakSa kI prabalatA jAnate the para kAlidAsa ke
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMtoSa ke lie zAstrArtha kA kautuka dekhane ke lie unhoMne mAnatuMgajI ke nikaTa apane dUta bheje / dUtoM ne munirAja se kahA- bhagavan ! mAlavAdhIza bhoja rAjA ne ApakI khyAti suna darzanoM kI abhilASA se Apako rAjadarabAra meM bulAyA hai so kRpA kara caliye / / munirAja ne kahA-digambara sAdhu ko rAjadvAra se kyA prayojana hai ? hama sAdhuoM ko rAjA se kucha sambandha nahIM ataH hama unake pAsa nahIM jA sakate / dUta hatAza ho lauTa AyA / rAjA ne dUta ke vacana suna punaH unheM lAna ko bhejA / isa prakAra cAra bAra dUta khAlI hAtha lauTe to kAlidAsa ne rAjA ko ukasa diyA / rAjA ne kupita ho dhUtoM kI AjJA de dI ki jisa bhI taraha ho unheM pakar3akara le aao| parezAna sevaka to yaha cAhate hI the / ve tatkAla sAdhurAja ko pakar3a lAye aura rAjya sabhA meM khar3A kara diyA / sAdhurAjajI ne upasarga samajhakara mauna dhAraNa kiyA aura sAmya bhAva kA Alambana liyA / rAjA ne bahuta cAhA ki ye kucha boleM kintu dhIravIra gaMbhIra digambara santa sumeruvat aTala rahe / unake mu~ha se eka akSara bhI nahIM nikalA / taba kAlidAsa va anya dveSI brAhmaNa bole-rAjan ! hamane kahA thA yaha mahAmUrkha hai. ApakI sabhA ko dekhakara yaha itanA bhayabhIta ho cukA hai ki isake mu~ha se eka zabda bhI nahIM nikala rahA hai / gurubhaktoM ne isa samaya sAdhurAja se bahuta prArthanA ki- "gurudeva Apa manta haiM, isa samaya thor3A dharmopadeza dIjiye. rAjA vidyA vilAsI hai upadeza sunakara santuSTa hogA / parantu ve dhIra-vIra aDola akampa ho rahe / krodhita hokara rAjA ne unheM hathakar3I aura ber3I DalavAkara ar3atAlIsa koThariyoM ke bhItara eka bandIgRha meM kaida karavA diyA aura majabUta tAle lagavAkara paharedAra baiThA diye| munizrI tIna dinoM taka bandIgRha meM rahe | cauthe dina AdinAtha stotra kI racanA kI jo ki yantra-mantra se garbhita hai / jyoM hI svAmI ne eka bAra pATha par3hA tyoM hI hathakar3I, ber3I aura saba tAle TUTa gaye aura khaTa-khaTa daravAje khula gye| svAmI bAhara nikalakara cabUtare para A virAje / becAre paharedAroM ko bar3I cintA huI / unhoMne munizrI ko punaH kaida kara diyA /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ parantu kucha hI kSaNoM meM pUrvavat munizrI kI sthiti huI, sevakoM ne punaH kaida kara diyA, para isa bAra bhI munizrI bAhara A virAje / parezAna ho sevakoM ne rAjA se saba vRttAnta kaha sunAyA / yaha sunakara rAjA ko bar3A Azcarya huA parantu rAjA ne bhI yaha soca kara ki zAyada sevakoM ke pramATa se yaha huA hai, sevakoM ko puna: kaida karane kI AjJA de dI / aura kahA acchI taraha nigarAnI rakho yaha saba tuma logoM ke pramAda se huA hai / sevakoM ne rAjAjJA se puna: unheM kaida kara diyA; parantu phira vahI pUrvavat sthiti banI / sakalavratI munirAja isa samaya to sIdhe bAhara nikalakara rAjasabhA meM jA phuNce| tapasvI munirAja ke divya zarIra kI prabhA ke prabhAva se rAjA kA hRdaya kA~pa gayA / unhoMne kAlidAsa ko bulAkara kahA-kavirAja ! merA Asana aba kampita ho rahA hai / maiM aba isa siMhAsana para eka kSaNa bhara bhI nahIM Thahara sakatA / kAlidAsa ko kAlIdevI kA iSTa thA / ataH usane kAlI devI kA smaraNa kiyA / vaha turanta pragaTa ho giiN| isI samaya munirAja ke samIpa cakrezvarI devI ne A unake darzana kiye / cakrezvarI kA rUpa saumya aura kAlikA kA vikarAla caNDI rUpa dekhakara rAjya sabhA cakita ho gii| cakrezvarI ne phaTakAra kara kAlikA se kahA ki kAlike ! tUne yaha kyA ThAnI hai, kyA tU munizrI para upasarga karanA cAhatI hai ? yadi aisA hai to tU hI dekha lenA ki maiM bhI terI kyA dazA kara sakU~gI / kAlikA cakrezvarI ke vacana sunate hI kA~pa uThI aura nAnA prakAra ke madhura vacanoM se unakI stuti karane lagI / cakrezvarI ne kAlikA ko bahuta upadeza diyA aura antardhAna ho giiN.| pazcAt kAlikA ne munizrI se kSamA prArthanA kI aura vaha bhI antardhAna ho gyiiN| rAjA bhoja va kAlidAsa ne muni kA pratApa dekhakara kSamA mAMgI aura nAnA prakAra se stuti kI / rAjAbhoja ne munirAja se zrAvaka ke vrata liye aura apane rAjya meM jainadharma kA khUba pracAra kiyaa| jainadharma kI jaya ho !
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vRSabhAya namaH zrImAnatuGgAcAryaviracitam bhaktAmara stotram ( zrIAdinAthastotram ) ( vasantatilakA chanda ) bhaktAmarapraNatamaulimaNiprabhANA mudyotaka dalitapApatamovitAnam ! samyak praNamya jinapAdayugaM yugAdA vAlambanaM bhavajale patatAM janAnAm / / 1 / / yaH saMstutaH sakalAvAGmayatattvabodhA dudbhUtabuddhipaTubhiH suralokanAthaiH / stotrairjagatritayacittaharairudvAraiH, stoSye kilAhamapi taM prathamaM jinendram / / 2 / / (yugmaM ) kavivara paM0 giradhara zarmA navaratna-kRta hindI-padyAnuvAda haiM bhakta-deva-nata mauli-maNi prabhAke, udyota-kAraka, vinAzaka pApake haiN| AdhAra jo bhava- payodhi par3e janoMke, acchI tarA nama unhIM prabhuke padoMke / / 1 / / 1. dvAbhyAM yugmamiti proktaM tribhiH zlokairvizeSakam / kalApakaM caturbhiH syAnadhvaM kulakaM smRtam / / jahA~ do zlAkoM meM kriyA kA anvaya hA use yugma, tIna meM ho usa vizeSaka cAra : ho use kalApa aura pA~ca, chaha Adi meM hI use kulaka kahate haiM /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 : paMcastotra zrI AdinAtha vibhukI stuti maiM karUMgA, kI devalokapatine stuti hai jinhoNkii| atyanta sundara jagattraya-cittahArI sustotrase sakala zAstra rahasya pAke / / 2 / / zrI candrakIrtikRta saMskRta TIkA prAripsitavighnAnivRttaye sveSTadevatAnamaskAralakSaNaM kRtaM maMgalaM stavanarUpa granthe nibaghnannAhaTIkA-bhaktAmareti 1 kileti saMbhAvanAyAM / ahamapi mAnatuMgAcAryaH / taM prathamaM jinendram zrIvRSabhadevaM / stoSye stavanaM kariSyAmItyarthaH / TuJ stutAvityasya dhAtoH pryogH| kiM kRtvA ? jinapAdayugamarhaccaraNadvandvam samyagyathoktaprakAreNa natvA / jinapAdayoH yugaM jinapAdayugam / kathaMbhUtaM jinapAdayugam bhaktAmarapraNatamaulimaNiprabhANAM udyotakaM / bhaktAzca te marAH zatena devAsteSAM maNayasteSAM praNatA namrIbhUtA ye maulayaH kirITAsteSAM maNayasteSAM prabhA kAntayastAsAm / udyotayatIti udyotakam / punaH kathaMbhUtam dalitapApatamovitAnam / dalitaM pApanyeva tamAMsi teSAM vitAnaM yena tat / punaH kathaMbhUtam ? yugaadaavetdvsrpinniikaale| bhavajale-saMsAra-sAgare, patatAM-nimajjatAM, janAnAM-lokAnAM, AlambanaMhastAvalambanamityarthaH / taM kam ? ya; bhagavAn suralokanAthaiH / zatendrAdibhiH stotraiH stavanaiH saMstutaH / kathaMbhUtaiH suralokanAthaiH / sakalavAGmayatattvabodhAt sakalaM-samastaM yadvAGmayaM tasya tattvabodho-yathArthajJAnaM tasmAt / udbhUtabuddhipaTubhiH udbhUtAH samutpannA yA buddhayo manISAstAbhiH paTavo vAcAlAstaiH / kathaMbhUtaiH stotraH jagatritayacittaharaiH / jagatAM tritayaM tasya cittAni manAMsi harantIti tAni taiH / punarudAraigaMbhIrairityarthaH / / 1-2 // ( yugmaM ) sAhityAcArya paM0 pannAlAlajI kRta anvayArtha, bhAvArtha / ___anvayArtha ( bhaktamarapraNatamaulimaNiprabhANAm ) bhakta devoM ke jhuke hue mukuTa sambandhI ratnoM kI kAnti ke ( udyotakam) prakAzaka ( dalitapApatamovitAnam) pAparUpI andhakAra ke
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 3 vistAra ko naSTa karane vAle aura (yugAdau ) yuga ke prArambha meM ( bhavajale ) saMsAra rUpa jala meM (patatAm ) girate hue (janAnAm ) prANiyoM ke ( Alambanam ) Alambana - sahAre ( jinapAdayugam ) jinendra bhagavAn ke donoM caraNoM ko (samyak ) acchI taraha se ( praNamya ) praNAma karake ( yaH ) jo (sakalavAGmayatattvabodhAt ) samasta dvAdazAMga ke jJAna se ( udbhUtabuddhipaTubhiH ) utpanna huI buddhi ke dvArA catura (suralokanAthaiH ) indroM ke dvArA (jagattritayacisahara: ) tInoM lokoM ke prANiyoM ke citta ko harane vAle aura ( udAraiH ) utkRSTa ( stotraiH ) stotroM se (saMstutaH ) stuta kiye gaye the (tam ) una (prathamam ) pahale (jinendram ) jinendra RSabhanAtha kI ( aham api ) maiM bhI (kila ) nizcaya se ( stoSye) stuti karU~gA / bhAvArtha- devoM ke dvArA pUjita, pApa-samUha ko naSTa karane vAle aura hita kA upadeza dekara prANiyoM ko saMsAra - samudra se nikAlane vAle jinendra bhagavAn ke caraNoM ko namaskAra kara maiM bhI una bhagavAn RSabhanAtha kI stuti karUMgA, jinakI stuti svarga ke indroM ne manohara stotroM ke dvArA kI thI / / 1-2 / / buddhyA vinApi vibudhArcitapAdapITha stotuM samudyatamatirvigatatrayo'ham / bAlaM vihAya jalasaMsthitamindubimba manyaH ka icchati janaH sahasA grahItum / / 3 / / hU~ buddhihIna phira bhI budha - pUjyapAda, taiyAra hU~ stavanako nirlajja hoke / hai aura kauna jagameM taja bAlakoM jo, lenA cahe salila-saMsthita candra-bimba // 3 // TIkA -- he vibudhArcitapAdapITha ! ahaM mAnatuMgaH kaviH / buddhyA vinApi matihIno'pi / tvAM bhagavantam / stotuM samudyatamamitavaMrte : vibudhaizcaturNikAyA'maraiH arcitaM pUjitaM pAdayoH pIThaM siMhAsanaM yasya sa
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 paMcastotra : tasyAmaMtraNaM / samudyatA matiryasya saH / kathaMbhUto'haM vigatA trapA lajjA yasya saH / bAlaM viSya iti kiM parityasyAnya ko matimAnpumAn / 'jalasaMsthita jale pratibimbI bhUtamindubimbaM candramaNDalaM / sahasA rabhamA / grahItumupAdAtum icchati vAJchet na ko'pItyarthaH // 3 // anvayArtha -- ( vibudhArcitapAdapITha ! ) devoM ke dvArA pUjita hai pAdapITha - paira rakhane kI caukI jinakI aise he jinendra ! (vigatapa: ) lajjA-rahita ( aham ) maiM (buddhyA vinA api ) buddhi ke binA bhI ( stotum ) stuti karane ke liye ( samudyatamatiH 'bhavAmi' ) tatpara ho rahA hU~, so ThIka hI haiM kyoMki ( bAlam ) bAlaka - pUrkha ko (vihAya ) chor3akara (anya ) dUsarA (kaH janaH ) kauna manuSya (jalasaMsthitam ) jala meM pratibimbita ( indubimbam ) candramaNDala ko (sahasA ) binA vicAre ( grahItum ) pakar3ane kI ( icchati ) icchA karatA hai ? arthAt koI bhI nahIM / bhAvArtha- he jinendra ! jisa taraha lajjA rahita bAlaka jala meM pratibimbita candramA ko pakar3anA cAhatA hai, usI taraha lajjA rahita maiM buddhi ke binA bhI ApakI stuti karanA cAhatA hU~ / / 3 / / vaktuM guNAn guNasamudra ! zazAGkakAntAn kaste kSamaH suragurupratimo'pi buddhyA / kalpAntakAlapavanaroddhatanakracakraM C ko vA tarItumalamambunidhiM bhujAbhyAm / / 4 / / hove bRhaspati samAna subuddhi to bhI, hai kauna jo gina sake tava sadguNoM ko / kalpAnta-vAyuvaza sindhu alaMghya jo hai, hai kauna jo tira sake usako bhujA se || 4 | TIkA - bho guNasamudra ! kaH pumAn / te tava / guNAn vaktum yathArthatayA pratipAdayitum / kSamaH samartho'sti / kathaMbhUtaH san ? buddhadhA kRtvA suragurupratimo'pi san suraguruNA vRhaspatinA pratimIyate'sau /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 5 kathaMbhUtAn guNAn ? zazAMkakAntAn zazAMka: zaraccandrastadvatkAntAnmanAjJAn athavA ujjvalAn / svasyAzakyatAM dRSTAntena draDhayati / vA iti pakSAntare / kaH pumAn bhujAbhyAmambunidhi tarItumalaM samartho bhavati / na ko'pItyarthaH / kathaMbhUtamambunidhi kalpAntakAlasya pralayakAlasya ye pavanA vAyavastaruddhatA prakaTIbhUtA ye nakrA: pAThInA matsyAdayo jIvAsteSAM samUhA yasmin sa tam / / 4 / / / anvayArtha- ( guNasamudra ! ) he guNoM ke samudra ! ( bRddhayA ) buddhi ke dvArA ( suragurupratimaH api) bRhaspati ke sadRza bhI (kaH) kauna puruSa (te) Apake (zazAGkakAntAn ) candramA ke samAna sundara (guNAn ) guNoM ko ( vaktupa) kahane ke liye ( kSamaH ) samartha hai ? arthAt koI nahIM / (vA) athavA ( kalpAntakAlapavanodatanakracakram ) pralayakAla kI vAyu ke dvArA pracaNDa hai magara-macchoM kA samUha jisameM aise ( ambunidhim ) samudra ko (bhujAbhyAm ) bhujAoM ke dvArA ( tarItum ) tairane ke liye ( kaH alam) kauna samartha hai ? arthAt koI nhiiN| __ bhAvArtha he nAtha ! jisa taraha pralayakAla kI tIkSNa vAyu se laharAte aura hiMsaka jala-jantuoM se bhare hue samudra ko koI bhujAoM se nahIM taira sakatA, usI taraha koI manuSya atyanta buddhimAn hone para bhI Apake nirmala guNoM kA varNana nahIM kara sakatA / / 4 / / so'haM tathApi tava bhaktivazAnmunIza ! kartuM stavaM vigatazaktirapi pravRttaH / prItyAtmavIryamavicArya mRgo mRgendram nAbhyeti kiM nijazizoH paripAlanArtham / / 5 / / hU~ zaktihIna phira bhI karane lagA hU~, tero prabho, stuti huA vaza bhakti ke maiM / kyA moha ke vaza huA zizu ko bacAne, hai sAmanA na karatA mRga siMha kA bhI / / 5 / /
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 : paMcastotra TIkA--he munIzvara, bho yogIzvara ! so'haM mAnatuMgAcAryaH / tathApi tathAvidhaH san / tava paramezvarasya / bhaktivazAt bhaktyA lIna: san / vigatazaktirapi stavaM kartumudyata pravRttaH / vigatA zaktirasya / svasya dhASTaryatAM dRSTAntena draDhayati / mRgo hariNaH / prItyA snehena / AtmavIrya svaparAkramamavicArya / nijazizoH svasantAnasya / paripAlanArtha rakSArtha / mRgendra siMha / kinnAbhyeti, kinna sammukhIbhavati? api tu sammukhIbhavatItyartha: / / 5 / / ___anvayArtha--(munIza ) he muniyoM ke Iza !(tathApi ) to bhI (saH aham) maiM-alpajJa (vigatazaktiH api san } zakti rahita hotA huA bhI ( bhaktivazAt ) bhakti ke vaza se (taSa) ApakI (stavam ) stuti ( kartum ) karane ke liye ( pravRttaH ) taiyAra huA hU~, (mRgaH ) hariNa ( AtmavIryam avicArya ) apanI zakti kA vicAra na kara kevala ( prItyA ) prema ke dvArA ( nijazizoH / apane bacce kI ( paripAlanArtham) rakSA ke lie (kim ) kyA ( mRgendram na abhyeti ) siMha ke sAmane nahIM jAtA ? arthAt jAtA hai / bhAvArtha he bhagavan ! jisa taraha hariNa zakti na rahate hue bhI mAtra prIti se bacce kI rakSA ke liye siMha kA sAmanA karatA hai. usI taraha maiM bhI zakti na hone para bhI sirpha bhakti se ApakA stavana karane ke liye pravRtta huA hU~ / / 5 / / alpazrutaM zrutavatAM parihAsadhAma tvadbhaktireva mukharIkurute balAnmAm / yatkokilaH kila madhau madhuraM virauti taccAmracArukalikAnikaraikahetu / / 6 / / hU~ alpabuddhi budha-mAnava kI ha~sI kA. hU~ pAtra, bhakti tava hai mujhako bulAtI / jo bolatA madhura kokila hai madhU meM. haiM hetu Amra-kalikA basa eka usakA / / 6 / /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 7 -- 1 TIkA- - bho sarvajJa ! tvadbhaktireva balAprasahya / mAM mAnatuGgAcAryaM / mukharIkurute vAcAlayatItyarthaH / kathaMbhUtaM mAmalpazrutaM zAstraM yasya sa tam / punaH kathaMbhUtaM mAm ? zrutavatAM paNDitAnAM madhye / parihAsasya dhAma gRhaM hAsasya bhAjanaM / ajahalliMgatvAdevaM / anyathA parihAsadhAmAnaM pulliMge bhavati / svasyotsAhatAM dRSTAntena draDhayati / kila iti satye / yatkokilo madhau vasante / madhuraM virauti brUte / tat cAravaH manojJA yA AmrakalikA AmramaJjaryastAsAM nikaraH sa eva ekaheturyasya tat / / 6 / / anvayArtha - ( alpazrutam ) alpajJAnI ataeva ( zrutavatAm ) vidvAnoM kI ( parihAsadhAma ) ha~sI ke sthAna svarUpa ( mAm ) mujhako ( tvadbhaktiH eva ) ApakI bhakti hI (balAt) jabarana ( mukharIkurute ) vAcAla kara rahI hai| (kila ) nizcaya se ( madhoM) vasantu Rtu meM (kokilaH ) kAyala ( yat ) jo ( madhuram virauti ) mIThe zabda karatI hai (tat) vaha (AmracArukalikAnika raikahetu) Ama kI sundara maJjarI ke samUha ke kAraNa hI karatI haiM / bhAvArtha - he bhagavan ! jisa taraha mUrkha koyala vasanta Rtu meM AmramaJjarI ke kAraNa mIThe-mIThe zabda bolane lagatI hai, usI taraha maiM bhI alpajJAnI hotA huA bhI mAtra bhakti se ApakI stuti kara rahA hU~ / / 6 / / tvatsaMstavena bhavasantatisatribaddhaM pApaM kSaNAtkSayamupaiti zarIrabhAjAm / AkrAntalokamalinIlamazeSamAzu sUryAMzubhinnamiva zArvaramandhakAram / / 7 / / terI kiye stuti vibho bahu janma ke bhI, hote vinAza saba pApa manuSya ke { bhaureM samAna ati zyAmala jyoM a~dherA, hotA vinAza ravi ke karase nizA kA // 7 // TIkA - bho nAtha ! tvatsaMstavena kRtvA / zarIrabhAjAM prANinAM / bhavasantatisannibaddhaM nAnAjanmAntaranibaddhaM / pApaM kSaNAt kSaNamAtreNa / kSayaM
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 : paMcastotra dhvaMsaM / upaiti prApnoti / bhavAnAM santatiH zreNistayA sannibaddhaM / svasya stavanamAhAtmyaM dRSTAntena dRDhayati / kimiva zAvaramandhakAramiva / yathA zArvaraM rAtrisambandhi andhakAraM / sUryAzubhibhinnaM / tattu Azu zIghraM azeSa samanaM kSayaM yAti / kathaMbhUtamandhakAraM / AkrAntA pIDitA lokA yena tat / punaralayo bhramarAstadvannIla : || anvayArtha--( tvatsaMstavena ) ApakI stuti se (zarIrabhAjAm ) prANiyoM ke ( bhavasantatisanniSaddham ) aneka bhavoM ke ba~dhe hue ( pApam ) pApakarma , ( AkrAntalokam ) sampUrNa loka meM phaile hue, ( alinIlam) bhauroM ke samAna kAle ( sUryAMzubhinnam ) sUrya kI kiraNoM se khaNDita (zArvaram) rAtri sambandhI ( azeSam ) samasta ( andhakAram iva) andhakAra kI taraha (kSaNAt) kSaNa bhara meM (Azu ) zIghra hI (kSayam ) vinAza ko ( upaiti) prApta ho jAte haiM / / 7 / / ___ bhAvArtha--he nAtha ! jisa taraha sUrya kI kiraNoM ke dvArA rAtri kA samasta andhakAra naSTa ho jAtA hai, usI taraha Apake stotra me prANiyoM ke janma-janma meM ekatrita hue pApa naSTa ho jAte haiM / / 7 / / matveti nAtha ! tava saMstavanaM mayeda mArabhyate tanudhiyA'pi tava prabhAvAt / ceto hariSyati satAM nalinIdaleSu muktAphaladyutimupaiti nanUdabinduH / / 8 / / yoM mAna kI stuti zurU mujha alpadhIne, tere prabhAva-vaza nAtha vahI hregii| salloka ke hRdaya kI jala-bindu bhI to. motI samAna nalinI-palapai suhAte / / 8 / / TIkA-matveti matvA manasetyavabuddhya / idaM prasiddhaM / tava saMstavanaM prArabhyate / kathaMbhUtena mayA tanvI svalpA dhIrbuddhiryasya sa tena /
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 9 tathApi tava prabhAvAdbhagavanmAhAtmyAt / satAM satpuruSANAM / ceto hariSyati / nanu nizcitaM / udabindurjalakaNaH / nalinIdaleSu kamalinIpatreSu / muktAphalasya dyutiM dIptimupaiti prApnoti / nalinInAM dalAni nalinIdalAni teSu / muktAphalasya dyutirmuktAphaladyutistAm // 8 // anvayArtha - ( nAtha ! ) he svAmin! ( iti matvA ) aisA mAnakara ( mayA tanudhiga api ) mujha mandabuddhi ke dvArA bhI ( taba ) ApakA (idam) yaha ( saMstavanam ) stavana ( Arabhyate ) prArambha kiyA jAtA hai| jo ki ( tava prabhAvAt ) Apake prabhAva se ( satAm ) sajjanoM ke ( cetaH ) citta ko ( hariSyati ) haregA / ( nanu ) nizcaya se ( udabinduH ) pAnI kI bU~da ( nalinIdaleSu ) kamalinI ke pattoM para ( muktAphaladyutim ) motI jaisI kAnti ko ( upaiti ) prApta hotI haiM / bhAvArtha - he nAtha ! jisa taraha kamalinI ke patra para par3I huI pAnI kI bU~deM motI kI taraha sundara dikhakara logoM ke citta ko haratI haiM, usI taraha mujha alpajJa ke dvArA huI stuti bhI Apake prabhAva se sajjanoM ke citta ko haregI / / 8 / / stavanamastasamastadoSaM AstAM taba tvatsaMkathApi jagatAM duritAni hanti / dUre sahasrakiraNa: kurute prabhava padmAkareSu jalajAni vikAsabhAJji / / 9 / / durdoSa dUra tava ho stutikA banAnA, terI kathA taka hare jagake aghoM ko / ho dUra sUrya, karatI usakI prabhA hI, acche praphullita sarojanako saroM meM / / 9 / / TIkA ---- bho nAtha ! tava paramezvarasya / stavanaM dUre AstAM tiSThatu / tvatsaMkathA'pi bhAgavatI vArtA'pi / jagatAM lokAnAM / duritAni pApAni / 1. sahasrakiraNapakSe liGgaM parivartya 'astasamastadoSam ityasya astA samastA doSA rAtrirthena tatrAbhUta ityartho bodhyaH /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : paMcastotra hanti sphuTayati / tava samyagbhUtA kathA tvatsaMkathA / kathaMbhUtaM stavanaM ? astA nirgatAH samastA doSA yasya tat / sahasrakiraNaH sahasrarazmi: dUra vartate tasya / prabhaiva padmAkareSu sarasISu / jalajAni kamalAni / vikAsabhAMji vikacAni kurute vidadhAtItyarthaH / vikAsaM bhajanti tAni vikAsabhAMji / yasya prabhAyA etAdRk mAhAtmyaM sarvotkRSTaM tasya sahasrakiraNasya kA kathA / evaM yasya kathAyAH sakAzAdetAdRk mAhAtmyaM tasya stavanasya kA kathA? bhagavataH stavanasya mAhAtmyaM sarvotkRSTam iti bhAvaH / / 9 / / anvayArtha ( astasamastadoSam ) sampUrNa doSoM se rahita (tava stavanam) ApakA stavana ( AstAm ) dUra rahe, kintu ( tvasaMkathA api) ApakI pavitra kathA bhI (jagatAm ) jagat ke jIvoM ke (duritAni ) pApoM ko ( hanti) naSTa kara detI hai| ( sahastrakiraNaH) sUrya (dUre 'asti') dUra rahatA hai, para usakI (prabhA eva ) prabhA hI ( padmAkareSu ) tAlAboM meM (jalajAni) kamaloM ko ( vikAsabhAJji) vikasita (kurute ) kara detI hai / bhAvArtha-prabho ! Apake nirdoSa stavana meM to ananta zakti hai hI, para ApakI pavitra carcA meM bhI jIvoM ke pApa naSTa karane kI sAmarthya hai / jaise ki sUrya ke dUra rahane para bhI usakI ujjvala kiraNoM meM kamaloM ko vikasita karane kI sAmarthya rahatI nAtyadbhutaM bhuvanabhUSaNa ! bhUtanAtha ! bhUtairguNairbhuvi bhavantamabhiSTuvantaH / tulyA bhavanti bhavato nanu tena kiM vA bhUtyAzritaM ya iha nAtmasamaM karoti / / 10 / / Azcarya kyA ? bhuvanaratna bhale guNoM se, terI kiye stuti bane tujhase manuSya / kyA kAma hai jagata meM una mAlikoM kA, jo Atmatulya na kare nija AzritoM ko // 10 //
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 11 TIkA-~-he bhuvanabhUSaNa ! he mUlanAya ! auH satdai gaiH / pRthivyAM / bhavantaM paramezvaraM / abhiSTuvantaH pumAMsaH / bhavatastava / tulyA: samAnA bhavaMti / na atyadbhutaM mahAzcaryaM na / bhuvanAnAM bhUSaNaM bhuvanabhUSaNaM tasyAmantraNe / bhUtAnAM prANinAM nAtha / athavA bhUtAnAM devAnAM nAtha tasya sambodhane / abhisamantAt stuvaMti ityabhiSTuvantaH / vA athavA / nanu nizcitaM / ya: pumAn / iha pRthivyAmAzritaM janaM / bhUtyA svasamRddhyA / AtmasamaM na karoti svatulyaM na vidadhAti / tena svAminA kiM kAya bhavati ? api tu na bhavatItyarthaH / / 10 / / ___anvayArtha ( bhuvanabhUSaNa ! ) he saMsAra ke bhUSaNa ! ( bhUtanAtha ! ) he prANiyoM ke svAmI ! ( bhUtaiH ) sacce ( guNaH ) guNoM ke dvArA ( bhavantam abhiSTavantaH) ApakI stuti karane vAle puruSa (bhuvi) pRthivI para (bhavataH) Apake (tulyAH ) barAbara (bhavanti ) ho jAte haiM, ('idam' atyadbhutam na) yaha bhArI Azcarya kI bAta nahIM hai, (vA) athavA (tena) usa svAmI se (kim ) kyA prayojana hai ? ( yaH ) jo (iha ) isa loka meM (Azritam) apane AdhIna puruSa ko ( bhUtyA) sampatti ke dvArA (Atmasamam ) apane barAbara ( na karoti ) nahIM karatA / bhAvArtha-he svAmin ! jisa taraha uttama mAlika apane sevaka ko sampatti dekara apane samAna banA letA hai, usI taraha Apa bhI apane bhakta ko apane samAna zuddha banA lete haiM / / 10 / / dRSTvA bhavantamanimeSavilokanIyaM nAnyatra toSamupayAti janasya cakSuH / pItvA payaH zazikaradyutidugdhasindhoH kSAraM jalaM jalanidherasituM ka icchet / / 11 / / jo zAntike suparamANu prabho, tanUmeM, tere lage jagatameM utane vahI the| saundarya-sAra, jagadIzvara cittahartA, tere samAna isase nahiM rUpa koI / / 11 / /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 : paMcastotra TIkA-bho nAtha ! janasya samyaktvadhAriNo lokasya / cakSurnetraM / bhavantaM bhagavantaM / dRSTvAnyatra hariharAdiSu deveSu / toSaM pramodaM / na upayAti na vrajati / cakSurityarthe jAtyapekSayaikavacanaM / kathaMbhUtaM bhavantaM ? animeSeNa vilokanIyaH animeSavilokanIyastaM / kaH pumAn zazikaradyuti dugdhasiMdhoH kSIrasamudrasya payaH pItvA, jalanidheH kSArasamudrasya kSAraM jalaM / rasitumAsvAdituM / icchet vAMchet ? api tu na ko'pItyarthaH / / 11 / / anvayArtha (animeSavilokanIyam ) binA palaka jhapAye ekaTaka dekhane ke yogya ( bhavantam) Apako ( dRSTvA ) dekhakara (janasya) moM ke (paH ) mejayA ) dUsarI jagaha (toSam) santoSa ko ( na upayAti) prApta nahIM hote / (dugdhasindhoH) kSIra samudra ke ( zazikaradyuti) candramA ke samAna kAnti vAle ( payaH ) pAnI ko ( pItvA ) pIkara (kaH) kauna puruSa (jalanidheH) samudra ke (kSAram) khAre ( jalam ) pAnI ko (rasitum icchet ) svAda lenA cAhegA ? arthAt koI nahIM / bhAvArtha he bhagavan ! jisa taraha kSIrasamudra ke nirmala jala ko pIne vAlA manuSya anya samudra ke khAre pAnI ko pIne kI icchA nahIM karatA, usI taraha Apake sundara rUpa ko dekhane vAle manuSya kisI dUsare sundara padArtha ko nahIM dekhanA cAhate / Apa sabase adhika sundara haiM / / 11 / / yaiH zAntarAgarucibhiH paramANubhistvaM nirmApitastribhuvanaikalalAmabhUta / tAvanta eva khalu te'pyaNavaH pRthivyAM yatte samAnamaparaM nahi rUpamasti / / 12 / / jo zAnti ke suparamANu prabho, tanUmeM, tere lage jagatameM utane vahI the| saundarya-sAra, jagadIzvara cittahattA, tere samAna isase nahiM rUpa koI / / 12 /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 13 TIkA- bho tribhuvanaikalalAmabhUta ! yaiH zAMtarAgarucibhiH paramANubhiH kRtvA / tvaM bhavAn / nirmApita utpAditaH / khalu nizcitaM / tepyaNavaH pRthivyAM tAvanta eva vidyante / kuto hetoH? yadyasmAtkAraNAt te tava / samAnaM sadRzaM / paraM rUpaM na hyasti / zAntA upazamaM prAptA rAgANAM iti rAgadveSAdInAM rucaya icchA yeSAnte taiH / tribhuvanasya madhye yo'dvitIyaH lalAmabhUto ratnasamAtatribhuvanaikalalAmabhUtastasyAmaMtraNe / / 12 / / __ anvayArtha (tribhuvanaikalalAmabhUta ! ) he tribhuvanake eka AbhUSaNa ! (tvam ) Apa ( yaiH ) jina ( zAntarAgarucibhiH ) zAnta ho gaI hai rAgAdi doSoMko icchA jinakI aise (paramANubhiH) paramANuoMke dvArA ( nirmApitaH ) race gaye haiM ( khalu) nizcaya se (pRthivyAm ) pRthivI para ( te aNavaH api ) ve aNu bhI ( tAvantaH evaM babhUvuH') utane hI the ( yat ) kyoMki (te samAnam ) Apake samAna ( aparam ) dUsarA ( rUpam ) rUpa ( nahi ) nahIM ( asti ) hai / / 12 / / bhAvArtha-he jinendra ! jina paramANuoMse Apake zarIra kI racanA huI hai, mAlUma hotA hai ki ve paramANu utane hI the / yadi usase adhika hote to Apake samAna dUsarA rUpa bhI honA cAhie thA, para dUsarA rUpa hai nahIM, isase spaSTa jJAta hotA hai ki ve utane hI the / bhagavan ! Apa advitIya sundara haiM / / 12 / vaktraM kva te suranaroraganetrahAri ni:zeSanirjitajagattritayopamAnam / biMbaM kalaGkamalinaM kva nizAkarasya yadvAsare bhavati pANDupalAzakalpam / / 13 / / terA kahA~ mukha, surAdika netraramya, sarvopamAna vijayI jagadIza, nAtha ! tyoM hI kalaMkita kahA~ vaha candrabimba ! jo ho par3e divasameM dyutihIna phIkA / / 13 / /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 : paMcastotra TIkA- bho nAtha ! dvau kva zabdo mahadantaraM sUcayataH / te tava paramezvarasya vaktraM kva ? idaM prasiddha nizAkarasya candrabimba kva ? kathaMbhUtaM vaktraM ? surAzca narAzcoragAzca suranaroragAsteSAM netrANi haratIti suranaroraganetrahAri / punaH niHzeSANi samagrANi nijitAni jagatAM tritayasya upamAnAni yena tat / kathaMbhUtaM candrabimbaM / kalaMkena malinaM yaccaMdrabimbaM / vAsare divase / pANDupalAzakalpaM bhavati / palAzasya patraM palAzaM / pANDu ca tatpalAzaM ca pANDupalAzaM pANDupalAzAdiSannUnaM pANDupalAzakalpam / / 13 / / ___ anvayArtha (suranaroraganetrahAri) deva, manuSya, tathA dharaNendra ke netroMko haraNa karanevAlA evaM ( niHzeSanirjitajagatritayopamAnam ) sampUrNa rUpase jIta liyA hai tInoM jagatkI upapAoM ko jisane aisA (te banA ApakA gula (sa) kahA~ ? aura (kalaMkamalinam ) kalaMka se malIna ( nizAkarasya ) candramA kA ('tad' bimbam ) vaha maNDala ( kva ) kahA~ ? ( yat ) jo ( vAsare ) dinameM ( palAzakalpam ) DhAka ke patte kI taraha ( pANDu) phIkA (bhavati ) ho jAtA hai / / 13 / / bhAvArtha --nAtha ! jo loga Apake mukha ko candramA kI upamA dete haiM, ve galatI karate haiM / kyoMki Apake mukha kI zobhA kabhI naSTa nahIM hotI aura candramA kI zobhA dinameM naSTa ho jAtI hai, isake atirikta vaha kalaMkI hai, aura ApakA mukha kalaMka rahita hai / / 13 / / sampUrNamaNDalazazAGkakalAkalApa zubhrA guNAstribhuvanaM tava laGghayanti / ye saMzritAstrijagadIzvaranAthameka kastAnivArayati saJcarato yatheSTam / / 14 / / atyanta sundara kalAnidhikI kalAse, tere manojJa guNanAtha phireM jagoM meN| hai AsarA trijagadIzvarakA jinhoMko, roke unheM trijaga meM phirate na koI / / 14 / /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra 15 : TIkA - bho paramezvara ! tava paramezvarasya guNAstribhuvanaM laMghayanti / ye guNA ekaM trijagadIzvaranAthamindradharaNendra cakravartisvAminaM / saMzritAH AzritAH / kaH pumAn tAn guNAn yatheSTaM saMcarato nivArayati nivArayituM zakto bhavati / trayANAM jagatAmIzvarAsteSAM nAthastaM / kathaMbhUtA guNAH / sampUrNa maNDalaM yasya sa evaMvidhazcAsau zazAMkazca sampUrNamaNDalazazAMkastasya kalAstAsAM kalApaH samUhastadvat zubhrA ujjvalA ityarthaH / / 1411 anvayArtha - ( sampUrNamaNDalazazAGkakalAkalApa zubhrA ) pUrNacandra - bimbakI kalAoM ke samUha ke samAna svaccha ( taba ) Apake (guNA ) guNa (tribhuvanam ) tIna lokoM ko (laMghayanti ) lA~gha rahe haiM - saba jagaha phaile hue haiM so ThIka hI hai, kyoMki ( ye ) jo (ekam ) mukhya (trijagadIzvaranAtham ) tInoM lokoM ke nAthoM ke nAtha ke ( saMzritA: ) Azrita haiM ( tAn ) unheM ( yatheSTam ) icchAnusAra (saJcarataH sataH' ) ghUmate hue ( kaH ) kauna ( nivArayati ) rokatA hai ? koI nahIM / * 4 bhAvArtha - he bhagavan! jisa prakAra kisI rAjAdhirAja ke Azrita rahane vAle puruSa ko icchAnusAra jahA~-tahA~ ghUmate rahate koI roka nahIM sakatA, usI prakAra Apake Azrita rahane vAle kIrti Adi guNoM ko tInoM lokoM meM koI nahIM roka sakatA / Apake guNa saba jagaha phaile hue haiM / / 14 / / citra kimatra yadi te tridazAGganAbhinataM manAgapi mano na vikAramArgam / calitAcalena kalpAntakAlamarutA kiM mandarAdrizikharaM calitaM kadAcit / / 15 / / devAGganA hara saka manako na tere, Azcarya nAtha ! usameM kucha bhI nahIM hai / kalyAnta ke pavanase ur3ate pahAr3a. paiM mandarAdri hilatA taka hai kabhI kyA ? / / 15 / / TIkA - bho paramezvara / yadi cet / tridazAMganAbhirdevApsarobhiH /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 : paMcastotra te tava bhagavato manaH / manAgapi kiMcidapi / vikAramArga na nItaM prApitaM / tarhi atra kiM citraM kimAzcarya ? tridazAnAM devAnAmaMganAstridazAMganAstAbhiH / kutaH kAraNAt ? kalpAntakAlamarutA pralayakAlatrAyunA kiM mandarAdrizikharaM meruzRGgaM / kadAcit calitaM kaMpitaM / api tu na kaMpittamityarthaH / kalpAntakAlasya maruta kalpAntakAlamarutena / mandarAdreH zikharaM mandarAdrizikharaM / kathaMbhUtena kalpAntakAlamarutA ? calitA vidhUtA acalAH parvatA yena sa tena / / 15 / / anvayArtha - (yadi ) yadi (te) ApakA ( mana ) mana (tridazAGganAbhi: ) devAGganAoM ke dvArA ( manAk api ) thor3e bhI ( vikAramArgam ) vikArabhAvako ( na nItam ) prApta nahIM karAyA jA sakA hai, (tarhi ) to ( atra ) isa viSaya meM (citram kim ) Azcarya hI kyA hai ? ( calitAcalena ) pahAr3oM ko hilA dene vAlI ( kalpAMtakAlamarutA ) pralayakAlakI pavana ke dvArA (kim ) kyA (kadAcit ) kabhI ( mandarAdrizikharaM ) meruparvatakA zikhara (calitam ) hilAyA gayA hai ? arthAt nahIM / bhAvArtha -- he nAtha ! jisa taraha pralayakAlako pracaNDa pavana ke dvArA meru parvata nahIM hilAyA jA sakatA, usI taraha devAGganAoM ke hAva-bhAvoM ke dvArA ApakA mana sumeru bhI nahIM hilAyA jA sakatA / ApakA dhairya atula hai aura Apane manako apane vaza meM kara liyA haiM / / 15 / / nirdhUmavartirapavarjitatailapUra: kRtsnaM jagattrayamidaM prakaTIkaroSi / gamyo na jAtu marutAM calitAcalAnAM dIpo'parastvamasi nAtha jagatprakAzaH / / 16 / / battI nahIM nahiM dhuvA~ nahiM tailapUra, bhArI havA taka nahIM sakatI bujhA hai / sAre triloka bica hai karatA ujelA, utkRSTa dIpaka vibho dhutikAri tU hai / / 16 / /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 17 TIkA-... bho nAtha ! tvaM jaganmaNDale'pUrva aparaH kazcana dIpaH / asi vartase / kuto hetoH ? yat idaM kRtsnaM jagattrayaM yugapatprakaTIkaroSi udyotayasItyarthaH / kathaMbhUtastavalakSaNo dIpaH? dhUmazca vartizca dhUmavatoM dhUmavartibhyAM niSkAnto nirdhamavartiH / punaH kathaMbhRtaH ? aparvAjatA nirAkRtastailapUro yana saH / punaH kathaMbhUtaH ? jAtu kadAcinmarutAM gamyo na marutA na danIdhvasyase ityarthaH / kathaMbhUtAnAM marutAM? calitA acallA adrayo yaistaiSAM / punaH kathaMbhRtA? jagati tribhuvane prakAzo yasya sa dIpa: sadhUmavartiH punaryuktatailapuraH / punaH kathaMbhUtaH ? ekaM gRhaM prakaTIkaroti rasa marutAM vAyUnAM gamyaH sa tu gRhaprakAzaka: / / 16 / / anvayArtha--(nAtha ! ) he svAmin ! Apa (nirdhUmavartiH) dhuA~ tathA battIse rahita nirdoSa pravRtti vAle aura ( apavarjitatailapUraH) tailase zUnya ( bhUtvA api) hokara bhI (idam ) isa ( kRtsnam ) samasta ( jagattrayam ) tribhuvana ko (prakaTIkaroSi ) prakAzita kara rahe ho tathA (calitAcalAnAm ) pahAr3oM ko hilA dene vAlI ( marutAm ) vAyu ke bhI ( jAtu ) kabhI ( gamyaH na ) gamya nahIM ho-vAyu bujhA nahIM sakatI / isa taraha ( tvam) Apa ( jagatprakAzaH) saMsAra ko prakAzita karane vAle ( apara: dIpaH) apUrva dIpaka ( asi ) ho / bhAvArtha he nAtha ! Apa samasta saMsAra ko prakAzita karane vAle anokhe dIpaka haiM, kyoMki anya dIpakoM kI battI se dhuvA~ nikalatA rahatA hai, para ApakI varti-mArga nirdhUma-pApa rahita hai / anya dIpaka tela kI sahAyatA se prakAza phailAte haiM, para Apa binA kisI sahAyatA ke hI prakAza-jJAna phailAte haiM / anya dIpaka havA se naSTa ho jAte haiM, para Apa avinAzI haiM 1 tathA anya dIpaka thor3I-sI jagaha ko prakAzita karate haiM, para Apa samasta loka ko prakAzita karate haiM / / 16 / /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 : paMcastotra nAstaM kadAcidupayAsi na rAhugamyaH spaSTIkaroSi sahasA yugapajjaganti / nAmbhodharodaraniruddhamahAprabhAva: sUryAtizAyimahimAsi munIndra ! loke / / 17 / / tU ho na asta. tujhako gahatA na rAhU, pAte prakAza tujhase jaga ekasAtha / terA prabhAva rukatA nahiM bAdaloM se. tU sUryase adhika hai mahimA-nidhAna / / 17 / / TIkA-bho munIndra ! munInAM pratyakSajJAninAmiMdrastasyAmaMtraNe / loke pRthivyAM / tvaM sUryAtizAyimahimA kadAcidastaM nopayAsi sa sUrya: astamupayAmi / tvaM rAhugamyo nAsi sa tu rAhugamyaH / tvaM sahasA vegena / yugapatsahaiva / jaganti trailokyaM spaSTIkaroSi udyotayasi / tvamambhodharodaraniruddhamahAprabhAvo nAMbhodharairmedhairudaramadhye niruddho mahAprabhAvo yasya saH / sa tu ambhodharodaraniruddhamahAprabhAvaH / / 17 / / ____ anvayArtha (munIndra ! ) ( he muniyoM ke indra ! ) ( tvam ) tuma (kadAcit ) kabhI (na astam upayAsi) na asta hote ho ( na rAhugamyaH) na rAhu ke dvArA grase jAte ho aura (na ambhodharodaraniruddhamahAprabhAvaH) na megha ke madhya meM chipa gayA hai mahAn teja jisakA aise bhI ho tathA ( yugapat ) eka sAtha (jaganti ) tInoM lokoM ko ( sahasA ) zIghra hI ( spaSTIkaroSi ) prakAzita karate ho, (iti) isa taraha Apa (sUryAtizAyimahimA asi ) sUrya se adhika mahimA vAle ho / bhAvArtha-he prabho ! ApakI mahimA sUrya se bhI adhika hai| kyoMki sUrya sandhyA ke samaya asta ho jAtA hai, para Apa kabhI asta nahIM hote / sUrya ko rAhu grasa letA hai, para Apako vaha Aja taka bhI nahIM grasa sakA hai / sUrya dina meM krama-krama se sirpha madhya lokako prakAzita karatA hai, para Apa ekasAtha samasta loka ko
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra 19 prakAzita karate haiM, aura sUrya ke teja ko megha roka lete haiM, para Apake jJAna teja ko koI nahIM roka sakatA / / 17 / / nityodayaM dalitamohamahAndhakAraM gamyaM na rAhuvadanasya na vAridAnAm / vibhrAjate tava mukhAbjamanalpakAnti vidyotayajjagadapUrvazazAGkabimbam mohAndhakAra haratA rahatA ugA hI, jAtA na rAhu- mukha meM, na chupe ghanoM se / acche prakAzita kare, jaga ko suhAve. atyanta kAntidhara nAtha ! mukhendu terA / / 18 / / TIkA- -bho jagadIzvara / tava bhagavato / mukhAmbujaM vaktrakamalaM / apUrvazazAMkabimbaM kiMcinnavacandramaNDalaM / vibhrAjate zobhate / bhrAjaMdIptAvityasya dhAtoH prayogaH / kathaMbhUtaM tava mukhAbjaM ? nityamajastramudayo yasya tat / tatu kadAcidudam : punItaM hi mahAndhakAraM yena tat / punaH rAhuvadanasya gamyaM na / punaH vAridAnAM meghAnAM na gamyaM / punaranalpA prabalA kAMtiH ruk yasya tat / punarjagattrailokyaM vidyottayat apUrvameva zazAMkabimba pUrvazazAMka bimbam ||18|| anvayArtha -- (nityodayam ) hamezA udaya rahane vAlA ( dalitamohamahAndhakAram ) moharUpI andhakAra ko naSTa karane vAlA (rAhuvadanasya na gamyam ) rAhu ke mukha ke dvArA grase jAne ke ayogya ( vAridAnAM na gamyam ) meghoM ke dvArA chipAne ke ayogya ( analpakAnti) adhika kAnti bAlA aura ( jagat ) saMsAra ko ( vidyotayat) prakAzita karane vAlA ( tava ) ApakA (mukhAbjam) mukhIrUpI kamala (apUrvazazAGkabimbam ) apUrva candramaNDala ( vibhrAjate ) zobhita hotA hai / -- / / 18 / / bhAvArtha - he bhagavan | ApakA mukhakamala apUrva candramA hai, kyoMki yaha candramA dina meM asta ho jAtA hai, para ApakA
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 : paMcastotra mukha-candra hamezA udita rahatA hai / candramA sirpha andhakAra ko naSTa karatA hai, para ApakA candramukha moharUpI andhakAra ko bhI naSTa kara detA hai / candramA rAhu ke dvArA grasA jAtA hai, para Apake mukhacandra ko rAhu nahIM grasa sakatA / candramA ko bAdala chipA lete haiM, para Apake mukhacandra ko bAdala nahIM chipA sakate / candramA kI kAnti kRSNa pakSa meM ghaTa jAtI hai, para Apake mukhacandra kI karanti hamezA bar3hatI hI rahatI hai, aura candramA sirpha madhyaloka ko prakAzita karatA hai, para ApakA mukhacandra tInoM lokoM ko prakAzita karatA hai / / 18 / / kiM zarvarISu zazinAhni vivasvatA vA yuSmanmukhendudaliteSu tamaHsu nAtha ! / niSyannazAlivanazAlini jIvaloke kArya kiyajjaladharairjalabhArananaiH / / 19 / / kyA bhAnu se divasa meM nizi meM zazI se. tere prabho ! sumukha se tama nAza hote ! acchI taraha paka gayA jaga bIca dhAna, hai kAma kyA jala bhare ina bAdaloM se / / 19 // TIkA-bho nAtha ! yuSmanmukhendudaliteSu bhavanmukhacandraspheTiteSu / tamassu andhakAreSu / zarvarISu rAtriSu / zazinA candreNa kiM kArya ? vA athavA / ahni divse| vivasvatA sUryeNa kiM kAryaM ? yuSmattava mukhamevenduzcandrastena dalitAni teSu / jIvaloke pRthivyAM / niSpanazAlivanazAlini sati jalabhArananairjaladharairmedhaiH kiyatkAryaM ki prayojanaM? niSpannAni ca tAni zAlInAM vanAni ca niSpannazAlivanAni tai: zAlate zobhata iti niSpannazAlivanazAli tasmin niSpannazAlivanazAlini / jalabhAreNa namrA jalabhAranamrAstai / / 19 / / anvayArtha--(nAtha ! ) he svAmin ! (tamaHsu yuSpanmukhendudaliteSu satsu') andhakAra ke, Apake mukhacandramA ke dvArA naSTa ho
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 21 jAne para ( zarvarISu ) rAta meM ( zazinA) candramA se (vA ) athavA ( ahni) dina meM ( vivasvatA ) sUrya se ( kim ) kyA prayojana hai ? (niSpannazAlivanazAlini ) paidA huI dhAnya ke vanoM se zobhAmAna ( jIvaloke) saMsAra meM (jalabhAranamaH ) pAnI ke bhAra se jhuke hue (jaladharaiH ) meghoM se ( kiyat) kitanA (kAryam ) kAma raha jAtA hai ? bhAvArtha- he prabho ! jisa taraha saMsAra meM dhAnya ke paka jAne para bAdaloM se koI lAbha nahIM hotA, usI taraha Apake mukha-candra ke dvArA andhakAra naSTa ho jAne para dina meM sUrya se aura rAta meM candramA se koI lAbha nahIM hai / / 19 / / jJAnaM yathA tvayi vibhAti kRtAvakAzaM naivaM tathA hariharAdiSu nAyakeSu / tejo mahAmaNiSu yAti yathA mahatvaM naivaM tu kAcazakale kiraNAkule'pi / / 20 / / jo jJAna nirmala vibho tujhameM suhAtA, bhAtA nahIM vaha kabhI para-devatA meN| hotI manohara chaTA maNi madhya jo hai, so kAca meM nahiM, par3e ravibimbake bhI / / 20 / / TIkA-bho deva ! yathA tvayi viSaye jJAnaM kaivalyaM kRtAvakAzaM vibhAti zobhate / tathA hariharAdiSu nAyakeSu brahmAviSNumahezeSu / evaM jJAnaM kRtAvakAza nAsti / kRto'vakAzaH sthAnaM yasya tat / hariharA AdiryeSAM te hariharAdayasteSu / yathA tejo jAtyeSu mahAmaNiSu mahattvaM yAti prApnoti / tathA tu punaH kiraNAkule'pi kAcazakale evaM tejo mahatvaM na yAti / mahAntazca te maNayazca kAcasya zakalaM kAcazakalaM tasmin / kiraNaizuklaM vyApta tasmin / bho deva ! yattvayi viSaye jJAnaM / vibhrAjate zobhate / tajjJAnaM hariharAdiSu deveSu nAsti / yadi cedevaM jJAnaM syAt tadA paribhramaNaM kathaM kurvantIta tAtparyArthaH / / 20 / / 5. tejaH sphuranvaNiSu ityapi pAThaH /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : paMcastotra ___ anvayArtha--( kRtAvakAzam ) avakAza ko prApta ( jJAnam ) jJAna ( yathA) jisa taraha ( tvayi ) Apa meM (vibhAti ) zobhAyamAna hotA hai ( evaM tathA ) usa taraha ( hariharAdiSu ) viSNu, zaGkara Adi ( nAyakeSu ) devoM meM ( na 'vibhAti') zobhAyamAn nahIM hotA, . .( neja: } teja (paramaNiSu ) mahA. maNiyoM meM ( yathA) jaise ( mahatvam ) mahatva ko ( yAti ) prApta hotA hai, (tu) nizcaya se ( evaM 'tathA') vaise mahatva ko (kiraNAkule api) kiraNoM se vyApta bhI ( kAcazakale) kA~ca ke Tukar3e meM ( na 'yAti') nahIM prApta hotA / / 20 / / bhAvArtha-he vibho ! loka-aloka ko jAnane vAlA nirmala jJAna jisa taraha Apa meM zobhA ko prApta hotA hai usa taraha brahmA, viSNu, mahAdeva Adi devoM meM nahIM hotaa| ki teja kI zobhA mahAmaNi meM hI hotI hai, na kA~ca ke Tukar3e meM bhI / / 20 / / manye varaM hariharAdaya evaM dRSTA dRSTeSu yeSu hRdayaM tvayi toSameti / kiM vIkSitena bhavatA bhuvi yena nAnyaH kazcinmano harati nAtha bhavAntare'pi / / 21 / / dekhe bhale ayi vibho ! para devatA hI, dekhe jinheM hRdaya A tujhameM rame ye| tere vilokana kiye phala kyA prabho ! jo, koI rame na mana meM para janma meM bhI / / 21 / / TIkA-nAtha ! ahamevammanye hariharAdaya eva devA / varaM dRSTA samIcInaM vilokittAH / kutazcetteSu dRSTeSu satsu hRdayaM mamAnta:karaNaM / tvayi bhagavati vissye| toSaM pramodaM / eti prApnotItyarthaH / bho deva ! bhavatA zrItIrthakaraparamadevena / vIkSitena kiM bhavati ? etadeva bhavati / yena kAraNenAnyaH kazciddevaH / bhuvi pRthivyAM / bhavAntare'pi parajanmanyapi / mano na harati antaHkaraNaM na vikalIkaroti / / 21 / /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 23 anvayArtha ( nAtha ! ) he svAmin! ( manye ) maiM mAnatA hU~ ki ( dRSTAH ) dekhe gaye ( hariharAdayaH eva ) viSNu, mahAdeva Adi deva hI ( varam) acche haiM, (yeSu dRSTeSu satsu ) jinake dekhe jAne para (hRdayam ) mana ( tvayi ) Apake viSaya meM (toSam ) saMtoSa ko (eti) prApta ho jAtA haiM, ( vIkSitena ) dekhe gaye ( bhavatA ) Apase ( kim ) kyA lAbha hai ? ( yena ) jisake ki ( bhuvi ) pRthivI para ( anya: kazcit ) koI dUsarA deva ( bhavAntare api ) janmAntara meM bhI ( mana ) citta ko ( na harati ) nahIM hara pAtA / bhAvArtha - isa zloka meM vyAjokti alaMkAra se viparIta kathana kiyA gayA hai| zloka kA aviruddha artha yaha hai ki prabho ! saMsAra meM Apa hI sarvazreSTha deva haiN| Apake darzana se citta ko itanA santoSa hotA hai, ki vaha marane ke bAda bhI kisI dUsare deva ke darzana nahIM karanA cAhatA / harihara Adi deva rAgI dveSI haiM, unake darzana se citta santuSTa nahIM hotA / isIliye vaha Apa jaise devoM ke darzanoM kI icchA rakhatA hai / / 21 / / strINAM zatAni zatazo janayanti putrA nnAnyA sutaM tvadupamaM jananI prasUtA / sarvA dizo dadhati bhAni sahasrarazmi prAcyeva digjanayati sphuradaMzujAlam / / 22 / / mA~yeM aneka janatIM jagameM sutoM ko, haiM kintu ve na tujhase suta kI prasUtA / sArI dizA dhara rahI ravikA ujelA, pai eka pUraba dizA ravi ko ugAtI / / 22 / TIkA - bho paramezvara bho devAdhideva ! strINAM zatAni nAnA striyaH / zatazo'nekazaH putrAJjanayanti / punaranyA kAcana jananI tvadupam bhavatA tulyaM suta / na prasUtA na janitA / tvayopamIyateH sau tvadupamastaM / sarvA eva dizaH / bhAni nakSatrANi / dadhati dharanti / prAcyeva pUrvadigeva / 1
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : paMcastotra purasunAlaM sahastrArapina / janapati upAdayati / sphuranti dIpyamAnAni aMzujAlAni yasya saH sphuradaMzujAlastaM / paraM tvadupamA naitIti tAtparyam / / 22 / / anvayArtha (strINAm zatAni ) striyoM ke zataka-saikar3oM striyA~ (zatazaH) saikar3oM (putrAn ) putroM ko (janayanti ) paidA karatI haiM, parantu ( tvadupam ) Apa jaise ( sutam ) putra ko ( anyA) dUsarI ( jananI) mA~ ( na prasUtA) paidA nahIM kara sakI ( bhAni) nakSatroM ko ( sarvA dizaH ) saba dizAe~ ( dadhati ) dhAraNa karatI haiM, parantu ( sphuradaMzujAlam ) camaka rahA hai kiraNoM kA samUha jisakA aise (sahastrarazmim ) sUrya ko (prAcI dik eva ) pUrva dizA hI (janayati ) prakaTa karatI hai / bhAvArtha-he nAtha ! jisa taraha sUrya ko pUrva dizA ke sivAya anya dizAe~ prakaTa nahIM kara pAtIM, usI prakAra Apako ApakI mAtA ke sivAya anya mAtAyeM paidA nahIM kara skiiN| Apa bhAgyazAlinI mAtA ke advitIya bhAgyazAlI putra haiM / / 22 / / tvAmAmananti munayaH paramaM pumAMsa mAdityavarNamamalaM tamasaH purastAt / tvAmeva samyagupalabhya jayanti mRtyu, nAnyaH zivaH zivapadasya munIMdrapaMthAH / / 23 / / yogI tujhe parama-purUSa haiM batAte, AdityavarNa malahAna tmisrhaaro| pAke tujhe jaya kareM saba mauta ko bhI. hai aura Izvara nahIM vara mokSamArga / / 23 / / TIkA- bho bhagavan, bho deva ! munayaH yogIzvarAH / tvAM paramaM pumAMsaM sarvotkRSTapuruSaM / Amananti aMgIkurvanti ityarthaH / bho nAtha ! munayastvAm tamaso'ndhakArasya purastAt / amalaM bhAsamAnamAdityavarNa sUryamAmananti | bho munIndra munayastvAmeva bhagavantaM samyagupalabhya
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 25 pariprApya mRtyuM jayanti / zivapadasya zivasthAnasyAnyaH panyA mArgaH zivaH kalyANakArI na syAt / / 23 / / anvayArtha--( munIndra !) he muniyoM ke nAtha ! (munayaH ) tapasvIjana ! (tvAm ) Apako ( AdityavarNam) sUrya kI taraha tejasvI (amalam ) nirmala aura (tamasaH purastAt ) mohaandhakAra se pare rahane vAle (paramaM pumAMsam) parama puruSa (Amananti ) mAnate haiM / ve ( tvAm eva ) Apako hI ( samyak ) acchI taraha se { upalabhya) prApta kara ( mRtyum ) mRtyu ko { jayati) jItate haiM, isake sivAya' (zivapadasya ) mokSapada kA ( anyaH) dUsarA (zivaH ) acchA ( panthAH ) rAstA ( na 'asti') nahIM hai| bhAvArtha--sAMkhya matavAle kamalapatra kI taraha nirlepa, zuddha jJAnarUpa puruSa ko mAnate haiM, aura anta meM prakRtijanya vikAroM ko chor3akara puruSa kI prApti ko mokSa mAnate haiM / AcArya pAnatuMga ne apanI vyApaka dRSTi se bhagavAn ke liye hI param puruSa batalAyA hai, aura sAtha meM yaha bhI kahA hai ki Apako acchI taraha ( prApta kara) jAnakara hI mokSa prApta kiyA jA sakatA hai / jo Apase dUra rahate haiM, unheM mokSa prApta nahIM ho sakatA / / 23 / / tvAmavyayaM vibhumacintyamasaGkhyamAdyaM brahmANamIzvaramanaMtamanaMgaketum / yogIzvaraM viditayogamanekameka jJAnasvarUpamamalaM pravadanti santaH / / 24 / / yogIza, avyaya, aciMtya, anaGgaketu, brahmA, asaMkhya, paramezvara, eka nAnA / jJAnasvarUpa, vibhu. nirmala, yogavettA, tyoM Adya, santa tujhako kahate ananta / / 24 / / TIkA-bho nAtha ! santaH satpuruSAH / tvAM evaMvidha vadaMti
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : paMcastotra kathayantItyarthaH / kathaMbhUtaM tvAM? vibhuM jJAnasvarUpeNa vyApakramityarthaH / punaracintyaM anekAtizayaiH kRtvA cintayituM na zakyamityarthaH / punaramaMkhyaM asaMkhyAtaguNaiH kRtvA saMkhyArahitamityarthaH / punarAdyaM etadevAvasarpiNIkAlasambandhicaturviMzatitIrthakarANAM madhye prathamamityarthaH / punaH kathaMbhUtaM ? brahmANaM parabrahmAsvarUpADhyamityarthaH / punaH kathaM ? IzvaramaSTaprAtihAryAdisamavasaraNarddhivirAjamAnatvAt / punaH kathaM ? anantamanantadarzanajJAnasukhavIryANAmAnantyAt / punaH kathaM? anaMgaketu kAmaprajvalane ketUdhUmaketuH kandarpasya dahanatvAt / punaH kathaM ? yogIzvaraM yoginAM kaivalyAdimunInAmIzvarastaM tIrthakaratvAt / punaH kathaM viditayogaM viditA jJAtA yogA dhyAnAni ratnatrayasvarUpavyApArA yena sa taM / punaH kathaM ? anekaM anekAnantatIrthaMkara nAmatvAt / punaH kathaM ? ekaM trailokyamadhye eko'dvitIyaH taM sarvottamajJAnasvarUpamayatvAt jJAnasvarUpaM tvAM bhaNati / punaH kathaM ? apalaM malarahitamaSTakarma vinAzakatvAt / / 24 / / anvayArtha--(santaH) sajjana puruSa (tvAm ) Apako { avyayam ) avyaya ( vibhum ) vibhu (acintyam ) acintya (asaMkhyam ) asaMkhya ( Adyam / Adya ( brahmANam ) brahmA ( Izvaram ) Izvara ( anantam ) ananta (anaMgaketum ) anaMgaketu ( yogIzvaram ) yogIzvara (viditayogam ) viditayoga ( anekam ) aneka ( ekam ) eka ( jJAnasvarUpam ) jJAnasvarUpa aura ( amalam ) amala ( pradavanti ) kahate haiM / bhAvArtha-bhagavan ! ApakI AtmA kA kabhI nAza nahIM hotA, isaliye satpuruSa Apako 'avyaya'-avinAzI kahate haiN| ApakA jJAna tInoM lokoM meM phailA huA hai isaliye Apako 'vibhu'-vyApaka kahate haiM / Apake svarUpa kA koI cintavana nahIM kara sakatA, isaliye Apako 'acintya'-cintavana ke ayogya 1. pUrvapadalope ketu padana ghUmakaMturagnigRhyate athavA-anaGgAya ketariva ityanaGgakatuH kApavinAzasUcakaH ketugrahavizeSa ityarthaH /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmA stotra : 27 kahate haiN| Apake guNoM kI saMkhyA nahIM hai, isaliye Apako 'asaMkhya'-gaNanA rahita kahate haiM / Apa yuga ke Adi meM hue athavA caubIsa tIrthaMkaroM meM Adi haiM, isaliye Apako 'Adya'prathama kahate haiN| Apa saba karmoM se rahita haiM, athavA ananta guNoM se bar3he hue hai, isIliye Apako 'brahmA' kahate haiM / Apa kRtakRtya haiM, isIliye Apako 'Izvara' kahate haiM / Apa sAmAnya svarUpa kI apekSA anta rahita haiM, isIliye Apako 'ananta' kahate haiM / Apa kAma ko naSTa karane ke liye agni kI taraha haiM, isIliye Apako 'anaMgaketu' kahate haiN| Apa muniyoM-yogiyoM ke svAmI haiM, isaliye Apako 'yogIzvara' kahate haiM / Apa yoga-dhyAna vagairaha ko jAnane vAle haiM, isaliye Apako 'viditayoga' kahate haiN| Apa paryAyoM kI apekSA aneka rUpa haiM, isaliye Apako 'aneka' kahate haiM / Apa sAmAnya svarUpa kI apekSA eka haiM, isaliye Apako 'eka' kahate haiN| Apa kevala jJAnarUpa haiM, isaliye Apako 'jJAnasvarUpa' kahate haiM, tathA Apa karmamala se rahita haiM, isaliye Apako amala' kahate haiM / / 24 / / buddhastvameva vibudhArcitabuddhibodhA tvaM zaGkaro'si bhuvanatrayazaGkaratvAt / dhAtAsi dhIra ! zivamArgavidhervidhAnAda, vyaktaM tvameva bhagavan puruSottamo'si / / 25 / / tU buddha hai vibudhapUjita- buddhivAlA, kalyANa-kartRvara zaMkara bhI tuhI haiN| tU mokSamArga vidhi-kAraka hai vidhAtA, hai vyakta nAtha puruSottama bhI tuhI hai|| 25 / / TIkA-bho bhagavan ! tvameva buddho'si buddhadevo'sItyarthaH / kutaH ? vibudhArcitabuddhibodhAt / vibudhairdaiverarcitaH pUjitaH / buddhebodhaH pratibodhI yasya sa tasmAt / bho nAtha ! tvaM zaGkaro'si / tvameva
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : paMcastotra zaGkaradevo'sItyarthaH / kasmAt bhuvanatrayANAM zaM sukhaM karotIti bhuvanatrayazaMkarastasya bhaavstsmaat| he dhIra ! tvameva dhAtA'si / kasmAt . zivasya mokSasya mArgaH panthAstasya vidhi: AcArastasya vidhAnAta karaNatvAt / bho 11 ! vyaH sa mA hamArA mAtra puruSottamo'si 1 triSaSTipuruSANAM madhye uttamaH puruSottamastIrthakaraH sAkSAnmokSAMgatvAt / / 25 / / ___ anvayArtha (vibudhArcitabuddhibodhAt ) deva athavA vidvAnoM ke dvArA pUjita buddhi-jJAna vAle hone se ( tvam eva ) Apa hI ( buddhaH ) buddha haiM / ( bhuvanatrayazaGkaratvAt ) tInoM lokoM meM zAnti karane ke kAraNa ( tvam eva) Apa hI ( zaGkaraH asi ) zaGkara haiN| (dhIra) he dhIra ! (zivamArgavidheH) mokSamArga kI vidhi ke (vidhAnAt ) karane se ( tvam eva ) Apa hI ( dhAtA) brahmA hai, aura (bhagavan) he svAmina ! (tvam eva ) Apa hI ( vyaktam) spaSTa rUpa se ( puruSottamaH asi ) manuSyoM meM uttama athavA nArAyaNa haiM / bhAvArtha--saMsAra meM buddha, zaMkara, brahmA aura nArAyaNa nAma meM prasiddha anya deva haiM / AcArya kahate haiM ki he bhagavan ! kevalajJAnasahita hone ke kAraNa Apa hI sacce 'buddha' haiN| kintu jo sarvathA kSaNikavAdI athavA kevalajJAna se rahita haiM, vaha buddha nahIM kahalA sakate / tInoM lokoM ke sukha yA zAMti ke karane se Apa hI sacce 'zaGkara' haiM / jo saMsAra kA saMhAra karane vAle haiM aura kAma se pIr3ita hokara pArvatI ko hamezA sAtha rakhate haiM, vaha zaMkara nahIM ho sakate / Apane hI ratnatrayarUpa dharma kA upadeza dekara mokSamArga kI sRSTi kI hai / isaliye Apa hI sacce 'brahmA' haiM / jo hiMsaka vedoM kA upadeza dete aura tilottamA ke moha meM pha~sa tapa se bhraSTa hue, vaha brahmA nahIM kahe jA sakate / isI taraha puruSottamakRSNanArAyaNa bhI tumhI ho, kyoMki Apa saba puruSoM meM unamazreSTha ho / / 25 / /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 29 nAtha ! tubhyaM namastribhuvanArtiharAya tubhyaM namaH kSititalAmalabhUSaNAya / namastrijagata: tubhyaM paramezvarAya tubhyaM namo jina ! bhavodadhizoSaNAya / / 26 / / trailokya- ArtiharanAtha tujhe namU~ maiM. he bhUmi ke vimala ratna ! tujhe namU~ maiM / he Iza ! sarva jagake tujhako nayU~ maiM, I mere bhavodadhi-vinAzi tujhe namU~ maiM / / 26 / TIkA - bho nAtha ! tubhyaM bhagavate namaH / kathaMbhUtAya tubhyaM ? tribhuvanasyArti duHkhaM haratIti tribhuvanArtiharastasmai bho deva! tubhyaM namaH / kathaM bhUtAya tubhyaM ? kSititale'malabhUSaNaM kSititalAmala bhUSaNaM tasmai / bho jina ! tubhyaM namaH / kathaMbhUtAya tubhyaM ! trijagatazcAdhomadhyordhvalokasya / paramazcAsau IzvaraH paramezvarastasmai bho jina ! tubhyaM namaH / kathaMbhUtAya tubhyaM ? bhavalakSaNo ya udadhiH samudrastaM zoSayatIti bhavodadhizoSaNastasmai ||26|| P anvayArtha -- (nAtha) he svAmin ! (tribhuvanArtiharAya ) tInoM lokoM ke duHkhoM ko harane vAle ( tubhyam) Apake liye ( namaH 'astu' ) namaskAra ho ( kSititalAmalabhUSaNAya ) pRthivItala ke nirmala AbhUSaNasvarUpa ( tubhyam) Apake liye ( namaH 'astu' ) namaskAra ho, ( trijagata: ) tInoM jagat ke (paramezvarAya) paramezvarasvarUpa ( tubhyam) Apake liye ( namaH 'astu' ) namaskAra ho, aura (jina ! ) he jinendradeva ! ( bhavodadhizoSaNAya ) saMsAra - samudra ke sukhAne vAle ( tubhyam) Apake liye ( namaH 'astu' ) namaskAra ho / bhAvArtha - he bhagavan ! Apa tInoM lokoM kI vipattiyA~ harane vAle ho, mahItala ke nirmala AbhUSaNa ho, tribhuvana ke svAmI ho aura saMsAra - samudra ke zoSaka ho, isaliye Apako namaskAra ho / / 26 / /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcastotra ko vismiyo'tra yadi nAma guNairazeSastvaM saMzrito niravakAzatayA munIza ! doSairupAttavividhAzrayajAtagarvai, svapnAntare'pi na kadAcidapIkSito'si / / 27 / / Azcarya kyA guNa sabhI tujhameM samAye, anyatra kyoMki na milI unako jagA ho / dekhA na nAtha ! mukha bhI taba svapna meM bhI. yA AsarA jagata kA sone ke 30 : TIkA - munInAM pratyakSajJAninAmIzaH / tasyAmaMtraNe / bho munIza ! atra jaganmaNDale / ko vismayaH kimAzcaryam / yadi cet nAmeti satyaM / azeSaiH smgrairgunnaiH| niravakAzatayA anavakAzatayA avakAzarahitatvena / tvaM bhagavAn saMzritaH / avakAzAnniSkAnto niravakAzastasya bhAvastattA tayA / bho nAtha ! doSairaSTAdazadoSaiH / svapnAntare'pi svapnamadhye'pi / tvaM kadAcidapi nekSito'si na dRSTo'si / atrApi ko vismayaH ? kathaMbhUtairdoSaiH ? upAttAH AdRtAzca te vividhA anekAzrayAzca taiH kRtvA jAtA utpanno garvo'bhimAnI yeSAM te taiH / / 27 / / anvayArtha - (munIza) he muniyoM ke svAmI ! (yadi nAma ) yadi (niravakAzatayA ) anya jagaha sthAna na milane ke kAraNa (tvam ) Apa ( azeSai: ) samasta ( guNaiH) guNoM ke dvArA ( saMzrita: ) Azrita hue ho aura ( upAttavividhAzrayajAtagarvaiH ) prApta hue aneka AdhAra se utpanna huA hai, ahaMkAra jinako aise ( doSaiH ) doSoM ke dvArA ( svapnAntare api ) svapna ke madhya meM bhI ( kadAcit api) kabhI bhI ( na IkSitaH asi ) nahIM dekhe gaye ho ( tarhi ) to ( atra ) isa viSaya meM ( kaH vismayaH ) kyA Azcarya hai ? kucha nahIM / bhAvArtha- guNoM ko saMsAra meM anya sthAna nahIM milA, isaliye ve vivaza ho ApakI zaraNa meM A gye| parantu doSoM ko
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 31 anya sthAna kI kamI nahIM thI, isaliye ve svapna meM bhI Apaka pAsa nahIM aaye| vyavahAra meM bhI dekhA jAtA hai, ki jisakA anyatra sammAna nahIM hotA hai, vaha vivaza ho kisI eka ke pAsa hI rahatA hai, para jisakA hara jagaha sammAna hotA hai, vaha kisI eka ke Azrita nahIM rahatA / zloka kA tAtparya itanA hI hai ki Apa muNavAn haiM, ApameM doSa bilkula hI nahIM haiM / / 27 / / uccairazokatarusaMzritamunmayUkha mAbhAti rUpamamalaM bhavato nitaantm| spaSTollasatkiraNamastatamovitAnaM bimbaM raveriva payodharapArzvavarti / / 28 / / nIce azoka taru ke tana hai suhAtA, terA vibho ! vimalarUpa prakAzakartA / phailI huI kiraNa kA tamakA vinAzI. mAno samIpa ghana ke ravi-bimba hI haiM / / 28 / / TIkA-bho nAtha ! bhagavatastava paramezvarasya / amalaM rUpaM jaganmohanasaundaryaM / uccairazokatarusaMzritaM prathamaprAtihAryAzokavRkSAzritaM / sa tu nitAntaM nirantaramAbhAti rAjatItyarthaH / uccaizcAsAvazokataruzcoccairazokatarustaM saMzritaM rUpaM ! kathaMbhUtaM rUpaM ? unmayUkhaM uta UrdhvaM niHsaranto mayUkhAH kiraNA yasmAttat / kasya kimiva raverbimbamiva / yathA raveH sUryasya bimbaM payodharapArzvavarti / kathaM ? ravebimbaM spaSTaM prakaTaM yathA syAttathA / ullasantaH visphurantaH kiraNA yasya tat / punaH kathaM ? astaM nirAkRtaM tamasAM pApAnAM vitAnaM samUho yena tt||28|| anvayArtha--(uccairazokatarusaMzritam) U~ce azoka vRkSa ke nIce sthita tathA ( unmayUkham ) jisakI kiraNeM Upara ko phaila rahI haiM, aisA ( bhavataH) ApakA ( amalam ) ujjvala { rUpam) rUpa (spaSTollasatkiraNam) spaSTa rUpa se zobhAyamAna haiM kiraNe
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : paMcastotra jisakI aura ( astamovitAnam ) naSTa kara diyA hai, andhakAra kA samUha jisane aise ( payodharapArzvavarti ) megha ke pAsa meM vartamAna (rave: bimbam iva) sUrya ke biMba kI taraha ( nitAntam) atyanta ( AbhAti) zobhita hotA hai / __bhAvArtha---he prabho ? U~ce aura hare-bhare azoka vRkSa ke nIce ApakA suvarNa-sA ujjvala rUpa usa bhA~ti bhalA mAlUma hotA hai, jisa bhA~ti kAle-kAle megha ke nIce sUrya kA maNDala / yaha azoka prAtihArya kA varNana hai / / 28 / / siMhAsane maNimayUkhazikhAvicitre vibhrAjate tava vayuH kanakAvadAtam / bimbaM vidvilasadaMzulatAvitAnaM tuGgodayAdrizirasIva sahastrarazmeH / / 29 / / siMhAsana-sphaTika ratna- jar3A usI meM, bhAtA vibho ! kanaka-kAnta zarIra terA / jyoM ratnapUrNa udayAcala zIzamaiM jA.. phailA svakIya kiraNeM ravi-bimba sohe / / 29 / / TIkA-bho nAtha ! maNimayUkhazikhAvicitre nAnAratnakigNaprabhAbhAsure / siMhAsane ya'viSTare / kanakAvadAtaM prataptakAMcanasannibhaM / tava paramezvarasya saptadhAtuvivarjitaM paramaudArikaM vapurdeho vibhrAjataM / atizayena virAjata ityarthaH / maNInAM mayUkhAH kiraNAsteSAM zikhAH kAMtikalApAstAbhirvicitraM tasmin / kimiva sahasrarazme: sUryasya biMbaM maNDalaM / tuMgodayAdrizirasi uccastarodayazikhare / virAjate zobhate / tuGgazcAsAvudayAdrizca tuGgodayAdristasya zikharaM tasmin / kathaMbhUtaM bimbam ? viyadvilasadaMzulatAvitAnaM viyati gagane vilasanchobhamAnamaMzulatAnAM vitAnaM yasmin tat / / 29 / / anvayArtha (maNimayUkhazikhAvicitre ) ratnoM kI kiraNoM ke agrabhAga se citra-vicitra (siMhAsane ) siMhAsana para ( tava)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 bhaktAmara stotra : 33 ApakA (kanakAvadAtam) suvarNa kI taraha ujjvala ( vapuH) zarIra, (tuGgodayAdrizirasi ) U~ce udayAcala kI zikhara para (viyadvilasadaMzulatAvitAnam) AkAza meM zobhAyamAna hai kiraNarUpI latAoM kA samUha jisakA aise { sahasrarazmeH ) sUrya ke ( bimbam iva ) maNDala kI taraha (vibhrAjate) zobhAyamAna ho rahA hai| bhAvArtha-he prabho ! udayAcala kI coTI para sUrya kA bimba jaisA bhalA mAlUma hotA hai, vaisA hI ratnoM ke siMhAsana para ApakA manohara zarIra bhalA mAlUma hotA hai / yaha siMhAsana prAtihArya kA varNana hai / / 29 / / kundAvadAtacalacAmaracAruzobhaM vibhrAjate tava vapuH kaladhautakAMtam / udyacchazAGkazucinirjharavAridhAra muccaistaTaM suragireriva zAtakaumbham / / 30 / / terA suvarNasama deha vibho ! suhAtA, hai zveta kunda-sama cAmara ke ur3ese / sohe sumerugiri. kAMcana kAMtidhArI. jyoM candrakAMti - dhara nirjharake bahese / / 30 / / TIkA-bho bhagavan ! tava vapuH kundAvadAtacalacAmaracAruzobhaM sat vibhrAjate cakAstItyarthaH / kundavadavadAtAni ujjvalAni calAni vIjyamAnAni ca tAni cAmarANi ca kundAvadAtacalacAmarANi taiH cArvI manojJA zobhA yasya tat / kathaMbhUtaM vapuH ? kaladhautavatkAntaM manojeM kaladhautakAntaM / kimiva suragireH zAtakaumbhaM / uccastamiva yathA suragirebhairoH zAtakaumbhaM / suvarNamayaM uccastaTaM / vibhrAjate / zAtakumbhasyedaM zAtakaumbhaM / kathaMbhUtamuccaistaTaM ? udyazcAsau zazAMkazcacAdyaJcha.. zAMkastadvacchucInyujjvalAni ca nirjharANAM vArINi ca udyacchazAMkazucinirjharavArINi teSAM dhArA yasmin tat / / 30 / /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 : paMcastotra anvayArtha - ( kundAvadAtacalacAmaracAruzobham ) kundake phUlake samAna svaccha ca~varoM ke dvArA sundara hai, zobhA jisakI aisA ( tava ) ApakA ( kaladhautakAntam ) suvarNa ke samAna sundara ( vapuH ) zarIra ( udyacchazAGkazucinirjharavAridhAram ) jisa para candramA ke samAna zukla jharane ke jala kI dhArA baha rahI hai, aise ( suragire: ) meruparvata ke ( zAtakaumbham ) sone ke bane hue (uccaistaTam iva ) U~ce taTa kI taraha (vibhrAjate ) zobhAyamAna hotA hai / bhAvArtha- he prabho ! jisa para devoM ke dvArA sapheda ca~vara Dhole jA rahe haiM, aisA ApakA suvarNamaya zarIra utanA suhAvanA mAlUma hotA hai, jitanA ki jharaneke sapheda jala se zobhita meruparvata kA sone kA zikhara / yaha ca~vara prAtihAryakA varNana hai ||30|| chatratrayaM tava vibhAti zazAGkakAntamuccaiH sthitaM sthagitabhAnukarapratApam / muktAphalaprakarajAlavivRddhazobhaM prakhyApayatrijagataH paramezvaratvam / / 31 / / motI manohara lage jinameM suhAte, nIke himAMzu-sama, sUraja-tApahArI / haiM tIna chatra zirapai ati ramya tere. jo tIna loka paramezvaratA batAte // 31 // TIkA - bho bhagavan ! tava bhagavataH / chatratrayaM zazAMka vadujjvalaM zazAMkakAntaM / punaH kathaM ? sthagita uttaMbhito bhAnukarANAM sUryakiraNAnAM pratApo yena tat / punaH kathaM ? muktAphalAnAM prakArA: gucchA: muktAphalaprakArAsteSAM jAlAni puMjAstairvizeSeNa vRddhA vardhamAnA zobhA yasya tat / punaH kathaM? trijagataH paramezvarasya paramaizvarya prakhyApayat pravadat ( prakarSeNa ) khyApayati kathayatIti prakhyApayat / paramezvarasya bhAvaH paramezvaratvaM ||31||
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 35 anvayArtha---( zazAGkakAntam) candramA ke samAna sundara ( sthagitabhAnukarapratApam ) sUrya kI kiraNoM ke saMtApako rokanevAle tathA ( muktAphalaprakarajAlavivRddhazobham) motiyoMke samUhoMse bar3hatI huI zobhA ko dhAraNa karanevAle ( tava uccaiH sthitam ) Apake Upara sthita (chatratrayam ) tIna chatra (trijagataH) tIna jagatke ( paramezvaratvam ) svAmitva ko ( prakhyApayata 'iva') prakaTa karate huekI taraha (vibhAti ) zobhAyamAna hote haiM / bhAvArtha-bhagavan ! Apake zirapara jo tIna chana phira rahe haiM; ne no saha prakaTa kara rahe haiM ki gAya hIna loka ke svAmI haiM / yaha chAtraya pratihArya kA varNana hai / / 31 / / gambhIratAraravaparitadigvibhAga strailokyalokazubhasaMgamabhUtidakSaH / saddharmarAjajayaghoSaNaghoSaka: san, khe duMdubhiyanati te yazasaH pravAdI / / 32 / / gambhIra nAda bharatA daza hI dizA meM, satsaMga kI trijagako mahimA batAtA / dharmezakI kara rahA jaya-ghoSaNA hai, AkAza bIca bajatA yazakA nagArA / / 32 / / TIkA-khe AkAze ! te tava tIrthaMkarasya / dundubhiH paTahaH / dhvanati zabdAyate / kathaMbhUtaM dundubhiH ? gambhIro'gAdhastAra uccastaro yo rava; zabdastena pUritA digvibhAga yena saH / punaH kathaMbhUtaM? trailokyasya lokA indradharaNendracakravatyAdayasteSAM zubhasya saMgamaH prAptistamyabhUtirbhavanaM tatra dakSo nipuNa ityarthaH / punaH kathaM? satsamIcIno yo dharmarAjastasya jayaghoSaNaM jayapaTaha ghoSayati kathayatIti saddharmarAjajayaghoSaNaghoSakaH / athavA san vidyamAno dharmarAjo yamastasya jayastasya ghoSaNaM ghoSayatIti, punaH kathaM? san uttamaH / punaH kathaMbhUtaM? yazasaH pravAdI / prakarSeNa vadatyevaM zIla: pravAdI / / 32 / /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 : paMcastotra anvayArtha---( gambhIratAraravapUridigvibhAgaH ) gambhIra aura ucca zabdase dizAoMke vibhAgako pUrNa karane vAlA ( trailokyalokazubhasaMgamabhUtidakSaH) tIna lokake jIvoMko zubha sampatti prApta karAne meM samartha aura (saddharmarAjajayaghoSaNaghoSaka:) samIcIna jainadharmake svAmIkI jayaghoSaNA karanevAlA ( dundubhiH) dundubhi bAjA (te) Apake ( yazasaH) yaza kA ( pravAdI san) kathana karatA huA (khe) AkAza meM ( dhvanAta ) zabda karatA hai / bhAvArtha-he prabho ! AkAza meM jo dundubhi bAjA baja rahA hai, vaha mAno ApakI jaya bolatA huA suyaza prakaTa kara rahA hai / yaha dundubhi prAtihAryakA varNana hai| mandArasundaranamerupArijAta santAnakAdikusumotkaravRSTiruddhA / gaMdhodaviMduzubhamandamarutprapAtA ___ divyA divaH patati te vacasA tatirvA / / 33 / / gandhodabinduyuta mArutakI girAI, ___ mandArakAdi tarukI kusumAvalIkI / hotI manorama mahA suralokase haiM, varSA, mano tava lase vacanAvalI hai|| 33 / / TIkA-bho bhagavan ! te tava / uddhA pratyagrA / mandArasundaranamerusupArijAtasantAnakAdikusamotkaravRSTiH / divo gaganAtpatati / maMdArANi ca sundaranamerUNi ca supArijAtAni ca santAnakAni ca mandArasundaranamerUsupArijAtasantAnakAni tAnyevAdiryeSAM tAnyevaM vidhAni ca tAni kusumAni ca teSAmulkaraH samUhastasya vRSTivarSaNaM mandArasundaranamerusupArijAtasantAnakAdikusumotkaravRSTiH / gandhamizritA ya udabindavo jalakaNAH zubhAH zItalA mandA: surabhayo ye maruto vAyavasteSAM prapAto yasyAM sA / punaH kathaMbhUtA? divi bhavA divyA / vA ivArthe / utprekSate tava vacasAM tatiriva vacanazreNiriva / / 33 / /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 37 anvayArtha (gandhodabinduzubhamandamarutprapAtA) sugandhita jalakI bUMdoM aura uttama manda havAke sAtha hai prapAta giranA jisakA aisI (uddhA) zreSTha aura (divyA) manohara (mandArasundaranamerusupArijAtasantAnakAdikusumotkaravRSTiH) mandAra, sundara, nameru, pArijAta, santAnaka Adi kalpavRkSoMke phUloMke samUhakI varSA (te) Apake ( vacasAm) vacanoMkI (tatiH vA) paMktikI taraha (divaH) AkAzase ( patati ) par3atI hai| bhAvArtha he nAtha ! sugandhita jala aura manda havAke sAtha AkAzase jo kalpavRkSake phUloMkI varSA hotI hai, vaha Apake manohara vacanAvalIkI taraha zobhita hotI hai| yaha puSpavRSTi prAtihAryakA varNana hai / / 33 / / zumbhatprabhAvalayabhUrivibhA vibhoste lokatraye dhutimatAM dyutimAkSipantI / prodyadivAkaraniraMtarabhUrisaMkhyA dIptyA jayatyapi nizAmapi somasaumyAm / / 34 / / trailokya kI saba prabhAmaya vastu jotI. bhAmaNDala prabala hai tava nAtha aisA / nAnA pracaNDa ravi-tulya sudIptidhArI, __ haiM jItatA zazi suzobhita rAtako bhI / / 34 / / TIkA-bho svAmin ! te tava / vibhoH parabrahmaNaH / zumbhatprabhAvalayabhUrivibhA / bhAmaNDalaprabhA lokatrayadhutimatAM sUryacandragrahanakSatraprakIrNatArakAdInAM dyuti dIptimAkSipantI tiraskurvantau / satI dIptyA kRtvA / nizAmapi rAtrimapi jayatyaMpi / zumbhacchodamAnaMyatprabhAvalayaM bhAmaNDalaM tasya bhUrizcAsauM vibhA ca zumbhatprabhAbhalayabhUrivibhA / lokatraye dyutimantasteSAm / kathaMbhUtA bhAmaNDalaprabhA? prodyanta: udayanto divAkarA: sUryAsteSAM nirAntarA AntaryarahitA bhUrayaH pracurA: saMkhyA gaNanA yasyAH sA / punaH kathaMbhUtA ? somazcandrastadvatsaumyA manojJA ||34 / /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : paMcastotra anvayArtha - (lokatrayadyutimatAm ) tInoM lokoMke kAMtimAna padArthoMkI ( dyutim ) kAMtiko ( AkSipantI) tiraskRta karanevAlI (prodyaddivAkaranirantarabhUrisaMkhyA) ugate hue antara rahita aneka sUryokI hai bahu gAnA jinameM aura aisI ( somasaumyA) candramA ke samAna sundara ( te vibhoH) Apake (zumbhatprabhAvalayabhUrivibhA ) dedIpyamAna bhAmaNDalako vizAla kAnti - rAtriko bhI ( jayati ) jIta rahI hai / bhAvArtha- he prabho ! yadyapi ApakI prabhA sUryase bhI adhika tejasvinI haiM, tathApi vaha santApa denevAlI nahIM hai| candramAkI taraha zItala bhI haiM / yaha bhAmaNDala prAtihAryakA varNana haiM / / 34 / / svargApavargagamamArgavimArgaNeSTaH saddharmatatvakathanaikapaTustrilokyA: divyadhvanirbhavati te vizadArthasarvabhASAsvabhAvapariNAmaguNaiH prayojyaH / / 35 / - hai svarga mokSa- patha-darzanakI sunetA. saddharmake kathanameM paTu haiM jyoNke| divyadhvani prakaTa arthamayI prabho ! haiM, terI lahe sakala arra bodha jisase / / 35 / / TIkA - bho vibho ! te tava bhagavato divyadhvanirbhavati / kathaMbhUto divyadhvaniH ? svargaH suraloko'pavargo mokSastayorgamamArgaH gamanapathasvasya vimArgaNaM prApaNaM tatreSTa samarthaH / punaH kathaMbhUtaH ? trilokyA: satsamIcInaM yaddharmatattvaM tasya kathanaM tatraikapaduradvitIyo vAcAlaH / punaH kathaM ? vizadAzca te arthAzca vizadArthAstaiH / sarveSAM prANinAM bhASANAM strabhAvapariNAmaguNaM prakarSeNa yunaktIti vizadArthasarva bhASAsvabhAvapariNAmaguNaprayojyaH / sarve prANina: svasvabhASayA nisRtaM tatra divyadhvaniM kalayantIti tAtparyArthaH ||35||
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 39 anvayArtha (te) ApakI (divyadhvaniH) divyadhvani (svargApavargagamamArgavimArgaNeSTaH) svarga aura mokSako jAnevAle mArgake khojaneke liye iSTa (trilomyA. ) tInoM lokake jIvoMko (saddharmatattva kathanakapuTaH ) samIcIna dharmatatva ke kathana karane meM atyanta samartha aura ( vizadArthasarvabhASAsvabhAvapariNAmaguNaiH prayojyaH ) spaSTa arthavAlI sampUrNa bhASAoM meM parivartita honevAle svAbhAvika guNa se sahita ( bhavati ) hotI hai / bhAvArtha he svAmin ! ApakI vANI svarga aura mokSakA rAstA batAnevAlI hai, saba jIvoMko hitakA upadeza dene meM samartha hai, aura saba bhASAoMmeM badala jAtI hai, arthAt jo jisa bhASAkA jAnakAra hai, ApakI divyadhvani usake kAnoMke pAsa pahuMcakara usI rUpa ho jAtI haiN| yaha divyadhvani prAtihAryakA varNana hai / / 35 / / unnidrahamanavapaGkajapuJjakAnti paryullasatrakhamayUkhazikhAbhirAmau / pAdau padAni tava yatra jinendra dhattaH __ padmAni tatra vibudhAH parikalpayanti / / 36 / / phUle hue kanakake nava pAke se zobhAyamAna nakhakI kiraNa-prabhAse.. tUne jahA~ paga dhare apane vibho ! haiM. noke vahA~ vibudha paMkaja kalpate haiM / / 36 / / TIkA- bho jinendra ! yatra sthAne / taba bhagavataH / pAdau padAni / dhattaH dharataH / tatra sthAne / vibudhAH devAH / padyAni kamalAni / parikalpayanti racayantItyarthaH / kathaMbhUtau pAdau ? unnidrANi vikasitAni yAni hemna: suvarNasya navapaMkajAni kamalAni teSAM puMjaH samRhastasya kAntistayA kRtvA parisanmatataH ullasantoH ye nakhAsteSAM kiraNAsteSAM zikhAgrabhAgastAbhirabhirAmau manojJAvityartha: 1136 / /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : paMcastotra anvayArtha (jinendra) he jinendradeva ! ( unnidrahemanavapaGkajapuJjakAntiparyullasannakhamayUkhazikhAbhirAmau) phUle hue suvarNake nabIna kapala samUhake samAna kAntike dvArA saba orase zobhAyamAna nakhoM kI kiraNoMke agra bhAgase sundara (tava ) Apake ( pAdau ) caraNa ( yatra ) jahA~ ( padAni) kadama (dhattaH) rakhate haiM (tatra) vahA~ (vibudhAH ) deva ( padyAni ) kamala ( parikalpayanti) raca dete haiN| __ bhAvArtha he jinendra ! jaba Apa dharmopadeza deneke liye Arya kSetroM meM vihAra karate haiM, taba devaloga Apake caraNoM ke nIce kamalA kI racanA karate jAte haiM / / 36 / / itthaM yathA tava vibhUtirabhUjjinendra ! dharmopadezanavidhau na tathA parasya / yAdRkprabhA dinakRtaH prahatAndhakArA tAdRkkuto grahagaNasya vikAzino'pi / / 37 / / terI vibhUti isa bhauti vibho ! huI jo, so dharmake kathanameM na huI kisIkI / hote prakAzita parantu tamisra-hartA, hotA na teja ravi tulya kahIM grahoMkA? / / 37 / / TIkA-bho jinendra ! itthaM pUrvoktaprakAreNa / yathA dharmopadezanavidhau / tava tIrthaMkarasya / vibhUtirabhUt babhUva / tathA parasya hariharAdiSu vibhUti bhUt / dharmasyopadezanaM dharmopadezanaM tasya vidhistasmin / etadyu ktamave dinakRtaH sUryasya prabhA dIptiryAdRgabhUt / vikAzino'pi prakaTIbhUtasyApi grahagaNasya tAdRk prabhA kuta eva / kathaMbhUtA sUryaprabhA? prahatAni nirAkRtAni andhakArANi yasyAM sA / / 37 / / anvayArtha--( jinendra ! ) he jinadeva ! (itthaM) isa prakAra (dharmopadezanavidhau) dharmopadezake kAryameM (yathA) jaisI (tava ) ApakI ( vibhUtiH) vibhUti ( abhUt) huI thI, (tathA ) vaisI
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 41 (parasya) kisI dUsarekI (na 'abhUt') nahIM huI thii| (prahatAndhakArA ) andhakArako naSTa karanevAlI (yAdA ) jaisI (prabhA) kAnti (dinakRtaH) sUryakI ('bhavati') hotI hai, (tAdRk ) sI (vikAzitaH api prakAzamAna bhI ( grahagaNasya ) anya grahoMkI (kutaH) kahA~se ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sktii| bhAvArtha he prabho ! dharmopadezake viSayameM samavasaraNAdirUpa jaisI vibhUti Apako prApta huI thI, vaisI vibhUti anya devatAoMko prApta nahIM huI thI / so ThIka hI hai, kyA kabhI sUrya jaisI kAnti zukra Adi grahoM se bhI prApta ho sakatI hai ? arthAt nahIM ho sakatI hai / / 37 / / zcyotanmadAvilavilolakapolamUla mattabhramabhramaranAdavivRddhakopam / airAvatAbhamibhamuddhatamApatantaM dRSTvAbhayaM bhavati no bhavadAzritAnAm / / 38 / / donoM kapola jharate madase sane haiM, guMjAra khUba karatI madhupAvalI hai| aisA pramatta gaja hokara kruddha Ave, pAveM na kintu bhaya Azrita loka tere / / 38 / / TIkA-bho nAtha ! bhavadAzritAnAM puMsAM / airAvatAbhaM parAkrameNa airAvatatulyaM / utkaTaM uddhatamApatantaM sanmukhamAgacchantami hastinaM / dRSTvA vilokya / bhayaM no bhavati / bhavantamAzritA bhavadAzrittasteSAM / kathaMbhUtamimaM? zcayotantaH kSaranto ye madAstairAvilo kaluSIbhUtau vilAlau yo kapAlo tayormUle mattA bhramantazcau ye bhramarAsteSAM nAda zabdastena vivRddha: kopo yasya sa tam / / 38 / / __ anvayArtha ( bhavadAzritAnAm ) Apake Azrita manuSyoM ko (zcyotanmadAvilavilolakapolamUlamattabhramabhramaranAdavivRddhakopam )
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : paMcastotra jharate hue mada-jala se malina aura caJcala gAloMke mUla bhAgameM pAgala ho ghUmate hue bhauroM ke zabdase bar3ha gayA hai krodha jisakA aise ( airAvatAbham ) airAvata kI taraha (uddhatam ) uddaNDa (Apatantam ) sAmane Ate hue (ibham ) hAthIko (dRSTavA ) dekhakara ( bhayam ) Dara ( no bhavati ) nahIM hotA / bhAvArtha - he prabho ! jo manuSya ApakI zaraNa lete haiM, unheM madonmatta hAthI bhI nahIM DarA sakatA / / 38 / / bhinnebhakumbhagaladujjvalazoNitAkta muktAphalaprakara bhUSitabhUmibhAgaH baddhakramaH kramagataM hariNAdhipo'pi nAkrAmati kramayugAcalasaMzritaM te / / 39 / / nAnA karInTala kumbha vihAra kI, pRthvI suramya jisane gajamotiyoMse / aisA mRgendra taka coTa kare na uspai, 11 tere padAdri jisakA zubha AsarA hai / / 39 / / TIkA- - bho bhagavan ! hariNAdhipo'pi tava vibho kramayugAcalasaMzritaM prANinaM nAkrAmati na pIDayati / kramayoryugaM kramayugaM kramayugamevAcalaH parvatastraM saMzritastaM / hariNAnAmadhipaH / kathaMbhUtaH hariNAdhipaH ? bhinnA vidAritA ye ibhAH hastinasteSAM kuMbhA: kumbhasthalAni tebhyo galaMti ujjvalAni zoNitena rudhireNa AktAni liptAni yAni muktAphalAni teSAM prakara: samUhastena bhUSito'laMkArito bhUmerbhAgaH pradezo yena saH / punaH kathaMbhUtaH ! baddhaH kramaH phAla iti yena sa / kathaMbhUtaM prANinaM ? kramaM phAlaM gataH prAptastaM / siMhasya phAlaH kramaH iti kathyate ||39|| anvayArtha -- ( bhibhakumbhagaladujjvalazoNitAktamuktAphalaprakarabhUSitabhUmibhAgaH ) vidAre hue hAthI ke gaNDasthalase girate hue ujjvala tathA khUnase bhIge hue motiyoMke samUhake dvArA bhUSita kiyA hai pRthivIkA bhAga jisane aisA tathA ( baddhakramaH )
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 43 chalA~ga mArane ke liye taiyAra ( hariNAdhipaH api ) siMha bhI ( kramagatam) apane pA~voM ke bIca Aye hue (te) Apake (kramayugAcalasaMzritam ) caraNa yugalarUpa parvatakA Azraya lenevAle puruSapara ( na AkrAmati ) AkramaNa nahIM karatA / bhAvArtha- he prabho ! jo Apake caraNoMkI zaraNa letA hai, siMha bhI unakA zikAra nahIM kara pAtA / / 39 / / kalpAntakAlapavanoddhatavahnikalpaM dAvAnalaM jvalitamujjvalamutsphuliGgam / vizvaM jighatsumiva sammukhamApatantaM tvannAmakIrtanajalaM zamayatyazeSam | 140 1 jhAleM uTheM cahu~ ur3e jalate a~gAre, dAvAgni jo pralayavahni samAna bhAse / saMsAra bhasma karane hita pAsa Ave. tvatkIrti-gAna zubha-vAri use samAve // 40 // TIkA - bho bhagavan ! tvannAmakIrtanajalaM bhavannAmasmaraNapAnIyaM / azeSa samagra dAvAnalaM vizraM trailokyaM jighutsumiva sammukhamApatantamabhimukhamAgacchantaM zamayati / tava nAma tvannAmnaH kIrtanaM tadeva jalaM tvannAmakIrtanajalaM / attumicchati jighatsati, jighatsatIti jighatsustaM / kathaMbhUtaM dAvAnalaM ? kalpAntakAlapavanena pralayakAlavAyunoddhatAH ye vahnayastebhyaH ISanyUnaH kalpAntakAlapavanoddhatavahnikalpastaM / punaH jvAlAH saMjAtA utpannA yasyAsau jvalitastaM / jvAlAderhrasvaH / punaH kathaM ? ujjvalaM ut UrdhvaM jvalatIti ujjvalastaM / athavA ujjvalantejobhirAkrAntaM / punaH kathaM ? utsphuliMgam uta ityucchalantaH sphuliMgA: vahnikaNAH yasmAtsa tam ||40|| anvayArtha - (tvannAmakIrtanajalam ) Apake nAmakA yazogAnarUpI jala, ( kalpAntakAlapavanoddhatavahnikalpam ) pralayakAla kI vAyu kI pracaNDa agni ke tulya (jvalitam ) prajvalita
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 : paMcastotra ( ujjvalam ) ujjvala aura (utphuliGgam ) jisase tilaMge nikala rahe haiM aisI tathA (vizvaM jighatsum iva ) saMsAra ko bhakSaNa karane kI icchA rakhane vAle kI taraha (sammukham ) sAmane (Apatantam ) AtI huI ( dAvAnalam ) vana kI agni ko ( azeSam ' yathA syAt. tathA' ) sampUrNa rUpa se ( zamayati ) bujhA detA hai / bhAvArtha - he bhagavan ! Apake nAma kA smaraNa karanese bhayaMkara dAvAnalabAra kI bAdhA naSTa ho jAtI hai / / 40 / / raktekSaNaM samadakokilakaNThanIlaM krodhoddhataM phaNinamutkaNamApatantam / AkrAmati kramayugena nirastazaGkastvannAmanAgadamanI hRdi yasya puMsaH / / 41 / / raktAkSa kruddha pika-kaMTha samAna kAlA. phuMkAra sarpa phaNako kara ucca dhAvai / niHzaMka ho jana use paga se ulA~ghe, tvannAma nAgadamanI jisake hiye ho // 41 // TIkA - bho bhagavan ! yasya puMsaH hRdi antaHkaraNe tvatrAmanAgadamanI bhavatrAmalakSaNasarpavazIkaraNauSadhirasti varivarti / sa pumAn nirastazaMkaH san / ApatantamabhimukhamAgacchantaM phaNinaM sarpa kramayugena pAdAbhyAmAkrAtyullaMghayati / kathaMbhUtaM phaNinaM ? ut UrdhvaM phaNA yasya sa taM / punaH kathaMbhUtaM ? rakte AtAmre IkSaNe netre yasya sa taM / punaH kathaM ? madena saha vartamAno yo hi kokilastasya kaNThastadvanIlaH zyAmalasataM / punaH kathaM ? krodhenoddhato dRptastaM / tava nAma tvannAma tadena nAgadamanI tvannAmanAgadamanI // 41 // anvayArtha - (yasya ) jisa (puMsa) puruSa ke (hRdi ) hRdaya meM (tvannAmanAgadamanI ) Apake nAmarUpI nAgadamanI - nAgadauna auSadha ( asti ) maujUda hai, ( sa ) vaha puruSa ( raktekSaNam ) lAla lAlaA~khoM vAle (samadakokilakaNThanIlam ) madayukta koyala ke
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 48 kaNTha kI taraha kAle ( krodhoddhatam) krodha se uddaNDa aura (utphaNam ) Upara ko phana uThAye hue ( Apatantam ) sAmane Ane vAle (phaNinam ) sA~pa ko ( nirastazaMGkaH 'san') zaMGkArahita hotA huA (kramayugena ) donoM pA~voM se ( AkrAmati ) lA~gha jAtA hai / bhAvArtha-he prabho ! jo Apake nAma kA smaraNa karatA hai, bhayaMkara sA~pa bhI usakA kucha nahIM bigAr3a sakatA / / 41 / / vallAtturaGgagajagarjitabhImanAda mAjau balaM balavatAmapi bhUpatInAm / udyaddivAkaramayUkhazikhApaviddhaM tvatkIrtanAttama ivAzubhidAmupaiti / / 42 / / ghor3e jahA~ hinahine, garaje gajAlI, aise prabala sainya dharAdhiyoM ke| jAte sabhI bikhara haiM tava nAma gAye, jyoM aMdhakAra ugate ravi ke karoM se / / 42 / / TIkA- bho deva ! Ajau saMgrAme balavatAmapi bhUpatInAM rAjJAM balaM sainyaM tvatkIrtanAt bhavanAmasmaraNAt udyadivAkaramayUkhazikhApaviddhaM tama iva Azu zIghraM bhidAmupaiti bhedaM prApnotItyarthaH / udyanudayaprApto divAkaraH sUryastasya mayUkhAsteSAM zikhAstAbhirapaviddha bhidAM prApta / kathaMbhUtaM balaM? valganto ye turaMgA azvAstathA gajAnAM garjitAni taiImA bhayaMkarA nAdAH zabdA yasmin tat / tava kIrtanaM tvatkIrtanaM tasmAt / balaM parAkramo vidyate yeSAM te balavantasteSAm / / 42 / / anvayArtha--( tvatkIrtanAt ) Apake yazogAna se (AjI) yuddha kSetrameM ( valgatturaGgagajagajitabhImanAdam ) uchalate hue ghor3e aura hAthiyoM kI garjanA se bhayaMkara hai zabda jisameM aisI ( balavatAm) parAkramI bhUpatInAma api) rAjAoM kI bhI (balam ) senA ( udyadivAkaramayUkhazikhApaviddham ) ugate hue sUrya kI kiraNoM ke agrabhAga se bA~dhe gaye ( tamaH iva ) andhakAra kI
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 : paMcastotra taraha (Azu ) zIghra hI (bhidAm ) vinAza ko ( upaiti ) prApta ho sakatI hai / bhAvArtha - he nAtha ! jisa taraha sUrya kI kiraNoM se andhakAra naSTa ho jAtA hai, usI taraha ApakA yazogAna karane se bar3e-bar3e rAjAoM kI senAe~ bhI yuddha meM naSTa ho jAtI haiM-- hAra jAtI haiM / / 42 / / kuntAgrabhinnagajazoNitavArivAhavegAvatArataraNAturayodhabhIme yuddhe jayaM vijitadurjayajeyapakSAstvatpAdapaGkajavanAzraNiyo labhante / / 43 / / bache lage baha rahe gaja rakta ke haiM. - tAlAba se vikala haiM taraNArya yoddhA / jote na jAya~ ripu, saMgara bIca aise. tere prabho ! caraNa- sevaka jItate haiM // 43 // TIkA -- bho bhagavan ! tvatpAdapaGkajavanAzrayiNaH prANinAM yuddha rA jayaM labhante vijayaM prApnuvaMti / tava pAdau tvatpAdau tAveva paGkaje kamale lathorvanamAzrayanti te tvatpAdapaGkajavanAzrayiNaH / kathaMbhUtAste ? vijitA durjayA jeyapakSAH zAtravA yaiste / kathaMbhUte yuddhe ? kuntAnAM bhallAnAmagrANi tairbhinnA vidAritA ye gajAsteSAM zoNitAni rudhirANi tAnyeva vArINi jalAni teSAM vAhAH pravAhAsteSu vegAnAM rayANAM avatArastatra taraNAturA vyAkulA ye yodhAH subhaTAstairbhImaM bhayaMkaraM tasmin / / 43 / / | anvayArtha - ( tvatpAdapaGkajavanAzrayiNa: ) Apake caraNarUpa kamaloM ke vanakA Azraya lene vAle puruSa ( kuntAgrabhinnagajazoNitavArivAhavegAvatArataraNAturayodhabhIme ) bhAloMke agrabhAga se vidAre gaye hAthiyoM ke khUnarUpI jala ke pravAha ko vega se utarane aura tairane meM vyagra yoddhAoM ke dvArA bhayaMkara ( yuddhe ) yuddha meM (vijitadurjayajeyapakSAH santaH ' ) jIta liyA hai muzkila se I
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 47 jItane yogya zatruoM ke pakSa ko jinhoMne aise hote hue ( jayam ) vijaya ko ( labhante ) pAte haiM / bhAvArtha- he bhagavan ! jo Apake caraNoM kA sahArA lete haiM ve bhayaGkara se bhayaGkara yuddha meM bhI nizcita vijaya ko pAne haiM / / 43 / / ambhonidhau kSubhitabhISaNanakracakra pAThInapITha bhayadolvaNavADavAgnau raGgattaraGgazikharasthitayAnapAtrA svAsaM vihAya bhavataH smaraNAd vrajanti / / 44 / / hai kAla nRtya karate makarAdi jantu, | tyoM vADavAgni ati bhISaNa sindhumeM hai| Adar tUphAnameM par3a gaye jinake jahAja. ve bhI prabho ! smaraNase tava pAra hote / / 44 / / TIkA bho bhagavan ! raMgataraMgazikharasthitayAna pAtrAH prANinaH ambhonidhau samudre / bhavatastava / smaraNAt smaraNamAtrAt / trAsaM bhayaM / vihAya muktvA / vrajati iSTasthAnaM yAntItyarthaH raMgantaH ucchalantaH ye taraMgA kallolAsteSAM zikhara'grabhAge sthitAni yAni pAtrANi pravahaNAni yeSAM te / kathaMbhUte'mbhonidhau kSubhitAH kSobhaM prAptA bhISaNA bhayaMkara ye nakA duSTajalacarajIvAsteSAM cakrANi yasmin sa tasmin pAThInapIThI matsyabheda - stena bhayado mahAbhayapradAyo ulvaNo vADavAgniryasmin sa tasmin // 44 anvayArtha - ( kSubhitabhISaNanakracakrapAThInapIThabhayadolvaurarsargnau ) kSobhako prApta hue bhayaMkara nAkuoM ( magaroM ) ke samUha aura machaliyoM ke dvArA bhaya paidA karane vAle tathA vikarAla asara jisameM aise (ambhonidhI ) samudrameM (raGgattaraGgazikharasthitayAnapAtrA : ) caMcala laharoM ke agra bhAga para sthita hai jahAja jinakA aise manuSya ( bhavataH ) Apake ( smaraNAt ) smaraNase ( trAsam ) Dara (vihAya ) chor3akara ( vrajanti) gamana karate haiMyAtrA karate haiM /
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 : paMcastotra bhAvArtha he bhagavana ! jo ApakA smaraNa karate haiM, ve tRphAna ke samaya bhI samudra meM niDara hokara yAtrA karate hai 1144 / / udbhUtabhISaNajalodarabhArabhugnAH zocyAM dazAmupagatAzcyutajIvitAzAH / tvatpAdapaGkajarajo'mRtadigdhadehA mA bhavaMti makaradhvajatulyarUpAH / / 45 / / atyanta pIr3ita jalodara bhArase haiM . hai durdazA taja cuke nija jIvitAzA / ve bhI lagA tava padAbja-raja; sudhAko , hote prabho ! madana-tulya svarUpa dehI / / 45 / / TIkA-bho deva ! udbhUtabhISaNajalodarabhArabhugnA mA manuSyAstvatpAdapaMkajarajo'mRtadigdhadehAH santo makaradhvajatulyarUpA bhavaMti / udbhUtA utpannA bhISaNA bhayaMkarA jalodarA nAnArogAdayasteSAM bhArastena bhugnAH / tava pAdAveva paMkaje tayo rajastadevAmRtaM tena digdho lipto dehA yeSAM te / makaradhvajena kAmena tulyaM rUpaM yeSAM te| kathaMbhUtA mAH ? zocyAM dazAmavasthAmupagatAH prAptAH zocayitumarhA zocyA tAm / punaH kathaMbhUtA? cyutA jIvitasyAzA yeSAM te / / 45 / / anvayArtha ( uddhRtabhISaNajalodarabhArabhugnAH) utpanna hue bhayaMkara jalodararogake bhArase jhuke hue (zocyAm dazAm ) zocanIya avasthAko ( upagatAH) prApta aura ( cyutajIvitAzA: ) chor3a dI hai jIvanakI AzA jinhoMne aise ( mAH) manuSya ( tvatpAdapaMkajarajo'mRtadigdhadehA: 'santaH') Apake caraNakamaloMkI dhUlirUpa amRtase lipta zarIra hote hue ( makaradhvajatulyarUpAH) kAmadeva ke rUpa ke samAna rUpavAle (bhavanti ) ho jAte haiM / bhAvArtha he nAtha ! jo Apake caraNoM kA dhyAna karatA hai, usakA bhayaGkara jalodara roga dUra ho jAtA hai / / 45 / /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 49 ApAdakaNThamuruzRMkhalavoSTatAnA gADhaM bRhnnigddkottinighRssttjdhaaH| tvannAmamaMtramanizaM manujAH smarantaH sadyaH svayaM vigatabaMdhabhayA bhavanti / / 46 / / sArA zarIra jakar3A dRr3ha sA~kaloMse, ber3I par3I chila gaI jinakI sujA~dhe / tvannAma maMtra japate japate unhoMne, jaldI svayaM jhar3a par3e saba bandha ber3I / / 46 / / TIkA--bho nAtha ! manujA manuSyA anizaM nirantaraM / tvannAmamantraM bhavadabhidhAnamantraM / smarantaH santaH / sadyastatkAlaM vigatabaMdhabhayA: praNaSTabandhabhayA bhavati / tava nAma tvatrAma eva mantrastvannAma mantrastaM / vigataM bandhabhayaM yeSAM te / kathaMbhRtA manujAH ? ApAdakaNThaM iti pAdakaNThaM AmaryAdIkRtya urUNi mahAMti tAni lohazRGkhalAni tairveSTitamaMgaM yeSAM te / punaH kathaMbhUtaM ? gADhaM yathA syAttathA bRhanti mahAnti yAni nigaDAni teSAM koTibhiragrabhAgairnighRSTA jaMghA yeSAM te / / 46 / / anvayArtha (ApAdakaNTham ) pA~va se lekara kaNThaparyanta ( uruzRGkhalaveSTitAGgAH) bar3I-bar3I sA~kaloM se jakar3A huA hai zarIra jinakA aise aura ( gADhaM 'yathA syAttathA) atyaMta rUpa se (bRhannigaDakoTinighRSTajavAH) bar3I-bar3I ber3iyoM ke agrabhAga se ghisa gaIM haiM jA~ghe jinakI aise ( manujAH) manuSya ( anizam ) nirantara ( tvannAmayantram ) Apake nAma rUpImantra ko ( smarantaH) smaraNa karate hue (sadyaH) zIghra hI ( svayam ) apane Apa (vigatabandhabhayAH ) baMdhana ke bhaya se rahita ( bhavanti ) ho jAte haiM / / 46 / / bhAvArtha he bhagavan ! jo nirantara Apake nAma kA jApa karate haiM, unake ber3I Adi bandhana apane Apa TUTa jAte
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : paMcastotra mattadvipendramRgarAjadavAnalAhi saMgrAmavAridhimahodarabandhanotyam 'tasyAzu nAzamupayAtibhayaM bhiyeva yastAvaka stavamimaM mAMtamAnadhIta / / 47 / / jo buddhimAna isa sustava ko par3he haiM, hoke vibhIta unase bhaya bhAga jaataa| dAvAgni-sindhu ahikAraNa-rogakA tyoM, paJcAsya matta gajakA saba bandhanoMkA / / 47 / / TIkA-bho nAtha ! yaH kazcinmatimAn pumAn / imaM prasiddha tAvaka stavaM / adhIte pApaThIti / tasya puMsaH puruSasya / mattadvipendramRgarAjadavAnalA'hisaMgrAmavAridhimahodarabandhanotthaM bhayaM praNAzamupayAti vrajati / mattadvipendrazca mRgarAjazca dAvAnalazca ahizca saGgrAmazca vAridhizca mahodaraM ca jalodaraM ca bandhanAni ca mattadvipendramRgarAjadavAnalA'hisaMgrAmavAridhi mahodarabandhanAni tebhya utthaM satutthitaM / kayeva ? utprekSate bhiyeva bhayeneva / / 47 / / anvayArtha (ya:) jo (matimAn) buddhimAna manuSya ( tAvakam ) Apake (imam ) isa ( stavam ) stotrako ( adhIte) par3hatA hai, (tasya ) usakA (mattadvipendramRgarAjadavAnalAhisaMgrAmavAridhimahodarabandhanottham) matta hAthI siMha, vanAgni, sA~pa, samudra, jalodara aura bandhana Adise utpanna huA ( bhayam) Dara (bhiyA iva ) mAno bhayase hI (Azu ) zIghra (nAzam ) vinAza ko (upayAti) prApta ho jAtA hai| bhAvArtha he prabho ! ApakA stavana karanese saba tarahake bhaya naSTa ho jAte haiM / / / 4 / / stotrasrajaM tava jinendra guNairnibaddhA bhaktyA mayA vividhavarNavicitrapuSpAm / dhatte jano ya iha kaNThagatAmajasraM taM mAnatuGgamavazA samupaiti lakSmIH / / 48 / / 5. 'tasya praNAzamupayati' amaraprabhaTIkAsampataH pAThaH /
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 08 bhaktAmara stotra : 51 tere manoja guNase stava mAlikA ye, DthI prabho ! vividha varNa supuSpavAlI / maiMne sakti jana kaNTha dhare ise jo. so 'mAnatuGga' sama prApta kare sulakSmI / / 48 / / TIkA-bho jinendra ! iha loke kazcana pumAn jano / mayA bhaktyA tava guNairnibaddhAM bhavatIrthaMkaraguNaracitAM / stotrasrajaM kaNThagatAM dhatte dharati / taM mAnatuMgaM janaM / lakSmIH kamalA avazAdgatacittA satI ajastraM niraMtaraM samupaiti prApnoti / mAnena tuMgo mahAn mAnatuMgastaM mAnatuMgaM kaverabhidhAnaM / stotrameva sak stotraraktAm / yathA kazcidaNaiH sUtranibaddhAM graMthitAM sadRzAM sraja kaNThamAlAM bibharti taM puruSaM lakSmI: zobhA samupaiti / kathaMbhUtAM stotrasaje ? vidhivarNA eva vicitrANi nAnAvidhAni puSpANi yasyAM sA vividhavarNavicitrapuSpA tAm / / 48 / / anvayArtha (jinendra ! ) he jinendra deva ! (iha) isa saMsArameM (yaH janaH ; jo manuSya ( bhayA) dvArA ( bhaktyA ) bhaktipUrvaka (guNaiH ) prasAda mAdhurya oja Adi guNoM se [ mAlAke pakSameMDorese] (nibaddhAm ) racI gaI [mAlA pakSameM-gUMthI gaI ] ( vividhavarNavicitrapuSpAm) nAnA akSara hI haiM vicitra phUla jisameM aisI [ mAlApakSameM-acche raMgavAle kaI taraha ke phUloMme sahita ] (tava) ApakI (stotrasrajam ) stutirUpa mAlA ko (ajastram ) hamezA ( kaNThagatAm dhatte ) yAda karatA hai, [ mAlApakSameM-galemeM pahinatA hai ] ( tam) usa (mAnatuGgam ) sammAnase unnata puruSa [ athavA stotrake racanevAle mAnutuMga AcArya ko (lakSmIH ) svarga mokSAdikI vibhUti ( avazA 'satI') svatantra hotI huI ( samupaiti ) prApta hotI hai / bhAvArtha--he nAtha ! jo manuSya Apake isa stotrakA nirantara pATha karatA hai, usesa hara eka tarahakI lakSmI prApta hotI hai / / 48 / / zrImAnatuGgAcAryaviracita bhaktAmara stotra samApta
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara bhASA bhakta amara nata mukuTa sumaNiyoM, kI su-prabhA kA jo bhAsaka / pAparUpa atisaghana timira kA jJAna divAkara-sA nAzaka || bhava- jalajanoM ko jisane diyA Adi meM avalambana / unake caraNa kamala kA karate, samyak bArambAra namana || 1 // sakala vAGamaya tatvabodha se udbhava paTutara dhI dhArI / usI indra kI stuti se haiM, vandita jaga-jana mana hArI || ati Azcarya kI stuti karatA. usI prathama janasvAmI kii| jaganAmI- sukhadhAmI tadbhava - zivagAmI abhirAmI kI ||2|| stuti ko tapyAra huA hU~, maiM nirbuddhi chor3a ke lAja / vijJajanoM se arcita he prabhu, maMdabuddhi kI rakhanA lAja || jala meM par3e candra- maMDala ko, bAlaka binA kauna matimAna / sahasA use pakar3ane vAlI prabalecchA karatA gatimAna ||3|| he jina ! candrakAnta se bar3hakara, tavaguNa vipula amala ati zveta / kaha na sakeM nara he guNasAgara, sura-guru ke sama buddhi sameta / / makranakra-cakrAdi jantu yuta, pralaya pavana se bar3hA apAra / kauna bhujAoM se samudra ke ho sakatA hai parale pAra ||4|| vaha maiM hU~ kucha zakti na rakhakara bhakti preraNA se lAcAra / karatA hU~ stuti prabhu terI, jise na paurvAparya vicAra || nizajizu kI rakSArtha Atma-bala, binA vicAre kyA na mRgI / jAtI hai mRgapati ke Age prema-raMga meM huI ra~gI ||5|| alpazruta hU~ zrutavAnoM se, hAsya karAne kA hI dhAma / karatI hai vAcAla mujhe prabhu, bhakti ApakI AThoM yAma || karatI madhura gAna pika madhu meM jagajana manahara ati abhirAma / usameM hetu sarasa phala phUloM ke yuta hare-bhare taru - Ama ||6||
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 53 jinavara kI stuti karane se. cira saMcita bhavijana ke pApa / pala bhara meM bhaga jAte nizcita, idhara-udhara apane hI Apa // sakalaloka meM vyApta rAtri kA, bhramara sarIkhA kAlA dhvAnta / prAtaH ravi kI una kiraNa lakha, ho jAtA kSaNameM prANAnta | maiM mati-hona-dIna prabhu terI, zurU karU~ stuti aghahAna / prabhu-prabhAva hI cinta haregA, santoM kA nizcaya se mAna / / jaise kamala-patra para jala-kaNa, motI kaise AbhAvAna / dipate haiM phira chipate haiM, asalI motI meM haiM bhagavAna / / 8 / / dUra rahe stotra ApakA. jo ki sarvathA hai nirdoSa / puNya -kathA ho kintu ApakI, hara letI hai kalmaSa-koSa / / prabhA praphullita karatI rahatI. sara ke kamaloM ko bharapUra / pheMkA karatA sUrya kiraNa ko, Apa rahA karatA hai dUra / / 9 / / midana jalapati hai murugurUoM ke he guruvarya / sadbhaktoM ko nijasama karate. isameM nahIM adhika Azcarya / / svAzrita jana ko nijasama karate, dhanI loga dhana dharanI se| nahIM kareM to unheM lAbha kyA? una dhanikoM kI karanI se / / 10 / / he animeSa vilokanIya prabhu, tumheM dekhakara parama-pavitra / soSita hote kabhI nahIM haiM, nayana mAnavoM ke anyatra / / candra-kiraNa sama ujjvala nirmala, kSIrodadhi kA kara jalapAna / kAlodadhi kA khArA pAnI pInA cAhe kauna pumAna / / 11 / / jina jitane jaise aNuoM se, nirmApita prabhu terI deha / the utane vaise aNu jagameM, zAMta-rAga-maya ni:sandeha / / he tribhuvana ke zirobhAga ke, advitIya AbhUSaNa ruup| isIliye to Apa sarIkhA, nahIM dUsaroM kA hai rUpa // 12 // kahA~ ApakA mukha ati sundara, sura-nara-uraga netra haarii| jisane jIta liye saba jaga ke, jitane the upamAnArI / / kahA~ kalaMkI baMka candramA, raMka-samAna kITa-sA dona / jo palAza-sA phIkA par3atA, dina meM ho karake chavi-chIna / / 13 / /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : paMcastotra tava guNa pUrNa-zazAGka kAntimaya, kalA-kalApoM se bar3hake / tIna loka meM vyApa rahe haiM, jo ki svacchatA meM car3hake / / vicareM cAhe jahA~ ki jinako, jagannAtha kA ekAdhAra / kauna mAI kA jAyA rakhatA, unheM rokane kA adhikAra / / 14 / / mada kI chakI amara lalanAeM, prabhu ke mana meM tanika vikAra / kara na sakI Azcarya kaunasA, raha jAtI haiM mana ko mAra / / gira gira jAte pralaya pavana se, to phira kyA vaha meru-zikhara / hila sakatA hai raMca-mAtra bhI. pAkara jhaMjhAvAta prakhara / / 15 / / dhUma na battI taila binA hI, prakaTa dikhAte tInoM loka / giri ke zikhara uDAne vAlI, bajhA na sakatI mArutta jhok| tisa para sadA prakAzita rahate. ginate nahIM kabhI dina-rAta / aise anupama AyaM dIpa haiM, sva-para-prakAzaka jaga-vikhyAta / / 16 / / asta na hotA kabhI na jisako, grasa pAtA hai rAhu prabala / eka sAtha batalAne vAlA, tIna loka kA jJAna vimala / / rukatA kabhI prabhAva na jisakA, bAdala kI Akara ke ott| aisI gaurava garimA vAle, Apa apUrva divAkara koTa / / 17 / / moha mahAtama dalane vAlA, sadA udita rahane vaalaa| rAhu na bAdala se dabatA para, sadA svaccha rahane vaalaa| vizva-prakAzaka mukhasaroja tava, adhika kAMtimayazAMtisvarUpa / hai apUrva jagakA zazi-maNDala, jagata ziromaNi ziva kA bhUpa / / 18 / / nAtha ApakA mukha jaba karatA, andhakAra kA satyAnAza / taba dina meM ravi aura rAtri meM, candra-bimbakA viphala prayAsa / / dhAnya-kheta jaba dharatI tala ke, pake hue hoM, ati abhirAma / zora macAte jala ko lAde, hue ghanoM se taba kyA kAma ? ||19 / / jaisA zobhita hotA prabhu kA, svapara-prakAzaka uttama jJAna / hariharAdi devoM meM vaisA, kabhI nahIM ho sakatA bhAna / / ati jyotirmaya mahAratana kA jo mahatva dekhA jAtA / kyA vaha kiraNA kulita kA~ca meM, are kabhI lekhA jAtA / / 20 / /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi bhaktAmara stotra : 55 hariharAdi devoM kA hI maiM, mAnU~ uttama avalokana / kyoMki unheM dekhane bhara se tujhase soSita holA mana !! . . .. hai parantu kyA tumheM dekhane se, he svAmin ! mujhako lAbha / janma janma meM bhI na lubhA pAte, koI yaha mama. amitAbha / / 21 / / sau sau nArI sau sau suta ko, janatI rahatI sau sau Thora / tuma se suta ko janane vAlI, jananI mahatI kyA hai aura / / tArAgaNa ko sarva dizAe~, ghareM nahIM koI khAlI / pUrva dizA hI pUrNa pratApI, dinapatti ko janane vAlI / / 22 / / tumako parama puruSa muni mAneM, vimala varNa ravi tamahArI / tumheM prApta kara mRtyuJjaya ke, bana jAte jana adhikArI / / tumheM chor3akara anya na koI, zivapura-patha batalAtA hai| kintu viparyaya mArga batAkara, bhava-bhava meM bhaTakAtA hai // 23 // tumheM Adya akSaya ananta prabhu, ekAneka tathA yogISa / brahmA Izvara yA jagadIzvara. vidita yoga muninAtha munameza / / vimala jJAnamaya yA makaradhvaja, jagannAtha jagapati jagadIza / ityAdika nAmoM kara mAne, santa nirantara vibho nidhIza // 24 // jJAna pUjya hai, amara AyakA. isIliye kahalAte buddha / bhuvanatraya ke sukha-samvarddhaka, ata: tumhIM zaGkara ho zuddha / / mokSa-mArga ke Adya pravartaka. ataH vidhAtA kaheM gaNeza / tuma sama avanI para puruSottama, aura kauna hogA akhileza / / 25 / / tIna loka ke duHkhaharaNa, karane vAle ho tumheM namana / bhUmaNDalake nirmala-bhUSaNa. Adi jinezvara tumheM namana / / he tribhuvana ke akhilezvara ho, tumako bArambAra nmn| bhava- sAgara ke zoSaka poSaka, bhavya janoM ke tumheM namana / / 26 / / guNasamUha ekatrita hokara. tujhameM yadi pA cuke praveza / kyA Azcarya na mila pAye ho, anya Azraya unheM jineza / / deva kahe jAne vAloM se, Azrita hokara garvita doSa / terI ora na jhA~ka sake ve, svapna mAtra meM he guNakoSa / / 27 / /
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : paMcastotra unnata taru azoka ke Azrita, nirmala kiraNotrata vaalaa| rUpa ApakA dipatA sundara, tamahara manahara chavi vaalaa| vitaraNa kiraNa nikaratamahAraka, dinakara ghanake adhika samIpa / nIlAcala parvata para hokara, nIrAjana karatA le dIpa // 28 // maNi-muktA kiraNoM se citrita, adbhuta zobhita siMhAsana / kAntimAna kaMcana-sA diyA, jisapara ra namIya . . udayAcala ke tuGga zikhara se, mAno sahastrarazmi vaalaa| kiraNa-jAla phailAkara nikalA, ho karane ko ujiyAlA // 29 // durate sundara cavara vimala ati, navala kunda ke puSpa samAna ! zobhA pAtI deha ApakI, raupya dhavala-sI AbhAvAna / / kanakAcala ke tuGga zRGga se. jhara jhara jharatA hai nirjhara / candra-prabhA sama uchala rahI ho, mAno usake ho taTa para // 30 // candra-prabhA sama jhallariyoM se, maNi-muktAmaya ati kamanIya / dIptimAn zobhita hote haiM, sira para chatratraya bhvdiiy|| Upara rahakara sUrya-razmi kA, roka rahe haiM prakhara- pratApa / mAnoM ve ghoSita karate haiM, tribhuvana ke paramezvara Apa // 31 // U~ce svara se karane vAlI, sarva dizAoM meM guJjana / karane vAlI tIna loka ke. jana-jana kA zubha-sammelana / / pITa rahI hai DaMkA-"ho sat dharma'-rAja kI hI jy-jy| isa prakAra baja rahI gagana meM. bherI tava yaza kI akSaya // 32 // kalpavRkSa ke kusuma manohara, pArijAta evaM maMdAra / gandhodaka kI maMda vRSTi karate haiM, pramudita deva udAra / / tathA sAtha hI nabha se bahatI, dhImI dhImI manda pavana / paMkti bA~dha kara bikhara rahe hoM, mAnoM tere divya vacana / / 33 / / tIna loka kI sundaratA yadi, mUrtimAna banakara Ave / tana-bhA-maMDala ko chavi lakhakara, tava sanmukha zaramA jaave|| koTisUrya ke hI pratAya sama, kintu nahIM kucha bhI AtApa / jinake dvArA candra suzItala, hotA niSprabha apane Apa // 34 //
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaktAmara stotra : 57 mokSa-svarga ke mArga pradarzaka, prabhuvara tere divya-vacana / karA rahe haiM 'satya-dharma ke, amara-tatva kA digdarzana / / sunakara jaga ke jIva vastutaH, kara lete apanA uddhAra / isa prakAra parivartita hote, nija-nija bhASA ke anusAra / / 35 / / jagamagAta nakha jisameM sAbha, jaise nabha meM candra kiraNa ... vikasita nUtana sarasoruhasama, he prabhu tere vimala caraNa / rakhate jahA~ vahIM racate haiM, svarNakamala suradivya lalAma / abhinandana ke yogya caraNa taya, bhakti rahe unameM abhirAma // 36 / / dharma-dezanA ke vidhAna meM, thA jinavara kA jo aizvarya / vaisA kyA kucha anya kudevoM, meM bhI dikhatA hai saundarya / / jo chavi dhora-timira ke nAzaka, ravi meM hai dekhI jAtI / vaisI hI kyA atula kAnti. nakSatroM . meM lekhI jAtI / / 37 / / lola kapoloM se jharatI hai, jahA~ nirantara mada kI dhAra / hokara ati madamatta ki jisa para, karate haiM bhaure guMjAra / / krodhAsakta huA yoM hAthI, uddhata airAvata sA kaal| dekha bhakta chuTakArA pAte, pAkara tava Azraya tatkAla // 38 / / kSata-vikSata kara diye gajoM ke, jisane unnata gaNDasthala / kAMtimAna gaja-muktAoM se. pATa diyA ho avanI-tala / / jina bhaktoM ko tere caraNoM ke, giri ko ho unnata ott| aisA siMha chalAMgeM bharakara, kyA usapara kara sakatA goTa ?||39 / / pralayakAla kI pavana uThAkara, jise bar3hA detI saba ora / phikeM phuliMge Upara tirache, aGgAroM kA bhI hove jora / / bhuvanatraya ko nigalA cAhe, AtI huI agni bhabhakAra / grabhu ke nAma-maMtra jala se, vaha bujha jAtI hai usahI bAra / / 4 / / kaMTha kokilA sA atikAlA, krodhita ho phaNa kiyA vizAla / lAla-lAla locana karake yadi, jhapaTe nAga mahA vikarAla / nAma-rUpa tava ahi-damanI kA liyA jinhoMne hI Azraya / paga rakha kara nizaGka nAga para, gamana kareM ye nara nirbhaya / / 4 / /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 : paMcastotra jahA~ azva kI aura gajoM kI, cItkAra suna par3atI ghora / zUravIra nRpa kI senAe~, rakha karatI hoM cAroM ora / / vahA~ akelA zaktihIna nara, japa kara sundara terA nAma / sUrya-timira sama zUra-sainya kA, kara detA hai kAma tamAma 142 / / raNa meM bhAloM se vedhita gaja, tana se bahatA rakta apAra / vIra lar3AkU jaha~ Atura haiM, rudhira-nadI karane ko pAra / / bhakta tumhArA ho nirAza taha, lakha arisenA durjayarUpa / tava pAdAravinda pA Azvaya jaya pAtA upahAra-svarUpa 1643 / / vaha samudra ki jisameM hoveM, maccha magara evaM ghar3iyAla / tUphA~ lekara uThatI hoveM, bhayakArI lahareM uttAla / / bhramara-cakra meM pha~sI huI ho, bIcoM bIca agara jala yAna / chuTakArA pA jAte dukha se, karane vAle terA dhyAna / / 44 / / asahanIya utpanna huA ho, vikaTa jalodara pIr3A bhAra / jIne kI AzA chor3I ho, dekha dazA dayanIya apAra / / aise vyAkula mAnava pAkara, terI pada-raja saMjIvana / svAsthya-lAbhakara banatA unakA, kAmadeva sA sundara tana // 45 // loha-zRGkhalA se jakar3I hai, nakha se zira taka deha samasta / ghuTane-jaMce chile ber3iyoM se. adhIra jo hai atitrasta / bhagavana aise bandIjana bhI, tere nAma-maMtra kI jApa / japakara gata-bandhana ho jAte, kSaNabhara meM apane hI Apa 146 / / vRSabhezvara ke guNa stavana kA, karate nizidina jo ciMtana / bhaya bhI bhayAkulita ho unase, bhaga jAtA hai hai svAminaM / / kuMjara--samara-siMha-zoka-ruja. ahiM dAvAnala kArAgAra / inake ati bhISaNa duHkhoM kA, ho jAtA kSaNa meM saMhAra / / 47 / / he prabhu tere guNodyAna kI, kyArI se cuna divya-lalAma / gUMdhI vividha varNa sumanoM kI. guNa-mAlA sundara abhirAma / / zraddhA sahita bhavikajana jo bhI, kaNThAmaraNa banAte haiN| mAnatuGga-sama nizcita sundara, mokSa lakSmI pAte haiN||48||
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra ke racayitA zrI kumudacandrAcArya bhaktAmarastotra ke hI jor3a kA lokapriya vasaMtatilakA chanda meM nibaddha "kalyANamandira stotra" kumudacandrAcArya kI eka amUlya bhaktirasa se bharI racanA hai / isameM 44 padya haiM / antima bhinna chanda ke eka padya se stotrakartA kA nAma kumudacandra sUcita kiyA gayA hai jise kucha loga siddhasena nAmase bhI mAnate haiM / lagabhaga chaThI zatI kI yaha racanA honA mAnI jAtI hai / dUsare padya ke anusAra yaha stotra 23veM tIrthaMkara pArzvanAtha kI stuti meM racA gayA hai / bhaktAmara stotra ke sadRza hote hue bhI yaha stotra apanI kAvya kalpanAoM aura zabda yojanAoM meM maulika hI hai / jina stuti karate hue Apane likhA-he jinendra, Apa ina bhavyoM ko saMsAra se kaise pAra kara dete haiM, jo apane hRdaya meM ApakA nAma dhAraNa karate haiM ? hA~ jAnA, jo eka mazaka ( dRti ) bhI jala meM taira kara nikala jAtI hai, vaha isake bhItara bhare hue pavana kA hI to prabhAva hai / he prabho ! apane hRdaya meM dhAraNa karane para pAparUpI sarpa usI prakAra bhAga jAte haiM jaise mayUra kI AvAja sunate hI candana para lapaTe sarpa DhIle par3a jAte haiM / he prabho ! Apake dhyAna se bhavya puruSa kSaNamAtra meM deha ko chor3akara paramAtma ko prApta ho jAte haiM, kyoM na ho, tIvra agni ke prabhAva se nAnA dhAtue~ apane pASANa bhAva ko chor3akara zuddha suvarNatva ko prApta kara letI haiM / kalyANamaMdira stotrakI racanAke pIche jo itihAsa chipA hai usakA varNana likhate hue maMgalASTaka stotrameM kavine likhA hai .. zrImat kumudacandra munivarasoM. vAdaparyo jaha~ sabhA maMjhAra / taba hI zrI kalyANadhAmathuti, zrI guru racanA racI apAra / / taba pratimA zrI pArzvanAtha kI, prakaTa bhaI tribhuvana jayakAra / so gurudeva baso ura mere, vighanaharaNa maMgala karatAra / /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpArzvanAthAya namaH tArkikacakracUDAmaNi zrIkumudacandrAcArya aparanAma zrIsiddhasenadivAkaraviracita kalyANamandira stotra ( zrIpArzvanAtha stotra ) yasantatilakA chanda) kalyANamandiramudAramavadyabhedi bhItAbhayapradamaninditamajhipadmam saMsArasAgaranimajjadazeSajantu potAyamAnamabhinamya jinezvarasya / / 1 / / yasya svayaM suragururgarimAmburAzeH stotraM suvistRtamatirna vibhurvidhAtum / tIrthezvarasya kamaThasmayadhUmaketo. stAsyAhameSa kila saMstavanaM kariSye / / 2 / / (yugmam) 1 kavirAja paM0 giridharajI zarmA navaratna kRta nUtana hindI-padyAnuvAda kalyANa-dhAma bhaya-nAzaka pApahArI, tyoM hai jahAja bhava-sindhu par3e janoM ke / nindAvihIna ati sundara saukhyakArI, pAdAravinda prabhu ke nama ke unhIM ko // 1 // zrIpArzvanAtha vibhu kA stava meM racU~gA, jo nAtha haiM kamaTha-vighna-vinAzakartA / tyoM hai azakta jinake stava ko banAne, atyanta buddhidhana bhI guru bhI suroM kaa|2||
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANadira stotra : 61 zrIcandrakIrtikRta saMskRtaTIkA stavaM cikIrSukAmo vighnavinivRttaye maMgalamAcaratrAha TIkA-kileti saMbhAvyate / eSo'haM kavistasya jagatprasiddhasya / jinezvarasya zrIpArzvanAthatIrthakaraparamadevasya / aMghripadma caraNakamalaM / abhinamya praNipatya / saMstavanaM samyakastotraM / kariSye kariSyAmItyarthaH / kathambhUtamaMghripadmaM? kalyANAnAM mAMgalyarAzInAM mandiraM niketanamityarthaH / athavA paMcakalyANAnAM sthAnamityarthaH / punaH kathaMbhUtaM ? udAra nAnAsaukhyapradAtRtvAt / punaH kathaMbhUtaM ? avayaM pApaM bhedayatIti / punaH kathaMbhUtaM? bhItAnAM bhayatrastAnAM jantUnAM abhayaM jIvadAnaM prakarSaNa dadAtIti / punaH kathaMbhUtaM ? aniMditaM prazasyaM sarvAmarapUjitatvAt / punaH kathaM ? saMsArazcaturgatilakSaNaH sa eva saMsArasamudrastatra nimajatazca te azeSajantavaH sarvaprANinazca teSAM potAyate tat potAyamAnaM saMsArasamudratAraNe pravahaNatulyamityarthaH / tasya kasya ? yasya tIrthezvarasya samastatIrthAnAM svAminaH / suragururbrahaspatiH svayaM stotraM vidhAtuM kartuM na vibhuH ne samarthaH / kathaMbhUtasya yasya gurorbhAva: garimA tasya amburAziH samudrastasya / kathaMbhUtaH suraguruH ? sukhena vA sutarAM vistRtA matiryasya saH / punaH kathaMbhUtasya tasyaM kamaThacarazaMbaranAmajyotiSkadevasya smayaH garvastaddalanAya dhUmaketurvahnistasya ||yugm // 11-2 / / sAhityAcArya paM0 pannAlAlajI zAstrIkRta sAcathArtha aura bhASA-TIkA anvayArtha--(kalyANamandiram) kalyANoMke pandira, ( udAram) udAra ( avadyabhedi) pApoM ko naSTa karane vAle, ( bhItAbhayapradam ) saMsArase Dare hue jIvoM ko abhayapada denevAle, (aninditam ) prazaMsanIya aura (saMsArasAgaranimajjadazeSajantupotAyamAnam) saMsArarUpI samudrameM DUbate hue samasta jIvoM ke liye jahAjake samAna (jinezvarasya) jinendra bhagavAnke 1. dAtA yA rahAn 'udAraM dAtRmahatoH' /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 : paMcastotra (adhipadmam ) caraNakamalako ( abhinamya ) namaskAra karaka, garimAmburAzeH gauravake samudrasvarUpa ( yasya ) jina pArzvanAthakI (stotram vidhAtum ) stuti karaneke liye (svayaM suvistRtamati;) khuda vistRta buddhivAle ( suraguruH ) bRhaspati bhI ( vibhuH ) samartha (na asti) nahIM hai, ( kamaThasmayadhUmaketoH) kamaThakA mAna bhasma karaneke liye agnisvarUpa ( tasya tIrthezvarasya ) una bhagavAn pArzvanAthakI (kila) Azcarya hai ki (eSaH aham ) maiM (saMstavanam kariSye ) stuti kruuNgaa| ___ bhAvArtha-jinendra bhagavAnke caraNakamaloMko namaskAra kara maiM una pArzvanAthasvAmIkI stuti karatA hU~, jo gurutAke samudra the, aura kamaThakA mAnamardana karanevAle the tathA bRhaspati bhI jinakI stuti karaneke liye samartha nahIM ho sakA thA / / 1-2 / / sAmAnyato'pi tava varNayituM svarUpa masmAdRzAH kathamadhIza ! bhavantyadhIzAH / dhRSTo'pi kauzikazizaryadi vA divAndho rUpaM prarUpayati kiM kila dharmarazmeH / / 3 / / terA svarUpa kucha bhI kahane samartha hoveM prabho ! kisa tarA mujhase manuSya? ho zrITha bhI kisa tarA para ghUka bAla, yA ghUka hI kaha sake ravikA surUpa // 3 // TIkA...bho adhIza ! asmAdRzAH pumAMsaH / sAmAnyato'pi sAmAnyAkAraNA'pi / tava bhagavataH / svarUpaM varNayituM yathAvadAkhyAtuM / kathamadhIzAH samarthA bhavati / vizeSata: svarUpaM vaktuM kutaH samarthAH / yadi vA yukto'yamarthaH / kileti satyaM dhRSTo'pi kauzikazizuH ghRkaH / dibAMdhaH san / dharmarazmeH sUryasya svarUpaM / kiM prarUpayati ? asmAdRzAH kavayastava niraMjanasvarUpaM vaktu kSamA na bhavati / ka iva ghRka iva / yathA ghUko dinapateH sUryasya kiraNAni na prarUpayati / iti tAtpayArthaH / / 3 / /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 63 andhayArtha--(adhIza ! ) he svAmin ! (sAmAnyataH api ) sAdhAraNa rItise bhI (tava ) tumhAre ( svarUpam ) svarUpako ( varNayituma) varNana karaneke liye (asmAdRzAH) mujha jaise manuSya ( katham ) kaise ( adhIzAH ) samartha (bhavanti ) ho sakate haiM ? arthAt nahIM ho skte| ( yadi vA ) athavA (divAndhaH) dinameM andhA rahanevAlA ( kauzikazizuH ) ulUkakA baccA ( dhRSTa api 'sana') dhITha hotA huA bhI (kim ) kyA ( dharmarazmeH ) sUryake ( rUpam ) rUpakA ( varNayati kila ) varNana kara sakatA hai ? arthAt nahIM kara sktaa| bhAvArthahe prabho ! jisa taraha ulUkakA bAlaka sUryake rUpakA varNana nahIM kara sakatA, kyoMki jabataka sUrya rahatA hai, tabataka vaha andhA rahatA hai, isI taraha maiM Apake sAmAnya svarUpakA bhI varNana nahIM kara sakatA hU~, kyoMki maiM bhI mithyAjJAnarUpI andhakArase andhA hokara Apake darzanasa vaJcita rahA hU~ / / 3 / / mohakSayAdanubhavannapi nAtha ! mayoM nUnaM guNAn gaNayituM na tava kSameta / kalpAntavAntapayasaH prakaTo'pi yasmA nmIyeta kena jaladhernanu ratnarAziH / / 4 / / haiM jAnatA hRdaya meM guNa moha chUTe tere bhavI, gina nahIM sakatA parantu / kalpAnta meM jaladhi ke saba ratna dIkheM, andAja kauna sakatA kara hai unhoM kA / / 4 / / TIkA- bho nAtha ! bhoH svAmina ! nUnaM nizcitaM ! mayoM manuSyaH mohakSayAt mohanIyakarmavinAzAt / anubhavannapi jAnannapi / tava paramezvarasya guNAn / gaNayitu saMkhyAkartuM / na kSameta na samartho bhavet / nanu yukto'yamartho yasmAtkAraNAtkena puMsA / jaladheH samudrasya prakaTo'pi hai / / 3 / /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 : paMcastotra ratnarAziH / mIyate mAnaM kurvIta / kathaMbhUtasya jaladheH ? kalpAntaH pralayastena vAntAni bahiSkRtAni payAMsi jalAni yasya sa tasya / / 4 / / __ anvayArtha-( nAtha !) he nAtha! (martyaH) manuSya (mohakSayAt ) mohanIyakamaka kSayase ( anubhavan api ) anubhava karatA huA bhI (taba ) Apake ( guNAn ) guNoMko ( gaNayitum) ginaneke liye ( nUnam ) nizcaya karake ( na kSameta ) samartha nahIM ho sakatA hai / (yasmAt ) kyoMki (kalpAMtavAMtapayaH ) pralayakAlake samaya jisakA pAnI bAhara ho gayA hai, aise ( jaladheH) samudrakI ( prakaTa:api) prakaTa huI bhI ( ratnarAziH ) ratnoMkI rAzi ( nanu kena mIyate ? ) kisake dvArA ginI jA sakatI hai ? arthAt kisIke dvArA nhiiN| bhAvArtha-he prabho ! jisa taraha pralayakAla meM pAnI na hone se sApha-sApha dikhanevAle samudrake ratnoM ko koI nahIM gina pAtA, usI taraha mithyAtvake abhAvase sApha-sApha dikhanevAle Apake guNoMko koI nahIM gina sakatA / kyoMki ve anantAnanta haiM / / 4 / / abhyudyato'smi tava nAtha ! jar3Azayo'pi kartuMstavaM lasadasaMkhyaguNAkarasya / bAlo'pi kiM na nijabAhuyugaM vitatya vistIrNatAM kathayati svadhiyAmburAzeH / / 5 / / tU hai asaMkhya guNa-zobhita mUr3ha hU~ maiM terA tathApi racane stava meM khar3A huuN| phailA bhujA svamati ke anusAra kyA hai. vistIrNatA na nidhi kI zizu bhI batAtA ? / / 5 / / TIkA-bho nAtha ! jaDAzayo'pi ahaM / tava paramezvarasya / stavaM kartumabhyudyatosmi / kathaMbhUtasya tava? lasantaH zobhamAnAH asaMkhya ye guNAsteSAmAkarastasya / bAlo'pi svadhiyA bAlasvabuddhyA / nija bAhuyugaM vitatya vistArya / amburAzeH samudrasya / vistIrNatAM kiM na kathayati na prarUpayatti ? api tu prarUpayatIti tAtAryA / ". '
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 65 anvayArtha --- ( nAtha ! ) he svAmin! ( jaDAzayaH api 'aham' ) maiM mUrkha bhI (lasadasaMkhyaguNAkarasya ) zobhAyamAna asaMkhyAta guNoM kI khAni svarUpa ( tava ) Apake (stavama kartum ) stavana karaneke liye ( abhyudyataH asmi ) taiyAra huA huuN| kyoMki ( bAlaH api ) bAlaka bhI ( svadhiyA) apanI buddhike anusAra (nijabAhuyugam ) apane donoM hAthoMko (vitaraNa) phailAkara (kim ) kyA (amburAzeH ) samudrake ( vistIrNatAm ) vistArako ( na kathayati ) nahIM kahatA ? arthAt kahatA hai / bhAvArtha he nAtha ! jaise bAlaka zakti na rahate hue bhI samudra kA vistAra varNana karane ke liye taiyAra rahatA haiM, vaise hI maiM bhI ApakI stuti karaneke liye taiyAra hU~ / ye yoginAmapi na yAnti guNAstaveza ! vaktuM kathaM bhavati teSu mabhAvakAza: / tadevamasamIkSitakAriteyaM jAtA jalpanti vA nijagirA nanu pakSiNo'pi / / 6 / / yogIza bhI gina nahIM sakate guNoM ko. tere prabho; phira bhalA mama kyA calAI ? | merI huI yaha munIza binA vicArI. yA bolate viharA bhI apanI girA se / / 6 / / TIkA - he Iza ! ye tava guNA yoginAmapi vaktu na yAMti na prApnuvaMti / teSu guNeSu mamAvakAzaH mama sAmarthya kathaM bhavati / bho deva tattasmAtkAraNAt / evamiyamasamIkSitakAritA jaataa| avicAritakAryatvaM jAtaM / asamIkSitasya avicAritasya kAritA asamIkSitakAritA | vA athavA / nanu nizcitaM / pakSiNo'pi nijagirA svakIyavANyA jalpanti bhaNati / tathaivAhamapIti bhAvaH ||6|| - anvayArtha - ( Iza !) he prabho ! ( tava ) Apake ( ye guNAH ) jo guNa ( yoginAm api ) yogiyoMko bhI ( vaktum )
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 : paMcastotra kahaneke liye (na yAnti) nahIM prApta hote arthAt jinakA kathana yogIjana bhI nahIM kara sakate (teSu ) unameM ( mama) merA ( avakAza:) avakAza (katham bhavati) kaise ho sakatA hai ? arthAt maiM unheM kaise varNana kara sakatA hU~ ? (tat) isalie ( evam ) isa prakAra ( iyam ) merA yaha (asamIkSitakAritA jAtA) binA vicAre kAma karatA huA ( vA ) athavA ( pakSiNaH : api) pakSI bhI (nijagirA) apanI vANI se ( jalpanti nanu) bolA karate haiN| bhAvArtha-he prabho ! ApakA stavana Arambha karaneke pahale maiMne isa bAtakA vicAra nahIM kiyA ki Apake jina guNoMkA varNana bar3e-bar3e yogI bhI nahIM kara sakate haiM, unakA varNana maiM kaise karUMgA? isaliye hamArI yaha prayAsa binA veicAra huI hai / / 6 / / AstAmacintyamahimA jina ! saMstavaste nAmApi pAti bhakto bhavato jaganti / tIvrAtapopahatapAnthajanAnnidAghe prINAti padmasarasaH saraso'nilo'pi / / 7 / / mAhAtmya to stavanakA tava hai acintya, hai nAma hI trijagako bhavase bacAtA / jo grISma meM pathika Atapa se satAye, detI unheM sukha-sarovara kI havA hI / / 7 / / TIkA-bho jina ! te tava / saMstavaH stavanaM / AstAM dUre tiSThatu | kathaMbhUtaH saMstavaH ? acintyamahimA anirvacanIyamahimA yasya sa iti acintyamahimA / bhavatastava nAmA'pi abhidhAnamapi / bhavataH saMsArAt / jagati pAti rakSati / nidAghe grISme / padmasarasaH padmamaMDitataDAgasya sarasaH rasena jalacchaTAbhiH saha vartamAna: 1 anilo'pi vAyustItra: dussahaH sa cAsAvAtapastena upahatA upavadrutAzca te pAMthA janAzca pathikAstAn prINAti tarpayati / / 7 / /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 67 anvayArtha - ( jina!) he jinendra ! (acintyamahimA ) aciMtya hai mAhAtmya jisakA aisA (te) ApakA ( saMstavaH ) stavana (AstAm ) dUra rahe, ( bhavataH ) ApakA (nAma api ) nAma bhI ( jaganti ) jIvoM ko ( bhavataH ) saMsAra se ( pAti ) bacA letA hai| kyoMki ( nidAghe ) grISmakAlameM (tIvrAtapohatapAndhajanAn ) tIvra ghAmase satare hue pathikajanoM ko ( padmasarasa: ) kamaloka sarovarakA ( sarasa: ) sarasa- zItala ( anila api ) pavana bhI ( prINAti ) santuSTa karatA hai / bhAvArtha- he deva ! Apake stavanakI to acintya mahimA hai hI, para ApakA nAmamAtra bhI jIvoMko saMsArake dukhoMse bacA letA hai| jaise grISmaRtu meM dhAma se pIr3ita manuSyoMko, kamalayukta sarovara to sukha pahu~cAte hI haiM, para una sarovaroMkI zItala havA bhI sukha pahu~cAtI hai / / 7 / / hadvartini tvayi vibho ? zithilIbhavanti janto: kSaNena nibiDA api karmabandhAH / sadyo bhujaMgamamayA iva madhyabhAgamabhyAgate vanazikhaNDini candanasya / / 8 / / tU loka ke hRdaya meM yadi ho vibho ! to. DhIle turanta par3ate dRr3ha karmabandha / AyA mayUra vana kA ki bhujaMga jaise, DhIle par3eM turata candana bandha chor3a // 8 // TIkA - he vibho ! tvayi bhagavati hRdvartini sati citte vartayati sati / jantoH prANinaH / nibir3A api karmabandhAH kSaNena kSaNamAtreNa / zithilIbhavati / hRdi vartata ityevaMzIla: hRdvatIM tasmina / karmaNAM bandhAH karmabandhAH azithilA : zithilA bhavatIti zithilIbhavati / ke iva ? bhujaMgamamayA bandhA iva / yathA vanazikhaNDini vanamayUre candranasya madhyabhAgamabhyAgate sati bhujaMgamamayA bandhA iva sadyaH tatkAlaM zithilIbhavaMti / bhujaMgamaprakArA bhujaMgamamayAH prakAre mayaT // 18 //
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : paMcastotra anvayArtha--(vibho !) he svAmin ! ( tvayi ) Apake (hRddhartini 'sati') hRdayameM maujUda rahate hue (jantoH) jIvoM ke (nibiDAH api) saghana bhI (karmabandhAH) karmoke bandhana, (kSaNena ) kSaNabharameM ( vanazikhaNDini) vana mayUra ke ( candanasya madhyabhAgam abhyAgate 'sati') candana taruke bIca meM Anepara (bhujaGgamamayA iva ) saryoM kI kuNDaliyoMke samAna ( sadyaH zIghra hI ( zithilIbhavanti ) DhIle ho jAte haiN| bhAvArtha- he bhagavan ! jisa taraha mayUra ke Ate hI candanake vRkSameM lipaTe hue sA~pa DhIle par3a jAte haiM, usI taraha jIvoMke hRdayameM Apake Anepara unake karmabandhana DhIle par3a jAte haiM / / 8 / / mucyanta eva manujAH mahasa" jinendra ! ronerupdrvshtaistvyi vIkSitepi / gosvAmini sphuritatejasi dRSTamAtre caurairivAzu pazavaH prapalAyamAnaiH / / 9 / / tyAgeM avazya sahasA tujhako viloke, lAkhoM upadrava mahezvara ! mAnavoM ko| tejasvi gopati vilokana mAtra se hI, jyoM cora chor3a bhagate pazuvRndako haiM / / 9 / / TIkA-bho jinendra ! tvayi bhagavati trIkSite sati / raudrairapi upadravazataiH upasargakoTibhiH / manujAH sahasA mucyanta eva vimuktA eva / / kairiva ? caurairiva / yathAH cauraiH gosvAmini nRpe dRSTamAtre sati / AzuzIghraM / pazavaH mucyate / kathaMbhUte gosvAmini ? sphurituM pratApAkrAnta tejo yasya sa tasmin / kthNbhuutaishcauraiH| prakarSaNa palAyamAnAH prapalAyamAnAstaiH zIghraM nazyadbhiH // 9 / / ___anvayArtha (jinendra !) he jinadeva ! (sphuritatejasi ) parAkramI ( gosvAmini ) rAjAke ( dRSTamAtre ) dikhate hI (Azu) zIghra hI ( prapalAyamAnaiH) bhAgate hue ( cauraiH ) coroM ke dvArA
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 6: (pazavaH iva ) pazuoM kI taraha ( tvayi vIkSite api ) Apake dikhate hI Apake darzana karate hI ( manujAH) manuSya (raudraiH ) bhayaGkara ( upadravazataiH) saikar3o upadravoM ke dvArA ( sahasA eva ) zIghra hI ( mucyante) chor3a diye jAte haiN| bhAvArtha he nAtha ! jisa taraha tejasvI rAjA ke dikhate hI cora curAI huI gAyoM ko chor3akara zIghra hI bhAga jAte haiM, usI taraha Apake darzana hote hI bhayaGkara upadrava manuSyoM ko chor3akara bhAga jAte haiM / / 9 / / tvaM tArako jina ! kathaM bhavinAM ta eva tvAmudvahanti hRdayena yaduttarantaH / yadvA dRtistarati yajjalameSa nUna mantargatasya marutaH sa kilAnubhAvaH / / 10 / / tU tAratA kisa tarA bhavimAnavoM ko ve ho tujhe hRdaya meM rakha ke tAne ; yA vArimeM masaka jo tiratI vibho ! hai, hai so prabhAva basa bhItara ko havA kA / / 10 / / TIkA--- yat yasmAtkAraNAt / ta eva prANinaH bhavAbdhe uttarantaH santo hRdayena tvAM udvahanti tArayanti / ahamevaM sambhAvayAmi bhavaH saMsAra: vidyate yeSAM te bhavinasteSAM bhavinAM / yadvA yukto'yamarthaH / yat yasmAtkAraNAt dRtizcarmabhasrikA jalaM tarati / nUnaM nizcitaM / kileti satye / eSa antargatasya marutaH pUritasya vAyoranubhAvaH prabhAvaH ||10|| anvayArtha (jina !) he jinendradeva ! ( tvam bhavinAma tArakaH katham ) Apa saMsArI jIvoM ko tArane vAle kaise ho sakate haiM ? ( yat ) kyoMki ( uttarantaH) saMsAra-samudra se pAra hote hue ( te eva) ve saMsArI jIva hI ( hRdayena) hRdaya se ( tvAm ) Apako (udvahanti ) tirA le jAte haiM ( yadvA ) athavA ThIka hai ki ( dRtiH) masaka ( yat ) jo ( jalam tarati ) pAnI meM tairatI hai, (saH eSaH)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 : paMcastotra vaha ( nUnam ) nizcayase ( antargatasya ) bhItara sthita ( marutaH ) havAkA hI ( anubhAvaH kila ) prabhAva hai| bhAvArtha he prabho ! jisa taraha bhItara bharI huI vAyu ke prabhAva se masaka pAnI meM tairatI hai, usI taraha Apako hRdaya meM dhAraNa karane vAle ( mana se ApakA cintavana karane vAle) puruSa Apake hI prabhAva se saMsAra-samudra se tirate haiM / / 10 / / yasminhara prabhRtayo'pi hataprabhAvAH so'pi tvayA ratipatiH kSapitaH kSaNena / vidhyApitA hutabhuja: pathasAtha yana pItaM na kiM tadapi durddharavAr3avena / / 11 / / jisa pai prabhAva calatA na bar3e suroM kA, tUne kiyA yaza vibho ! usa kAma ko bhI / detA bujhA salila so santra bahiyoM ko, so bAr3avAgni para jora calA na sakatA / / 11 / / TIkA-bho pArzvanAtha ! yasmin kAme hariprabhRtayo'pi brahmAviSNumahezAdayo hataprabhAvA nirastazaktayo jAtAH so'pi ratipatiH kAmastvayA kSaNena kSaNamAtreNa kSapito dhvastaH / atha yukto'yamarthaH / yena payasA hutabhujo'gnayo vidhyApitA nirastAstadapi jalaM durddharavADavena duHsahavADa-vAgninA kiM na pItaM ? api tu zoSitamityarthaH / / 11 / / anvayArtha ( yasmin ) jisake viSaya meM (haraprabhRtayaH api) mahAdeva Adi bhI ( hataprabhAvA: jAtAH ) prabhAva rahita ho gaye haiM, (saH) vaha ( ratipatiH api) kAmadeva bhI (tvayA) Apake dvArA ( kSaNena) kSaNamAtra meM (kSapittaH ) naSTa kara diyA gayA ( atha) athavA ThIka hai ki ( yena payasA ) jisa jalane ( hutabhRjaH vidhyApitAH) agniko bujhAyA hai, (tat api ) vaha jala bhI (durddharavADavana) pracaNDa bar3avAnalake dvArA (kim ) kyA (na pItam ) nahIM piyA gayA ? arthAt piyA gyaa|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 79 bhAvArtha-jisa kAmane hari, hara, brahmA Adi mahApuruSoM ko parAjita kara diyA thA, usa kAma ko bhI Apane parAjita kara diyA yaha Azcarya kI bAta nahIM hai / kyoMki jo jala saMsAra kI samasta agni ko naSTa karatA hai, usa jalako bhI bar3avAnala nAmaka samudrakI agni naSTa kara DAlatI hai / / 11 / / svAminnanalpagarimANamapi prapannAH tvAM jantavaH kathamaho hRdaye dadhAnAH / janmodadhiM laghu tarantyatilAghavena cintyo na haMta mahatAM yadi vA prabhAva: / / 12 / / atyanta gaurava vibho ! tujhameM dikhAtA, kaise tujhe phira dhareM, hiya meM manuSyasaMsAra-sindhu tarate zrama ke binA hI, jAnA prabhAva nahiM jAya mahAjanoM kA / / 12 / / TIkA-bho svAmin ! atulyagarimANamapi mAnarahitagurutva bhArAkrAntamapi / tvAM prapannAH prAptA jantavaH aho ityAzcayeM / hRdaya dadhAnAH santaH / laghu yathA syAttathA / janmodadhiM bhavArNavaM 1 atilAghavena zIghraNa / kathaM taraMti ? anyat gurutvAkrAntavastu hRdaye dadhAnAH santaH prANino'byau nimajjaMti / tvAM gurutvAkrAntaM hRdaye dadhAnAH santaH bhavArNave taraMti tanmama manasi mahaccitraM | yadi vA pakSAMtare haMta ityaho mahatA mahAnubhAvAnAM paramapuruSANAM prabhAvo lokottaro mahimA na cintyaH nA vicAraNIya ityarthaH / / 12 / / anvayArtha (svAmin ! ) he prabho ! ( aho) Azcarya hai ki ( analpagarimANam api ) adhika gaurava se yukta bhI virodha pakSa meM-atyanta vajanadAra ( tvAm ) Apako ( prapannA: ) prApta ho (hRdaye dadhAnAH) hRdaya meM dhAraNa karane vAle ( jantavaH ) prANI ( janmodadhim) saMsAra-samudra ko (atilAghavena) bahuta hI laghutAse (katham ) kaise ( laghu) zIghra ( taranti ) tara jAte haiN|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : paMcastotra ( yadi vA) athavA ( hanta ) harSa hai ki ( mahatAm ) mahApuruSoM kA (prabhAva:) prabhAva ( cintyaH ) cintavana ke yogya ( na bhavati'} nahIM hotA hai bhAvArtha-zloka meM Aye hue 'analpagarimANam' padake 'adhika vajanadAra' aura 'atyanta gaurava se yukta'-zreSTha isa taraha do artha hote haiN| unameM se AcArya ne prathama artha ko lekara virodha batalAte hue Azcarya prakaTa kiyA hai, aura dUsare artha ko lekara usa virodha kA parihAra kiyA hai / / 12 / / krodhastvayA yadi vibho ! prathamaM nirasto __dhvastAstadA vada kathaM kila karmacaurAH / ploSatyamutra yadi vA zizirApi loke nIlaTThamANi vipinAni na kiM himAnI / / 13 / / tUne prabho ! prathama hI yadi roSa mArA, mAre batA kisa tarA phira karma-cora? yA loka meM isa jagA nahiM kyA jalAtA, ____ pAlA suzItala, hare taru ke vanoM ko / / 13 // TIkA-bho vibho ! bho trijagatrAtha ! yadi cettvayA bhgvtaa| krodhaH prathamaM nirasto nirAkRtaH / tadA tarhi / vateti vismayAvaham / kileti satye / karmacaurA aSTakarmadasyavaH / kathaM dhvastA: nirmUlitAH / karmANyeva caurAH karmacaurAH / yadi vA yukto'yamarthaH / amutra loke / zizarApi zItalApi / himAnI himasaMhatiH / nIlagumANi vipinAni kiM na ploSati na dahati ? api tu ploSatyeva / nIlA harito drumA vRkSA yeSu tAni / pluSa dAhe ityasya dhAtoH prayogaH / / 13 / / anvayArtha (vibho !) he svAmin ! ( yadi ) yadi ( tvayA) Apake dvArA (krodhaH ) krodha (prathamam ) pahale hI (nirastaH) naSTa kara diyA gayA thA, (tadA) to phira (vada ) kahiye ki Apane (karmacaurAH ) karmarUpI cora (katham) kaise ( dhvastA: kila) naSTa
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 73 kiye ? ( yadi vA ) athavA ( amutra loke ) isa loka meM (himAnI api ) barpha - tuSAra ThaNDA hone para bhI ( kim ) kyA (nIladrumaNi ) hare-hare haiM vRkSa jinameM aise ( vipinAni ) vanoM ko (na ploSati ) nahIM jalA detA hai ! arthAt jalA detA hai-murajhA detA hai / bhAvArtha -- loka meM aisA dekhA jAtA hai ki krodhI manuSya hI zatruoM ko jItate haiM, para bhagavan ! Apane krodha ko to navameM guNasthAna meM hI jIta liyA thaa| phira krodha ke abhAva meM caudahaveM guNasthAna taka karmarUpI zatruoM ko kaise jItA ? AcArya ne isa lokaviruddha bAta para pahale Azcarya pragaTa kiyA, para jaba bAda meM unheM khyAla AtA hai ki ThaNDA tuSAra bar3e-bar3e vanoM ko kSaNabhara meM jalA detA hai, arthAt kSamA se bhI zatru jIte jA sakate haiM, taba ve apane Azcarya kA svayaM samAdhAna kara lete haiM / / 1311 tvAM yogino jina sadA paramAtmarUpamanveSayanti hRdayAmbujakozadeze | pUtasya nirmalaruceryadi vA kimanyadakSasya sambhavapadaM nanu karNikAyAH / / 14 / / svAmina ! sadA hRdaya ke bica herate haiM, yogIndra bhI tujha parAtpara devatA ko / kyA karNikA taja kahIM dusarI jagA paiM, hotA pavitra ati nirmala padma- bIja ? 118811 TIkA - bho jina ! yoginaH sarvadA sarvakAle | hRdayAmbujakozadeze nijamano'mbujakoTare / tvAM paramAtmarUpaM cidAnandarUpaM / anveSayanti gaveSayanti / paraM sarvotkRSTaM maM jJAnaM yasya sa cAsAvAtmA sa eva rUpaM svarUpaM yasya sa taM / hRdayamevAmbujaM kamalaM hRdayAmbujaM tasya kozadezastasmin / yadi vA yukto'yamarthaH nanu nizcitaM karNikAyAH sakAzAt anyat pUtasya nirmalasya akSasya kamalabIjasya / yat sthAnaM
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 : paMcastotra kiM sambhavi sambhavati? api tu na sambhavati / kathaMbhUtasya akSasya ? nirmalA ruciryasya sa tasya / / 14 / / anvayArtha--(jina ! ) he jinendra ! ( yoginaH ) dhyAna karane vAle munIzvara (sadA) hamezA (paramAtmarUpam ) paramAtmAsvarUpa (tvAm ) Apako ( hRdayAmbujakozadeze) apane hRdayarUpa kamala ke madhyabhAga meM ( anveSayanti ) khojate haiM, ( yadi vA) athavA ThIka hai ki (pUtasya) pavitra aura (nirmalaruceH) nirmala kAntigAle ( azya) kAna ke bIja kA ayavA zuddhAtyA kA (sambhavapadam ) utpatti sthAna athavA khoja karane kA sthAna ( karNikAyA: anyat) kamala kI karNikA-DaNThala ko chor3akara athavA hRdaya-kamala kI karNikAko chor3akara ( anyat kim nanu) dUsarA kyA ho sakatA hai ? bhAvArtha-bar3e-bar3e yogIzvara dhyAna karate samaya apane hRdayakamala meM Apako khojate haiM, kyoMki ve samajhate haiM ki jaise kamala bIja kI utpatti kamala karNikAmeM hI hotI hai, usI taraha zuddhAtmasvarUpa ApakA sadbhAva bhI hRdayakamala kI karNikA meM hI hogA / zloka meM Aye hue akSa zabda ke 'kamalabIja kamalagaTA' aura AtmA ( akSaNAti-jAnAtItyakSaH = AtmA ) isa taraha do artha hote haiM / / 14 / / dhyAnAjjineza ! bhavato bhavinaH kSaNena dehaM vihAya paramAtmadazAM brajanti / tIvrAnalAdupalabhAvamapAsya loke cAmIkaratvamacirAdiva dhAtubhedAH / / 15 / / he nAtha ! dhyAna karake bhaviloka terA. pAte turanta tana chor3a parezatA ko| tIvAgni-tApa-vaza patthara bhAva chor3a, pAte suvarNapana dhAtu vizeSa jyoM hai / / 15 / /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 75 TIkA-bho jineza ! bhavina: prANinaH / bhavato dhyAnAt / kSaNena kSaNamAtreNa / dehaM zarIraM / vihAya samutsRjya / paramAtmadazAM paramAtmAvasthAM vrajanti prApnuvanti / paramAtmano dazA tAm / ka iva ? dhAtubhedA iva / yathA dhAtubhedAH suvarNopalAH loke saMsAre / tIvrAnalAt atyantaduHsahAgne: sakAzAt / upalabhAvaM upalatvaM / apAsya vihAya / acirAt acirakAlena / cAmIkaratvaM suvarNabhAvaM gacchanti / tIvazcAsau analazca tIvranalastasmAt / cAmAMkarasya bhAvaH cAmAMkaratvam / / 15 / / anyayArtha--(jineza !) he jinendra ! (loke) loka meM (tInAnalAt) tIvra agni ke sambandha se ( dhAtubhedAH ) aneka dhAtue~ ( upalabhAvam ) patthara rUpa pUrva paryAya ko ( apAsya) (vihAya) chor3akara (acirAt) zIghra hI (cAmIkaratvam iva ) jisa taraha suvarNa paryAyako prApta ho jAtI haiM, usI taraha (bhavinaH ) saMsAra ke prANI ( bhavata:) Apake (dhyAnAt ) dhyAna se ( deham ) zarIra ko chor3akara (kSaNena) kSaNabhara meM ( paramAtmadazAm ) paramAtmA kI avasthA ko (vrajanti ) prApta ho jAte haiM / bhAvArtha-jo jIva ApakA dhyAna karate haiM, ve thor3e hI samaya meM zarIra chor3akara mukta ho jAte haiM / / 15 / / antaH sadaiva jina ! yasya vibhAvyase tvaM bhavyaiH kathaM tadapi nAzayase zarIram / etatsvarUpamatha madhyavivartino hi yadvigrahaM prazamayanti mahAnubhAvAH / / 16 / / dhyAte subhavya tujhako jisameM sadA hI. kaise vinAza karatA usa deha kA tU? madhyastha kA yaha manohara rUpa hI hai. yA nAtha ! jo vikaTa vigraha ko nazAve / / 16 / / TIkA-he jina ! yasya zarIrasyAntarmadhye / sadaiva sarvadA kAle / bhavyaM prANibhistvaM / vibhAvyase smaryase / tadapi zarIraM kathaM nAzayase /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 : paMcastotra atha pakSe / hi yukto'yamarthaH / hi yasmAtkAraNAt / madhyavivartinAM / prANinAM etat svarUpa etat kiM ? yat madhyavivartino mahAnubhAvAH vigrahaM / kalahaM pakSe zarIraM / prazamayaMti upazamayaMti / madhye vivartanta ityevaMzIlA: madhyavivartinaH / mahAn anubhAvaH mahimA yeSAM te mahAnubhASA: 1116 / / anvayArtha (jina !) he jinendra ! ( bhavyaiH ) bhavya jIvoM ke dvArA (yasya) jisa zarIra ke ( antaH ) bhItara ( tvam ) Apa ( sadaiva ) hamezA (vibhAvyasa) dhyAye jAte hoM ( tat ) usa (zarIram api) zarIra ko bhI Apa ( katham ) kyoM ( nAzayase) naSTa karA dete haiM ? ( atha) athavA ( etatsvarUpam ) yaha svabhAva hI hai,( yat )ki ( madhyavivartinaH ) madhyastha-bIca meM rahane vAle aura rAga dveSa se rahita ( mahAnubhAvAH) mahApuruSa (vigraham ) vigrahazarIra aura dveSako ( prazamayanti ) zAnta karate haiM / bhAvArtha-loka meM rIti pracalita hai ki jo jahA~ rahatA hai, athavA jahA~ jisakA dhyAna-sammAna Adi kiyA jAtA hai vaha usa jagaha kA vinAza nahIM karatA / para bhagavan ! Apa bhavya jIvoMko jisa zarIra meM hamezA sanmAnapUrvaka dhyAye jAte haiM, Apa unheM usI vigraha (zarIra) ko naSTa karane kA upadeza dete haiM / AcAryako pahale isa lokaviruddha bAta para bhArI Azcarya hotA hai / para jaba unakI dRSTi vigraha zabda ke dveSa artha para jAtI hai, taba unakA Azcarya dUra ho jAtA hai / zloka meM Aye hue vigraha zabda ke do artha haiM-eka 'zarIra' aura dUsarA dveSa' isI taraha 'madhyavivartinaH zabda ke bhI do artha haiM--eka 'bIcameM rahane vAlA' aura dUsarA 'rAga dveSa se rahita samatAbhAvI' / / 16 / / AtmA manISibhirayaM tvadabhedabuddhayA ___ dhyAto jinendra ! bhavatIha bhavatprabhAvaH / pAnIyamapyamRtamityanucintyamAnaM kinnAma no viSavikAramapAkaroti / / 17 / /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 77 tere samAna jagadIza ! prabhAvavAlA, AtmA bane bhaja tujhe taja bhinnabhAva / pIyUSa bhAvadhara maMtrita vAri jo hai. so dUra kyA na karatA viSake vikAra ? / / 1 / / TIkA-bho jinendra ! manISibhiH puMbhiH ayaM pramAAMsaddhaH / AtmA tvadabhedabuddhyA tvattaH sakAzAdabhinnadhiyA / dhyAtaH san iha loka bhavatprabhAvo bhavati / yAdRzA bhavatprabhAvastAdRzena prabhAvena yukto bhavati / tvatsadRzo bhavatItyarthaH / manISA buddhirvidyate yeSAM te taiH / catnaH abhedaH aikyaM tasya buddhistayA bhavadvat prabhAvo yasya saH / pAnIyapi amRta pIyUSa ityanumAnaM smarvamANaM sat nAmeti nizcitaM / viSavikrAraM kinA apAkaroti ? kiM no dUrIkaroti ? api tu kosIdhadhaH / vikAro viSavikArastam / / 17 / / anvayArtha..-(jinendra !) he jinendra ! ( manISibhiH) buddhimAnoM ke dvArA ( tvadabhedabuddhayA ) 'Apase abhinna hai' aimI buddhi se ( dhyAtaH ) dhyAna se kiyA gayA (ayam AtmA) yaha AtmA ( bhavatprabhAvaH ) Apa hI ke samAna prabhAvavAlA ( bhavati ) ho jAtA hai / ( amRtam iti anucintyamAnam ) yaha amRta hai. isa taraha nirantara cintavana kiyA jAne vAlA ( pAnIyam api ) pAnI bhI (kim ) kyA (viSavikAram ) viSake vikAra ko ( no apAkaroti nAma) dUra nahIM karatA? arthAt karatA hai / bhAvArtha-jo puruSa apane Apako Apase abhinna anubhava karatA hai arthAt jo socatA hai ki 'bhagavan ! jaisI vizuddha AtmA ApakI hai, nizcaya nayase hamArI AtmA bhI vaisI hI vizuddha hai, kiMtu vartamAna meM karmodaya se azuddha ho rahI hai 1 yadi mai bhI Apake rAste para calane kA prayatna karU~, to merI AtmA bhI zuddha ho jAvegI' / aisA socakara jo zuddha hone kA prayatna karatA hai, vaha Apake hI samAna zuddha ho jAtA hai| jaise ki yaha amRta hai. isa prakAra nirantara cintavana kiyA gayA pAnI mantrAdi ke saMyoga se
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 : paMcastotra amRtarUpa ho jAtA hai aura viSa ke vikAra ko hai / / 17 / / dUra karane lagatA tvAmeva vItatamasaM paravAdino'pi nUnaM vibho hariharAdidhiyA prapannAH / kiM kAcakAmalibhirIza sito'pi zaGkho no gRhyate vividhavarNaviparyayeNa / / 18 / / tU vItarAga vibhu hai, bhajate tujhe ho, nAnA matI hariharAdika bhAva se ho dRSTi-bheda jinameM unako vibho ! kyA. hai dekhatA vividha vA zaMkha 8 TIkA- bho vibho / nUnaM nizcitaM / paravAdino'pi naiyAyikAdayaH / tvAmeva paramezvaraM / hariharAdidhiyA brahmAviSNumahezasugatAdibuddhyA ! prapannAH prAptAH / dhyAyantItyarthaH / harinArAyaNo hara Izvara ityAdInAM dhIstayA / kathaMbhUtaM tvAM ? vItaM nirAkRtaM tamo yena sa vItatamAstaM bItatamasaM / pare ca te vAdinazca para vAdinaH / bho Iza ! etadyuktaM kAcakAmalibhiH puMbhiH / sito'pi ujjvalo'pi zaMkhaH / vividhavarNaviparyayeNa nAnAvidharaktapItAdivarNabhrAMtyA anyathArUpeNa kiM no gRhyate ? api tu gRhyata eva / cakSuSo bhrAntikArI kAcakAmalaroga vidyate yeSAM te taiH / vividhAzca te varNAzca vividhavarNAsteSAM viparyayastena ||18|| I anvayArtha - ( vibho !) he svAmin! ( paravAdinaH api ) anyamatAvalambI puruSa bhI ( vItatamasam ) ajJAna andhakAra se rahita ( tvAm eva ) Apako hI ( nUnam ) nizcaya se ( hariharAdidhiyA ) viSNu, mahAdeva Adi kI kalpanA se ( prapannAH ) prApta hote haiM- pUjate haiN| (kim ) kyA ( Iza !) he vibhAM ! ( kAcakAmalibhiH ) jinakI A~kha para raMgadAra cazmA hai, athavA jinheM pIliyA roga ho gayA hai, aise puruSoM ke dvArA (zaGkha sita:
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 79 api ) zaMkha sapheda hone para bhI ( vividhavarNaviparyayeNa ) tarahataraha ke viparIta varNoM se ( no gRhyate ) nahIM grahaNa kiyA jAtA ? arthAt kiyA jAtA hai / bhAvArtha - he bhagavan ! jisa taraha kAmalA (pIliyA) roga vAlA manuSya sapheda ko dAnA prakAra se praNa karatA hai. usI midhyAtva ke udaya se anya matAvalambI puruSa Apako brahmA, viSNu, mahezvara Adi mAnakara pUjate haiM / / 18 / / dharmopadezasamaye savidhAnubhAvAdAstAM jano bhavati te tarurapyazokaH abhyudgate dinapatau samahIruho'pi kiM vA vibodhamupayAti na jIvalokaH / / 19 / dharmopadeza karatA jaba tU, janoM kI kyA bAta nAtha ! banatA taru bhI azoka / hotA prakAza jaba sUraja kA nahIM kyA. pAtA prabodha tarusaMyuta jIvaloka ? / / 19 / / TIkA- bho paramezvara ! dharmopadezasamaye dharmadezanAkAle / tava paramezvarasya / savidhAnubhAvAt sAmIpyaprabhAvAt / jano: lokaH / AstAM tiSThatu / tarurapi azoko bhavati zokarahito bhavati / tatra loko'pi bhavatIti kimAzcaryaM iti bhAvaH / dharmasya upadezastasya samaya: divyadhvanikAlastasmin / savidhasya anubhAvaH mahimA tasmAt / vA yukto'yamarthaH dinapatau sUrye abhyudgate sati samantAdudite sati / samahoruho'pi vRkSasahito'pi / jIvalokaH prANivargaH / vibodhaM jJAnaM kiM na upayAti ? jAgradavasthAM kiM na gacchati ? api tu upayAtItyarthaH / mahIruhaiH saha vartamAnaH samahIruhaH || 19|| anvayArtha --- ( dharmopadezasamaye ) dharmopadeza ke samaya (te) ApakI ( savidhAnubhAvAt ) samIpatA ke prabhAva se ( janaH AstAm ) manuSya to dUra rahe (taruH api ) vRkSa bhI ( azoka: )
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 : paMcastotra azoka = zoka rahita ( bhavati) ho jAtA hai / (vA) athavA ( dinapatau abhyudgate sati') sUrya ke udita hone para ( samahIruhaH api jIvalokaH ) vRkSoM sahita samasta jIvaloka (kim ) kyA (vibodham ) vikAza = vizeSa jJAna ko ( na upayAti ) prApta nahIM hote ? arthAt hote haiN| bhAvArtha-~-isa zloka meM azoka zabda ke do artha hote haiMeka azoka vRkSa aura dUsarA zoka rahita / isI taraha vibodha zabda ke bhI do artha haiM- eka vizeSa jJAna aura dUsarA harAbharA tathA praphullita honA / he bhagavan ! jaba Apake pAsa meM rahane vAlA vRkSa bhI azoka ho jAtA hai, taba Apake pAsa rahane vAlA manuSya azoka zoka rahita ho jAve to isameM kyA Azcarya hai ? yaha 'azoka vRkSa' prAtihArya kA varNana hai / / 19 / / citraM vibho ! kathamavAGmukhavRntameva viSvakpatatyabiralA surapuSpavRSTiH / tvadgocare sumanasAM yadi vA munIza ! gacchanti nUnamadha eva hi bandhanAni / / 20 / / Azcarya kisatarA sura-puSpa-vRSTi. svAmin ! nirantara avAGmukha ho rahI hai| hai yA tujhe sumana ye jaba dekha pAte, jAte tabhI saphala bandhana nAtha ! nIce / / 20 / / TIkA- he vibho ! surapuSpavRSTi avAGmukhavRntameva yathA syAttathA viSvak samantAt kathaM patatti? etanmahaccitraM avAGmukhAni adhomukhAni vRtAni prasavabandhanAni yatra kriyAyAM tat vRMta prasavabandhanamityamaraH / surANAM devAnAM puSpavRSTiH / na viralA abiralA nivir3A cetyarthaH / yadi vA yukto'yamarthaH / nUnaM nizcitaM / bho munIza ! sumanamAM prANinAM tvadgocare tvatsAMnidhye / bandhanAni adha eva gacchanti / yathAsumanasAM puSpANAM adhomukhena vRMtapatanaM tathA bandhanAni karmabandhanAnyapi
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stAMtra : 81 sumanasAM prANinAM adho gacchantIti bhAvaH / suSTu mano yeSAM te sumanasasteSAM / puSpaM sumanasa phullamiti dhanaMjayaH / / 20 / / anvayArtha (vibho !) he prabho ! (citram ) Azcarya hai ki (vizvak ) saba ora ( aviralA ) vyavadhAna rahita (surapuSyavRSTiH ) devoM ka dvArA kI huI phUloM kI varSA ( avAGmukhavRntam ) evaM ('yathA sthAttathA') nIce ko bandhana karake hI ( katham ) kyoM ( patati ) par3atI hai ? (yadi vA ) athavA ThIka hai ki ( munIza ! ) he muniyoM ke nAtha ! ( tvadgocare) Apake samIpa (sumanasAm ) puSyoM athavA vidvAnoM ke ( bandhanAni) DaMThala athavA karmoM ke bandhana (nUnam hi ) nizcaya se ( adhaH eva gacchanti ) nIce ko hI jAte haiN| bhAvArtha--isa zloka meM sumanas zabda ke do artha haiM--eka phUla aura dUsarA vidvAn yA deva / isI taraha bandhana zabda ke bhI do artha haiM. eka phUloM kA bandhana-DaNThala aura dUsarA karmoM ke prakRti Adi cAra taraha ke bandha / he bhagavan ! jo Apake pAsa rahatA hai, usake karmoM ke bandhana nIce cale jAte haiM-- naSTa ho jAte haiM / isIliye to Apake Upara jo phUloM kI varSA hotI hai, unameM phUloM ke bandhana nIce hote haiM aura pA~khurI Upara / yaha puSpavRSTi' prAtihAryakA varNana hai / / 20 / / sthAne gabhIrahadayodadhisambhavAyAH pIyUSatAM tava giraH samudIrayanti / pItvA yataH paramasaMmadasaGgabhAjo __ bhavyA vrajanti tarasApyajarAmaratvam / / 21 / / terI girA amRta hai| yaha jo kahAtA. hai yogya kyoMki hRdayodadhi se uThI haipoke tathA mada bhare jana bhI use haiM, hote turanta ajarAmara saukhya-dhAma / / 21 / /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 : paMcastotra TIkA-bho prabho ! tava paramezvarasya / giraH divyadhvanayaH / / pIyUSatAM amRtabhAvaM / samudIrayanti janA giro'mRtamayAH kathayanti / pIyUSasya bhAvaH pIyUSatA tAM / etat sthAne iti yuktaM / kutaH yata: kalyANAt / bhavyAH prANinaH / yA amRtamayA gira: potvA / tarasApi vegena / ajarAmaratvaM vrajanti ajarAmarasya bhAvaH ajarAmaratvaM / kIdRzAH bhavyAH ? paramaH sarvotkRSTaH na cAsau saMmadaH AnaMdastatsaMga saMyogaM bhajante ityevaMzIlAH / kathaMbhUtA giraH ? gambhIraM ca tat hRdayaM ca tadeva udadhiH samudraH tasmAtsambhavaH utpattiryAsAM taH / / 21 / / __ anvayArtha--(gabhIrahadayodadhisaMbhavAyAH) gambhIra hRdayarUpI samudra meM paidA huI ( tava ) ApakI ( giraH) vANI ke ( pIyUSatAm ) amRtapane ko loga (sthAne ) ThIka hI ( samudIrayanti ) prakaTa karate haiM / ( yataH) kyoMki ( bhavyAH) bhavya jIva ('tAm' pItvA) use pIkara (paramasaMmadasaGgabhAjaH 'santaH') parama sukha ke bhAgI hote hue (tarasA api) bahuta hI zIghra (ajarAmaratvam ) ajaraamarapane ko (vrajanti ) prApta hote haiN| bhAvArtha-loka meM pracalita hai ki amRta gahare samudra se nikalA thA aura usakA pAna karane se deva loga Anandita hote hue ajara-bur3hApA rahita tathA amara-mRtyu rahita ho gaye the / bhagavan ! ApakI vANI bhI Apake gaMbhIra hRdayarUpI samudra se paidA huI hai, aura usake sevana karane se loka parama sukhI ho ajara-amara ho jAte haiM- mukta ho jAte haiM / aisI hAlata meM loga yadi yaha kaheM ki ApakI vANI amRta hai, to ThIka hI kahate haiM / yaha 'divyadhvani' prAtihArya kA varNana hai / / 21 / / svAmin ! sudUramavanapya samutpatanto ___ manye vadanti zucayaH suracAmaraughAH / ye'smai natiM vidadhate munipuGgavAya te nUnamUrdhvagatayaH khalu zuddhabhAvAH / / 22 / /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ wal kalyANamandira stotra : 83 he nAtha ! pUra nabha ke ur3ate hue ye: mAno yahI kaha rahe sura cAmarauna"jo haiM praNAma karate isa nAtha ko haiM, ve zuddha bhAva bana ke gati ucca pAte" // 22 // TIkA.... mA svAmin ! akSa evaM bhanya iti sambhAvayAmi / itIti kiM ? zucaya ujjvalA: / suracAmaraudhA devAnAM catuHSaSTicAmarayugmAni / sudUraM atisamIpaM / yathA syAttathA avanamya alpaM mastakopari nipatya / samutpatantaH santaH / iti vadanti iti bhaNati / itIti kiM ? ye puruSA asmai munipuMgavAya samavasaraNavirAjamAnatIrthaMkara zrIpAzvanAthAya / natiM namaskAraM / vidadhate kurvate / te bhavyAH nUnaM khalu iti satye / zuddhabhAvA: santa: Urdhvagatayo bhavaMti / yathA vayaM cAmaraudhA:avanamrAH santaH UdhvaMgatayastathA bhavaMtaH api bhavaMti / zuddhabhAvaH samyaktvaM yeSAM te / / 22 / / anvayArtha (svAmin ) he prabho ! ( manye ) maiM mAnatA hU~ ki (sudUram ) nIce ko bahuta dUra taka (avanamya ) namrIbhUta hokara ( samutpatantaH) Upara ko Ate hue (zucayaH) pavitra (suracAmaraughAH ) devoM ke camara-samUha ( vadanti ) logoM se kaha rahe haiM ki ( ye ) jo ( asmai munipuGgavAya) ina zreSTha muni ko (natim ) namaskAra (vidadhate) karate haiM, (te) ve (nUnam ) nizcaya se (zuddhabhAvAH ) vizuddha pariNAma vAle hokara (UrdhvagatayaH) Urdhvagati vAle ('bhavanti' khalu) ho jAte haiM, arthAt svarga-mokSa ko prApta hote haiN| bhAvArtha-he bhagavan ! jaba deva loga Apa para caMvara Dhorate haiM, taba ve ca~vara pahale nIce kI ora jhukate haiM aura bAda meM Upara ko jAte haiM, so mAnoM logoM se yaha kahate haiM ki bhagavAn ko jhukakara namaskAra karane vAle puruSa hamAre samAna hI Upara ko jAte haiM, arthAt svarga mokSa ko pAte haiN| yaha camara' prAtihArya kA varNana hai / / 22 / /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 : paMcastotra zyAma gabhIragiramujjvalahemaratna siMhAsanasthamiha bhavyazikhaNDinastvAm / Alokayanti rabhasena nadantamucce zcAmIkarAdrizirasIva navAmbuvAham / / 23 / / tU zyAma hai, tava girA sugabhIra, terA siMhAsana pracura rtn-suvrnnvaalaa| dekhe tujhe praNayi bhavya mayUra nIke, mAno sumeru-sirapai nava megha gAje / / 23 / / TIkA-bho vibho ! bhavyazikhaNDinaH bhavyalakSaNA: zikhaNDino mayUrAH iha loke tvAM / rabhasena vegena / Alokayati / bhavyA eva zikhaNDinaH bhvyshikhnnddinH| kIdRzaM tvAM? gabhIrA tattvArtha atyantamagAdhA dhIryasya sa taM / punaH kIdRzaM tvAM ? ujjvalairnirmalahemaratnaH khacite siMhAsane tiSThatIti taM / punaH kIdRzaM tvAM ? cAmIkarAdridizAli meroH aNge| unda lamjumahamila navameghamivotprekSA / cAmIkarAdreH zirastasmin / navazcAsau ambubAhazca tam / / 23 / / __ anvayArtha-(iha) isa loka meM (zyAmam ) zyAma varNa (gabhIragiram ) gambhIra divyadhvani yukta aura ( ujjvalahemaratnasiMhAsanastham) nirmala suvarNa ke bane hue ratnajar3ita siMhAsana para sthita ( tvAm) Apako ( bhavyazikhaNDinaH) bhavya jIvarUpI mayUra ( cAmIkarAdrizirasi) suvarNamaya meruparvata kI zikhara para ( uccaiH nadantam ) jora se garjate hue ( navAmbuvAham iva) nUtana megha kI taraha ( rabhasena) utkaNThApUrvaka ( Alokayanti ) dekhate haiN| bhAvArtha-he prabho ! jisa taraha suvarNamaya meru parvata umar3e hue garjanA karane vAle kAle megha ko dekhakara mayUroM ko bahuta hI Ananda hotA hai, usI taraha divyadhvani karate hue tathA sone ke siMhAsana para virAjamAna zyAmavarNa vAle Apake darzana kara bhavyajIvoM ko atyanta Ananda hotA hai / unakA mana mayUra kI taraha nAcane lagatA hai / yaha 'siMhAsana' prAtihArya kA varNana hai / / 23 / /
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 85 udgacchatA taya zitidyutimaNDalena luptavacchadacchavirazokatarurbabhUva / sAMnidhyato'pi yadi tava vItarAga ! nIrAgatAM vrajati ko na sacetano'pi / / 24 / / bhAmaMDala prabala jo tava nAtha ! phailA, bhAyA azoka taru patra chaTA luTAke / tere samIpa raha cetana kauna hai jo, he vItarAga ! dhara le na viraktatA ko? / 24 / / TIkA-bho vItarAga ! azokataruH / tava bhagavataH / udgacchattA udIyamAnena zitidyutimaNDalena ujjvalabhAmaNDalena / luptacchadAnAM patrANAM chavi: zobhA / yasya sa evaMvidho babhUva / ziti ca tadyutimaNDalaM ca zittidyutimaNDalaM tena / yadi vA yuktozyamarthaH / tava sAMnidhyato'pi / kaH sacetano'pi sujJo'pi / nIrAgatAM rAgecchArahitatAM na vrajati ? api tu vrajatItyAzayaH / cetanena saha vartamAnaH sacetanaH / / 24 / / anvayArtha (udgacchatA) sphurAyamAna (tava) Apake (zitidyutimaNDalena ) zyAma prabhAmaNDala ke dvArA ( azokataruH) azokavRkSa (luptacchadacchaviH) kAntihIna patroMvAlA (babhUva) ho gayA, ( yadi vA ) athavA ( vItarAga ! ) he rAga-dveSa rahita deva ! (taba sAnnidhyataH api) ApakI samIpatA mAtra se hI (ka: sacetanaH api) kauna puruSa sacetana hokara bhI ( nIrAgatAm ) rAga lalAI se rahitapane athavA anurAga ke abhAva ko ( na vrajati) nahIM prApta hotA? arthAt prApta hotA hai| bhAvArtha--baha bhAmaNDala' prAtihArya kA varNana hai| he bhagavan ! ApakI zyAmala kAnti ke saMsarga se azoka vRkSa kI lAlimA daba gaI, so ThIka hI hai vItarAga (lalAI sahita, dUsare pakSa meM sneha rahita) ke samIpa se kauna sacetana-prANI vItarAga (lalAI rahita, dUsare pakSa meM sneha rahita ) nahIM ho jAtA ? arthAt
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : paMcastotra sabhI ho jAte haiM / isa zloka meM rAga pada do arthoM vAlA haianurAga prema sneha aura dUsarA lAlimA lalAI / / 24 / / bho bhoH pramAdamavadhUya bhajadhvamenamAgatya nirvRtipurIM prati sArthavAham / etannivedayati deva 'jagattrayAya madhye nadannabhinabhaH suradundubhiste / / 25 / / jIvoM ! pramAda taja do, bhaja Iza ko lo. hai mArga-darzaka, yahA~ basa pAsa Ao / ye bAta tIna jagako batalA rahA hai AkAza bIca sura- dundubhi - nAda terA / / 25 / / TIkA - bho deva ! ahaM evaM manye evaM sambhAvayAmi / te tava / suradundubhiH devapaTahaH | abhinabhaH nabhaH samantAt / nadan / jagattrayAya trailokyAya etannivedayati / surANAM dundubhiH suradundubhiH / etat kiM ? bho bho janAH pramAdaM avadhUya AlasyaM parityajya / Agatya sametya / evaM zrIpArzvanAthaM / bhajadhvaM sevadhvaM / kathaMbhUtaM evaM ? nivRtipurI prati sArthavAham / / 25 / / anvayArtha - ( deva !) he deva ! (manye) maiM samajhatA hU~ ki ( abhinabhaH) AkAzameM saba ora (nadan ) zabda karatI huI (te) ApakI (suradundubhiH) devoMke dvArA bajAI gaI dundubhi ( jagattrayAya ) tIna lokoMke jIvoMko ( etat nivedayati ) yaha sUcita kara rahI hai ki ( bho bhoH ) re re prANiyoM ! ( pramAdam avadhUya ) pramAdako chor3akara (nirvRtipurIm prati sArthavAham ) mokSapurIko le jAnemeM aguvA ( evaM ) ina bhagavAnko ( Agatya ) Akara ( bhajadhvam ) bhajo / bhAvArtha- he prabho ? AkAzameM jo devoMkA nagAr3A baja rahA hai, vaha mAnoM tIna lokake jIvoM ko cillA-cillAkara saceta kara rahA hai ki jo mokSanagarIkI yAtrAke lie jAnA cAhate haiM, ve
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ HAN ART kalyANamandira stotra : 87 pramAda chor3akara bhagavAn pArzvanAthakI sevA kareM / yaha "dundubhi" prAtihAryakA varNana hai / / 25 / / udyotiteSu bhavatA bhuvaneSu nAtha ! tArAnvito vidhurayaM vihatAdhikAraH / muktAkalApakalitollasitAtapatra vyAjAtridhA dhRtatanurbuvamabhyupetaH / / 26 / / tere prakAzita kiye jaga meM huA hai, tArA sameta adhikAra-vihIna candra / muktA-kalApa-parizobhita-chatrarUpa ho, tIna deha dharake tava pAsa AyA / / 26 / / TokA-bhI nAtha ! ayaM tArAnvito nakSatragrahatArakAnvito vidhuzcandraH dhruvaM nizcitaM / abhyupetaH sameta: keSu satsu / bhavatA paramezvareNa / bhuvaneSu trailokyeSu / udyotiteSu satsu / kathaMbhUto'yaM ? vihataH adhikAro yena saH / punaH kathaMbhUto'yaM ? muktAnAM kalApaH samUhastena kalitaM sahitaM ullasitaM zobhAyamAnaM ca tat AtapatraM ca tasya vyAja miSaM / tattasmAt tridhA dhRtatanuH zarIraM yena saH / / 26 / / ___ anvayArtha-( nAtha !) he svAmin ! ( bhavatA bhuvaneSu udyotiteSu 'satsu') Apake dvArA tInoM lokoMke prakAzita honepara (vihatAdhikAraH) apane adhikArase bhraSTa tathA (muktAkalApakalitollasitAtapatravyAjAt) motiyoMke samUhase sahita ataeva zobhAyamAna sapheda chatrake chalase ( tArAnvitaH) tArAoM se veSTina (ayam vidhuH ) yaha candramA (tridhA dhRtatanuH ) tIna-tIna zarIra dhAraNa kara (dhruvam ) nizcayase ('tvAm' abhyupetaH) ApakI sevAoMmeM prApta huA hai| __ bhASArtha-he prabho ! jaba Apane apanI kAMti va jJAnase tInoM lokoM ko prakAzita kara diyA taba mAnoM candramAkA prakAza karane rUpa adhikAra chIna liyA gayA / isalie vaha tIna chatrakA veSa
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 : paMcastotra dharakara ApakI sevA meM apanA adhikAra vApisa cAhaneke liye upasthita huA hai / chatroMmeM jo motI lage hue haiM, ve mAnoM candramAke parivAra-svarUpa tArAgaNa haiN| yaha 'chatratraya' prAtihArya kA varNana hai / / 26 / / svena prapUritajagatrayapiNDitena kAntipratApayazasAmiva saJcayena / mANikyahemarajatapravinirmitena / sAlatrayeNa bhagavannabhito vibhAsi / / 27 / / cA~dI, suvarNa, maNi-mANika ke banAye, haiM tIna koTa bhagavan ! cahu~ ora tere / kIrti-pratApa dyuti ke samudAya ne hI. mAno vibho ! trijagatI tala chA diyA hai / / 27 / / TIkA-bho bhagavan ! zAlatrayeNa prAkAratrayeNa / tvaM abhita; samantAt / vibhAsi zobhase / hAbhUtena sA ? pANisyAni , hemAni ca rajatAni ca mANikyahemarajatAni taiH nirmitaM tena / keneva kAMtipratApayazasAM saMcayeneva / yathA svena kAMtipratApayazasAM saMcayena tvaM vibhAsi / kAMtizca pratApazca yazazca kAMtipratApayazAMsi teSAM / kathaMbhUtena saMcayena ? prapUritaM ca jagattrayaM ca prapUritajagattrayaM prapUritajagattrayeNa piMDitaH ekIbhUtastena / iti tAtparyArthaH / / 27 / / anvayArtha--( bhagavan ) he bhagavan ! Apa ( abhitaH) cahu~ ora (prapUritajagattrayapiNDitena) bhare hue jagattrayake piNDa avasthAko prApta (svena kAntipratApayazasAm saJcayena iva) apane kAnti pratApa aura yazake samUhake samAna zobhAyamAna { mANikyahemarajatapravinirmitena) mANikya, suvarNa aura cA~dIse bane hue / ( sAlatrayeNa ) tInoM koToMse ( vibhAsi) zobhAyamAna hote ho| bhAvArtha- he bhagavan ! samavasaraNa bhUmimeM jo Apake cAroM
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 89 aura mANikya, suvarNa aura cA~dI ke bane hue tIna koTa haiM, ve mAnoM ApakI kAnti, pratApa aura yazakA samUha haiM, jo ki tInoM jagatameM phailakara piNDarUpa ho gayA hai / divyatrajo jina namastridazAdhipAnAmutsRjya uttaragnipi maulibandhAn / pAdau zrayanti bhavato yadi vA paratra tvatsaGgame sumanaso na ramanta eva / / 28 / / deva praNAma karate tava divyamAlA, ratnoM jar3e mukuTa ko tajake unhoMne keterA padAzraya kare, ramate nahIM haiM anyatra yA sumana pAkara saMga terA // 28 // TIkA - bho jina ! divyasraja: manojJapuSpamAlAH / namastridazAdhipAnAM praNamattridazendrANAM / ratnaracatAnapi maulibandhAn ratnakhacitAn kirITAn / utsRjya / bhavataH paramezvarasya / pAdau shryNti| namantazca te vidazAdhipAzca teSAM / ratnaiH racitAstAna / maulinAM bandhAH maulibandhAstAn / yadi vA yukto'yamarthaH / sumanasaH prANinaH / tvatsaMgame tvatsamIpe / sati paratra anyatra / na ramanta eva / iti sthUlArthaH ||28|| I anvayArtha -- ( jina ) ve jinendra (divyatraja) divya puruSoM kI mAlAe~ ( namastridazAdhipAnAm ) namaskAra karate hue indroM ke ( ratnaracitAn api maulibandhAn ) ratnoMse bane hue mukuToMko bhI ( vihAya ) chor3akara ( bhavataH pAdau zrayanti ) Apake caraNoM kA Azraya letI haiN| (yadi vA ) athavA ThIka hai ki ( tvatsaGgame 'sati' ) ApakA samAgama hone para ( sumanasaH ) puSpa athavA vidvAn puruSa (aparatra ) kisI dUsarI jagaha (na eva ramante ) nahIM ramaNa karate haiM 1 bhAvArtha - zloka meM Aye hue sumanas zabda ke do artha haiM
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 : paMcastotra eka puSya aura dUsarA vidvAn puruSa / he bhagavan ! namaskAra karate samaya devoMke mukuToMmeM lagI huI phUloMkI mAlAe~ jo Apake caraNoMmeM gira jAtI haiM, mAnoM ve puSpa-mAlAe~ Apase itanA / adhika prema karatI haiM, ki unake pIche devoMke ratnoMse bane hue mukuToM ko chor3a detI haiN| sumanas = phUloMkA (dUsare pakSameM vidvAnoMkA) ApameM agAdha prema honA ucita hI hai / zlokakA tAtparya yaha hai ki Apake lie bar3e-bar3e indra bhI namaskAra karate haiM / / 28 / / tvaM nAtha ! janmajaladherviparAGmukho'pi yattArayasyasumato nijapRSThalagnAn / yuktaM hi pArthivanRpasya satastavaiva citraM vibho ! badasi karmavipAkazUnyaH / / 29 / / he nAtha ! tU vimukha janma samudra se ho, pIche par3e manujake gaNa ko tirAtA / hai yogya bAta tujha pArthiva ko aho pai, tU hai prabho ! sakala-karma-vipAka-zUnya / / 29 / / TIkA-bho nAtha ! tvaM janmajaladheH bhavasamudrAt viparAGmukhopi san nijapRSThalagnAn asumata: prANinaH yattArayasi hi nizcitaM tavaiva sato vidyamAnasya pArthivanRpasya rAjAdhirAjasya trijagatsvAminaH yuktaM / he| vibho ! yatkarmavipAkazUnyo'si taccitraM / yaH ko'pi tArayati sa phalaM vAMchati tava kvA'pi vAMchA na / athavA yaH ko'pi kArya kimapi karoti tasya zubhAzubhakarmabandho bhavati tava so'pi nAstIti citraM mahadAzcarya / pArthivanRpasya ghaTasya jaladheH viparAGmukhatArakatvaM yuktaM tasya ghaTasya karmavipAkazUnyatA nAsti / sa tu ghaTaH karmavipAkasahitaH / janmaiva jaladhistasmAt / nijapRSThalagnAMstAn / pArthivAnAM nRpaH svAmI tasya / ghaTapakSe pRthivyAM ayaM pArthivaH / nRn manuSyAn / jaladAnena pAtIti nRpaH / pArthivazcAsau nRpazca pArthivanRpastasya / karmaNAM bandhaH aSTakarmaNAM
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 11 vipAka udayastena zUnyaH / ghaTapakSe karmavadvipAkaH pacanaM tena zUnyo na : atra zleSAlaMkAra: / / 29 / / __anvayArtha-- ( nAtha !) he svAmin ! (tvam) Apa ( janmajaladheH) saMsArarUpa samudrase (viparAGmukhaH api san ) parAGgamukha hote hue bhI (yat) jo (nijapRSThalagnAn ) apane pIche lage hue anuyAyI ( asumataH) jIvoM ko (tArayasi ) tAra dete ho, ('tat') vaha (pArthivanRpasya sataH) rAjAdhirAja athavA miTTI ke pake hue ghar3e kI taraha pariNamana karane vAle ( tava) Apako (yuktam eva ) ucita hI hai| parantu (vibho ! ) he prabho ! (tat citram ) vaha AzcaryakI bAta hai (yat) jo Apa ( karmavipAka-zUnyaH asi) karmoke udayarUpa pAka kriyAse rahita ho| bhAvArtha-jisa taraha ghar3A pAnImeM adhomukha hokara apanI pITha para sthita logoMko nadI-nAle Adise pAra kara detA hai / usI taraha Apa yadyapi rAga na honese saMsAra-samudrase parAGmukha rahate haiM, tathApi apane anuyAyiyoMko usase pAra lagA dete haiM--mokSa prApta karA dete haiM / para jaba ghar3A agnise pakAyA huA ho tabhI pAnI meM taira kara dUsaroM ko pAra karatA hai / kaccA ghar3A pAnImeM gala kara ghula jAtA hai| kintu Apa pAka rahita ho, yaha Azcarya kI bAta hai / usakA parihAra yaha hai ki, Apa karmoke udaya se rahita haiN| zloka meM Aye hue vipAka zabdake do artha haiM--Agase kisI komala miTTIkI vastukA kaThora honA aura karmoMkA udaya AnA ||29 // vizvezvaro'pi janapAlaka ! durgatastvaM kiMvAkSaraprakRtirapyalipistvamIza ! ajJAnavatyapi sadaiva kathaJcideva jJAnaM tvayi sphurati vizvavikAsahetuH / / 30 / /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 : paMcastotra vizveza hai tadapi durgata nAtha ! hai tU. hai akSaraprakRti bhI alipi prabho ! tU, ajJAna hai kucha tathApi phure sadA hI, sujJAna nAtha ! tujhameM jaga kA vikAzI // 30 // TIkA-samAlayatItiH -pAzavaH dasthAmantraNe he janapAlaka ! tvaM vizvezvaro'pi trailokyanAtho'pi san durgata: kiM daridraH kathamiti virodhaH zabdataH / draSTuM jJAtumazakyaM gataM yasya saH / vA athavA bho Iza ! bho vibho ! tva akSaraprakRtirapi varNasvarUpo'pi alipi: kathaM / akSarA avinazvarA prakRtiH svabhAvo yasya saH / na vidyate lipioho yasya saH / yaH akSaraH prakRti kSaratIti kSara: na kSaratIti akSaraH so lipi bhavati / iti zabdato virodhaH nArthataH / bho jina ! tvayi sadaiva ajJAnavatyapi sati jJAnarahite'pi sati kathaMcideva vizvavikAsahetuzanaM sphurati / yoJjJAnavAstasmin jJAnaM kveti zabdato virodhaH nArthataH / ajJAnprANino'vatIti tasmin / vizveSAM vikAza: prakaTIkaraNaM tasya heturnidAnaM / / 30|| __ anvayArtha--(janapAlaka) he jIvoM ke rakSaka ! ( tvam) Apa ( vizvezvaraH api durgataH) tIna loka ke svAmI hokara bhI daridra haiM, (kiM vA) aura ( akSaraprakRti: api tvam alipiH) akSarasvabhAva hokara bhI lekhanakriyA se rahita haiN| (Iza ) he svAmin ! (kathaMcit ) kisI prakAra se (ajJAnavati api tvayi ) ajJAnavAn hone para bhI ApameM (vizvavikAsahetu jJAnam sadA evaM sphurati) saba padArthoM ko prakAzita karane vAlA jJAna hamezA sphurAyamAna rahatA hai / bhAvArtha- isa zloka meM virodhAbhAsa alaGkAra hai / virodhAbhAsa alaGkAra meM zabda ke sunate samaya to virodha mAlUma hotA hai para artha vicArane para bAda meM usakA parihAra ho jAtA hai / jahA~ isa alaGkAra kA mUla zleSa hotA hai, vahA~ bahuta hI adhika camatkAra paidA ho jAtA hai / dekhiye-bhagavan ! Apa vizvezvara hokara bhI
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 13 durgata haiM / yaha pUrA virodha hai / bhalA, jo jagat kA Izvara hai, vaha daridra kaise ho sakatA hai ? vizvezvara hokara bhI durgata kaThinAI se jAne jA sakate haiM / isI taraha Apa akSaraprakRti---akSara svabhAva vAle hokara bhI alipi likhe nahIM jA sakate / yaha virodha hai / jo ka, kha Adi akSaroM jaisA hai, vaha likhA kyoM na jAvegA ? parantu donoM zabdoM kA zleSa virodha ko dUra kara detA hai| Apa akSaraprakRti-avinazvara svabhAva vAle hokara bhI alipi= AkAra rahita haiM-nirAkAra haiN| isI prakAra ajJAnavati api ajJAna yukta hone para bhI ApameM vizvavikAzi jJAnaM sphurati saMsAra ke saba padArthoM ko jAnane vAlA jJAna rajAnAmAna honA hai, yaha virodha hai / jo ajJAnayukta hai, usameM padArthoM kA jJAna kaisA? para isakA bhI nIce likhe anusAra parihAra ho jAtA hai--ajJAna avati api tvayi-ajJAnI manuSyoM kI rakSA karane vAle ApameM hamezA kevalajJAna jagamagAtA rahatA hai 1130 / / prAgbhArasambhRtanabhAMsi rajAMsi roSA dutthApitAni kamaThena zaThena yAni / chAyApi taistava na nAtha hatA hatAzo grastastvamIbhirayameva paraM durAtmA / / 31 / / A~dhI calAya rajazaila ur3A-ur3Ake, jo krodha se kamaTha ne nabha chA diyA hai| terI na chA~ha taka nAtha ! chuI inhoMne, ulTA usI kuTila ko ghabarA liyA hai|| 31 / / TIkA-bho nAtha ! zaThena mUrkheNa / kamaTheneti kamaThacarasaMvaranAma jyotiSkadevena / roSAt pUrvopArjitavairAt / yAni rajAMsi utthApitAni taiH / svarajobhiH tava bhagavatacchAyApi pratibimbamapi na hataM na spRSTaM / api tu paraM kevalaM amIbhiH ayameva pApIyAn kamaTha eva grasta: malinIkRtaH / kathaMbhUto'yaM? hatA AzA yasya sa hatAza: / prArabhAraNa sAmastyena saMmRtaM vyApta nabho yastAni / / 31 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 : paMcastotra anvayArtha-(nAtha !) he svAmin ! (zaThena kamaThana ) duSTa kamaTha ke dvArA ( roSAt) krodha se (prAgbhArasambhRtanabhAMsi) sampUrNa rUpa se AkAza ko vyApta karane vAlI ( yAni ) jo (rajAMsi ) dhUla ( utthApitAni) Apake Upara ur3AI gaI thI ( tai: tu) usase to (tava) ApakI (chAyA api) chAyA bhI ( na hatA) nahIM naSTa huI thI, (param) kintu ( ayameva durAtmA ) yahI duSTa ( hatAzaH) hatAza ho ( amIbhiH) karmarUpa rajoMse (grastaH) jakar3A gayA thaa| bhAvArtha-jaba bhagavAn pArzvanAtha tapasyA kara rahe the, taba unake pUrvabhavake bairI kamaTha ke jIvane una para dhUla ur3Akara bhArI upasarga kiyA thA / lokameM yaha dekhA jAtA hai ki jo sUrya para dhUla pheMkatA hai, usase sUrya kI jarA bhI kAnti naSTa nahIM hotI, para vahI dhUli pheMkane vAle ke Upara giratI hai / zloka meM Aye hue raja zabda ke do artha haiM-- eka dhUli, dUsarA karma / kamaTha ke jIva ne bhagavAn para upasarga kara karmoM kA bandha kiyA thA, isa bAta ko kavi ne loka-pracalita ukta udAharaNa se spaSTa kiyA hai / / 31 / / yadgarjadUrjitaghanaughamadabhrabhIma bhrazyattaDinmusalamAMsaladhoradhAram / daityena muktamatha dustaravAri dadhe tenaiva tasya jina dustaravArikRtyam / / 32 / / garne mahA kar3aka ke bijalI par3e tyoM___yAnI gire bhayada mUsaladhAra hoke / kI duSTa ne kaThina dustara vAri varmA, ___ usake lie vaha huI taravAri-varSA / / 33 / / TokA-bho jina ! yat daityena kamaThadAnavena dustaravAri durddharapAnIyaM mukta bhavAn dadhe / atha punastasya kamaThasya tenaiva pAnIyena dustaravArikRtyaM jAtaM / dustaraM dussahaM yat dustaravAri duSTu yo hi
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 95 taravArizcaMcatkhaDgastadvatkRtyaM yasya tat evaMvidhaM samajani / kathaMbhUtaM dustaravAri? garjitA UrjitA mahattarA ye ghanA meghAsteSAM oghA yasmi.. stat / musalavanmAMsalAH sthUlA ghorAM bhayadA dhArA yasmistat 1332 / / anvayArtha (atha) aura ( jina ) he jinezvara ! ( daityena ) usa kamaTha ne ( garjadUrjitaghanaugham) khUba garja rahe haiM baliSTha-meghasamUha jisameM ( bhrazyattaDit) gira rahI hai bijalI jisameM aura ( musalamAMsalaghoradhAram) mUsala ke samAna hai bar3I moTI dhArA jisameM aisA tathA ( adabhrabhImam ) atyanta bhayaGkara ( yat ) jo ( dustaravAri) athAha jala (mumatam ) dharmAlA yA dona um jalavRSTi se ( tasya eva) kamaTha ne hI apane liye (dustaravArikRtyam ) tIkSNa talavAra kA kAma arthAt vraNa kara liyA thaa| bhAvArtha he bhagavan ! Apa para mUsalAdhAra pAnI varSA kara kamaThake jIvane upasarga kiyA thA, usase ApakA kyA bigar3A ? parantu usIne apane liye 'dustaravArikRtye ' duSTa talavArakA kArya arthAt ghAva kara liyA--aise karmokA bandha kiyA jo talavArake samAna duHkhadAyI hue the| zlokameM 'dustaravAri' zabda do bAra AyA hai, unameM se pahalekA artha kaThinAIse tarane yogya jala hai, aura dUsarekA artha duSTa taravAri-talavAra hai / / 323 // dhvastordhvakezavikRtAkRtimartyamuNDa prAlambabhRdbhayadavaktraviniryadagniH / pretatrajaH pratibhavantamapIrito yaH so'syA'bhavatpratibhavaM bhavaduHkhahetuH / / 33 / / aMgAra ko ugalatA para-muMDa dhAre, sUkhe kukeza, vikarAla shriirvaalaa| jo preta-vRnda tava nAtha ! samIpa bhejA, usako huA vaha bhavoM-bhava duHkhadAyI / / 33 / / TIkA- bho paramezvara ! yaH pretavrajo bhUtasamUhaH bhavaMtaM zrImaMta pratyapi / iMritaH preritaH / sa pretavrajaH / asya kamaThasya / pratibhavaM bhavaM
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 : paMcastotra prati / bhavasya saMsArasya / duHkhAnA hetuH / abhUt babhUva / pretAnAM vrajaH pretavrajaH | dhvastA vistAritA ye UrdhvakezAstairvikRtA vikAriNya AkRtayo yeSAM te dhvastovaMkezavikRtAkRtaya evaMvidhA ye masteiSAM muNDAni kapAlAni leSAM prAlambamAlAM bibhartIti / punaH kathaM pretavrajaH? bhayadavaktraviniyaMdagniH bhayadAyi yadvaktraM tasmAdviniryanta ni:saranto'gnayoM yasya saH / / 33 / / anvayArtha--(tena anusareNa ) usa asura ke dvArA ( dhvastordhvakezavikRtAkRtimartyamuNDaprAlambabhRd ) muMDe hue tathA vikRta AkRtivAle nara kapAloMkI mAlAko dhAraNa karane vAlA aura (bhayadavaktraviniryadagniH ) jisake bhayaGkara mukhase agni nikala rahI hai, aisA ( yaH ) jo ( pretavrajaH ) pizAcoMkA samUha ( bhavantam prati ) Apake prati (IritaH , prerita kiyA gayA thA.--daur3AyA gayA thA (saH ) vaha ( asya ) usa asurako (pratibhavam ) pratyeka bhavameM { bhavaduHkhahetuH ) saMsAra ke duHkhokA kAraNa ( abhavat ) huA thaa| bhAvArtha he bhagavan ! kamaThake jIvane Apako tapasyAse vicalita karaneke liye jo pizAca daur3Aye the, unase ApakA kucha bhI bigAr3a nahIM huA, parantu usa pizAcako hI bhArI karmabandha huA, jisase use aneka bhavoMmeM duHkha uThAne par3e / / 33 / / dhanyAsta eva bhuvanAdhipa ! ye trisandhya mArAdhayanti vidhivadvidhutAnyakRtyAH / bhaktyollasatpulakapakSmaladehadezAH pAdadvayaM tava vibho ! bhuvi janyabhAjaH / / 34 / / romAJca gadgada praphullita deha hoke, ArAdhanA tava padAmbuja kI maheza ! jo bhaktipUrvaka kareM vidhi se vikAla, ve dhanya haiM jagata meM jana dehadhArI / / 34 / /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 27 TIkA-bho bhuvanAdhipa ! bho vibho ! bhuvi pRthivyAM / ta eva janmabhAjo dhanyAH puNyavaMtaH te ke? ye janmabhAja: prANinaH / trisaMdhyaM trikAlaM / bhaktyA zraddhayA / tava vibho / pAdadvayaM caraNakamalaM / vidhivat vidhyuktaprakAreNa / ArAdhayanti niSevante / kIdRzAste ? vidhUtAni spheTitAni anyAni kRtyAni / yaiste / punarullasantazca te pulakAzca taiH pakSmalA: kalaMkitA vyAptA vA dehasya zarIrasya pradezA yeSAM te / / 34 / / anvayArtha ( bhuvanAdhipa ) he tInoM lokake nAtha ! ( ye )jo ( janmabhAjaH) prANI, (vidhutAnyakRtyAH) jinhoMne anya kAma chor3a diye haiM aura ( bhaktyA) bhaktise ( ullasat pulaka pakSmaladehadezAH) prakaTa hue romAJcoMse jinake zarIrakA pratyeka avayava vyApta hai, aise ( santaH ) hote hue (vidhivat ) vidhipUrvaka (trisandhyam) tInoM kAloMmeM (tava) Apake (pAdadvayam ArAdhayanti ) caraNayugalakI ArAdhanA karate haiM / (vibho) he svAmin ! ( bhuvi ) saMsArameM (te eva ) ve hI (dhanyAH ) dhanya haiM / bhAvArtha-he bhagavan ! saMsArameM unhIMkA janma saphala hai, jo bhaktipUrvaka Apake caraNoM kI ArAdhanA karate haiM / / 34 / / asminnapArabhavavArinidhau munIza ! __ manye na me zravaNagocaratAM gato'si AkarNite tu tava gotrapavitramantre kiM vA vipadviSadharI savidhaM sameti / / 35 / / saMsAra-vAri-nidhi meM par3a ke kadAcit, maiMne sunA na jagadIzvara nAma terA / jo nAma maMtra sunatA ati hI pavitra, AtI vipad viSadharI kisa bhA~te yAsa? / / 35 / / TIkA- bho munIza ! ahamevaM manye iti sambhAvayAmi / itIti kiM? asmin pratyakSagocarIbhUte / apAravArinidhau agAdhasaMsArasamudre / me mama / zravaNagocarato karNayamalapratyakSabhAvaM / tvaM na gato'si na
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 : paMcastotra prApto'si / apAro agAdho yo bhava eva vArinidhistasmin / zravaNayo; karNayoH gocaratA pratyakSabhAvatA tAM / vA athavA / tava bhagavato gotrapavitramantre tava bhagavataH pAvanamantre / AkarNite'pi sati / vipadviSadharI aapdbhujaigii| kiM savidhaM samIpaM / sameti Agacchati ? api tu na sametItyarthaH / gotraM nAma tallakSaNo yaH pavitramantrastasmin / vipadeva viSadharI sarpiNI vipadviSadharI / / 35 / / anvayArtha--(munIza) munIndra ! ( manye) maiM samajhatA hU~ ki Apa ( asmiapArabhavavArinidhau) isa apAra saMsArarUpa samudrameM kabhI bhI ( me) mere (karNagocaratAm na gataH asi) kAnoMko viSayatAko pAta nahIM hue ho / boki duniyo ( tava gotrapavitramantre) Apake nAmarUpI mantrake (AkarNite 'sati') sune jAne para ( vipadviSadharI) vipattirUpI nAgina ( kim vA) kyA ( savidham ) samIpa (sameti) AtI ? arthAt nhiiN| bhAvArtha- he prabho ! jo maiM saMsAra meM aneka duHkha uThA rahA hU~, usase vizvAsa hotA hai ki maiMne kabhI bhI ApakA pavitra nAma nahIM sunA / / 35 / / janmAntare'pi tava pAdayugaM na deva ! manye mayA mahitamIhitadAnadakSam / teneha janmani munIza! parAbhavAnAM jAto niketanamahaM mathitAzayAnAm / / 36 / / haiM pUjya ! vAJchita phalaprada pA~va tere, pUje na pUrva bhava meM bhagavAn maiMne / hai bAta satya isase isa janma meM maiM, hU~ jo parAbhava manoratha-bhaMga- pAtra / / 36 / / TIkA-he deva ! ahamevaM manye mayA janmAntare'pi ekasmin janmanyapi / tavAhataM / pAdayugaM caraNadvandvaM / na mahitaM na pUjitamityarthaH / ekasmAjjanmano'nyajjanma janmAntaraM tasmin / kIdRzaM pAdayugaM ? IhitaM abhilaSitaM tasya dAnaM pradAnaM tatra dakSaM / bho munIza ! tena kAraNena
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 99 bhavacaraNA'pUjanahetunA iha janmani iha bhavAMtare'pi / ahaM parAbhavAnAM ApadAM / pAtraM sthAnaM / jAtosmi abhUvaM / kathaMbhUtAnAM parAbhavAnAM ? mathitaH viloDita: AzayazcittaM yaiste teSAm / / 36 / / ___anvayArtha (deva) he deva ! ( manye) maiM mAnatA hU~ ki maiMne ( janmAntare api) dUsare janma meM bhI (Ihita dAnadakSam ) icchita phala dene meM samartha ( tava pAdayugam ) Apake caraNa yugala (na mahitam) nahIM pUje, (tena ) usI se (iha janmani ) isa bhava meM (munIza ) he munIza ! ( aham ) maiM (mathitAzayAnAm ) hRdayabhedI ( parAbhavAnAm ) tiraskAroM kA (niketanam ) ghara ( jAtaH ) huA huuN| bhAvArtha he bhagavan ! jo maiM taraha-taraha ke tiraskAroM kA pAtra ho rahA hU~, usase spaSTa hai, ki maiMne Apake caraNoM kI pUjA nahIM kI / kyoMki Apake caraNoM ke pujAriyoM kA kabhI kisI jagaha bhI tiraskAra nahIM hotA / / 36 / / nUnaM na mohatimirAvRtalocanena pUrva vibho ! sakRdapi pravilokito'si / marmAvidho vidhurayanti hi mAmanarthAH prodyatprabandhagatayaH kathamanyathaite / / 37 / / mohAndhakAravaza locana mUMdai maiMne tere na darzana kiye pahale avazya / jo bAta hai na yaha to phira kyoM satAte, ye marmavedhaka akhaMDa anartha Ake ? / / 37 / / TIkA-bho vibho / nUnaM nizcitaM / moha eva timirANi andhakArANi tairAvRte ujjhapite chAdite locane yasya sa tenaivaMvidhena mayA / pUrva prAgeva / sakRdapi ekavAramapi / tvaM na pravilokito'si nayanagocarIbhAvaM na gato'si / hi yukto'yamarthaH / anyathA cet tvaM mama nayanagocarIbhAvaM gatazcet / ete anarthAH janmamRtyujarAdayaH mAM kathaM vidhurayaMti pIDayaMti ? kathaMbhUtA anardhAH ? prodyantya udIyamAnAH prabandhAnAM karmabandhAnAM gatayo yeSu te / punaH kathaMbhUtA? marmAvidho marmabhedakAH 1137 / /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 : paMcastotra anvayArtha--(vibho) he svAmin ! ( mohatimirAvRtalocanena) moharUpI andhakAra se DhaMke hue haiM netra jinake aise ( mayA) mere dvArA Apa ( pUrvam) pahale kabhI (sakRd api) eka bAra bhI (nUnam) nizcaya se (pravilokitaH na asi) acchI taraha avalokita nahIM hue ho--arthAt maiMne Apake darzana nahIM kiye / (anyathA hi ) nahIM jo (prodyatprabandhagatayaH ) jinameM karmabandha kI gati bar3ha rahI hai aise (aite) ye (marmAvidhaH) marmabhedI ( anarthAH) anartha (mAm ) mujhe (katham ) kyoM ( vidhurayanti ) duHkhI karate ? bhAvArtha-bhagavan ! maiMne mithyAtva ke udaya se andhe hokara kabhI bhI Apake darzana nahIM kiye| yadi darzana kiye hote to Aja ye duHkha mujhe duHkhI kaise karate ? kyoMki Apake darzana karane vAloM ko kabhI koI bhI anartha duHkha nahIM pahuMcA sakate / / 37 / / AkarNito'pi mahito'pi nirIkSito'pi nUnaM na cetasi mayA vidhato'si bhaktyA / jAto'smi tena janabAndhava ! duHkhapAtraM yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyAH / / 38 / / maiMne sudarzana kiye, guna bhI sune, kI pUjA, tathApi hiya meM na tujhe biThAyA / hU~ duHkha-pAtra janabAMdhava ! maiM isI se, hotI nahIM saphala bhAva binA kriyAe~ / / 38 11 TIkA-bho vibho ! mayA ajJAninA / tvaM AkarNito'pi samavasaraNalakSmIvirAjamAna evaM zrutopi / evaMvidhastvaM mahito'pi pUjito'pi / evaMvidhastvaM / nirIkSito'pi / nUnaM nizcitaM / cetasi manasi / bhaktyA samyaktvapUrvakaM / na vidhato'si / he janAnAM bAMdhava ! tenaiva hetunA ahaM / duHkhAnAM pAtraM jAto'smi sarvaduHkhasthAnaM abhUvaM / yasmAtkAraNadUbhAvazUnyAH samyaktvarahitAH kriyAH na pratiphalaMti / bhAvena zUnyA bhAvazUnyAH / / 38 / /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 101 anvayArtha athavA ( janabAndhava ) he jagabandho ! (mayA ) mere dvArA Apa bhI ( AkarNita: api) AkarNita bhI hue haiM, ( mahitaH api ) pUjita bhI hue haiM, aura (nirIkSitaH api ) avalokita bhI hue haiM, arthAt maiMne ApakA nAma bhI sunA hai, pUjA bhI kI hai aura darzana bhI kiye haiM, phira bhI ( nUnam ) nizcaya hai ki (bhaktyA ) bhaktipUrvaka (cetasi ) citta meM (na vidhRtaH asi) dhAraNa nahIM kiye gaye ho / ( tena ) usI se ( duHkhapAtram jAta: asmi) duHkhoM kA pAtra ho rahA hU~ (yasmAt) kyoMki ( bhAvazUnyAH) bhAva rahita (kriyAH } kriyAe~ (na pratiphalanti ) saphala nahIM hotii| bhAvArtha-isase pahale tIna zlokoM meM kahA gayA thA ki bhagavan ! maiMne 'ApakA nAma nahIM sanA', 'caraNoM kI pUjA nahIM kI' aura 'darzana nahIM kiye' isaliye maiM duHkha uThA rahA hU~ / aba isa zloka meM pakSAntararUpa se kahate haiM ki maiMne ApakA nAma bhI sunA, pUjA bhI kI aura darzana bhI kiye, phira bhI duHkha merA piNDa nahIM chor3ate, usakA kAraNa sirpha yahI mAlUma hotA hai, ki maiMne bhaktipUrvaka ApakA dhyAna nahIM kiyA / kevala ADambara tya se hI una kAmoM ko kiyA hai na ki bhAvapUrvaka bhI / yadi bhAva se karatA to kabhI duHkha nahIM uThAne par3ate / / 38 / / / tvaM nAtha ! duHkhijanavatsala ! he zaraNya ! kAruNyapuNyavasate ! vazinAM vareNya ! / bhaktyA nate mayi maheza ! dayAM vidhAya duHkhAMkurodadalanatatparatAM vidhehi / / 39 / / he dInabandhu ! karuNAkara ! he zaraNya ! svAmin ! jitendriya ! vareNya ! suyuNyadhAma ! hU~ bhakti se praNata maiM karake dayA tU, he nAtha ! nAza kara de saba duHkha mere / / 39 / /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 : paMcastotra TIkA--bho zaraNya zaraNAya ahaM ! bho nAtha ! bho duHkhijanAnAM vatsala bAMdhava / bho kAruNyapuNyavasate ! he vazino vareNya ! he yatInAM zreSTha ! he maheza ! mayi viSaye / dayAM kRpAM / vidhAya / duHkhAnanaM aMkurAsteSAM uddalanaM nirAkaraNaM tatra tatparastasya bhAvastAM vidhehi kuru|| kathaMbhUte mayi ? bhaktyA nate namrIbhUte / bho nAtha ! he pArzvanAtha ! he jana / bAMdhava ! mama duHkhAni nivAraya mokSaM dehIti tAtparyArthaH / / 31 / / anvayArtha--(nAtha) he nAtha / (duHkhijanavatsala) he dukhiyoMpara prema karane vAle ! (he zaraNya) he zaraNAgata pratipAlaka ! (kAruNyapuNyavasate) he dayA kI pavitra bhUmi ! ( vazinAm vareNya !) he jitendriyoM meM zreSTha ! aura (maheza) he / mahezvara ! (bhaktyA ) bhakti meM (nate mayi) namrIbhUta mujha para (dayAm vidhAya) dayA karake (duHkhAMkurohalanatatparatAm ) mere duHkhAGkara ke nAza karane meM tatparatA-tallInatA (vidhehi } kIjiye . . bhAvArtha-Apa zaraNAgata pratipAlaka haiM, dayAlu haiM aura samartha bhI haiN| isalie Apase vinamra prArthanA karatA hU~ ki Apa mere duHkhoM ko dUra karane ke lie tatpara hUjiye / / 39 / / niHsaMkhyasArazaraNaM zaraNaM zaraNyA mAsAdha sAditaripuprathitAvadAnam / tvatpAdapaGkajamapi praNidhAnavandhyo vandhyo'smi tadbhuvanapAvana hA hato'smi / / 4 / / mAhAtmyavAna, zaraNAgata-zAntidAyI, zatru-praNAzakara haiM tava pAdapadma / pAke unheM saphala jo na huA prabho ! to, he lokapAvana ! munIzvara / hA marA maiM / / 40 / / TIkA---he bhuvanapAvana he trailokyapAvana ! cet yadi / tvatpAdapaMkajamapi tava caraNakamalamapi / AsAdya prApya / praNidhAnena vadhyaH /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANadira snotra : 103 punaH punazcintanarahitastarhi baMdhyo'smyahaM ahaM niSphala eva / tava pAdA evaM paMkaja tvatpAdapakajaM / hA iti khede hato'smi pIDito'smi / kathaMbhUtaM tvatpAdapaGkajaM? ni:saMkhyAH saMkhyArahitA ye sArA: padArthAsteSAM zaraNaM gRhaM / punaH kathaMbhUta ? sAditA ripavaH karmavairiNo yena tat / punaH kathaMbhUtaM ? prathito vikhyAto'vadAno mahimA yasya tat / / 40 / / __ anvayArtha ( bhuvanapAvana) he saMsArako pavitra karane vAle bhagavan ! (niHsaMkhyasArazaraNam) asaMkhyAt zreSTha padArthoM ke gharakI (zaraNam) rakSA karanevAle ( zaraNyam) zaraNAgata pratipAlaka aura {sAditaripuprathitAvadAtam) karmazatruoMke nAzase prasiddha hai, parAkrama jinakA aise (tvatpAdapaGkajam) Apake caraNakamaloMko ( AsAdya api) pA kara bhI ( praNidhAnavandhyaH) unake dhyAnase rahita huA maiM (vandhyaH asmi ) abhAgA-phalahIna hU~, aura ( tat ) usase ( hA) kheda hai ki maiM ( hataH asmi ) naSTa huA jA rahA huuN| arthAta ma mujhe duHravI kara rahe haiN| bhAvArtha he bhagavan ! Apake pavitra aura dayAlu caraNoMko pAkara bhI jo maiM unakA dhyAna nahIM kara rahA hU~, usase merA janma niSphala jA rahA hai| aura maiM karmoM dvArA duHkhI kiyA jA rahA hU~ / / 40 // devendravandha? viditAkhilavastusAra ! saMsAratAraka ! vibho bhuvanAdhinAtha ! trAyasva deva ! karuNAhRda ! mAM punIhi sIdantamadya. bhayardavyasanAmburAzeH / / 41 / / sarvajJa deva ! suranAyaka ! pUjanIya ! saMsAra-tAraka ! vibho ! bhuvanAdhinAtha ! maiM hU~ dayAdhana ! dukhI mujhako bacAo, saMsAra se, kara pavitra tathA mujhe do|| 41 / / TIkA-devendrANAM vaMdyaH pUjyastasyAmaMtraNe he devendravaMdha ! vidito
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 : paMcastotra jJAto'khilavastUnAM sarvapadArthAnAM sArastAtparya yena sa tasyAmaMtraNe he viditAkhilavastusAra ! saMsAre bhavAbdhauH tArayatIti tasyAmaMtraNe he saMsAratAraka ! he bhuvanAdhinAtha ! he deva ! karuNAyA hRdaH samudraH tasyAmaMtraNe he karuNAhRda ! / mAM bhaktajanaM / trAyasva pAhi ! bho deva ! adya bhayado bhayadAyI yo vyasanAnAM ApadAM amburAziH sAgarastasmAt / punIhi pavitraya rakSa / kathaMbhUtaM mAM sIdantaM duHkhitaM duHkhena pIDitam / / 4 / / ___ anvayArtha ( devendravadya) he indroMke vandanIya ! (viditAkhilavastusAra ) he saba padArthoke rahasyako jAnanevAle! (saMsAratAraka ) he saMsAra-samudrase tAranevAle ! (vibho ) he prabho ! ( bhuvanAdhinAtha) he tInoM lokake svAmin / (karuNAhRda) he dayAke sarovara ! ( deva ) deta ! ( anya ) Aja (gIdA) tar3apate hue (mAm ) mujhako (bhayadavyasanAmburAze;) bhayaGkara duHkhoMke samudrase (trAyasva ) bacAo, aura (punAhi) pavitra kro| bhAvArtha he bhagavan ! Apa hara eka taraha se samartha haiM, isaliye Ayase prArthanA karatA hU~ ki Apa mujhe isa duHkha-samudrase DUbanese bacAiye, aura hamezAke lie karma-mailase rahita kara dIjiye / / 4 / / yadyasti nAtha ! bhavadaGghisaroruhANAM bhakteH phalaM kimapi sNnttsnycitaayaaH| tanme tvadekazaraNasya zaraNya ! bhUyAH svAmI ! tvameva bhuvane'tra bhavAntare'pi / / 42 / / maiMne vibho ! satata kI tava pAda-bhakti, ekatra hoya usakA phala jo jarA bhii| hai prArthanA basa yahI isa loka meM kyA, __ kyA anya loka bica ho mama nAtha tU hI / / 42 // TIkA-bho nAtha ! bho zaraNya ! yadi cet bhavadaMghrisaroruhANAM zrImaccaraNakamalAnAM bhakteH kimapi phalaM asti cet tattarhi me mama atra
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 105 bhuvane iha janmani bhavAMtare'pi vA tvameva svAmI prabhu yA bhavatAt / kathaM bhUtAyA bhakteH ? santatyA niraMtareNa saMcitA kRtA tasyAH / kathaMbhUtasya me? tvameva eka advitIya zaraNaM yasya sa tasya / / 42 / / / anvayArtha (nAtha) he nAtha ! (tvadekazaraNasya me) kevala Apa hI kI hai zaraNa jisako aise mujhe (santatasaJcittAyAH) cirakAlase saJcita-ekatrita huI ( bhavadaghisaroruhANAm ) Apake caraNa kamaloMko ( bhakteH) bhaktikA ( yadi) yadi (kimapi phalam asti ) kucha phala ho, (tat) to usase ( zaraNya ) he zaraNAgata pratipAlaka ! (tvam eva) Apa hI (atra bhuvane) isa lokameM aura ( bhavAntare api) paraloka meM bhI (svAmI ) mere svAmI ( bhUyAH ) hoveM / / bhAvArtha he bhagavan ! stuti kara maiM Apase anya kisI phalakI cAha nahIM rakhatA / sirpha yaha cAhatA hU~ ki Apa hI mere hamezA svAmI raheM / arthAt jaba taka mujhe mokSa prApta nahIM huA hai, taba taka Apa hI mere svAmI raheM / "tuma hohu bhava bhava svAmi mere, maiM sadA sevaka rahU~" / / 42 / / itthaM samAhitadhiyo vidhivajjinendra ! sAMdrollasatpulakakaJcakitAMgabhAgAH / tvadvimbanirmalamukhAmbujavaddhalakSyA yaM saMstavaM tava vibho ! racayaMti bhavyAH / / 43 / / AryA jananayanakumudacandra ! prabhAsvarA: svargasampado bhuktvA / te vigalitamalanicayA acirAnmokSaM prapadyante / / 44 / / Ananda meM pulaka, gadgada kaMTha hoke, tere mukhAja para A~kha lagA anokhIjo citta ko sthira kiye vidhi se maheza, saprema yoM stava race taba bhavyajIva / / 43 / /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 : paMcastotra jananetra kumudacandra ! prabho ! sabhI svarga-sampadA niikii| bhoge va phira jaldI nirmala ho mokSa ko pAveM / / 44 / / ___TIkA-bho jinendra bho vibho ! ye bhavyAH prANinaH zuddhasamyaktvadhAriNo janAH / tava bhagavato / jinasya saMstavanaM yathArtha stotraM / itthaM pUrvoktaprakAreNa / vidhivata yathAvidhi racayaMtti / kathaMbhUtA bhavyAH ? samAhitA sAvadhAnA dhI buddhiryeSAM te / punaH kathaMbhUtAH ? sAMdraH niviDa: ullasan yo hi pulaka: kaMTakastena kaMcukitA: kavacitA aMgabhAgA zarIrapradezA yeSAM te / punaH kathaMbhUtA? taba bimbaM tvaDhimba tasya nirmalaM yanmukhAmbujaM mukhakamalaM tatra baddhaM lakSyaM yaiste / / 43 / / janAnAM bhavyAnAM nayanAnyeva kumudAni kairavANi tatra candrastasyAmaMtraNe he jananayanakumudacandra ! te bhavyAH / svargasampado bhuktvA svargasAmrAjyaM paribhujya / acirAt svalpakAlena / mokSaM prapadyate labhate / kIdRzyaH svargasampadaH ? prabhAsvarAH prakarSeNa bhAsvarAH dIpyamAnAH kathaMbhUtA bhavyA: ? vigalito malanicayo yeSAM te vigalitamalanicayA: / / 44 / / anvayArtha (jinendra vibho !) he jinendra deva ! (ye bhavyAH ) jo bhavyajana ( ittham) isa taraha ( samAhitidhayaH ) sAvadhAnabuddhise yukta ho ( tvadvimbanirmalasukhAmbujabaddhalakSyAH) Apake nirmala mukha-kamalapara bA~dhA hai lakSya jinhoMne aise tathA ( sAndrollasatpulakakaMcukitAGgabhAgAH) saghanarUpase uThe hue romAMcoMse vyApta hai zarIrake avayava jinake aise ( santaH) hote hue (vidhivat ) vidhipUrvaka (taba) ApakA (saMstavam) stavana ( racayanti ) racate haiM, (te) ve (jananayanakumudacandra') he prANiyoMke netrarUpI kumudoM-kamaloMko vikasita karaneke liye candramAkI taraha zobhAyamAna deva ! (prabhAsvarAH) dedIpyamAna (svargasampadaH) svarga kI sampattiyoMko ( bhuktvA) bhogakara 1. kavine zleSase kumudacandra' yaha apanA nAma bhI sUcita kara diyA hai / kavikA dRsrA nAma 'siddhasenadivAkara' bhI thA /
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 107 ( vigalitamalanicayAH 'santaH') karmarUpI mala-samUhase rahita ho (acirAt ) zIghra hI ( mokSam prapadyante) muktiko pAte haiN| bhAvArtha-he bhagavan ! jo bhaktise gadgada citta ho ApakI stuti karate haiM, ve svargake sukha bhoga bahuta jaldI ATha karmokA nAzakara mokSa prApta kara lete haiM / svarganake sukha bhogakara, pAve mokSa nidAna / iti zrIkumudacandrAcArya aparanAma zrIsiddhasenadivAkareNa praNInaM kalyANamandirastotraM-zrIpArzvanAthastotraM sampUrNam /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara banArasIdAsajIkRta purAtana padyAnuvAda kalyANamandira stotra dohA paramajyoti paramAtamA, paramajJAna paravIna / bandauM paramAnandamaya, ghaTa ghaTa antaralIna // 1 // caupAI 15 mAtrA) nirabhai karana parama paradhAna / bhava-samudra jala-tArana jAna / / siva-mandira adha-harana aninda / bandahu~ pAsa carana aravinda / / 2 / / kamaThamAna-bhaMjana varavIra / garimA-sAgara guna gambhIra / / saraguru pAra lahaiM nahiM jAsu / mai ajAna' jauM jasa tAsu / / 3 / / prabhusvarUpa ati agama athAha / kyoM hamase iha hoya nivAha / / jyau~ dina aMdha ulUko pota' / kahi na sakai ravikirana udota / / 4 / / mohahIna jAne mrmaaNii| do na tuma guru bane jauhaM / / pralaya-payodhi karai jala vaun| pragaTahi ratana ginai tihi kauna / / 5 / / tuma asaMkhya nirmala guNa-khAni / maiM matihIna kahauM nija bAni / / jyauM bAlaka nija bA~ha pasAra / sAgara parimita kaheM vicAra / / 6 / / jo jogondra karahiM tapa kheda / taU~ na jAnahi tuma guna bheda / / bhagati bhAva mujha mana abhilAkha / jyauM paMkhI bolahiM nija bhAkha / / 7 / / tuma jasa mahimA agama apAra / nAma eka tribhuvana AdhAra / / Avai pavana padmasara hoya / grISama tapata nivArai soya / / 8 / / tuma Avata bhavijana manamA~hi / karmanibandha zithila ho jA~hiM / / jyauM candana taru bolahiM mora / DarahiM bhujaMga lage cahu~ ora / / 2 / / tuma nirakhata jana dInadayAla / saMkaTatai chUTahiM tatakAla / / jyauM pazu ghera lehiM nisi cora / te taja bhAgahi dekhata bhora / / 10 / / tUM bhavijana-tAraka kimi hohiM / te cita dhAri tirahiM lai tohiM / / yaha aise kara jAna svabhAu / tirai masaka jyauM garmita vAu / / 11 / / 1. kahatA huuN| 2. bccaa| 3. vamana / 4. kamala sarovara se sparza krke|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 109 jina saba deva kise basa bAma / tai chinameM jItyau so kAma / / jyoM jala karai agni kula hAni / bar3anavAla pIvai so pAni / / 12 / / tuma ananta garuvA guna liye| kyoMkara bhavita dharU~ nija hiye / / hai laghurUpa tirahi saMsAra / yaha prabhu mahimA athaka apAra / / 13 / / krodha nivAri kiyau mana zAMti / karma subhaTa jIte kihiM bhA~ti / / yaha paTatara dekhahu saMsAra / nIla virakha jyauM dahai tuSAra / / 14 / / munijana hiye kamala nija Tohi / siddharUpasama dhyAvahiM tohi / / kamala-kanikA gina nahiM ora / kamala bIca upajana kI Thaura / / 15 / / jaba tuma dhyAna dharai muni koy| taba videha paramAtama hoya / / jaise dhAtu zilAtanu tyAga ! kanaka svarUpa dha jaba Aga / / 16 / / jAke mana tuma karahu nivAsa / vinasa jAya kyoM vigraha tAsa / / jyauM mahanta vica Avai koya / vigraha mUla nivArai soya / / 17 / / karahiM vibudha je Atama dhyAna / tuma prabhAvateM hoya nidAna / / jaise nIra sudhA anumAna ! pIvata viSa vikArako hAna / / 18 / / tuma bhagavanta vimala guNa lIna / samalarUpa mAnahiM mati hIna / / jyoM pIliyA roga dRga ghai| varna vivarna saMkha sauM kahai / / 19 / / dohA nikaTa rahata upadeza suni, taruvara bhaye azoka / jyoM ravi Ugata jIna saba, pragaTa hota bhuviloka / / 20 / / sumana-vRSTi jo sura karahiM, heTha' vITa mukha sohi / tyoM tuma sevata sumana 'jana, baMdha adhomukha hohiM / / 21 / / upajI tuma hiya udadhitai, vAnI sudhA samAna / jihiM pIvata bhavijana lahahiM, ajara amara padayAna |122 / / kahahiM sAra tihu~lokako, ye suracAmara doya / bhAva sahita jo jina nameM, tasu gati Uradha hoya / / 23 / / siMhAsana giri meru sama, prabhu dhuni garajata ghora / zyAma sutana ghanarUpa lakhi, nAcata bhavijana mora / / 24 / / 1. nIce
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 : paMcastotra chavi hata hohiM azoka dala, tuva bhAmaNDala dekha / vItarAga ke nikaTa raha, rahata na rAga visekha / / 25 / / sIkha kahai . niloDa .ko, yaha suraduMdubhi nAda / sivapatha sArathivAha jina, bhajahu tajahu paramAda / / 26 / / tIna chatra tribhuvana udita. muktAgana chavi deta / trividha rUpa dhari manahu~ zazi, sevaja nakhata sameta / / 27 / paddhari chanda prabhu tuma sarIra duti ratana jema / paratApa puMja jimi suddha hema / / ati dhavala sujasa rUpA samAna / tinake gar3ha tIna virAjamAna / / 28 / / sevahiM surendra kara namati bhAla / tina sIsa mukuTa taja dehiM mAla / / tuva caraNa lagata lahalahaiM prIti / nahiM ramahi aura jana sumana rIti / / 29 / / prabhu bhoga vimukha tana karma dAha / jana pAra karata bhava-jala nivAha / / jyauM mATI kalasa sapakva hoy| lai bhAra adhomukha tirahi toya / / 30 / / tuma mahArAja nirddhana nirAsa / taja vibhava-vibhava saba jaga vikAsa / / akSara svabhAvasaiM likhai na koya / mahimA ananta bhagavaMta soya / / 31 / / kopyau su kamaTha nija baira dekha / tina karI dhUla varSA visekha / / prabhu tuma chAyA nahiM bhaI hIna / so bhayo pApi lampaTa malIna // 32 / / garajaMta ghora ghana andhakAra | camakanta vijju jala musaladhAra / / varapaMta kamaTha dhara dhyAna rudra / dustara karaMta nija bhava-samudra / / 33 / / vastu chanda meghalAlI meghalAlI, Apa bala phori / bheje turanta picAsagana, nAtha pAsa upasarga kArana / agnijAla jhalakaMta mukha dhuni, karata timi mattavArana / / kAlarUpa vikarAla tana, muNDamAla tiha kaMTha / hai nisaMka vaha raMka nija, kare karma dRr3hagaMTha ||34 / / caupAI je tuva carana kamala tihu~kAla / sevahiM taja mAyA-jaMjAla / / bhAva bhagati mana haraSa apAra / ghanya-dhanya jaga tina avatAra / / 35 / /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalyANamandira stotra : 191 jo prabhunAma maMtra mana manavAMchita phala jinapada mA~hi / mAyA magana phirayo agyAna moha timira chAyau dRga mohi JAJ tau durjana mujha saMgati sunyauM kAna, jasa pUje bhakti hetu na bhayau cita bhava-sAgara maha~ phirata ajAna maiM tuva sujasa sunyau nahiM kAna / / dharai / tAsauM vipati bhujaMgama DareM // 36 // maiM pUraba bhava pUje nAhiM / / karahiM raMkajana mujha apamAna ||37|| janmAntara dekhyau nahiM tohi || gaha~ / marama chedake kuvacana kahaiM ||38|| pAya nainana dekhyoM rUpa aghAya || caav| dukhadAyaka kiriyA bina bhAva / / 39 / / pAla / patita- udhArana dInadayAla || zIsa / mujha dukha dUra karahu jagadIsa 40 sAra / asarana sarana sujasa visatAra / / pAya / to mujha janama akAratha jAya / 41 / / dayAnidhAna / jaga tArana jagapati jagajAna || nikAsi / nirane yAma dehu sukharAsi / 42 / / bahuvidhi - bhakti karo mana lAya / / yaha sevA - phala dIjai mohi // / 43 / / mahArAja saranAgata sumarana karahu~ nAya nija karmanikaMdana mahimA nahiM seye prabhu tumare suragana bandita dukhasAgarata mohi maiM tuma carana kamala guna gAya | janma-janma prabhu pAvahu~ tohi / - dokAnta besarI chaMda / SaTpada / ihi vidhi zrIbhagavaMta, sujasa je bhavijana bhASahiM / te nija puNya-bhaMDAra, saMci cira pApa pranAsahiM || roma-roma hulasata aMga, prabhu guna mana dhyAvahiM / svarga-saMpadA bhuMja, vega paMcamagati pAvahiM || yaha kalyANamandira kiyau, 'kumudacandra' kI buddhi / bhASA kahata 'bandArasI' kArana samakita suddhi // 41 // / J
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahAra ke racayitA dhanaJjaya kavi dhanaJjaya kavi (7vIM, 8vIM zatI) dvisandhAna mahAkAvya ke praNetA parama jaina kavirAja kA nAma jana-jana meM prasiddha hai / Apane 1. dvisandhAna 2. viSApahArastotra 3. dhanaJjaya nAmamAlA ye tIna grantha banAye haiM / dvisaMdhAna kAvya ke pratyeka padyake do artha hote haiM / pahalA rAmAyaNa se sambaddha aura dUsarA mahAbhArata se / isI kAraNa isa kAvya ko rAghava pANDavIya bhI kahate haiM / dvisandhAna kAvya ke antima padya se yaha spaSTa hotA hai ki ApakI mAtA kA nAma zrIdevI, pitA vAsudeva aura guru kA nAma dazaratha thA / ApakI eka mahAn racanA dhanaJjaya nAmamAlA jo eka mahattvapUrNa zabdakoSa haiN| prastuta viSApahArastotrameM bhagavAn RSabhadeva kI stuti kI hai| yaha stuti gaMbhIra, praur3ha aura adhyAtmase pUrNa anUThI racanA hai| yaha grantha kavi kI caturAI se bharA huA hai| isameM zabdoM kA mAdhurya, arthoM kA gAMbhIrya aura alaMkAra kI chaTA yatra-tatra dekhane ko milatI hai / viSApahAra stotra kI racanA kA mukhya hetu unake jIvana kI apUrva ghaTanA kA itihAsa usake pIche hai - kavirAja dhanaJjaya jinapUjana meM lIna the| unake suputra ko sarpa ne isa liyA / gharase kaI bAra samAcAra Anepara bhI ve nispRha bhAvase pUjanameM pUrNatayA tanmaya rhe| ekalaute putra kI gaMbhIra sthiti dekha kupita hokara bacce ko lekara hI unakI dharmapatnI jinamandirajI meM A gaI aura usI mUrcchita avasthA meM putrako patike sAmane DAla diyA / pUjAse nivRtta ho dhanaJjayane vicAra kiyaa| jinabhakti kA prabhAva yadi Aja nahIM dikhAyA to logoMkI zraddhA dharmase uTha jAyagI / tatkAla viSApahAra stotrakI racanA karate hue bhakti meM lIna prabhu se kahane lage - he deva, maiM yaha stuti karake Apase dInatApUrvaka koI vara nahIM mA~gatA hU~; kyoMki Apa upekSA rakhate haiM / jo koI chAyA pUrNa vRkSa kA
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 113 Azraya letA hai, use chAyA apane Apa milatI hI hai, phira chAyA mA~gane se kyA lAbha? aura he deva, yadi Apako mujhe kucha dene kI icchA hI hai aura usake liye anurodha bhI, jo yahI lAbAna dijiyo ki berI -pakti dRr3ha banI rhe| bhaktimeM lIna kavirAja kahate haiM he prabho ! isa bAlaka kA viSa utAraneke liye maiM maNi-mantra auSadhikI khojameM yatra-tatra bhaTakane vAlA nahIM, mujhe to AparUpa kalpavRkSa kA hI Azraya hai| satya hai ki he bhagavan ! loga viSApahAra maNi, auSadhiyoM, mantra aura rasAyana kI khoja meM bhaTakate phirate haiM; ve yaha nahIM jAnate ki ye saba Apake hI paryAyavAcI nAma haiM / idhara stotra-racanA ho rahI thI udhara putra kA viSa utara rahA thA / stotra pUrA hote-hote bAlaka nirviSa hokara uTha baiThA / cAroM ora jainadharma kI jaya-jayakAra gUMja uThI thI / dharma kI apUrva prabhAvanA huii| viSApahAra stotra kI ArAdhanA karanevAle bhavyAtmA ko manavacana-kAya kI zuddhipUrvaka pratidina prAtaH isakA pATha karanA caahiye|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi dhanaJjayapraNItam viSApahArastotram ( upajAti chanda : svAtmasthitaH sarvagata: samastavyApAravedI vinivRttasaGgaH / pravRddhakAlo'pyajaro vareNyaH pAyAda pAyAtyuruSaH purANaH / / 1 / / apane meM hI sthira rahatA hai, aura sarvagata kahalAtA / sarva-saMga-tyAgI hasokara bhI saba vyApAroM kA jJAtA / / kAla-mAna se vRddha bahuta hai, phira bhI ajara amara svayameva / vipadAoM se sadA bacAve, vaha purANa puruSottama deva // 1 // ___TIkA-purANaH puruSaH zrImadAdibrahmA / apAyAt kaSTAt / avyAt / purizete'sau puruSaH / kIdRzaH puruSaH? svAtmasthito'pi sarvagataH / ya: svAtmasthita: sa sarvagataH kathamiti zabdato virodha pradarzya arthato virodhamapaharati / svAtmani anantAnantajJAnAdilakSaNe svarUpe sthitaH / sarvapratigata: jJAnena lokAlokavyApakatvAt asya sarvagatatvaM na virudhyate / punarvinivRttasaMgo'pi samastavyApAravedI / yo vinivRttasaMgaH sa samastavyApAravedIti kathamiti zabdato virodhamupadArthato virodhamapAkaroti / vizeSaNa nivRttaH parityaktaH saMgo bahirantarupalepo yena saH / samastAH sarve ye vyApArA jIvapudgalAdidravyavyApriyamANA'nantaguNaparyAyalakSaNArthakriyAdayasteSAM vettA / athavA samyakaprakAreNAstA nirAkRtA ye vyApArA asimaSikRSivANijyalakSaNAstAn vettIti / punaH pravRddhakAlo'pyajaraH / iti zabdato virodhamupadArthato virodha pariharati / prakarSeNa vRddhaH / edhitaH kAlaH samayo yasya saH / anAdyanantatvAt / na vidyate jarA yasya so'jara: / jaretyupalakSaNaM / jarAjanmamRtyudhvaMsItyarthaH punarvareNyaH / dhara, zreSTha ityarthaH / vo yuSmAn pAyAditi karmapadamadhyAhAryam / / / /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizapahArastotram : 115 anvayArtha- ( svAtmasthitaH api sarvagataH) AtmasvarUpa meM sthita hokara bhI sarvavyApaka, (samastavyApAravedI api) saba vyApAroM ke jAnakAra hokara bhI (vinivRttasaGgaH ) parigraha se rahita, (pravRddhakAlaH api ajaraH) dIrgha AyuvAle hokara bhI bur3hApe se rahita tathA ( vareNyaH) zreSTha (purANaH puruSaH) prAcIna puruSabhagavAn vRSabhanAtha (na:) hama sabako ( ayAyAt ) vinAza se (pAyAt ) bacAveM--rakSita kareM / / bhAvArtha-phloka meM virodhAbhAma alaGkAra hai / isa alaGkAra meM sunate samaya virodha mAlUma hotA hai, para bAda meM artha kA vicAra karane se usakA parihAra ho jAtA hai / dekhiye-jo apane svarUpa meM sthita hogA vaha sarvavyApaka kaise hogA? yaha virodha hai; para usakA parihAra yaha hai ki purANa puruSa Atma-pradezoMkI apekSA apane svarUpa meM hI sthita haiM, para unakA jJAna saba jagaha ke padArthoM ko jAnatA hai / isaliye jJAna kI apekSA sarvagata hai / jo sampUrNa vyApAroM ko jAnane vAlA hai vaha parigraharahita kaise ho sakatA hai ? yaha virodha hai / usakA parihAra yaha hai ki Apa sarva padArthoM ke svAbhAvika athavA vaibhAvika parivartanoM ko jAnate hue bhI karmoM ke sambandha se rahita haiM / isI taraha dIrghAyu se sahita hokara bhI bur3hApe se rahita haiM, yaha virodha hai / usakA parihAra isa taraha hai ki mahApuruSoM ke zarIra meM vRddhAvasthA kA vikAra nahIM hotA athavA zuddha AtmasvarUpa kI apekSA ve kabhI bhI jIrNa nahIM hote / isa taraha zloka meM vighna bAdhAoM se apanI rakSA karane ke liye purANa puruSa se prArthanA kI gaI hai / / 1 / / parairacintyaM yugabhArameka: stotuM vahanyogibhirapyazakyaH / stutyo'ya me'sau vRSabho na mAno: kimapraveze vizati pradIpaH / / 2 / / jisane para-kalpanAtIta, yuga-bhAra akele hI jhelA / jisake suguna-gAna munijana bhI, kara nahiM sake eka velA / / usI vRSabha kI vizada virada yaha, alpabuddhi jana racatA hai| jahA~ na jAtA bhAnu vahA~ bhI. dIpa ujelA karatA hai|||2||
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 : paMcastotra TIkA--adya me mamAsau vRSabhaH zrImadAdibrahmA stutyastavanIyaH / kRtyAni kartari SaSThI ceti meM ityatra SaSThI / asau kaH ? ya: zrImadAdibrahmA yogibhirapi brahmarddhisampannairapi stotumazakyaH / kIdRzo'sau ? eko:sahAyaH san parairanyapuruSaracintyaM manasApyasmaraNIyaM / kRtayugArambhe kalpavRkSAdyabhAvena jIvanopAyAbhAve jijIviSayA saMklizyamAnaprANiprANadhAraNopAyapradarzanasvarUpaM yugabhAra vahan dharan / bhAnoH sUryasyA.. praveze'pracAre pradIpaH kiM na pravizati ? api tu pravizatItyarthaH / / 2 / / anvayArtha-(paraiH ) dUsaroM ke dvArA ( acintyam ) citavana karane ke ayogya (yugabhAram ) karmayuga ke bhAra ko (ekaH) akele hI ( vahan) dhAraNa kiye hue tathA ( yogibhiH api ) muniyoM ke dvArA bhI (stotum azakyaH) jinakI stuti nahIM kI jA sakatI hai esa ( asau vRSabhaH) ve bhagavAn vRSabhanAtha ( adya) Aja ( me stutyaH ) mere dvArA stuti karane ke yogya haiM arthAt Aja maiM unakI stuti kara rahA hU~ / so ThIka hai ( bhAnoH) sUrya kA (apraveza ) praveza nahIM hone para (kim ) kyA ( pradIpa:) dIpaka (na vizati ) praveza nahIM karatA ? arthAt karatA hai| ____bhAvArtha-bhagavan ! yahA~ jaba bhogabhUmi ke bAda karmabhRmi kA samaya prArambha huA thA usa samaya kI saba vyavasthA Apa akele hI kara gaye the| isa taraha ApakI vilakSaNa zakti ko dekhakara yogI bhI kaha uThe ki maiM ApakI stuti nahIM kara sakatA / para maiM Aja ApakI stuti kara rahA hU~, isakA kAraNa merA abhimAna nahIM hai, para maiM socatA hU~ ki jisa guphA meM sUrya kA praveza nahIM ho pAtA usa guphA meM bhI dIpaka praveza kara letA hai / yaha ThIka hai ki dIpaka sUrya kI bhA~ti guphA ke saba padArthoM ko prakAzita nahIM kara sakatA, usI taraha maiM bhI yogiyoM kI taraha ApakI pUrNa stuti nahIM kara sakU~gA, phira bhI mujha meM jitanI sAmarthya hai usase bAja kyoM AU~ ? / / 2 / / .. .. .. ---
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 117 namAja hA nAzika mahaMgrahAmi stavanAnubaMdham / svalpena bodhena tato'dhikArthaM vAtAyaneneva nirUpayAmi / / 3 / / zakra sarIkhe zaktivAna te, tajA garva guNa gAne kaa| kintu maiM na sAhasa chor3egA, viradAvalI banAne kA / / apane alpajJAna se hI maiM, bahuta viSaya prakaTAU~gA / isa choTe vAtAyana se hI, sArA nagara dikhAU~gA / / 3 / / TIkA-zakro devendraH / stavanAnubandhaM stavanasambandhinaM / zakanAbhimAnaM tvA stotumahaM zakta ityabhimAnaM / tatyAja ahajAt / ahaM stavanAnubandhaM / zakanAbhimAnaM / na tyajAmi na jahAmi / stavanasya anubandho yasmin sa taM / svalpena bodhena / tataH indrAt svalpajJAnenAdhikAthaM prabhUtArthaM / ahaM nirUpayAmi baMbhaNImi / keneva ? vAtAyaneneva ! yathA vAtAyanena gavAkSeNa adhikArthaM sthUlataraM gajAdyarthaM sthUlataraM gajAdyarthaM kazcit nirUpayati / / 3 / / ___ anvayArtha--(zakraH) indra ne (zakanAbhimAnam ) stuti kara sakane kI zakti kA abhimAna ( tatyAja) chor3a diyA thaa| kiMtu ( aham ) maiM (stavanAnubandham ) stuti ke udyoga ko (na tyajAmi) nahIM chor3a rahA hU~ / maiM ( vAtAyanena iva ) jharokhe kI taraha ( svalpena bodhena ) thor3e se jJAna ke dvArA ( tataH ) jharokhe aura jJAna se ( adhikArtham ) adhika artha ko ( nirUpayAmi ) nirUpita kara rahA huuN| __ bhAvArtha-jisa taraha choTe se jharokhe meM jhA~ka kara usase kaI guNI vastuoM kA varNana kiyA jAtA hai, usI taraha maiM bhI apane alpa jJAna se jAnakara Apake guNoM kA varNana kara rahA hU~ / mujhe apanI isa anokhI sUjha para harSa aura vizvAsa donoM hai / isaliye maiM indra kI taraha apanI zakti ko nahIM chipAtA / / 3 / / tvaM vizvadRzyA sakalairadRzyo vidvAnazeSaM nikhilairavedyaH / vaktuM kiyAnkIdRza ityazakyaH stutistato'zaktikathA tavAstu / / 4 / /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 : paMcastotra tuma saba-dazI deva, kintu, tumako na dekha sakatA koI / tuma sabake hI jJAtA, para tumako na jAna pAtA koI || 'kitane ho' 'kaise hoM' yoM kucha kahA na jAtA he bhagavAn / isase nija azakti batalAnA, yahI tumhArA stavana mahAn // 4 // TIkA - bho jina ! tataH kAraNAt taba bhagavataH stutistvametAvAn IdRza iti pramAtuM na pAyase / yatastataH stavanakaraNe azaktikathA tavAstu bhUyAt / azaktiH azakyA kathA yasyAM sA / he bhagavan ! tva vizvadRzvA / vizva pazyatIti vizvadRzvA sakalajItrAdipadArtha sAkSAt draSTetyarthaH / tvaM sakalairadRzyaH nirUpatvAt / tvamazeSaM lokAlokAkAzaM vidvAn jAnan / kevalajJAnavirAjamAnatvAt nikhilairavedyaH, na vetuM zakyaH tvaM kiyAna kiyatparimANAdhikaraNaH kIdRzaH iti vaktuM azakya, na 1 zakya: azakyaH ||4|| anvayArtha - (tvam ) Apa ( vizvadRzvA api) sabako dekhane vAle haiM kintu (sakalaiH ) sabake dvArA ( adRzya ) nahIM dekhe jAte, Apa ( azeSam vidvAn ) sabako jAnate haiM para ( nikhilaiH avedyaH ) sabake dvArA nahIM jAne jaate| Apa (kiyAn kIdRzaH ) kitane aura kaise haiM (iti) yaha bhI ( vaktum azakyaH ) nahIM kahA jA sakatA (tataH) usase ( tava stutiH ) ApakI stuti ( atizaktikathA ) merI asAmarthya kI kahAnI hI (astu) ho / bhAvArtha- Apa sabako dekhate haiM para Apako dekhane kI kisI meM zakti nahIM hai| Apa sabako jAnate haiM para Apako jAnane kI kisI meM zakti nahIM hai / Apa kaise aura kitane parimANa vAle haiM yaha bhI kahane kI kisI meM zakti nahIM hai| isa taraha ApakI stuti mAnoM apanI azakti kI carcA karanA hI hai / isase pahale ke zloka meM kavi ne kahA thA ki ApakI stuti se indra ne abhimAna chor3a diyA thA para maiM nahIM chor3eMgA arthAn mujhameM stuti karane kI zakti haiM para jaba ve stuti karanA prAraMbha karate haiM aura prArambha meM hI unheM kahanA par3atA hai ki saba meM Apako dekhane
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotrama : 119 kI, jAnane kI athavA kahane kI zakti nahIM hai, jisakA tAtparya artha yaha hotA hai ki mujhameM bhI usakI zakti nahIM hai, taba unheM bhI anta meM svIkAra karanA par3atA hai ki indrane jo zakti kA abhimAna chor3A thA vaha ThIka hI kiyA thA aura mere dvArA kI gaI yaha stuti bhI merI azakti kI kathA hI ho / / 4 / / vyApIDitaM bAlamivAtmadoSairullAghatAM lokamavApipastvam / hitAhitAnveSaNamAnyabhAja: sarvasyajantorasi bAlavaidyaH / / 5 / / bAlaka sama apane doSoM se, jo jana por3ita rahate haiN| una sabako he nAtha, Apa, bhavatApa rahita nita karate haiM / / yo apane hita aura ahita kA, jo na dhyAna dhrnevaale| una sabako tuma bAla-vaidya ho, svAsthya-dAna karane vAle / / 5 / / TIkA-he brahman ! tvaM sarvasya jantoH sakalabhavyaprANigaNasya / bAlavaidyo'si bAlacikitso'si / saMsAravartinAM bhavyajIvAnAM tvameva paropakArI nAnya iti tAtparyArthaH / kathaMbhUtasya jantoH mokSI mokSakAraNaM hitaM / saMsAra: saMsarikAraNaM ahitaM / tayoranveSaNe vicAraNe mAndhaM / mandatvaM jaDatvaM bhajatIti / tasya kuto vaidyo'si ? yataH kAraNAt tvadAzritaM sarvaM lokamullAghatAM nIrogatAmabAdhatA prApayasItyarthaH / kathaMbhUtaM lokaM ? AtmadoSaiH pUrvajanmopArjitakarmabhiyApIDitamabAdhitaM. kamivaM? bAlamiva / yathA kazcana bAlavaidyo bAlamullAghatAM nIrogatAM nayati / kIdRzaM bAlaM? AtmadoSaivArtAdibhirvyApIDitaM vyAhatam / / 5 / / anvayArtha ( tvam) Apane ( bAlam iva ) bAlaka kI taraha { AtmadoSaiH) apane dvArA kiye gaye aparAdhoM se ( vyApIr3itam) atyanta pIr3ita ( lokam ) saMsArI manuSyoM ko ( ullAghatAma) nIrogatA (avApipaH) prApta karAI hai| nizcaya se Apa (hitAhitAnveSaNamAnyabhAjaH) bhale-bure ke vicAra karane meM mUrkhatA ko prApta hue (sarvasya jantoH) saba prANiyoM ke (bAlavaidyaH) bAlavaidya haiN|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 : paMcastotra bhAvArtha-jisa taraha bAlakoM kI cikitsA karane vAlA vaidya apanI bhUla se paidA kiye hue vAta, pitta, kapha Adi doSoM se pIr3ita bAlakoM ke acche-bure kA jJAna karAkara unheM nIroga banA detA hai aura apane 'bAla vaidya' isa nAma ko sArthaka banA letA hai usI taraha Apa bhI hita aura ahita ke nirNaya karane meM asamartha bAla arthAt ajJAnI jIvoM ko hita-ahita kA bodha karAkara saMsAra ke duHkhoM se chur3Akara svastha banA dete haiM / isa taraha ApakA bhI 'bAla vaidya' arthAt 'ajJAniyoM ke vaidya yaha nAma sArthaka siddha hotA hai / / 5 / / dAtA na hartA divasaM vivasvAnadya zva ityacyuta ! darzitAzaH / savyAjamevaM gamayatyazaktaH kSaNena datse'bhimataM natAya / / 6 / / dene lene kA kAma kucha, Aja kalya parasoM krke| dina vyatIta karatA azakta ravi, vyartha dilAsA dekara ke| para he acyuta, jinapati, tuma yoM palla bhara bhI nahiM sote ho| zaraNAgata nata bhaktajanoM ko, tvarita iSTa phala dete ho / / 6 / / ___TIkA--bho acyuta ! nattAya namrAya / kSaNena kSaNamAtreNa abhimataM mano'bhilaSitaM / datse yacchasi / bho trilokaikanAtha ! abhimukhAyAbhimataphalaM tvadanyaH ko'pi dAtuM na prabhavatIti bhAvArthaH / na cyutaH samyagdarzanAdisvabhAvo yasya sa tasyAmantraNe bho acyuta ! vivasvAn sUrya iva tvadanyo azakto'samarthaH pumAn sa dAtA na hartA dAtumazakyatvAt / adya zva iti darzitA AzA vA~chA yena saH / pakSe pradarzita digmaNDalo bhUtvA / evaM savyAjaM yathA syAttathA / divasaM gamayati kAlayApanA karotItyarthaH / / 6 / / anvayArtha (acyuta) he udAratA Adi guNoM se rahita jinendradeva ! (vivasvAn ) sUrya ( na dAtA 'na' hartA) na detA hai na apaharaNa karatA hai sirpha ( adyazvaH) Ajakala ( iti ) isa taraha (darzitAzaH) AzA [ dUsare pakSa meM dizA ko] dikhAtA huA
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 121 (azaktaH san ) asamartha ho ( evam ) aise hI-binA liye-diye hI (savyAjam) kapaTa sahita (divasam) dina ko (gamayati ) bitA detA hai, kintu Apa ( natAya ) namra manuSya ke liye ( kSaNena ) kSaNabhara meM ( abhimatam ) icchita vastu ( datse) de dete haiN| bhASArtha-loga sUryodaya hote hI hAtha jor3a zira jhukAkara 'namonArAyaNa' kahate hue sUrya ko namaskAra karate haiM aura usase icchita varadAna mAMgate haiM, para vaha 'Aja dUMgA kala dUMgA' isa taraha AzA dikhAtA huA bitA detA hai, kisI ko kucha detA-letA nahIM hai,-asamartha jo ThaharA / para Apa namra manuSya ko usakI icchita vastu kSaNabhara meM de dete haiM / isa taraha Apa sUrya se bahuta bar3hakara haiM / upaiti bhaktta mumhaH suratAni, tvayi snAnAdvimuzAcA duHkham / sadAvadAtadyutirekarUpastayostvamAdarza ivAvabhAsi / / 7 / / bhaktibhAva se sumukha Apake rahanevAle sukha paate| aura vimukha jana dukha pAte haiM, rAgadveSa nahiM tuma lAte / / amala sudutimaya cAru ArasI, sadA eka sI rahatI jyoM / usameM sumukha vimukha donoM hI, dekheM chAyA jyoM kI tyoM / / 7 / ___TIkA-bho nAtha ! tvayi paramezvare ! sumukhaH samyagdRSTiH / bhaktyA kRtvA / svabhAvAt sahajatayA / sukhAni saudharmendranAgendracakrayAdijanitanAnAsAtAni / upaiti prApnotIti bhAvaH | ca punastvayi viSaye vimukhaH prANI mithyAdRSTiduHkhaM nArakatiryanigodajanitA'sAtamupaiti / tayo ktikAbhAktikayostvaM bhagavAnekarUpa: / avabhAsi zobhase / ke iva / Adarza iva yathA Adarzo mukuraH sumukhavimukhayoraMginorekarUpa: zobhate / kIdRzastvaM ? sadA'vadAtA nirmalA dyutiryasya saH / / 7 / / anvayArtha-(tvayi sumukhaH ) Apake anukUla calanevAlA puruSa (bhaktyA ) bhakti se ( sukhAni ) sukhoM ko ( upaiti } prApta hotA hai (ca) aura (vimukhaH) pratikUla calanevAlA puruSa (svabhAvAt ) svabhAva se hI ( duHkham 'upaiti') duHkha pAtA hai|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 : paMcastotra kintu ( tvam ) Apa ( tayoH ) una donoM ke Age ( Adarza iva) darpaNa kI taraha (sadA) hamezA (avadAtadyutiH) ujjvala kAntiyukta tathA (ekarUpaH) eka sadRza ( avabhAsi ) zobhAyamAna rahate haiN| bhAvArtha-jisa prakAra darpaNa ke sAmane mu~ha karanevAlA puruSa darpaNa meM apanA ceharA dekhakara sukhI hotA hai aura pITha dekara khar3A huA puruSa apanA ceharA na dekha sakane se duHkhI hotA hai; unake sukha-duHkha meM darpaNa kAraNa nahIM hai / darpaNa to donoM ke liye hamezA eka rUpa hI hai, para ve do panuSya apanI anukUla aura pratikUla kriyA se apane Apa sukhI aura duHkhI hote haiM, usI prakAra jo manuSya Apake viSaya meM sumukha hotA hai arthAt Apako pUjya dRSTi se dekhatA hai-ApakI bhakti karatA hai vaha zubha karmoM kA baMdha hone athavA azubha karmoM kI nirjarA hone se svayaM sukhI hotA hai aura jo Apake viSaya meM vimukha rahatA hai arthAt Apako pUjya nahIM samajhatA aura na ApakI bhakti hI karatA hai vaha azubha karmoM kA bandha hone se duHkha pAtA hai / unake sukha-duHkha meM Apa kAraNa nahIM haiN| Apa to hamezA donoM ke liye rAgadveSa rahita aura caitanya-camatkAramaya ekarUpa hI haiN| agAdhatAbdheH sa yataH payodhirmerozca tuGgA prakRtiH sa yatra / dyAvApRthivyoH pRthutA tathaiva, vyApatvadIyA bhuvanAntarANi / / 8 / / gaharAI nidhi kI, U~cAI giri kI, nabha-thala ko caudd'aaii| vahIM vahIM taka jahA~ jahA~ taka, nidhi Adika deM dikhalAI / / kintu nAtha, terI agAdhatA aura tuMgatA, vistrtaa| tIna bhuvana ke bAhira bhI hai, vyApa rahI he jagatpitA / / 8 / / TIkA-bho deva ! abdheH samudrasyAgAdhatA gaMbhIratA yato yAvatkSetraM sa payodhiH samudro'sti taavtyevaasti| ca punaH / meromadarasya tuMgA prakRtirunatasvabhAvo yatreti yAvatkSetraM sa merurasti tAvatyevAsti /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 123 dyAvApRthivyorgaganAvanyoH pRthutA vizAlatA tathaiveti vatra tiSThatastatraivetyarthaH / tvadIyA sA gaMbhorA tuMgatA vizAlatA ca bhuvanAntarANi lokAlokamazeSaM vyApat prApnoti sma / anena sarvajJasya mahimA lokottaraH prakaTitaH / / 8 // anvayArtha--(abdheH) samudrakI ( agAdhatA) gaharAI (tatra asti ) vahA~ hai ( yata: sa: payodhiH ) jahA~ vaha samudra hai ! ( meroH) sumeruparvatakI ( tuGgA prakRtiH ) unnata prakRti U~cAI (tatra ) vahA~ hai (patra saH ) jahA~ vaha subhejha parvata hai ( ca ) aura ( dhAvApRthivyoH) AkAza-pRthivI kI ( pRthutA) vizAlatA bhI (tadaiva ) usI prakAra hai arthAt jahA~ AkAza aura pRthivI haiM vahIM unakI vizAlatA hai / parantu ( tvadIyA 'agAdhatA, tuGgA prakRtiH pRthutA ca') ApakI gaharAI, unnata prakRti aura hRdaya kI vizAlatA ne ( bhuvanAntarANi) tInoM lokoM ke madhyabhAga ko ( vyApa) vyApta kara liyA hai| __ bhAvArtha-agAdhatA zabda ke do artha haiM-samudra vagairaha meM pAnI kI gaharAI aura manuSya-hRdaya meM rahanevAle dhairya kI adhikatA / 'tuGgA prakRti zabda bhI dvayarthaka hai / pahAr3a vagairaha kI U~cAI aura mana meM dInatA kA na honaa| isI taraha pRthutA, vizAlatA ke bhI do artha haiM / jamIna AkAza vagairaha ke pradezoM kA phailAva aura mana meM sabako apanAne ke bhAva, saba ke prati premamayI bhaavnaa| bhagavan ! samudra kI gambhIratA samudra ke hI pAsa hai, meruparvata kI U~cAI meru ke hI pAsa hai aura AkAza-pRthivI kA vistAra bhI unhIM ke pAsa hai, parantu ApakI agAdhatA = dhairyavRtni. U~cAI = adainyavRtti aura pRthutA-udAravRtti sAre saMsAra meM phailI huI hai / isaliye jo kahA karate haiM ki ApakI gambhIratA samudra ke samAna hai, unnata prakRti meru kI taraha hai aura vizAlatA AkAzapRthivI ke sadRza hai, ve bhUla karate haiM /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 : paMcastotra tavAnavasthA paramArthatattvam tvayA na gItaH punarAgamazca / dRSTaM vihAya tvamadRSTamaiSIH, viruddhavRtto'pi samaJjasastvam / / 9 / / anavasthA ko parama tattva, tumane apane matameM gAyA / kintu bar3A acaraja yaha bhagavan, punarAgamana na batalAyA || tyoM AzA karake adRSTakI, tuma sudRSTa phalako khote| yoM taba carita dikheM ulaTe se, kiMtu ghaTita sabahI hote / / 9 / / TIkA - bho nAtha ! tvaM viruddhavRtto'pi viruddhacaraNo'pi samaMjasaH samIcInaH / lokacaraNAdviruddhaM vRttamAcaraNaM yasya saH / tava mate'navasthA paramArthatattvaM vartate / anavasthA viruddhapakSe bhramaNaM / virodhaparihArapakSe sarvathA nityatvamekatvamityAdye karUpatA'vasthA tadabhAvo'navasthA nizcitArthatattvaM / tvayA bhagavatA punarAgamaH punarAvattiH na gItaH na kathitaH / bho deva ! ca punaH / tvaM dRSTaM dRSTaphalaM / vihAya parityajya | adRSTamadRSTaphalamaiSIrvAchasi sma viruddhapakSe dRSTaM dRSTaphalaM / virodhaparihArapakSe indriyasukhaM / adRSTaM adRSTaphalaM viruddhapakSe / virodhaparihArapakSetIndriyasukhaM / iti yAvat / viruddhapakSe punarAgamanaM punarAvRttiH / virodhaparihArapakSe muktajIvAnAM punarAgamanAbhAvaH // 9 // // anvayArtha - ( anavasthA ) bhramaNazIlatA, parivartanazIlatA (tava ) ApakA ( paramArthatatvam ) vAstavika siddhAnta hai (ca) aura ( tvayA ) Apake dvArA (punarAgamaH na gIta: ) mokSa se vApisa Ane kA upadeza diyA nahIM gayA hai tathA (ttvam) Apa (dRSTam ) pratyakSa isa lokasambandhI sukha (vihAya ) chor3akara (adRSTam ) paralokasambandhI sukha ko (aiSIH ) cAhate haiM, isa taraha (tvam ) Apa ( viruddhavRttaH api ) viparIta pravRttiyukta hone para bhI ( samaMjasa : ) ucitatA se yukta haiM / bhAvArtha --- jaba ApakA siddhAnta hai ki saba padArtha parivartanazIla haiM - sabhI meM utpAda, vyaya, dhauvya hotA hai taba siddhoM meM bhI parivartana avazya hogA / kintu Apa unake punarAgamana ko
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastAMtram : 125 saMsAra meM vApisa Ane ko svIkAra nahIM karate, yaha viruddha bAta hai| jo manuSya pratyakSa-sAmane rakhI huI vastu ko chor3akara apratyakSaparabhava meM prApta honevAlI vastu ke pIche par3atA hai, loka meM vaha acchA nahIM kahalAtA, parantu Apa vartamAna ke sukhoM ko chor3akara bhaviSyat ke sukha prApta karane kA icchA se udyoga karate haiM, yaha bhI viruddha bAta hai / para jaba ina donoM bAtoM kA tattvadRSTi se vicAra karate haiM taba ve donoM ThIka mAlUma hone lagatI haiM, jisase ApakI yaha pravRtti ucita hI ThaharatI hai / yadyapi paryAyadRSTi se saba padArthoM meM parivartana hotA hai -siddhoM meM bhI hotA hai tathApi dravya-dRSTi se saba padArtha aparivartanarUpa bhI haiN| saMsAra meM Ane kA kAraNa karmabandha hai aura vaha karmabandha siddha avasthA meM jar3amUla se nA ho jAtA hai isaliye siddha jIva phira kabhI lauTakara saMsAra meM vApisa nahIM Ate, yaha ApakA siddhAnta ucita hI hai / isI taraha Apane vartamAna ke kSaNabhaMgura-indriyajanita sukhoM se moha chor3a kara sacce Atmasukha ko prApta karane kA upadeza diyA hai / vaha saccA sukha taba taka prApta nahI ho sakatA jaba taka ki yaha prANI indriyajanita sukha meM lagA rahatA hai| isaliye pratyakSa ke alpa sukha ko chor3akara vItagagatA prApta karane se yadi parabhava meM saccA sukha prApta hotA ho to use kauna prApta na karanA cAhegA? isa zloka meM virodhAbhAsa alaMkAra hai / / 9 / / smaraH sudagdho bhavataiva tasmin , udhUlitAtmA yadi nAma zaMbhuH / azeta vRndopahato'pi viSNuH, kiM gRhyate yena bhavAnajAgaH / / 10 / / kAma jalAyA tumane svAmI, isIliye yaha usakI dhUla / zaMbhu ramAI nija zarIra meM, hoya adhIra moha meM bhUla / / viSNu parigrahayuta sote haiM, lUTe unheM isI se kAma / tuma nigraMtha jAgate rahate, tumase kyA chIne vaha vAma / / 10 / / TIkA-bho deva / bhavataiva tvayaiva / smaraH kAmaH / sudagdhaH sukhena dagdha ityarthaH / yadi nAma nizcayena / tasminmasmitAtmani masmarUpe
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 : paMcastotra zambhurIzvaraH: uddhRlito luThitatvAllipta AtmA yasya saH / IzvareNa kAmo dagdha ityasatyamIti sUcitaM / viSNurnArAyaNo vRndopahatopi san ata / sAgaramadhye sakalaparigrahAnUllasannapi vaicityena suptavAn / yena kAraNena bhavAn tvaM ajAgaH / jAgradavasthAmivAnvabhUH ata Aha / tataH sakAzAt / yena kAraNena kAmena kiM vastu gRhyate ? | 10 || anvayArtha - ( smara: ) kAma ( bhavatA eva ) Apake dvArA ( sudagdhaH ) acchI taraha bhasma kiyA gayA hai (yadi nAma zambhuH ) yadi Apa kaheM ki mahAdeva ne bhI to bhasma kiyA thA, to vaha kahanA ThIka nahIM, kyoMki bAda meM vaha ( tasmin) usa kAma ke viSaya meM (uddhalitAtmA ) kalaMkita ho gayA thA / aura ( viSNu api ) viSNu ne bhI ( vRndopahata: 'san ' ) vRndA-lakSmI nAmaka strI se prerita ho ( azeta) zayana kiyA thA' ( yena ) yatazca ( bhavAn ajAga) Apa jAgRta rahe / arthAt kAma nidrA meM aceta nahIM hue, isaliye (kiM gRhyate) kAmadeva ke dvArA ApakI kauna-sI vastu grahaNa kI jAtI haiM, arthAt koI bhI nahIM / bhAvArtha - he bhagavan ! jagadvijayI kAmako Apane hI bhasma kiyA thA / loga jo kahA karate haiM ki mahAdeva ne bhasma kiyA thA vaha ThIka nahIM, kyoMki bAda meM mahAdeva ne pArvatI kI tapasyA se prasanna ho usake sAtha vivAha kara liyA thA aura kAma meM itane Asakta hue ki apanA AdhA zarIra strIrUpa kara liyA thaa| isI taraha viSNu ne bhI vRndA- lakSmI ke vazIbhUta ho taraha-taraha kI kAmaceSTAe~ kI thIM, para Apa hamezA hI Atmavrata meM lIna rahe tathA kAma ko isa taraha pachAr3A ki vaha panapa nahIM sakA / sa nIrajAH syAdaparo'ghavAnvA, taddoSakIyaiva na te guNitvam / svatomburAzermahimA na deva ! stokApavAdena jalAzayasya / / 11 / / 1. athavA vRnda- strI putrAdi samasta parigraha ke samUha se pIr3ita ho /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram 127 : aura deva hoM cAhe jaise, pApa sahita athavA niSyApa | unake doSa dikhAne se hI, guNI kahe nahiM jAte Apa || jaise svayaM saritapati kI ati, mahimA bar3hI dikhAtI hai| jalAzayoM ke laghu kahane se, vaha na kahIM bar3ha jAtI hai / / 11 / / 1 TIkA - bho deva saharihadisiddhaH paro devaH / nIrajAH pAparahitaH syAdvA athavA sa deva aghavAn pApasahitaH syAt / taddoSakItyaiva te tava bhagavataH guNitvaM na guNavattA na / nirgata rajo yasmAtsa nIrajA: / aSaM pApaM vidyate yasya saH / teSAM hariharAdidevAnAM doSAsteSAM kIrtiH kathanaM tayA / guNA vidyante yasya sa tasya bhAvo guNitvaM / amburAzeH samudrasya svata evaM mahimAsti / jalAzayasyAkhyAtasarIvarAdistokApavAdena na syAt / tucchatvakhyApanalakSaNadUSaNena na bhavet / stokaH svalpa iti yo hi apavAdastena // 11 // anvayArtha - (vA) athavA ( sa ) vaha brahmAdi devoM kA samUha ( nIrajA : ) pApa rahita (syAt) ho aura ( apara: ) dUsarA deva ( aghavAn 'syAt ' ) pApa sahita ho, isa taraha (toSakIrtyA eva ) unake doSoM ke varNana karane mAtra se hI (te) ApakI ( guNitvam na ) guNa sahitatA nahIM hai / (deva) he deva ! ( amburAzeH ) samudra kI (mahimA ) mahimA (svataH 'svAt ' ) svabhAva se hI hotI hai (jalAzayasya stokApavAdena na ) ' yaha choTA hai' isa taraha tAlAba vagairaha kI nindA se nahIM hotI / bhAvArtha - he bhagavan ! dUsare ke doSa batalA kara hama ApakA guNIpanA siddha nahIM karanA cAhate, kyoMki Apa svabhAva se hI guNI haiN| sarovara ko choTA kaha dene mAtra se samudra kI vizAlatA siddha nahIM hotI, kintu vizAlatA usakA svabhAva hai isaliye vaha vizAla --- bar3A kahalAtA hai / karmasthitiM janturanekabhUmim nayatyamuM sA ca parasparasya / tvaM netRbhAvaM hitayorbhavAbdhau, jinendra nonAvikayorivAkhyaH ||12||
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 : paMcastotra karmasthiti ko jIva nirantara, vividha thaloM meM phuNcaataa| aura karma ina jaga-jIvoM ko, saba gatiyoM meM le jAtA / / yoM naukA nAvika ke jaise, isa gahare bhava-sAgara meN| jIva-karma ke netA ho prabhu. pAra karo kara kRpA hameM / / 12 / / TIkA- bho jinendra ! jantuH prANI / kasthitimaneka bhUmi nAnA- / vasthAM nayati prApayati / karmaNAM sthitistAM / ca punaH sA kAsthitiH amuM jantumanekabhUmiM nayati hi nizcitaM / bhavAbdhI tayorjIvakarmaNoH parasparasyAnyo yasya netRbhAvaM netRtvaM prApakatvaM AkhyaH kathayasi sma / kayoriva? naunAvikayoriva / yathA nau vikamatekabhUmi nayati yathA nAviko nAvamanekabhUmi nayati / / 12 / / __ anvayArtha (jantuH) jIva (karmasthitim) karmoM kI sthitiko (santabhUmim / aneka agaha (nayati) le jAtA hai (ca) aura (sA) vaha karmoM kI sthiti (amum ) usa jIva ko ( aneka-bhUmim) aneka jagaha le jAtI hai / isa taraha (jinendra) he jinendradeva ! ( tvam ) Apane ( bhavAbdhau) saMsArarUpa samudra meM ( naunAvikayo: iva) nAva aura khevaTiyA kI taraha (tayoH ) una donoM meM (hi) nizcaya se (parasparasya) eka dUsare kA ( netRbhAvam ) netRtva ( AkhyaH) kahA hai / bhAvArtha-siddhAnta-granthoM meM kahA gayA hai ki jIva apane bhale-bure bhAvoM se jina karmoM ko bA~dhatA hai, ve karma taba taka usakA sAtha nahIM chor3ate jabataka phala dekara khira nahIM jAte / isa bIca meM jIva janma-maraNa kara aneka sthAnoM meM paidA ho jAtA hai / isI apekSA se kahA gayA hai ki jIva karmoM ko aneka jagaha le jAtA hai aura jIva kA janma paraNakara jahA~-tahA~ paidA honA Ayu Adi karmoM kI sahAyatA ke binA nahIM hotA / isaliye kahA gayA hai ki karma hI jIva ko cAroM gatiyoM meM jahA~-tahA~ le jAte haiM / he bhagavan ! Apane ina donoM meM paraspara kA netRtva usa taraha kahA hai
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhApahArastotram : 129 jisa taraha ki samudra meM par3e hue jahAja aura khevaTiyA meM huA karatA hai / / 12 / / sukhAya duHkhAni guNAya doSAn, dharmAya pApAni samAcaranti / tailAya bAlA: sikatAsamUha, nipIDayanti sphuTamatvadIyAH / / 13 / / guNake liye loga karate haiM, asthi-dhAraNAdika bahu doSa / dharmahetu pApoM meM par3ate. pazuvadhAdiko kaha nirdoSa / / sukhahita nija tanako dete haiM, giripAtAdi duHkha meM Thela / yoM jo tava matabAhya mUr3ha ve, bAlU pela nikAleM tela / / 13 / / TIkA-bho deva ! atvadIyAstvattaH parAGmukhAH pumAMsaH / sphuTaM nizcitaM sukhAya sukhArthaM / duHkhAni samAcarati / guNAya guNArthaM doSAn samAcaraMti / dharmAya dharmArtha / pApAni samAcarati / punaH bAlastailAya nailArthaM / sikatAmamahaM lAgudAz2a ! nimItAni pIlayantItyarthaH / / 13 / / anvayArtha--jisa prakAra (bAlA: ) bAlaka (tailAya) tela ke liye (sikatAsamUham) bAlU ke samUha ko ( nipIDayanti) pelate haiM, (sphuTam ) ThIka usI prakAra ( atvadIyAH) Apake pratikUla calane vAle puruSa ( sukhAya ) sukha ke liye ( duHkhAni) duHkhoM ko, (guNAya) guNa ke liye ( doSAn ) doSoM ko aura ( dharmAya) dharma ke lie (pApAni) pApoM ko (samAcaranti) samAcarita karate haiN| bhAvArtha- he bhagavan ! jo Apake zAsana meM nahIM calate, unheM dhArmika tatvoM kA saccA jJAna nahIM ho pAtA isaliye ve ajJAniyoM kI taraha ulTe AcaraNa karate haiM ! ve kisI strI, rAjya yA svarga Adi ko prApta kara sukhI hone kI icchA se taraha-taraha ke kAyakleza kara duHkha uThAte haiM, para sakAma tapasyA kA koI phala nahIM hotA, isaliye ve anta meM bhI duHkhI hI rahate haiM / hamameM zIla, zAnti Adi guNoM kA vikAsa ho' aisI icchA rakhate hue bhI ratilampaTI-krodhI Adi devoM kI upAsanA karate haiM, para una devoM kI
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 : pacastotra zIlaghAtaka aura krodhayukta kriyAoM kA una para burA asara par3atA hai, jisase unameM guNoM kA vikAsa na hokara doSoM kA hI vikAsa ho jAtA hai / isI prakAra yajJAdi dharma karane kI icchA se pazu-hiMsA Adi pApa karate haiM jisase ulTA pApabandha hI hotA hai / he prabho ! yaha bilkula spaSTa hai ki unakI kriyAyeM una bAlakoM jaisI haiM jo ki taila pAne kI icchA se bAlU ke puMja ko kolhU meM pelate haiN| viSApahAraM maNimauSadhAni, mantraM samuddizya rasAyanaM ca / bhrAmyantapyaho na tvamiti smaranti, paryAyanAmAni tavaiva tAni / / 14 / / viSanAzaka maNi maMtra rasAyana, auSadha ke anveSaNa meM / dekho to ye bhole prANI, phire bhaTakate vana meN| samajha tumheM hI maNimaMtrAdika, smaraNa na karate sukhdaayii| kyoMki tumhAre hI haiM ye saba, nAma dUsare paryAyI / / 14 / / TIkA-viSAnyapaharatIti viSApahArastaM / maNi tathauSadhAni tathA maMtraM ca punaH / rasAyana siddharasaM samuddizya bhrAmyaMti bhramaNaM kurvati / aho iti khede / tvaM iti na smaraMti janA iti zeSaH / ittIti kiM ? etAni viSApahAramaNyAdIni tavaiva bhagavataH paryAyanAmAni aparanAmAni ityarthaH / / 14 / / anvayArtha (aho) Azcarya hai ki loga (viSApahAram ) viSa ko dUra karane vAle (maNim) maNi ko (auSadhAni) auSadhiyoM ko ( mantram ) mantra ko (ca) aura rasAyana ko (samuddizya ) uddezya kara ( bhrAmyanti ) yahA~-vahA~ ghUmate haiM, kintu (tvam ) Apa hI maNi haiM, auSadhi haiM, mantra haiM, aura rasAyana haiM (iti) aisA (smaranti ) khyAla nahIM karate / kyoMki (tAni ) maNi Adi (tava eva ) Apake hI ( paryAyanAmAni ) paryAyavAcI zabda haiN| bhAvArtha--he bhagavan ! jo manuSya zuddha hRdaya se ApakA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 131 smaraNa karate haiM, unake viSa vagairaha kA vikAra apane Apa dUra ho jAtA hai / kahA jAtA hai ki eka samaya stotra ke racayitA dhanaMjaya kavi ke lar3ake ko sA~pa ne Dasa liyA, taba ve anya upacAra na kara use sIdhe jinamandira meM le gaye aura vahA~ viSApahArastotra racakara bhagavAn ke sAmane par3hane lage / unakI saccI bhakti ke prabhAva se putra kA viSa dUra hone lagA, aura ve jyoM hI "viSApahAraM maNimauSadhAni'' isa zloka ko par3hakara pUrA karate haiM, tyoM hI putra uThakara baiTha jAtA hai usakA viSavikAra bilkula dUra ho jAtA hai / kavi ne stotra ko pUrA kiyA aura isake pATha se viSa-vikAra dUra huA thA, isaliye isakA nAma 'viSApahAra' stotra pracalita kiyA / / 14 / / citte na kiM citkRtavAnasi tvam devaH kRtazcetasi yena sarvam / haste kRtaM tena jagadvicitram, sukhena jIvatyapi cittabAhAH / / 15 / / he jineza. tuma apane mana meM, nahIM kisI ko lAte ho ! para jisa kisI bhAgyazAlI ke, mana meM tuma A jAte ho| vaha nija-karameM kara letA hai, sakala jagata ko nizcaya se| tava mana ne bAhara rahakara bhI, acaraja hai rahatA sukha se / / 15 / / TIkA-bho deva ! tva citte'ntaHkaraNe kaMcit kamapi pumAMsa na kRtavAn asi vartase / yena puMsA cetasi devastvaM kRtaH anta:karaNe tvaM devo dhRtaH / tena puMsA sarvaM vicitraM jagat haste kRtaM / sa pumAn sarvaM jagat hastAmalakavat jAnAtIti bhAvaH / cittabAhyo'pi sukhena jIvati 1115 / / ____ anvayArtha--(tvam) Apa (citte) apane hRdaya meM ( kiJcit ) kucha bhI ( na kRtavAn asi ) nahIM karate haiM--rakhate haiM, kintu (yena) jisake dvArA ( devaH) Apa (cetasi ) hRdaya meM ( kRttaH) dhAraNa kiye haiM ( tena) usake dvArA ( sarvam ) samasta ( jagat ) saMsAra (haste kRtam ) hAthoM meM kara liyA gayA haiarthAt usane saba kucha pA liyA hai yaha (vicitram ) Azcarya kI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 : paMcastotra bAta hai| aura Apa (cittabAhyaH api) cetana se rahita hue bhI ( sukhena jIvati ) sukha se jIvita haiM yaha Azcarya hai| bhAvArtha-yaha bAta prasiddha hai-yadi mohana ke zarIra para pA~ca hajAra ke AbhUSaNa haiM to vaha mohana jisa kursI para baiThegA, usa kursI para bhI pA~ca hajAra ke AbhUSaNa kahalAte haiM / yadi usake zarIra para kucha bhI nahIM hai, to kursI para bhI kucha nahIM kahalAtA / para yahA~ vicitra hI bAta hai / Apake citta meM bhI kucha nahIM hai, para jo manuSya Apako apane citta meM virAjamAna karatA hai, usake hAtha meM saba kucha A jAtA hai / isa virodha kA parihAra yaha hai-yadyapi Apake pAsa kisI ko dene ke liye kucha bhI nahIM hai, aura rAgabhAva na hone se Apa mana meM bhI aisA vicAra nahIM karate ki maiM amuka manuSya ke liye amuka vastu huuN| phira bhI bhakta jIva apanI zubha bhAvanAoM se zubha karmoM kA bandha kara unake udayakAla meM saba kucha pA lete haiM / athavA jo yathArtha meM Apako apane hRdaya meM dhAraNa kara letA hai, vaha Apake samAna hI ni:spRha ho jAtA hai-usakI saba icchAe~ zAnta ho jAtI haiN| vaha socatA hai ki mujhe aura kucha nahIM cAhiye / maiM Aja Apako citta meM dhAraNa kara sakA, mAnoM tInoM lokoM kI sampattiyA~ hamAre hAtha meM A giiN| dUsarA virodha yaha hai ki Apa citta-cetana se bAhya hokara bhI jIvita rahate haiN| abhI jo cetana se rahita ho jAtA hai vaha mRta kahalAne lagatA hai, para yahA~ usase viruddha bAta hai| virodha kA parihAra yaha hai ki, Apa cittabAhya-arthAt mana se cintavana karane ke ayogya hote hue bhI ananta sukha se hamezA jIvita rahate haiM-- Apa ajara-amara haiM / tAtparya yaha hai ki Apa meM anaMta sukha hai tathA Apa itane adhika prabhAvazAlI haiM ki ApakA mana se citavana bhI nahIM kara pAte / / 15 / / trikAlattvaM tvamavaistrilokIsvAmIti saMkhyAniyateramISAm / bodhAdhipatyaM prati nAbhaviSyatte'nye'picedvyApsyadamUnapIdam / / 16 / /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram 133 trikAlajJa trijagata ke svAmI. aisA kahane se jinadeva / jJAna aura svAmIpana kI sImA nizcita hotI svayameva || yadi isase bhI jyAdA hotI, kAla jagata kI ginatI aura / to usako bhI vyApita karate. ye tava guNa donoM siramaura / / 16 / / TIkA - bho deva ! tvaM trikAlaM tattvamavaijanAsi sama / trayazca te kAlazca trikAlAsteSAM tattvaM / kuta iti amISAM kAlAnAM saMkhyAniyateH kAlAstraya eva saMti nAnye iti saMkhyAniyamAt / bho deva ! tvaM trilokI svAmI asi trayANAM lokAnAM samAhArastrilokI / tasyAH svAmI kuta iti ? amISAM lokAnAM saMkhyAniyateH / itIti kiM ? yato lokAstraya eva saMti nAnye iti saMkhyAyA nizcayAt ! te'nye itarepi kAlA lokAzca nAbhaviSyan / abhaviSyan cet yadi te kAlA lokAzcAnye'bhaviSyan tarhi amUn kAlAn lokAn tyapIomArityaM kAtyazvat kAlA lokAzca anye na santItyarthaH || 16 || anvayArtha - ( tvam ) Apa (trikAlatattvam ) bhUta, bhaviSyat vartamAna ina tInoM kAloM ke padArthoM ko (avai: ) jAnate haiM, tathA ( trilokI svAmI ) Urdhva, madhya, pAtAla, tInoM lokoM ke svAmI haiM / ( iti saMkhyA ) isa prakAra kI saMkhyA ( amISAM niyate ) una padArthoM ke nizcita saMkhyAvAle hone se (yujyate ) ThIka ho sakatI haiM, parantu ( bodhAdhipatyaM prati na ) jJAna ke sAmrAjya ke prati pUrvokta prakAra kI saMkhyA ThIka nahIM ho sktii| kyoMki (idam) jJAna (cet ) yadi (te anye api abhaviSyan ) ve tathA aura bhI padArtha hote (tarhi ) to ( amRn api ) unheM bhI ( vyApsyat) vyApta kara letA, jAna letA / bhAvArtha- he prabho ! Apa tIna kAla tathA tIna loka kI bAta ko jAnate haiM, isaliye Apa kA jJAna bhI utanA hI hai, aisA nahIM haiM / kiMtu Apake jJAnakA sAmrAjya saba ora ananta haiM / jitane padArtha haiM, unako to jJAna jAnatA hI hai / yadi inake sivAya aura bhI hote to, jJAna unheM bhI avazya hI jAnatA / / 16 / /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 : paMcastotra nAkasya patyuH parikarma ramyaM, nAgamyarUpasya tavopakArI / tasyaiSA hetu svasukhasya bhAnodadhirAmavicAreNa / / 17 / / prabhu kI sevA karake surapati, bIja svasukha ke botA hai| he agamya ajJeya na isase, tumheM lAbha kucha hotA hai| jaise chatra sUrya ke sammukha, karane se dayAlu jinadeva / karane vAle hI ko hotA, sukhakara Atapahara svayameva / / 17 / / TIkA--bho deva ! nAkasya patyurdevendrasya ramyaM parikarma paricaryAdikaM tavAgamyarUpasyopakArI na / agamyabhalakSyaM rUpaM yasya sa tasya / yadi bhagavata upakArI na tarhi kiM niSphalaM jAtaM / tasyaiva sevA tatparasya iMdrasyaiva / svasyAtmana; sukhasya hetuH kAraNaM / kasyeva? bhAnoriva / yathA bhAnoH sUryasya chatramAdareNodvibhrata UrdhvaM dharataH puruSasyaivopakArI tApahArI bhavati chatraM sUryasyopakArI na bhavati / / 17 / / __ anvayArtha (nAkasya patyuH) indra kI ( ramyam) manohara ( parikarma) sevA ( agamyarUpasya) ajJeya hai svarUpa jinakA aise ( tava ) ApakA ( upakAri na) upakAra karanevAlI nahIM hai, kintu jisakA svarUpa aprApya hai, aise (bhAno:) sUryake liye (AdareNa) AdarapUrvaka (channam udbibhrataH iva ) chatra dhAraNa karanevAle kI taraha (tasya eva) usa indra ke hI ( svasukhasya) Atma-sukha kA ( hetuH) kAraNa hai / / ___bhAvArtha-jisa prakAra koI sUrya ke liye chattA lagAve, to usase sUrya kA kucha bhI upakAra nahIM hotA, kyoMki vaha sUrya chattA lagAnevAle se bahuta Upara hai, parantu chattA lagAnevAle ko avazya hI chAyA kA sukha hotA hai / usI prakAra indra jo ApakI sevA karatA thA ? kyoMki vaha vAstava meM Apake svarUpa ko samajha hI nahIM sakA thA / ulTA zubhAstrava hone se usI kA bhalA hotA thA / / 17 / / kvopekSakastvaM kva sukhopadezaH, sa cetkimicchApratikUlavAdaH 1 kvAsau kva vA sarvajagatpriyatvam tanno yathAtathyamavevicaMte / / 18 / /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 135 kahA~ tumhArI vItarAgatA, kahA~ saukhyakAraka upadeza / ho bhI to kaise bana sakatA, indriya-sukha-viruddha Adeza? / / aura jagata ko priyatA bhI taba, saMbhava kaise ho sakatI? " acaraja, yaha viruddha guNamAlA, tuma meM kaise raha sakatI ? / / 18 / / ___TIkA-bho nAtha ! tvamupekSakaH kva sukhopadezaH kva 1 dvau kva zabdo mahadantaraM sUcayataH / upekSA-tRNAdikamidaM na tyAjyaM, idaM suvarNAdikaM na grAhyaM ityevamAkArakA buddhiryasya sa upekSaka evaMvidhastvaM kva? sukhasyopadezaH mukhopadezaH / sa va vATi sukhopadezaH, vahIMcchApratikUlavAdo na bhavati / vA athavA'sAvupekSaH kva / sArvajagatpriyatvaM kva / yaH pumAnupekSakastasya puMsaH sarvaM yajjagattasya priyatvaM na saMjAghaTIti / tvamupekSakastava sarvajagatpriyatvaM / tattasmAtkAraNAt te tava paramezvarasya yathAtathyaM ahaM nAvevicaM nAbUbudham / / 18 / / anvayArtha--(upekSakaH tvam kva) rAgadveSa rahita Apa kahA~ ? aura ( sukhopadezaH kva ) sukha kA upadeza denA kahA~ ? (cet) yadi (saH) sukha kA upadeza Apa dete haiM ( tarhi ) icchA ke viruddha bolanA hI kahA~ hai ? arthAt Apa ke icchA nahIM hai, aisA kathana kyoM kiyA jAtA hai ? (asau kva) icchA ke pratikUla bolanA kahA~ ? (vA) aura ( sarvajagatpriyatvam kva) saba jIvoM ko priya honA kahA~ ? isa taraha jisa kAraNa se ApakA pratyeka bAta meM virodha hai, (tat) usa kAraNa se maiM (te yathAtathyam no avevicam) ApakI vAstavikatA-asalI rUpa kA vivecana nahIM kara sktaa| bhAvArtha-he bhagavan ! jaba Apa rAgadveSa se rahita haiM, taba kisI ko sukha kA upadeza kaise dete haiM ? yadi sukha kA upadeza dete haiM to icchA ke binA kaise upadeza dete haiM ? yadi icchA ke binA upadeza dete haiM, to jagat ke saba jIvoM ko pyAre kaise haiM ? isa taraha ApakI saba bAteM paraspara meM viruddha haiN| daraasala ApakI asaliyata ko koI nahIM jAna sakatA / / 18 / /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 : paMcastotra tuGgAtphalaM yattadakiJcanAcca, prApyaM samRddhAnna dhanezvarAdeH / nirambhaso'pyuccatamAdivAne kApi niryAti dhunI payodheH / / 19 / / tuma samAna ati tuMga kiMtu nidhanoM se, jo milatA svayameva / dhanada Adi dhanikoM se vaha phala, kabhI nahIM mila sakatA deva / / jalavihIna U~ce girivara se, nAnA nadiyA~ bahatI haiN| kintu vipula jalayukta jaladhi se, nahIM nikalatI, jharatI haiN||| 19 // TIkA-bho deva ! akiMcanAcca tuMgAt uccastarAt yatphalaM prApyaM labhyaM tatphalaM samRddhAdaizvaryAt / dhanezvarAderna prApyaM na labhyaM / kasmAdivAneriva / yathA nirAmbhaso'pi nirudakAt uccatamAt adreH parvatAt sakAzAt dhunI nadI niryAti nirgacchatItyarthaH / sAmbhaso'pi payodhe: samudrAdekApi dhunI na niryAti / tathA'saMgAt uccatamAdbhavataH sakAzAt yatphalaM labhyate tatphalaM samRddhAdapyanyasmAnneti tAtparyam / / 19 / / __ anvayArtha--(tuGgAt akiMcanAt ca ) udAra cittavAle daridra manuSya se bhI ( yatphalam ) jo phala ( prApyam 'asti') prApta ho sakatA hai, (tat) vaha ( samRddhAt dhanezvarAdeH na) sampattivAle dhanADhyoM se nahIM prApta ho sakatA hai / ThIka hI to hai, (nirambhasaH api uccatamAt adeH iva ) pAnI se zUnya hone para bhI atyanta U~ce pahAr3a ke samAna ( payodheH ) samudra se ( ekA api dhunI) eka bhI nadI (na niryAti) nahIM nikalatI hai| bhAvArtha--pahAr3a ke Asa-pAsa pAnI kI eka bUMda bhI nahIM hai / parantu usakI prakRti atyanta unnata hai, isaliye usase kaI nadiyA~ nikalatI haiM, parantu samudra se jo ki pAnI se labAlaba bharA rahatA hai, eka bhI nadI nahIM nikltii| isakA kAraNa hai samudra meM U~cAI kA abhAva / bhagavan ! maiM jAnatA hU~ ki Apake pAsa kucha bhI nahIM hai / parantu ApakA hRdaya parvata kI taraha unnata hai--dIna nahIM hai, isaliye Apase hameM jo cIja mila sakatI hai, vaha anya dhanADhayoM se mila nahIM sakatI, kyoMki samudra ke samAna ve bhI uMce nahIM haiM arthAt kRpaNa haiM / / 19 / /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 137 trailokyasevAniyamAya daNDaM, dadhe yadindro vinayena tasya / tatprAtihAryaM bhavata: kutastyaM, tatkarmayogAdyadi vA tavAstu / / 20 / / karo jagata-jana jinasevA, yaha samajhAne ko surapati ne| daMDa vinaya se liyA, isaliye prAtihArya pAyA usane / / kintu tumhAre prAtihArya vasu-vidhi haiM so Ae kaise? he jinendra ! yadi karmayoga se, to ve karma hue kaise? / / 20 / / TIkA--bho deva ! indro vinayena kRtvA trailokyasya sevA tasyA niyamo nizcayastasmai / yat yadi ceddaNDaM dadhe'dadhAt tattarhi tasya indrasya prAtihArya bhavatastava kutastyaM / pratihArasya bhAvaH prAtihAryaM / yadi vA yukto'yamarthaH / tasya tIrthakRtrAmakarmaNo yogAt tava bhagavato astu / / 20 / / anvayArtha----( yat) jisa kAraNa se (indraH) indra ne (vinayena ) vinayapUrvaka ( trailokyasevAniyamAya) tIna loka ke jIvoM kI sevA ke niyama ke liye arthAt maiM triloka ke jIvoM kI sevA karU~gA, aura unheM dharma ke mArga para lagAU~gA, isa uddezya se (daNDam ) daNDa (da ) dhAraNa kiyA thA / (tat) usa kAraNa se (prAtihAryam ) pratIhArapanA (tasya syAt ) indra ke hI ho ( bhavataH kutastyam) Apake kahA~ se AyA ? (yadi vA ) athavA (tatkarmayogAt) tIrthakaranAmakarma kA saMyoga hone se yA indra ke usa kArya meM preraka hone se ( tava astu ) Apake bhI pratihAryapratIhArapanA ho| bhAvArtha-jaba bhagavAn RSabhanAtha bhogabhUmi ke bAda karmabhUmi kI vyavasthA karane ke lie taiyAra hue taba indra ne Akara bhagavAn kI icchAnusAra saba vyavasthA karane ke liye daNDa dhAraNa kiyA thA / arthAt pratIhAra pada svIkAra kiyA thA / jo ki kisI kAma kI vyavasthA karane ke liye daNDa dhAraNa kiyA karatA hai, use pratIhAra kahate haiM / jaise ki Aja-kala lAThI dhAraNa kiye hue vAliNTayara-svayaMsevaka / pratIhAra ke kArya athavA bhAva ko saMskRta meM prAtihArya kahate haiM / he prabho ! jaba indra ne saba vyavasthA
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 : paMcastotra kI thI, taba saccA prAtihArya--pratIhArapanA indra ke hI ho sakatA hai, Apake kaise ho sakatA hai ? kyoMki Apane pratIhAra kA kAma thor3e hI kiyA thA ! phira bhI yadi Apake prAtihArya hotA hI hai, aisA kahanA hai to upacAra se kahA jA sakatA hai / kyoMki Apa indra ke usa kAma meM preraka the / athavA zloka kA aisA bhI bhAva ho sakatA hai-'tIna loka ke jIva bhagavAn kI sevA karo' isa niyama ko pracalita karane ke liye indra ne hAtha meM daNDa liyA thA isaliye prAtihAryatva indra ke hI bana sakatA hai, Apake nahIM / athavA Apake bhI ho sakatA hai, kyoMki Apase hI indra kI usa kriyA ke karmakAraka kA sambandha hotA thA / yahA~ eka aura bhI gupta artha hai, vaha isa prakAra hai-loka meM pratihArya pada kA artha AbhUSaNa prasiddha hai| bhagavAn ke bhI azoka vRkSa Adi ATha prAtihArya-AbhUSaNa hote haiM / yahA~ kavi prAtihArya pada ke zleSa se pahale yaha batalAnA cAhate haiM ki saMsAra ke anya devoM kI taraha Apake zarIra para prAtihArya nahIM haiM / indra ke prAtihArya-pratihArapanA ho, para Apake prAtihArya-AbhUSaNa kahA~ se Aye ? phira upacAra pakSa kA Azraya lekara kahate haiM ki Apake bhI prAtihArya ho sakate haiN| usakA kAraNa hai 'tatkarmayogAt' arthAt AbhUSaNoM ke kArya sauMdaryavRddhi ke sAtha sambandha honA hai / / 20 / / zriyA paraM pazyati sAdhu niHsva: zrImAna kazcitkRpaNaM tvadanyaH / yathA prakAzasthitamandhakArasthAyIkSate'sau na tathA tamaH stham / / dhanikoM ko to sabhI nidhana, lakhate haiM, bhalA samajhate haiN| para nidhanoM ko tuma sivAya jina, koI bhalA na kahate haiM / jaise andhakAravAsI ujiyAlevAle ko dekhe / vaise ujiyAlAvAlA nara, nahiM tamavAsI ko dekhe / / 21 / / TIkA-bho deva ! tvattaH sakAzAt anya: kaH nisvaH daridrizriyA lakSmyA paramutkRSTaM sAdhu yathA syAttathA pazyati vilokayati / tvadanyaH
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 139 zrImAn kRpaNaM sAdhu na pazyati / yathA andhakArasthAyI pumAn prakAzasthitaM puruSamIkSate pazyatti tathA'sau prakAzasthAyI pumAn tamasthaM nakSate nAlokayati / prakAze sthitastaM / andhakAre tamasi tiSThatItitam / / 21 / / __ anvayArtha (ni:svaH ) nirdhana puruSa ( zriyA param ) lakSmI se zreSTha arthAt sampanna manuSya ko (sAdhu ) acchI taraha AdarabhAva se ( pazyati) dekhatA hai, jhina (tvadanya.) Aro bhitra ( kaJcit ) koI (zrImAn ) sampattizAlI puruSa (kRpaNam ) nirdhana ko ( sAdhu na pazyati ) acche bhAvoM se nahIM dekhatA / ThIka hai ( andhakArasthAyI ) andhakAra meM ThaharA huA manuSya (prakAzasthitam) ujAle meM Thahare hue puruSa ko ( yathA) jisa prakAra ( IkSate) dekha letA hai ( tathA ) usI prakAra (asau ) ujAle meM sthita puruSa (tamaHstham) a~dhere meM sthita puruSa ko (na IkSate) nahIM dekha pAtA / bhAvArtha he prabho ! saMsAra ke zrImAn nirdhana puruSoM ko burI dRSTi-nigAha se dekhate haiM, para Apa zrImAn hote hue bhI jJAnAdi sampatti se rahita manuSyoM ko burI nigAha se nahIM dekhate / unheM bhI apanAkara hita kA upadeza dekara sukhI karate haiM / isa taraha Apa saMsAra ke anya zrImAnoM se bhinna hI zrImAn haiN| donoM kI zrIlakSmI meM bheda jo ThaharA / unake pAsa rupayA, cA~dI, sonA vagairaha jar3a lakSmI hai, para Apake pAsa anaMtajJAna, darzana, sukha, vIrya, ananta catuSTayarUpa lakSmI hai / / 21 / / svavRddhiniHzvAsanimeSabhAji, pratyakSatmAnubhavepi mUDhaH / kiM cAkhilajJeyavivartibodhasvarUpamadhyakSamavaiti lokaH / / 22 / / nija zarIra kI vRddhi zvAsa-ucchavAsa aura palakeM jhapanA / ye pratyakSa cihna haiM jisameM aisA bhI anubhava apanA / / kara na sakeM jo tucchabuddhi ve, he jinavara ! kyA terA rUpa / indriyagocara kara sakate haiM, sakala jJeyamaya jJAnasvarUpa ? / / 22 / /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 : paMcastotra TIkA-loka AtmAnubhave'pi nijasvarUpAnubhave'pi / pratyakSa sAkSAt / mUDho mUoM vartate / Atmano'nubhava: AtmAnabhavastasmin / ca punaH loko'khilajJeyavivartibodhasvarUpaM adhyakSaM mama pratyakSaM kimavaiti jAnAti? api tu na jAnAtItyarthaH / akhilAca te jJeyAH padArthAsteSAM vivartinaH paryAyAsteSAM bodhastasya svarUpaM tattvaM / kathaMbhUte AtmAnubhave ? svavRddhinizvAsanimeSabhAji / svavRddhizca nizvAsazca nimeSAzca tAna bhajatIti tasmin / / 22 / / anvayArtha--(pratyakSam ) yaha prakaTa hai ki ( yaH ) jo manuSya (svavRddhiniHzvAsanimeSabhAji) apanI vRddhi, zvAsocchvAsa aura A~khoM kI dimakAra ko prApta ( AtmAnubhave api ) apane Apake anubhava karane meM ( mUr3haH ) mUrkha hai, ( sa lokaH ) vaha manuSya (akhilajJeyavivartibodhasvarUpam ) sampUrNa padArthoM ko jAnanevAlA jJAna hI hai svarUpa jisakA aise ( adhyakSam ) adhyAtmasvastapa Apako / ki ca ati ) kaise jAna sakatA hai ? bhAvArtha- bhagavan ! jo manuSya Apane Apako sthUla padArthoM ko bhI jAnane ke lie samartha nahIM hai, vaha jJAnasvarUpa tathA AtmA meM virAjamAna Apako kaise jAna sakatA hai ? arthAt nahIM jAna sakatA / / 22 / / tasyAtmajastasya piteti deva, tvAM ye'vagAyanti kulaM prakAzya / te'dyApi nanvAzmanamityavazyaM, pANau kRtaM hema punastyajanti / / 'unake pitA' 'putra haiM unake', kara prakAza yoM kula kI bAta / nAtha; ApakI guNa-gAthA jo, gAte haiM sTa-raTa dinarAta / / cAru cittahara cAmIkara ko, sacamuca hI ve vinA bicAra / upala-zakala se upajA kahakara, apane kara se dete DAra / / 23 / / TIkA-bho deva ! ye lokAstvAM bhagavantaM avagAyati / kiM kRtvA tasya zrInAbherAtmajaH punastasya zrIbharatacakravartinaH pitetyamunA prakAreNa kulaM prakAzya prakaTIkRtya / te puruSA adyApi nanu nizcitaM / pANau
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhApahArastotram : 141 karakamale / kRtaM hema suvarNaM avazyaM nizcitamAzmanaM pASANodbhavaM iti vilokya punastyajati jahatItyarthaH / / 23 / / anvayArtha--(deva) he nAtha ! (ye) jo manuSya, Apa (tasya Atmaja: ) usake putra ho aura (tasya pitA ) usake pitA ho ( iti ) isa prakAra (kulam prakAzya) kula kA varNana kara (tvAm avagAyanti ) ApakA apamAna karate haiM, (te) ve ( adya api ) a zrI (pANau zatam ) hAla meM Aye hAe ( hema) suvarNa ko (Azmanam ) patthara se paidA huA hai, (iti) isa hetu se (punaH ) phira ( avazyaM tyajanti ) avazya hI chor3a dete haiM ? bhAvArtha- eka to suvarNa hAtha nahIM lagatA, yadi kisI taraha laga bhI jAve to use yaha socakara ki isakI utpatti pattharoM se huI hai, phira pheMka denA mUrkhatA hai / isI taraha ApakA zraddhAna va jJAna sabako nahIM hotaa| yadi kisI ko ho bhI jAve to vaha Apako manuSya-kula meM paidA batalA kara phira bhI chor3a detA hai, yaha sabase bar3hakara mUrkhatA hai / suvarNa yadi zuddha hai, cAhe vaha patthara se nahIM, duniyA~ ke kisI halke padArtha se utpanna huA ho to bAjAra meM usakI kImata pUrI hI lagegI / aura maila sahita hai- azuddha hai, to kisI bhI acche padArtha se utpanna hone para bhI usakI pUrI kImata nahIM laga sakatI / isa prakAra jo AtmA zuddha hai, karmapala se rahita hai, bhale hI usa paryAya meM nIca kula meM paidA huA ho, vaha pUjya kahalAtA hai, aura yadi vahI AtmA ucca kula meM paidA hokara bhI azuddha hai--malina hai to use koI pUchatA bhI nahIM hai / / 23 / / dattazcilokyAM paTaho'bhibhUtAH,surAsurAstasya mahAnsa lAbhaH / mohastha mohastvayi ko virodhu, mUlasya nAzo balavadvirodhaH / / 24 / / tIna loka meM Dhola bajAkara, diyA moha ne yaha Adeza / sabhI surAsura hue parAjita, milI vijaya yaha use vizeSa / / kiMtu nAtha, vaha nibala Apa se, kara sakatA thA kahA~ virodha / vaira ThAnanA balavAnoM se, kho detA hai khuda ko khoda / / 24 / /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 : paMcastotra TIkA--bho deva ! mohasya mohanIyakarmaNaH / tvayi viSaye virodhaiM spardhAyituM ko mohaH bhramaH / samAnabalAya spardhA na tu nyUnAdhikayoH / tasya mohasya sa mahAn lAbho yaH surAsurA devadAnavAdayo'bhibhUtAH parAbhUtA iti trailokye paTaho dattaH ! kuta evaM bhramata: ? balavabhiH saha virodhI mUlasya nAzo bhavati / / 24 / / anvayArtha--moha ke dvArA ( trilokyAm) tInoM lokoM meM (paTahaH ) vijaya kA nagAr3A ( dattaH) diyA gayA-bajAyA gayA usase jo ( surAsurAH ) sura aura asura ( abhibhUtA: ) tiraskRta hue ( saH) vaha (tasya ) usa moha kA { mahAn lAbhaH) bar3A lAbha huA, kintu ( tvayi ) Apake viSaya meM ( viroddham ) virodha karane ke liye ( mohasya) moha ko ( kaH) kaunasA ( mohaH ) bhrama ho saMkatA thA arthAt koI nahIM, kyoMki ( balavadvirodhaH ) balavAna ke sAtha virodha karanA (mUlasya nAza:) mAno mUla kA nAza karanA hai| bhAvArtha- he bhagavan ! jisa moha ne saMsAra ke saba jIvoM ko apane vaza meM kara liyA, usa moha ko bhI Apane jIna liyA hai arthAt Apa moharahita rAgadveSazUnya haiM / / 24 / / mArgastvayaiko dadRze vimukteH, caturgatInAM gahanaM pareNa / sarvaM mayA dRSTamiti smayena, tvaM mA kadAcit bhujamAlulokaH / / 25 / / tumane kevala eka mukti kA, dekhA mArga saukhyakArI / para auroM ne cAroM gati ke, gahana paMtha dekhe bhArI / / isa se saba kucha dekhA hama ne. yaha abhimAna ThAna krke| he jinavara, nahiM kabhI dekhanA, apanI bhujA tAna karake / / 25 / / TIkA-bho nAtha ! tvayA bhagavatA / eko'dvitIyo vimuktAMgoM dadRze darzitaH / pareNa hariharAdidevena / caturgatInAM narakatiryagdevamanuSyaparyANAM / gahanaM dadRze darzitaM / bho deva ! mayA sarvaM dRSTamiti smayenetyahakArabhareNa tvaM kadAcit bhujaM nijabAhuzikharaM mAluloka: mAdrAkSIH / iti
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 143 nindAstutyalaMkAraviSTa bhena tvameva mukto'nye sarve'pi saMsAriNaH iti tAtparyam / / 25 / / anvayArtha (tvayA) Apake dvArA (ekaH) eka ( vimukteH ) mokSa kA hI ( mArgaH) mArga (dadRze ) dekhA gayA hai aura ( pareNa) dUsaroM ke dvArA ( caturgatInAm ) cAroM gatiyoM kA (gahanam) saghana vana ( dadRze ) dekhA gayA hai, mAno isIliye (tvam ) Apane (nayA sarva pRSTa ) maiMne saba bAra dekhA hai, iti smayena ) isa abhimAna se ( kadAcita) kabhI bhI ( bhujam ) apanI bhujA ko ( mA AlulokaH) nahIM dekhA thaa| bhAvArtha-ghamaNDiyoM kA svabhAva hotA hai ki ve apane ko bar3A samajhakara bAra-bAra apanI bhujAoM kI tarapha dekhate haiM, para Apane ghamaNDa se kabhI apanI bhujA kI tarapha nahIM dekhA / usakA kAraNa yaha hai ki Apa socate the ki maiMne to sirpha eka mokSa kA hI rAstA dekhA hai aura devI-devatA cAroM gatiyoM ke rAstoM se paricita haiM isaliye maiM unake sAmane alpajJa huuN| alpajJa kA bahujJAniyoM ke sAmane abhimAna kaisA? zloka kA tAtparya yaha hai ki Apa abhimAna se rahita haiM aura nizcita hI mokSa ko prApta hone vAle haiM, parantu anya devI-devatA apane-apane kAryoM ke anusAra naraka Adi cAroM gatiyoM meM ghUmA karate haiM / / 25 / / svarbhAnurarkasya havirbhujo'mbhaH, kalpAntavAto'mbunidhervighAtaH / saMsArabhogasya viyogabhAvo vipakSapUrvAbhyudayAstvadanye / / 26 / / ravi ko rAhu rokatA hai, pAvaka ko vAri bujhAtA hai| pralayakAla kA prabala pavana, jalanidhi ko nAca nacAtA hai / / aise hI bhava-bhogoM ko, unakA viyoga haratA svayameva / tuma sivAya saba kI bar3hatI para, ghAtaka lage hue haiM deva / / 26 / / TIkA-bho deva ! tvattaH sakAzAt anye yAvantaH padArthAH santi tAvante vipakSapUrvAbhyudayAH santi / vipakSapUrvaH zatrupUrvaH abhyudayo
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 : paMcastotra bhAgyame / atha sUryasya manuH rAhuvighAtosti / havirbhujogneraMbhastoyaM vighAtaM / ambunidheH samudrasya kalpAntavAto vighAtaH / saMsArabhogasya srakcandanavanitAderviyogabhAvo vighAtaH / iti vipakSapUrvAH sarve / tvameva neti bhAvaH // 26 // + anvayArtha - - - ( svarbhAnuH ) rAhu ( arkasya ) sUrya kA, ( ambhaH ) pAnI kA ( havirbhujaH ) agnikA ( kalpAMtavAtaH ) pralayakAla kI vAyu ( ambunidheH ) samudra kA tathA ( viyogabhAva: ) virahabhAva ( saMsArabhogasya ) saMsAra ke bhogoM kA (vighAtaH ) nAza karanevAlA hai, isa taraha ( tvadanye) Apase bhinna saba padArtha (vipakSapUrvAbhyudayAH santi' ) vinAza ke sAtha hI udaya hote haiM / bhAvArtha- he prabho ! saMsAra ke saba padArtha anitya haiM, sirpha Apa hI sAmAnya svarUpa kI apekSA nitya haiM, arthAt Apa janmamaraNa se rahita haiM aura ApakI yaha vizuddhatA bhI kabhI naSTa nahIM hotI hai / / 26 / / ajAnatastvAM namataH phalaM yat, tajjAnato'nyaM na tu devateti / harimaNi kAcadhiyA dadhAnaH, taM tasya buddhayA vahato na riktaH ||27|| bina jAne bhI tumheM namana karane se jo phala phalatA hai / vaha auroM ko deva mAna, namane se bhI nahiM milatA hai / / jyoM marakata ko kAca mAnakara, karagata karanevAlA nara / samajha sumaNi jo kAca gahe, usake sama rahe na khAlI kara || 27 // TIkA- bho nAtha! tvAmaSTavidhaprAtihAryavibhavAlaMkRtaM tvAmajAnato namataH puruSasya yatphalaM syAt / tu punaranyaM kaMcana devateti jAnato namataH puruSasya tatphalaM na syAt / kAcadhiyA kAcabuddhayA harinmaNi nIlaratnaM dadhAnaH pumAMstasya harinmaNarbuddhayA taM kAca vahataH puruSAt sakAzAt rikto na ||27|| anvayArtha - (tvAm ) Apako (ajAnataH ) vinA jAne hI ( namataH ) namaskAra karanevAle puruSa ko ( yat phalam ) jo phala
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 145 hotA hai, (tat) vaha phara (anAM devA iti jAgata; dUsare ko 'devatA hai' isa taraha jAnanevAle puruSa ko (na tu) nahIM hotA / kyoMki (harinpaNim ) hare maNi ko (kAcadhiyA) kAca kI buddhi se (dadhAnaH) dhAraNa karanevAlA puruSa (taM tasya buddhyA vahataH) hare maNi ko hare maNi kI buddhi se dhAraNa karanevAle puruSa kI apekSA ( rikta: na) daridra nahIM hai / bhAvArtha-he bhagavan ! jo Apako namaskAra karatA hai, para Apake svarUpa ko nahIM jAnatA, use bhI jo puNyabaMdha hotA hai, vaha kisI dUsare ko devatA mAnane vAle puruSa ko nahIM hotA / jisa taraha koI anajAna manuSya harita maNi ko pahana kara use kAca samajhatA hai, to vaha dUsare kI nigAha meM jo maNi ko maNi samajha kara pahina rahA hai, nirdhana nahIM kahalAtA / ve donoM eka jaisI sampatti ke adhikArI kahe jAte haiN| zraddhA aura viveka ke sAtha prApta huA alpa jJAna bhI prazaMsanIya hai / / 27 / / prazastavAcazcaturAH kaSAyaiH, dagdhasya devavyavahAramAhuH / gatasya dIpasya hi nanditatvam, dRSTaM kapAlasya ca maGgalatvam / / 28 / / vizada manojJa bolanevAle, paMDita jo kahalAte haiN| krodhAdika se jale hue ko, ve yoM 'deva' batAte haiN| jaise 'bujhe hue' dIpaka ko. 'bar3hA huA' saba kahate haiN| aura kapAla bighaTa jAne ko, 'maMgala huA' samajhate haiM / / 28 / / TIkA-prazastA prazasyA vAg vANI yeSAM te caturA pumAMsaH / kaSAyai; krodhamAnamAyAlobhAdibhiH / dagdhasya puMsaH / deva paramezvarastasya vyavahAramAhurbhaNanti sma / hi nizcitaM / taiH puruSai / gatasya pranaSTasya dIpasya naMditatvaM vardhamAnatva dRSTaM / ca punastai, kapAlasya kharparasya maMgalatvaM mAMgalyaM dRSTam / / 28 / / __ anvayArtha--(prazastavAcaH) sundara bolI bolanevAle ( caturAH ) catura manuSya (kaSAyaiH dagdhasya) kaSAyoM se jale hue
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 : paMcastotra puruSa ke bhI (devavyavahAram AhuH ) deva zabda kA vyavahAra karanA kahate haiM / so ThIka hI hai (hi) kyoMki ( gatasya dIpasya) bujhe huma dIpaka kA naMgitalaM sadanA (gha) aura ( kapAlasya ) phUTe hue ghar3e kA ( maGgalatvam ) maGgalapana ( dRSTam ) dekhA gayA hai / bhAvArtha he bhagavan ! laukika manuSya rAgI-dveSI jIvoM ko bhI 'deva' zabda se vyavahAra karate haiM, so sirpha lokavyavahAra se hI kisI bAta kI satyatA nahIM hotI / kyoMki loka meM kitanI hI bAtoM kA ulTA vyavahAra hotA hai / jaise ki jaba dIpaka bujha jAtA hai, taba loga kahate haiM ki dIpaka bar3ha gayA / aura jaba ghar3A phUTa jAtA hai, taba loga kahane lagate haiM ki ghar3e kA kalyANa ho gayA / / 28 / / nAnArthamekArthamadastvaduktam, hitaM vacaste nizamya vaktuH / nirdoSatAM ke na vibhAvayanti, jvareNa muktaH sugama: svareNa / / 29 / / nayapramANayuta atihitakArI, vacana Apake kahe hue| sunakara zrotAjana tattvoM ke, parizIlana meM lage hue haiN| vaktA kA nirdoSapanA jAneMge, kyoM nahiM he guNamAla / jvaravimukta jAnA jAtA hai, svara para se sahajahi tatkAla / / 29 / / TIkA-bho deva ! tavaduktaM tvayA praNItamadaH prasiddhavacI / nizamya zrutvA / te tava / vakturnirdoSatAM doSarahitatvaM / ke puruSA na vibhAvayanti / jvareNa muktaH pumAn svareNa kRtvA sugamaH sukhena jJeyo bhavati / kIdRzaM vaco ? nAnAbahavo'rthA yasmin tat / kathaMbhUtameko'dvitIyaH pUrvAparavirodharahitaH artho yasmin tat / punaH hitaM hitakArau / doSanniSkrAnto nirdoSastasya bhAvastAm / / 29 / / anvayArtha---( nAnArtham ) aneka arthoM ke pratipAdaka tathA (ekArtham ) eka hI prayojana yukta ( tvaduktam ) Ayake kahe hue (adaH hitaM vacaH) ina hitakArI vacanoM ko (nizamya ) sunakara (ke) kauna manuSya (te vaktuH) Apake jaise vaktA kI
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhApahArastotram : 147 (nirdoSatAm ) nirdoSatA ko (na vibhAvayanti ) nahIM anubhava karate haiM, arthAt sabhI karate haiM / jaise ( yaH) jo ( jvareNa muktaH 'bhavati') jvara se mukta ho jAtA hai / ( sa: ) vaha ( svareNa sugama: 'bhavati' ) svara se sugama ho jAtA hai / arthAt svara se usakI acchI taraha pahicAna ho jAtI hai / bhAvArtha- Apake vacana nAnArtha hokara bhI ekArtha haiN| yaha prArambha meM virodha mAlUma hotA hai, para anta meM usakA isa prakAra parihAra ho jAtA hai ki Apake vacana syAdvAda siddhAnta se aneka arthoM kA pratipAdana karanevAle haiM, phira bhI eka hI prayojana ko siddha karate haiM, kAt pUrjAmA liosA rahita haiN| he bhagavan ! Apake hitakArI vacanoM ko sunakara yaha spaSTa mAlUma ho jAtA hai ki Apa nirdoSa haiM, kyoMki sadoSa puruSa vaise vacana nahIM bAla sakatA, jaise ki kisI kI acchI AvAja sunakara sApha mAlUma ho jAtA hai ki vaha jvara se mukta hai, kyoMki jvara se pIr3ita manuSya kA svara acchA nahIM hotA / / 21 / / na kvApi vAJchA vavRte ca vAkte, kAle kvacitko'pi tathA niyogaH / na pUrayAmyambudhimityudaMzuH svayaM hi zItadyutirabhyudeti / / 30 / / yadyapi jaga ke kisI viSaya meM, abhilASA tava rahI nahIM / to bhI vimala vANI tava khiratI, yadA kadAcit kahIM-kahIM / / aisA hI kucha hai niyoga yaha, jaise pUrNacandra jinadeva / jvAra bar3hAne ko na UgatA. kintu udita hotA svayameva / / 30 / / TIkA--bho deva ! taba bhagavataH kvApi kasmizcidapi vastuni vAMchA na / ca puna: vAgvavRte pravartitA divyadhvaniH pravartita iti bhAvaH / kvacitkAle ko'pi anirvacanIyastathA niyogo'sti / zItadyutizcandraH ambudhi pUrayAmItyudaMzurna hi svayamabhyupaiti / udeti kvacitkAle ko'pi yathA tasya niyogo'sti tathaiveti bhAvaH / / 30 / / __ anvayArtha (te ) ApakI (kvApi ) kisI bhI vastu meM (vAJchA na ) icchA nahIM haiM, (ca) aura ( vAk vavRte ) vacana pravRtta
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 : paMcastotra hote haiN| sacamuca meM (kvacit kAle) kisI kAla meM (tathA) vaisA ( kaH api niyogaH) koI niyoga-niyama hI hotA hai / (hi) kyoMki (zItadyutiH) candramA ( ambudhim pUrayAmi ) maiM samudra ko pUrNa kara dUM ( iti ) isaliye ( udaMzuH na bhavati ) udita nahIM hotA kinna ( starAm ayuTegi) sabhA se hI udita hotA hai| bhAvArtha-jisa prakAra candramA yaha icchA rakhakara udita nahIM hotA ki maiM samudra ko laharoM se bhara dUM, para usakA vaisA svabhAva hI hai ki candramA kA udaya hone para samudra meM lahareM uThane lagatI haiM, isI prakAra Apako yaha icchA nahIM hai ki maiM kucha bolU~, para vaisA svabhAva hone se svayaM hI Apake vacana prakaTa hone lagate haiN| guNA gabhIrAH paramAH prasannAH, bahuprakArA bahavastaveti / dRSTo'yamantastavane na teSAm, guNo guNAnAM kimataH paro'sti / / he prabhu, tere guNa prasiddha haiM, paramottama haiM, gahare haiN| bahu prakAra haiM, pApa rahita haiM. nija svabhAva meM Thahare haiN| stuti karate karate yoM dekhA, chora guNoM kA Akhira meN| inameM jo nahiM kahA, rahA vaha, aura kauna guNa jAhira meM / / 31 / / TIkA-bho nAtha ! tava bhagavato guNA gabhIrAH agAdhAH / paramA utkRSTAH / prasannA nirmalAH / bahuprakArA nAnAvidhAH / bahavo'nnatA / iti stavanena kRtvA / guNAnAmayantaH pAro dRSTasteSAM guNAnAmantaH paraH kimasti / / 31 / / ____ anvayArtha (tava) Apake (guNAH ) guNa ( gabhIrAH ) gambhIra (paramAH) utkRSTa (prasannAH) ujjvala (bahuprakArAH ) aneka prakAra ke aura ( bahavaH ) bahuta ( iti ayam ) isa prakAra ( stavanena) stuti ke dvArA hI ( teSAM guNAnAM) una guNoM kA (anto dRSTaH) anta dekhA gayA hai / (ataH paraH guNAnAM anta: kim asti) isake sivAya guNoM kA anta kyA hotA hai ? arthAt nahIM /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 149 bhAvArtha---stuti meM Apake samasta guNa kahane kI sAmarthya nahIM hai, isaliye unakA anta ho jAtA hai, anya prakAra se unakA anta saMbhava nahIM hai / / 31 / / stutyA paraM nAbhimataM hi bhaktyA, smRtyA praNatyA ca tato bhajAmi / smarAmi devaM ! praNamAmi nityam, kenApyupAyena phalaM hi sAdhyam / / kintu na kevala stuti karane se, milatA hai nija abhimata phala / isase prabhu ko bhaktibhAva se, tA hU~, mIdina prasipala / smRti karake sumarana karatA hU~, puni vinamra ho namatA huuN| kisI yatna se bhI, abhISTa-sAdhana kI icchA rakhatA huuN|| 32 / / TIkA-bho deva ! hi nizcitaM / pareM kevalaM / stutyA kRtvA mano'bhilaSitaM na / tattasmAtkAraNAt bhaktyA devamahaM bhajAmi / ca punaH / devaM nityaM smarAmi / ca punaH / praNatyA devaM nityaM praNamAmi / hi nizcitaM prANinAM kenApyupAyena guNAnAM phalaM sAdhyamupArjanIyaM / / 32 / / anvayArtha--( stutyA hi) stuti ke dvArA hI ( abhimatam na) icchita vastu kI siddhi nahIM hotI, (param ) kintu (bhaktyA smRtyA ca praNatyA) bhakti, smRti aura namaskRti se bhI hotI hai, (tataH) isaliye maiM (nityam ) hamezA ( devam bhajAmi, smarAmi, praNamAmi) ApakI bhakti karatA hU~, ApakA smaraNa karatA hU~, aura (hi ) kyoMki ( phalam) icchita vastu kI prAptirUpa phala ko (kena api upAyena) kisI bhI upAya se (sAdhyam) siddha kara lenA caahie| bhAvArtha he bhagavan ! ApakI stuti se, bhakti se, smRtidhyAna se aura praNati se jIvoM ko icchita phaloM kI prApti hotI hai, isaliye maiM pratidina Apa kI stuti karatA hU~, bhakti karatA hU~, dhyAna karatA hU~ aura namaskAra karatA huuN| kyoMki mujhe jaise bane taise apanA kArya siddha karanA hai / / 32 / /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 : paMcastotra tatastrilokInagarAdhidevaM nityaM paraMjyotiranaMtazaktim / apuNyapApaM parapuNyahetuM, namAmyahaM vandyamavanditAram / / 33 / / isIliye zAzvata tejomara. kti amanala-na pisAH : puNya pAya bina, parama puNya ke kAraNa, paramottama guNadhAma / / vandanIya, para jo na aura ko, karai vandanA kabhI munIza / aise tribhuvana-nagara-nAtha ko, karatA hU~ praNAma ghara zIza / / 33 / / ___ TIkA-tatastasmAtkAraNAt ahaM trilokInagarAdhidevaM namAmi / trayANAM lokAnAM samAhArastrilokI saiva nagaraM tasyAdhidevaH svAmI taM / kodRzaM devaM? nityaM zazvadbhAvApannaM / punaH kathaMbhUtaM ? paraMjyotiSA paraM jJAnenAnaMtavIrya yasya sa taM / punaH kathaMbhUtaM? na vidyete puNyapApe grasya taM / punaH pareSAM prANinAM puNyehetuH puNyakAraNaM taM / punaH kathaMbhUtaM ? vanya surA-surAdizatendraistutyaM / punaH kathaMbhUtaM ? avaMditAraM avaMdakaM / vaMdate. 'sau baMdakaH na vaMdako'vaMdakastaM / / 33 / / andhayArtha--(tataH ) isaliye ( aham ) maiM (trilokInagarAdhidevam ) tIna loka rUpa nagara ke adhipati (nityam) vinAza rahita, (param) zreSTha ( jyotiH ) jJAna jyotisvarUpa ( anantazaktim ) anantavIrya se sahita, ( apuNyapApam ) svayaM puNya aura pApa se rahita hokara bhI ( parapuNyahetum ) dUsare ke puNya ke kAraNa tathA ( vandyam ) vandanA karane ke yogya hokara bhI svayaM ( avindatAram ) kisI ko nahIM vandanevAle ( bhavantam) Apako ( namAmi ) namaskAra karatA huuN| bhAvArtha he bhagavan ! Apa tIna loka ke svAmI haiM, ApakA kabhI vinAza nahIM hotA, sarvotkRSTa haiM, kevalajJAnarUpa jyoti se prakAzamAna haiM, ApameM ananta bala hai, Apa svayaM puNya-pApa se rahita haiM, para apane bhaktajanoM ke puNyabandha meM nimittakAraNa haiN| Apa kisI ko namaskAra nahIM karate, para saba loga Apako namaskAra karate haiM, ApakI isa vicitratA se mugdha hokara maiM Apake liye namaskAra karatA hU~ / / 33 / /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidhApahArastotram : 151 azabdamasparzamarUpagandhaM, tvAM nIrasa tadviSayAvabodham / sarvasya mAtAramameyamanyairjinendramasmAryamanusmarAmi / / 34 / / jo nahiM zabda svayaM rasa saparasa, athavA rUpa gaMdha kucha bhI / para ina saba viSayoM ke jJAtA, jinheM kevalI kaheM sabhI / / saba padArtha jo jAneM, para na jAna sakatA koI jinako / smaraNa meM A sakate haiM jo, karatA hU~ sumarana unako / / 34 / / TIkA-tvA jinendramahamanusmarAmi nityaM dhyAyAmi / kathaMbhUtaM tvAM ? na vidyate zabdo yasya sa taM / na sparzo yasya sa taM / na rUpagandhau yasya sa taM / rasAnniSkAnto yaH sa taM / punaH ta eva viSayAH sparzarasa-- gaMdhavarNazabdAsteSAM / avabodho jJAnaM yasya sa taM / sarvasya trailokyasya daMDAkAreNa ghanAkAreNa mAtA pramApakastaM / punaH mAyA jJAnasya viSayo meyaH na meyo'meyastaM / kairanyairlokaiH puna: smArayatIti stArya: na smArya: asmAryastaM / asmArakamityarthaH / / 34 / / anvayArtha (azabdam ) zabda rahita, ( sparzam ) sparzarahita ( arUpagandham ) rUpa aura gandha rahita tathA ( nIrasam) rasa rahita hokara bhI ( tadviSayAvabodham ) unake jJAna se sahita ( sarvasya mAtAram ) sabake jAnanevAle hokara bhI ( anyaiH) dUsaroM ke dvArA (ameyam) nahIM jAnane ke yogya tathA { asmAryam ) jinakA smaraNa nahIM kiyA jA sakatA aise ( jinendram anusmarAmi ) jinendra bhagavAn kA pratikSaNa smaraNa karatA hU~-dhyAna karatA huuN| bhAvArtha he bhagavan ! Apa rUpa, rasa, gandha, sparza aura zabda se rahita haiM, amUrtIka haiM, phira bhI unheM jAnate haiM / Apa sabako jAnate haiM, para Apako koI nahIM jAna pAtA / yadyapi ApakA mana se bhI koI smaraNa nahIM kara sakatA, tathApi maiM apane bAla-sAhasa se ApakA kSaNa-kSaNa meM smaraNa karatA hU~ / / 34 / / agAdhamanyairmanasApyalaMghyaM, niSkicanaM praarthitmrthvdbhiH| vizvasya pAraM tamadRSTapAraM, pati jinAnAM zaraNaM vrajAmi / / 35 / /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 : paMcastotra laMghya na auroM ke mana se bhI, aura gUr3ha gahare atizaya / dhanavihIna jo svayaM kintu, jinakA karate dhanavAna vinaya / / jo isa jaga ke pAra gaye para, pAyA jAya na jinakA pAra / aise jinapati ke caraNoM kI, letA hU~ maiM zaraNa udAra / / 35 / / TIkA-ahaM taM jinAnAM patiM gaNadharadevAnAM svAminaM prati zaraNaM vrajAmi yAmItyarthaH / kathaMbhUtaM taM ? agAdhaM gambhIramityarthaH / punaH anyairlokaiH manasApyalaMghyaM laMghitumazakyaM / punaH niSkiMcanamasaMgaM caturvizatidhAparigraharahitatvAt / punaH arthavadbhirlokaiH prArthitaM / padArthavadbhidhanezvararairvA yAcitaM manobhilaSitadAtRtvAt ! punaH vizvasya trailokasya pAraM prAptaM laTakAkajJAnaviSThAvAt / aSTAraM pAro yasya sataM / / 35 / / anvayArtha - ( agAdham) gambhIra ( anyaiH ) dUsaroM ke dvArA ( manasA api alaMghyam ) mana se bhI ullaMghana karane ke ayogya arthAt acintya ( niSkiMcanam ) nirdhana hone para bhI ( arthavadbhiH) dhanADhyoM ke dvArA (prArthitam ) yAcita (vizvasya pAram ) sabake pArasvarUpa hone para bhI ( adRSTapAram ) jinakA dhAra - anta koI dekha sakA hai, aise (tam jinAnAm patim ) una jinendradeva kI ( zaraNam) zaraNa ko (vrajAmi ) prApta hotA hU~ / bhAvArtha - he bhagavan ! Apa bahuta hI gambhIra, dhairyavAna haiM / ApakA koI mana se bhI ciMtavana nahIM kara sakatA / yadyapi Apake pAsa dene ke lie kucha bhI nahIM hai, to bhI dhanika loga ( athavA yAcakavarga ) Apase yAcanA karate haiM, Apa sabake pAra ko jAnate haiM, para Apake pAra ko koI nahIM jAna sakatA aura Apa jagat ke jIvoM ke pratirakSaka haiM, aisA socakara maiM bhI ApakI zaraNa meM AyA hU~ / / 35 / / trailokyadIkSAgurave namaste, ye vardhamAno'pi nijonnato'bhUt / prAggaNDazailaH punaradrikalpaH pazcAnna meruH kulaparvato'bhUt / / 36 / /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 153 meru bar3AsA patthara pahale, phira choTAsA zailasvarUpa / aura anta meM huA na kulagiri, kintu sadA se unnata rUpa / isI taraha jo vardhamAna hai, kintu na krama se huA udAra / sahajonnata usa tribhuvana-guru ko, namaskAra hai bArambAra / / 36 / / TIkA-bho bhagavan te tubhyaM namaH / kathaMbhUtAya te ? trailokasyAdhomadhyolalokodbhUtajanasya dIkSopadezasUtragurustasmai / yastvaM varddhamAno'pi san nijonnataH svayamevonnato'bhUt / meru: sudarzanaH / prAg pUrva / gaNDazaila; san punaradrikalpa: parvatatulyo'bhUta / pazcAdvarddhamAno'pi kulaparvata: [[mUla babhUka : 361 anvayArtha--(trailokyadIkSAgurave te namaH ) tribhuvana ke jIvoM ke dIkSAguru svarUpa Apake liye namaskAra ho, ( ya:) jo Apa (vardhamAnaH api) krama se unnati ko prApta hue bhI (nijotrataH) svayameva unnata ( abhUt ) hue the| ( meruH) meruparvata ( prAk ) pahale (gaNDazailaH ) gola pattharoM kA Dhera, (puna:) phira (adrikalpaH) pahAr3a aura (pazcAt ) phira (kulaparvataH) kulAcala (na abhUt ) nahIM huA thA kintu svabhAva se hI vaisA thA / bhAvArtha he prabho ! Apa tIna loka ke jIvoM ke dIkSAguru haiM, isaliye Apako namaskAra ho / isa zloka ke dvitIya pAda meM virodhAbhAsa alaMkAra hai / vaha isa taraha ki Apa abhI vardhamAna haiM arthAt krama se bar3ha rahe haiM phira bhI nijonnata-apane Apa unnata hue the / jo cIja bar3ha rahI hai vaha pahile usase choTI hI hotI hai na ki bar3I, para yahA~ viparIta bAta yaha hai / virodha kA parihAra isa prakAra hai ki Apa vardhamAna hokara bhI svayameva unnata the, na ki krama-krama se unnata hue the / kyoMki meruparvata Aja jitanA unnata hai, utanA unnata hamezA se hI thA, na ki krama-krama se unnata huA hai / yahA~ vardhamAna pada zliSTa hai / 136 / / svayaMprakAzasya divA nizA vA, na bAdhyatA yasya na bAdhakatvam / na lAdhavaM gauravamekarUpaM, vande vibhuM kAlakalAmatItam / / 37 / /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 : paMcastotra svayaM prakAzamAna jisa prabhu ko. rAta divasa nahiM roka sakA / lAghava gaurava bhI nahi jisako, bAdhaka hokara Toka skaa|| eka rUpa jo rahe nirantara, kAla-kalA se sadA atIta / bhakti bhAra se jhukakara usakI. karUM vaMdanA parama punIta / / 37 / / TIkA-ahaM vibhuM vyApaka prabhuM / vaMde namaskaromi / kathaMbhUtaM taM ? kAlasya kalA kSaNAdisalayastAmatItaM rahitaM / yasya svayaMprakAzasya bhagavataH tava divA divaso vA athavA rAtrirbAdhyatA bAdhako na / tayostava bAdhakatvamapi na / taba bhagavato lAghavaM gauravamapi na / kIdRzamekarUpaM ? ekamadvitIyaM jyotirlakSaNaM rUpaM yasya sa tam / / 37 ____ anvayArtha ( svayaM prakAzasya yasya) svayaM prakAzamAna rahanevAle jisake ( divA nizA vA) dina aura rAta kI taraha (na bAdhyatA, na bAdhakatvam ) na bAdhyatA hai aura na bAdhakapanA bhI / isI prakAra jinake ( na lAghavaM gauravam ) na lAghava haiM na gaurava bhI. una / ekarUpam ) ekarUpa rahanevAle aura ( kAlakalAm atItam ) kAla-kalA se rahita arthAt anta rahita ( vibhum vande) paramezvara kI vandanA karatA huuN| bhAvArtha-svayaM prakAzamAna padArtha ke pAsa jisa prakAra rAta aura dina kA vyavahAra nahIM hotA; kyoMki prakAza ke abhAva ko rAta kahate haiM, aura rAta ke abhAva ko dina kahate haiM / jo hamezA prakAzamAna rahatA hai, usake pAsa andhakAra na hone se rAta kA vyavahAra nahIM hotA, aura jaba rAta kA vyavahAra nahIM hai taba usake abhAva meM hone vAlA dina kA vyavahAra bhI nahIM hotA; usI prakAra ApameM bhI bAdhyatA aura bAdhaka kA vyavahAra nahIM hai; Apa kisI ko bAdhA nahIM pahu~cAte, isaliye Apa bAdhakatva nahIM aura koI Apako bhI bAdhA nahIM pahu~cA sakatA, isaliye Apa bAdhya nahIM haiM / jisameM bAdhya kA vyavahAra nahIM, usameM bAdhaka kA bhI vyavahAra nahIM hotA, aura jisameM bAdhaka kA vyavahAra nahIM usameM bAdhya kA vyavahAra nahIM ho sakatA, kyoMki ye donoM dharma paraspara meM sApekSa
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ vighApahArastotram : 155 haiM / usI prakAra ApameM na lAghava hI hai aura na gurutva ho / donoM sApekSa dharmoM se rahita haiN| Apa agurulaghurUpa haiM / he bhagavan ! Apa samaya kI maryAdA se bhI rahita haiM, arthAt anantakAla taka aise hI rahe AveMge / / 37 / / iti stutiM deva ! vidhAya dainyAdvaraM na yAce tvamupekSako'si / chAyAtalaM saMzrayata: svata: syAtkazchAyayA yAcitayAtmalAbhaH / / isa prakAra guNakIrtana karake, dIna bhAva se he bhagavAna / vara na mA~gatA hU~ maiM kucha bhI, tumheM vItarAgI vara jAna / / vRkSatale jo jAtA hai, usa para chAyA hotI svayameva / chA~ha- yAcanA karane se phira, lAbha kaunasA hai jinadeva? / / 38 // TIkA-bho deva ! ityamunA prakAreNa / stuti stavanaM / vidhAya dainyAt dInabhAvAt / ahaM varaM na yAce / tvamupekSako'si / taruM vRkSaM saMzrayata: puruSasya / svataH svabhAvena chAyA syAt / tatra prArthanA na lagati / chAyayA yAcitayA ka: AtmanaH svasya lAbho bhavati na ko'pItyarthaH / / 38 / / anvayArtha (deva) he deva ! ( iti stutim vidhAya) isa prakAra stuti karake maiM (dainyAt ) dIna bhAva se ( varam na yAce) varadAna nahIM mA~gatA, kyoMki ( tvam upekSakaH asi) Apa upekSaka haiM, rAga-dveSa se rahita haiM athavA (tarum saMzrayata: ) vRkSa kA Azraya karanevAle puruSa ko (chAyA svataH syAt) chAyA svayaM prApta ho jAtI hai / ( yAcitayA chAyayA kaH AtmalAbhaH) chAyA kI yAcanA se kyA lAbha hai? bhAvArtha he bhagavan ! maiM sarpa se ise hue mRtaprAya lar3ake ko Apake sAmane lAyA hU~, isaliye stuti kara cukane ke bAda maiM Apa se yaha varadAna nahIM mA~gatA ki Apa mere lar3ake ko svastha kara deM / kyoMki maiM jAnatA hU~ ki Apa rAga-dveSa se rahita haiM, isaliye na kisI ko kucha dete haiM aura na kisI se kucha lete-chInate bhI haiM /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 : paMcastotra stuti karanevAle ko to phala kI prApti svayaM hI ho jAtI hai / jaise jo manuSya vRkSa ke nIce pahu~cegA, use chAyA svayaM prApta ho jAtI hai / chAyA kI yAcanA karane se koI lAbha nahIM hotA / / 38 / / puSpitAgrA chanda athAsti ditsA yadi voparodhastvayyeva saktAM diza bhaktibuddhim / kariSyate deva ! tathA kRpAM meM, kovAtpapoSyesamukho na sUriH / / 39 / / yadi dene kI icchA hI ho, yA isa kA kucha Agraha ho| to nija carana-kamala-rata nirmala. buddhi dIjiye nAtha aho / / athavA kRpA karoge hI prabhu, zaMkA isameM jarA nhiiN| apane priya sevaka para karate, kauna sudhI jana dayA nahIM / / 39 / / ___TIkA-bho deva ! athAnaMtaraM / yadi cet / ditsA dAtumicchAsti / vA'thavA / uparodho'nugraho'sti / tarhi tvayyeva saktAM bhaktibuddhi: diza dehi / bhakterbuddhistAM / bhaktirvidyate yasyAH sA tAM / bho deva tathA sA bhaktibuddhiH me mama kRpAM kariSyate vidhAsyatIti bhAva: / vA athavA / AtmanaH svasya poSaka: / sUriH paMDitaH / sumukho na syAt / AtmapoSaNe sarvo'pi sUriH sumukho bhavati / / 39 / / anvayArtha (atha ditsA asti) yadi ApakI kucha dene kI icchA hai (yadi vA) athavA varadAna mAMgo aisA (uparodha: 'asti') Agraha hai to ( tvayi evaM saktAm ) ApameM lIna ( bhaktibuddhim ) bhaktimayI bhagavAn ko (diza ) deo| merA vizvAsa hai ki ( deva ) he deva ! (me) mujha para ( tathA ) vaisI (kRpAm kariSyate ) dayA kareMge (AtpapoSye ) apane dvArA poSaNa karane ke yogya ziSya para ( ko vAri sUriH) kauna paMDita puruSa (sumukho na bhavati') anukUla nahIM hotA ! arthAt sabhI hote haiN| bhAvArtha-he nAtha ! yadi ApakI kucha dene kI icchA hai to maiM Apa se yahI cAhatA hU~ ki merI bhakti Apa meM hI rahe / merA vizvAsa hai ki Apa mujhapara apanI kRpA avazya kareMge / kyoMki
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram 157 : : vidvAn puruSa apane Azrita rahanevAle ziSya kkI icchAoM ko pUrNa hI karate haiM / / 39 / / puSpitAgrA chanda vitarati vihitA yathAkathaJcijjina, vinatAya manISitAnI bhaktiH / tvayi nutiviSayA punarvizeSAddizati, sukhA niyazo dhanaJjaya ca / / yathAzakti thor3I sI bhI. kI huI bhakti zrI jinavara kii| bhaktajanoM ko manacAhI sAmagrI detI jagabhara kI || isase gU~thI he stavana meM, yaha vizeSatA se rucikara / 'premI' degI saukhya suyaza ko, tathA 'dhanaMjaya' ko zucitara // 40 // f TIkA - bho jina : yathA kathacit / vihitA nirmitA / bhaktivinatAya namrIbhUtAya / manISitAni mano'bhilaSitAni / vitarati dadAti 1 punastvayi viSaye nutiviSayA stuviSayiNI bhaktistvadgocarIbhUtA yA bhaktiH / vizeSAt sukhAni ca punaryazazca punardhanaM ca punarjayaM ca dizati dadAti // 40 // anvayArtha - ( jina ) he jinendra ! ( yathAkathaJcit ) jisa kisI taraha (vihitA) kI gaI ( bhaktiH ) bhakti ( vinatAya ) namra manuSya ke liye (manISitAni ) icchita vastue~ ( vitarita) detI haiM, (punaH) phira ( tvayi ) Apake viSaya meM kI gaI (nutiviSayA) stutiviSayaka bhakti (vizeSAt ) vizeSarUpa se ( sukhAni ) sukha, ( yaza:) kIrti, ( dhanam ) dhana-sampatti (ca) aura ( jayam ) jIta ko ( dizati ) detI hai / bhAvArtha - he bhagavan ! Apa kI bhakti se sukha, yaza, dhana tathA vijaya Adi kI prApti hotI hai / / 40 / / iti dhanaJjayamahAkavikRtaM viSApahArastotram samAptam /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ vipASahAra stotra bhASA dohA Atama lIna ananta guNa, svAmI RSabha jinendra / nita prati vandita caraNa yuga. sura nAgendra narendra ||1 || caupAI vizva sunAtha vimala guNa Iza, virahamAna vandoM jina vIsa / gaNadhara gautama zAradamAya vara dIjaiM mohi buddhi sahAya / / 2 / / siddha sAdhu sata guru AdhAra, karU~ kavitta Atma upakAra / viSApahAra stavana uddhAra, sukkha auSadhI amRtasAra / / 3 / / merA maMtra tumhArA nAma, tuma hI gArUr3a garur3a samAna / tuma sama vaidya nahIM saMsAra. tuma syAne tihu~ loka majhAra / / 4 / / tuma viSaharaNa karana jaga santa, namo namo tuma deva ananta / tuma guNa mahimA agama apAra, suraguru zeSa laha~ nahiM pAra // 5 // tuma paramAtama paramAnanda, kalpavRkSa yaha sukha ke kanda / mudita meru naya maNDita dhIra. vidyAsAgara guNa gambhIra / / 6 / / tuma dadhimathana mahA varavIra, saMkaTa vikaTa bhaya bhaJjana bhIra / tuma jagatAraNa tuma jagadIza, patita udhAraNa vizvaM bIza / / 7 / / tuma guNamaNi cintAmaNi rAza. citraveli citaharaNa citAsa / vighnaharaNa tuma nAma anUpa, maMtra yaMtra tumahI maNirUpa / / 8 / / jaise vajra parvata parihAra, tyoM tuma nAma ju vissaaphaar| nAgadamana tuma nAma sahAya viSahara viSanAzaka kSaNamAya / / 9 / / tuma sumaraNa ciMte manamohi, viSa pIve amRta ho jAhiM / nAma sudhArasa varSe jahA~, pApa paGkamala raheM na tahA~ / / 10 / / jyoM pArasake parase loha, nija guNa taja kaMcanasama hoha / tyoM tuma sumaraNa sAdhe sUMca nIca jo pAvai padavI U~ca / / 11 / / 7
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 151 tumahiM nAma auSadhi anukUla, mahA maMtra sara jIvana mUla / mUrakha marma na jAne bheva, karma kalaGka dahana tuma deva / / 12 / / tuma hI nAma gArur3a gaha gahai, kAla bhujaGgam kaise rahe / tuma hI dhanantara ho jinarAya, maraNa na pAveko tuma ThAya / / 13 / / tuma sUraja udakAghaTa jAsa, saMzaya zIta na vyApe tAsa / jIve dAdura vAI toya, huna yAnI ajokara heya 1 / / tuma bina kauna karai mujha pAra, tuma kartA hartA kirapAla / zaraNa Ayo tumharI jinarAja, abramo kAja sudhAro Aja / / 15 / / mere yaha dhana pUMjI pUta, sAha kaha ghara rAkho sUta / karauM vInatI bAraMbAra, tuma bina karma karai ko kSAra / / 16 / / vigraha graha duHkha vipati viyoga, aura ju ghora jalaMdhara roga / caraNa kamala raja Tuka tana lAya, kuSTa vyAdhi dIragha miTa jAya / / 17 / / maiM anAtha tuma tribhuvana nAtha, mAta pitA tuma sajjana sAtha / tuma sA dAtA koI na Ana, aura kahA~ jAU~ bhagavAna // 18 / / prabhujI patita udhArana Aha, bA~ha gahe ko lAja nibAha / jahA~ dekho tahA~ tuma hI Aya, ghaTa ghaTa jyoti rahI ThaharAya / / 19 / / bATa sughATa viSama bhaya jahA~, tuma bina kauna sahAI tahA~ / vikaTa vyAdhi vyaMtara jala dAha, nAma leta kSaNa maoNhi vilAha / / 20 / / AcArya mAnatuGga avasAna, saMkaTa sumiro nAma nidhAna / bhaktAmara kI bhakti sahAya, praNa rAkheM pragaTe tisa ThAya / / 21 / / cugala eka nRpa vigraha Thayo, vAdirAja nRpa dekhana gayo / ekIbhAva kiyo niHsandeha, kuSTa gayo kaJcana sama deha / / 22 / / kalyANamandira kumudacandra Thayo, rAjA vikrama vismaya bhayo / sevaka jAna tuma karI sahAya, pArasanAtha pragaTai tisa ThAya / / 23 / / gaI vyAdhi vimala mati lahI, tahA~ phuni sanidhi tumahI kahI / bhavasudatta zrIpAla nareza, sAgara jala saMkaTa suvizeSa / / 24 / /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 : paMcastotra tahA~ puni tuma hI bhaye sahAya, Ananda se ghara pahu~ce jAya / sabhA duHzAsana pakar3o dhIra, drupadI praNa rAkho kara dhIra / / 25 / / sItA lakSmaNa dIno sAja, rAvaNa jIta vibhISaNa rAja / seTha sudarzana sAhasa diyo, zUlI se siMhAsana kiyo / / 26 / / vAriSeNa nRpa dhariho dhyAna, tatakSaNa upajyo kevalajJAna / siMha sAdika jIva aneka, jina sumire tina rAkhI Teka / / 27!! aisI kIrati jinakI kahU~, sAha kahai zaraNAgata rhuuN| isa avasara jIve yaha bAla, mujha sandeha miTe tatkAla / / 28 / / bandI chor3a virada mahArAja, apanA virada nibAho Aja / aura AlaMbana mere nAhi, maiM nizcaya kIno mana mA~hi / / 29 // caraNa kamala chor3o nA seva, mere to tuma sataguru deva / tuma hI sUraja tuma hI canda, mithyA moha nikaMdana kaMda 3011 dharmacakra tuma dhAraNa dhIra, viSahara cakra viDArana vIra / cora agni jala bhUta pizAca, jala jaGghama aTavo udavAsa / / 31 / / dara duzmana rAjA vaza hoya, tuma prasAda gajeM nahiM koya / haya gaja yuddha sabala sAmaMta, siMha zArdUla mahA bhayavaMta / / 32 / / dRr3ha baMdhana vigraha vikarAla, tuma sumarata chUTeM tatkAla / pAyana panahIM namaka na nAja, tAko tuma dAtA gajarAja / / 33 / / eka uthApa thapyo puna rAja, tuma prabhu bar3e garIbanivAja / pAnI se paidA saba karo. bharI DAla tuma rItI karo ||34 / / ha" kartA tuma kirapAla, kIr3I kuJjara karata nihAla / tuma ananta alpa mo jJAna. kaha laga prabhujI karoM bakhAna ||35 / / Agama pantha na sUjhe mohi, tumhare caraNa binA kima hohi / bhaye prasanna tuma sAhasa kiyo, dayAvanta taba darzana diyo / / 36 / / sAha putra jaba ceta bhayo, ha~sata ha~sata vaha ghara taba gayo / dhana darzana pAyo bhagavanta, Aja aGga mukha nayana lasanta / / 3711
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSApahArastotram : 161 prabhu ke caraNa kamala meM nayo, janma kRtAratha merI bhayo / kara yuga jor3a navAU~ zIza, mujha aparAdha kSamau jagadIza ||38|| satraha sau pandraha zubha yAna, nAranaula tithi caudasa jAna / par3he sune tahA~ paramAnanda, kalpavRkSa mahA sukhakanda / / 39 / / aSTa siddhi nava nidhi so lahai. acalakIrti AcArya kheN| yAko par3ho suno saba koya, manavAMchita phala nizcaya hoya ||40|| dohA bhaya bhaJjana raJjana jugata, viSApahAra abhirAma / saMzaya taja sumiro sadA, zrIjinavara ko nAma ||41 || iti zrIviSApahAra stotra bhASA sampUrNa
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturviMzatikAstotra ke racayitA bhUpAla kavi jambudvIpa ke AryakhaMDa meM bhAratavarSa meM vArANasI nAmaka prasiddha nagarI hai / yaha pAvana bhUmi zrI 1008 tIrthaMkara supAzvanAtha-pArzvanAtha kI pAvana janmabhUmi haiM / isa nagarI meM hembAna nAma kA prasiddha jainadharmAnuyAyI udAracarita rAjA thA ! rAjA ke sUrya-canda kI taraha do pyAre putra the / bar3e kA nAma bhUpAla aura choTe kA bhujapAla thA 1 bAlaka jaba par3hane yogya hue taba rAjA ne zrutadhara paMDita ko bulAyA aura dhanamAna se vibhUSita karake donoM bAlaka vidyAdhyayana ke liye mApa diye / donoM ko guru ne samadRSTi se par3hAyA parantu karmodaya kI vicitratA vicitra hai / bar3e putra bhUpAla ko bilkula bhI jJAna nahIM ho pAyA jabaki laghuputra bhujapAla piMgala, vyAkaraNa, tarka, nyAya, rAjyanIti, sAmudrika. jyotiSa, vaidyaka, zabdazAstra Adi sabhI vidyAoM meM pravINa ho gayA / jyeSTha putra rAjakumAra bhUpAla ko bahuta parizrama ke sAtha par3hAte rahe / vaha bhI svayaM parizrama karatA rahA, parantu mUrkha hI rahA / mUrkha bhUpAlakumAra jahA~ bhI jAtA, anAdara-tiraskAra ko prApta hotA / mana hI mana duHkhI rahatA / rAjadarabAra, parivAra saba jagaha usakI ha~sI hotI thI / saba loga usakA upahAsa karane lge| hemavAna rAjA kA pyAra bho zikSita putra bhujapAla para jitanA adhika thA, bhUpAla kumAra kA be utanA hI upahAsa karate the| jagaha-jagaha apamAna, tiraskAra se pIr3ita, nirupAya. du:khI. bhRkhaM. apanI azikSita dazA se khedakhinna ho choTe bhAI saM jJAnavRddhi kA upAya pUchate haiM / laghu bhrAtA bhujapAla kahate haiM-- bhaiyA ! zrI bhaktAmara jI stotra kA 6vA~ kAvya Rddhi-maMtra sahita sIkhakara ArAdhanA kIjiye ! zraddhAlu rAjakumAra bhUpAla ne gaMgA nadI ke kinAre jAkara zuddhatA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra 163 pUrvaka mantra kI ArAdhanA karanA prAraMbha kara diyaa| ekAgratA se mantra jApya ke prabhAva se brAhmI devI prakaTa hokara rAjakumAra se kahane lagIMdevI - re bAlaka ! tumane mujhe kyoM smaraNa kiyA hai ? bAlaka - mA~, maiM mUrkha hU~, jJAna prApti ke liye maiMne ApakA smaraNa kiyA haiM / merA ajJAna dUra karo / devI 'tathAstu' kahakara apane sthAna ko calI gaI / bhUpAla para vidyA isa taraha prasanna huI ki ve saMskRta, vyAkaraNa. nyAya- alaMkAra Adi ke dhurandhara vidvAn ho gye| kAzI nagara meM unakI barAbarI karane vAlA koI vidvAn nahIM rahA thaa| ve mahAkavi ke rUpa meM prasiddha hue / "bhUpAla caturviMzatikA" stotra kI racanA kara Apane jinadarzana kI mahimA kA apUrva phala janamAnasa ke smRti paTala para aMkita karane kA mahAprayAsa kiyA hai| J -
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI bhUpAlakavipraNItA jinacaturviMzatikA maMgchana TIkAkAra paM0 pravara AzAdharakRta maMgalAcaraNa praNamya jinamajJAnAM saMjJAnAya pracakSate / AzAdharo jinastotraM zrIbhUpAlakaveH kRtam / / 1 / / ..zArdUlavikrIhina chanTa zrIlIlAyatanaM mahIkulagRhaM kIrtipramodAspadaM vAgdevIratiketanaM . jayaramAMkrIDonidhAnaM mahat / sa syAtsarvamahotsavaikabhavanaM ya: prArthitArthapradaM prAtaH pazyati kalpapAdapadalacchAyaM jinAGghridvayam / / 1 / / sukavi dhanyakumArajI 'sudheza' kRta hindI-padyAnuvAda jo abhISTaprada tathA kalpa dalake, samAna satkAnti-niketa / jinavara ke pada-yuga kA darzana. prAta: karatA bhakti sameta / / vaha hotA zrIsodha, mahIkA, kula-gRha yaza kA lIlAgAra ! sarasvatI kA sadma vijayazrI kA, Alaya utsava-bhaNDAra / / 1 / / TIkA--zriyo lakSmyAH lIlAyatanaM vilAsagRhaM ya: prAtarjinAGghridvayaM draSTA syAt bhavet / bhavitumarhatItyarthaH / syAdityatra, 'tujyAzcAI' ityanena liG / zrIlIlAyatanamityatra lIlAgrahaNamAyatanArthasya cArutvapratyAyanArtham / ca punastvaM cAtra vasantyA lakSmyA vipadupanipAtAtaGkazaGkAnirAsaH / kAvyaguNazcAtraudAryyam / / yadAha vAgbhaTTa : padAnAmarthacArutvapratyAyakapadAntaraH. militAnAM yadAghAnaM tadaudAryA smRtaM yathA / gandhebhavibhrAjitaghAmalakSmI lIlAmbujachatramapAsya rAjyam, krIDAgirauM raivatake tapAMsi zrIneminAtho'tra ciraM cakAra / / 1 / /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzanikA stotra : 165 tathA mahyAH pRyivyAstAsthyAzrimANAM kulagRhaM teSAM tadanurAgasya vA prasUtihetutvAt sa syAt / tathA kIrteryazasaH pramodAspadamAnandamandiraM puruSAntaravRttinirodhittvAt sa, syAt tathA vAgdevyAH sarasvatyA ratiketanaM manovasthAnamananyasAdhAraNatvAt sa, syAt / tathA zatruparAbhavena svotkarSakaraNaM jayastasya tasmAttasmin vA ramA lakSmIstasyAH krIDAnidhAnaM kelinidhistadupaghAtapratibandhitvAtsa, syAt / mahaditi sarvavizeSaNa tayA yojyam / tathAhi / sa zrIlIlAyatanaM mahadvipulaM syAt / niHzreyasAvasAnamabhyudayaM sa, bhajediti bhAvaH / / tathA coktamdevendracakramahimAnamameyamAnaM rAjendracakramavanIndraziro'rcanIyam / dharmendracakramadharIkRtasarvalokaM labdhvA zivaM ca jinabhaktirupaiti bhavyaH / / iti tathA sarveSAM mahotsavAnAM garbhAvatArAdikalyANAnAmekamutkRSTa bhavanamAzrayaH sa syAt yaH prAtaH prabhAta upalakSaNametat tanmadhyAhve'parAhne ca jinAGghidvayamahaccaraNayugalaM pazyatyavalokayati / kathaMbhUtaM prArthitArthasya prakarSeNa dAyakam / ataeva kalpapAdapasya dalantI vinazyantI chAyA kAntiryasmAt / kalpavRkSo hi yAvantamarthamAzrito vAJchati tAvantameva datte bhagavaccaraNayugalaM tu manorathAtiriktamaprIti kalpavRkSAdasya vyati. rekaH / vyatirekazcAyaM tu kAvyAlaGkAraH / athavA / kalpapAdapadalasyeva chAyA kAntiryasya | AruNyAtirekAt / dalazabdenAtra pallavo grAhyaH / tasya pallavArthe'pi rUDhitvAt / yadadhyagISTa bhaTTarudraTaH-'adhara dalante taruNA' iti / evamuttaratrApi vyAkhyeyam / / 1 / / sAhityAcArya paM0 pannAlAlajI zAstrIkRta sAnvayArtha aura bhASA-TIkA ___ anvayArtha-( yaH) jo manuSya ( prAtaH) prabhAtake samaya (prArthitArthapradam) icchita vastuoMko dene vAle tathA ( kalpapAdapadalacchAyam) kalpavRkSake pallava ke samAna kAnti ke dhAraka (jinAdhidvayam) jinendra bhagavAn ke caraNa-yugala ko ( pazyati ) dekhatA hai arthAt unake darzana karatA hai, (sa: ) vaha ( zrIlIlAyatanam) lakSmI kA krIr3AgRha, ( mahIkulagRham ) pRthivI kA kula bhavana, (kIrtipramodaspadam ) yaza aura harSa kA
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 : paMcastotra sthAna (vAgdevIratiketanam ) sarasvatI kA krIr3A-mandira ( mahat jayaramAkrIDAnidhAnam ) vijayalakSmI kA vizAla krIr3AsthAna aura (sarvamahotsavaika bhavanam ) saba bar3e-bar3e utsavoM kA mukhya ghara ( syAt ) hotA hai| bhAvArtha-jo manuSya pratidina prAta:kAla ke samaya jinendra bhagavAn ke darzana karatA hai, vaha bahuta hI zaktizAlI hotA hai, pRthvI usake vaza meM rahatI hai, usakI kIrti saba ora phaila jAtI haiM, vaha hamezA prasanna rahatA hai, use aneka vidyAe~ prApta ho jAtI haiM, yuddha meM usakI vijaya hotI hai, adhika kyA kaheM, use saba utsava prApta ho jAte haiM / / 1 / / . vasantatilakA chanda zAntaM vapu zravaNahAri vacazcaritraM . sarvopakAri tava deva tataH zrutajJAH / ........... saMsAramAravamahAsthalarundrasAndra- ; . cchAyAmahIruha ' . bhavantamupAzrayante / / 2 / / deva ! ApakA tana prazAnta hai. vacana karNa priya au AcAra / anAyAsa hI karatA rahatA, sabhI prANiyoM kA upakAra / / ata: Apa hI jaga-marusthala ke saghana vRkSa haiM chAyAdAra / yahI hetu jo vijJa ApakA Azraya lete bArambAra / / 2 // . ___TIkA-zAntaM nirvikAraM saumyamityarthaH vapuH zarIraM tavAstIti saMbandhaH / zravaNahAri zrotrapriyaM vaco vAkyaM tavAsti / caritraM caraNaM viharaNakriyA sAmAyikAdi cAritraM vA sarveSAM prANinAmupakAri upakArakam / bhagavati hi virahati subhikSArogyAdinA sarve jantavaH svasthA: bhavanti / prANyupaghAtazca na syAttathA tadupadiSTadharmAnuSThAnAtrirAbAdhA bhavanti / yataH evaM / he deva indrAdibhirdIvyate stUyate iti devaH / tatastasmAdvapuHzAntatvAditi hetoH / zrutajJA AgamavidaH / saMsAra eva mAravaM marudezaprabhavaM mahAsthalaM prANinAM santasaMtApahetutvAttatra rundro mahAn sAndro dhanaH chAyayopalakSito mahIrudro vRkSa; 1 yasya sUrye calatyapi yasya chAyA
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturvizatikA stotra : 16:: nizcalA bhavati sa chAyAtaruriti loke prasiddhaH sa tathA bhUto jinaH Amantrayate / bhavantaM tvAM zrayante arthAntarALyAvRttya samantAtsevante / / 2 / / anvayArtha--(deva) he deva ! (tava) ApakA ( vapuH) zarIra (zAntam ) zAnta hai, ( vacaH ) bacana ( zravaNahAri ) kAnoM ko priya hai aura (caritram) cAritra (sarvopakAri) sabakA bhalA karane vAlA hai, (tataH) isaliye ( saMsAramAravamahAsthalarundrasAndracchAyAmahIruha ) he saMsAra rUpa marusthala meM vistRta saghana chAyAvRkSa ! ( zrutajJAH) zAstroMke jAnane vAle vidvAna ( bhavantam upAzrayante) ApakA Azraya karate haiN| bhAvArtha-marusthala pradezoM meM chAyA vAle vRkSa bahuta kama hote haiM, isaliye mArga meM rAstAgIroM ko bahuta takalIpha hotI hai| ve thake hue rAstAgIra jaba kisI chAyAdAra vRkSa ko pAte haiM, taba bar3e khuza hote haiM aura usakI saghana zItala chAyA meM baiThakara apanA saba parizrama bhUla jAte haiM / isI taraha saMsArarUpa marusthala meM Apa jaise chAyAdAra vRkSoM kI bahuta kamI hai, isaliye mokSa-nagara ko jAne vAle pathika rAstA meM bahuta takalIpha uThAte haiN| para jaba unheM Apa jaise chAyAdAra vRkSa kI prApti ho jAtI hai taba ve bahuta khuza hote haiM aura Apake Azraya meM baiThakara apane saba duHkha bhUla jAte haiM / / 2 / / __ zardUlavi-krIDati chanda svAminnadya vinirgato'smi jananIgandhikUpodarAdadyodghATitdRSTirasmi phalavajjanmAsmi cAdya sphuTam / tvAmadrAkSamahaM yadakSayapadAnandAya lokatrayInetrendIvarakAnanendumamRtasyandiprabhAcandrikam / / 3 / 1 nAtha ! Apa haiM trijaga nayanake, kumuda vipina hita candra anUpa / sudhA pravAhita karatI hai tava zubhra candrikA kAnti svarUpa / / ata: ApakA darzana kara maiM, Aja marbha se huA prasUta / Aja dRSTi ho gayI prakaTa au, Aja huA hai jIvita pUta / / 3 / /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 : paMcastotra TIkAhe svAmin prabho ! adya idAnI vinirgato vizeSaNa niSkAnto'smi bhavAmyahaM jananyA mAturgarbha evAndhakUpo mohAndhakArAzucikRmyAdi vyAptatvAt tasyAdaraM madhyapradezastasmAt / adya samprati udghATite unmIlite nirAvaraNite vA dRSTI locane yasya sa tathAsmi phalavat saphalaM caritArtha janma udbhavo yasya so'smi / ca samuccaye / adya adhunA sphuTaM nizcitam / kutaH etadityAha / yadya smAt / tvA bhavantam adrAkSaM dRSTavAnaham / akSayapadAnandAya mokSasukhArtha lokAnAM jagatAM trayI tritayI / tasyA netrANyeva indrIvarakAnanaM nIlotpalavanaM tatra indu candraM vikaashetusvaat| amRtaM syandate stravatyabhIkSNamityamRtasyandinI prabhA candrikA dehadhutiyotsnA yasya tam / anvayArtha ( svAmin ) he nAtha ! ( yat ) jisa kAraNa se ( aham ) maiMne ( lokatrayInenendIvarakAnanendum ) tribhuvana ke jIvoM ke netra rUpI kumuda-vanako vikasita karane ke liye candamA rUpa tathA ( amRtasyandiprabhAcandrikam ) jinakI kAnti rUpI cA~danI amRta ko pravAhita karatI hai aise ( tvAm ) Apako ( akSayapadAnandAya ) avinAzI padake Ananda ke liye ( adrAkSam ) dekhA-arthAt Apake darzana kiye, ( tat ) ( jananIgarbhAndhakUpodarAt ) mAtA ke garbha rUpa aMdhere kue~ se ( vinirgataH asmi ) nikalA hU~, ( adya udbhATitadRSTiH asmi ) Aja prakaTa huI dRSTi jisako aisA huA hU~ ( ca ) aura ( adya phalavajjanmA asmi ) Aja saphala janma huA hai| bhAvArtha-he bhagavan ! Aja Apake darzana kara maiM samajhatA hU~ ki Aja hI paidA huA huuN| kyoMki merA aba taka kA samaya Apake darzana ke binA vyartha hI gayA / Aja hI merI dRSTi khulI hai, Aja ke pahale mAnoM maiM dekhate hue bhI anadhA thA ora Aja hI merA janma saphala huA hai / / 3 / /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra : 169 niHzeSatridazendrazekharazikhAratnapradIpAvalIsAndrIbhUtamRgendraviSTarataTImANikyadIpAvaliH kveyaM zrI kva ca niHspRhatvamidamityUhAtigastvAdRza: sarvAtaddRzazcaritrabhahimA indra- kirIToMke ratnoMkI, dIpAvalise saghana mahAna / siMhAsana ke maNimaya dIpoMkA, yaha vibhava kahA~ zrImAn ? aura ApakI yaha nispRhatA, kahA~ ? ataH he tribhuvana Iza ! Apa sadRzakA carita tarkakA, viSata nahIM hai he jagadIza // 4 // lokeza lokottaraH ||4|| TIkA - he lokeza jagannAtha, varttate ko'sau ? caritramahimA cAritramAhAtmyaM / kasya / tvAdRzo bhavAdRzasya / kathaMbhUtasya sarvajJAnadRzaH / kevalajJAnalocanasya / kathaMbhUto vartate / lokottaraH / jagadatizAyI / kiMviziSTaH san UhAtinaH vitarkAtikrAntaH / kathamUhaH / iti kimiti / kva varttate kAso ? iyamaSTaprAtihAryAdilakSaNA zrIlakSmIH kIdRzI ni:zeSAM sarve tridazendrA devendrAsteSAM zekharANi mukuTAni teSAM zikhA agrANi teSu mANikyapradIpAvalI maNidIpa zreNitastayA sAndrIbhUtA ghanIbhUtA mRgendraviSTarasya siMhAsanasya taTISu pArzvadezeSu sthitA ratnapradI-pAvaliryasyAM kRnmoriti base kapsAMtaH pradIpAvalIti pAThe prasajyeta / seyaM zrIH kva vartate kva cedaM niHspRhatvaM samastadevAdhipatye'pi tAM zriyaM prati sarvathA nirIhatvaM suSTu durghaTamidam / yadevambhUte balavatyapi rAgakAraNe manAgapi rAgo notpadyate / atra viSamo nAmAlaMkAra ||4|| anvayArtha ---- ( niHzeSatridazendrazekharazikhAratnapradIpAvalIsAndrIbhUtamRgendraviSTarataTImANikyadIpAvaliH) samasta indroM ke mukuToM ke agra bhAga para lage hue ratnarUpa dIpakoM kI paMkti se saghana hai siMhAsana ke taTa para lage hue maNimaya dIpakoM kI paMkti jisameM aisI ( iyam zrIH ) yaha lakSmI (kva ) kahA~ ? (ca ) aura (idam) yaha ( niHspRhatvam ) niHspRhatA - icchA kA abhAva (kva) kahA~ ? (iti) isa prakAra ( lokeza ) he tribhuvana ke
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 : paMcastotra svAmin ! ( tvAdRzaH ) Apa jaise sarvajJAnI sarvadarzI kii| (lokottaraH) sarvazreSTha (carita mhipaa| cAritra lI himA ( UhAtiga: 'asti') tarka ke agocara hai| bhAvArtha-~he bhagavan ! Apa samavazaraNa rUpa lakSmI se sahita hone para bhI usameM spRhA se rahita haiM, isase mAlUma hotA hai ApakA caritra aisA kyoM hai ? yaha tarka kA viSaya nahIM hai / / 4 / / rAjyaM zAsanakArinAkapati yattyaktaM tRNAvajJayA helAnirdalitatrilokamahimA yanmohamallo jitaH / lokAlokamapi svabodhamukurasyAntaH kRtaM yattvayA saiSAzcaryayaramparA jinavara kvAnyatra sambhAvyate / / 5 / / prabho ! Apane surapati-sevita, rAjya diyA tRNa jaisA chodd'| anAyAsa hI tribhuvana vijayI. moha-malla ko diyA maror3a / / lIna kiyA nija jJAna mukurake bhItara, lokAloka vitAna / yaha vismaya anyatra kahA~ para, ho sakatA hai he dhImAn / / 5 / / ___TIkA-he jinavara gaNadharadevAdInAM zreSTha ! kva anyatra tvaTThayatirikte zivAdau sambhAvyate / na kvApi bhavitavyatayA pratIyate / kA sau / sA pUrvoktA eSA anantaroktA AzcaryANAM vismayanIyAnAM guNAnAM paramparA santatiH / ko'sAvityAha / yattyaktaM parihataM kiM tadrAjyaM rAjJaH pRthvIlAbhapAlanocitaM karma kena / tvayA kIdRzaM zAsanakAriNa AjJAvidhAyino nAkapatayaH indra yatra tacchAsanakAri nAkapati / kayA / tRNe ivAvajJAnAdarastayA / anyo hi sAmAnyamapi vastu na tyaktumicchati tyajan vA zokAdikaM karoti / tvayA tu tAdRg rAjyaM tathA tyaktamityAzcaryam / tathA yattvayA jito nigRhItaH ko'sau mohamallaH | balavanmohanIyakarma / kathaMbhUto helayA anAyAsena nilito ni zitastrayANAM lokAnAM mahimA mAhAtmyaM yena saH / anyastu jitakatipaya jetavyamapi jetuM na zaknotIti vismayaH / tathA yat tvayA kRtaM prakAzitam / kiM tat loko jIvAdipadArthasamudAyaH / aloka: kevalamAkAzaM lokazcAlokazca lokAlokaM
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra : 171 api samuccaye / kva kRtA antarmadhye kasya svasyAtmanaH sambandhI yo bodho jJAnaM sa eva mukura Adarzastasya anyaH punaH kiyadevaM jJeyaM jAnAtIti citram // 5 // anyayArtha - ( jinavara ) he jinendra (zAsanakArinAkapati ) AjJAkArI hai indra jisameM aisA rAjya (yat) jo ( tvayA ) Apake dvArA (tRNAvajJAyA ) tRNa jaisI anAdara buddhi se (tyaktam ) chor3a diyA gayA hai, (helAnirdalitatrilokamahimA) anAyAsa hI khaNDita kara dI haiM tIna loka ke jIvoM kI mahimA jisane aisA (mohamallaH ) moharUpI malla (yat) jo ( jitaH ) jItA gayA hai tathA (yat) jo ( lokAlokam api ) loka, aloka kA samAhAra-samUha bhI ( svabodhamukurasya antaH kRtam ) apane jJAnarUpa darpaNa ke bhItara kiyA gayA hai, so aisa AzcaryaparamparA ) yaha prasiddha Azcarya paripATI ( anyatra kkha ) Apako chor3akara dUsarI jagaha kahA~ (sambhAvyate ) sambhava ho sakatI hai / bhAvArtha - he bhagavan ! Apane vizAla rAjya ko tRNa ke samAna tuccha samajhakara chor3a diyA, Apane triloka vijayI mohamalla ko jIta liyA aura apane loka, aloka kA jJAna prApta kara liyaa| yaha vizeSatA Apako chor3akara anya mata sambandhI devoM meM nahIM ho sakatI ||5|| dAnaM jJAnadhanAya dattamasakRtpAtrAya sadvRttaye cIrNAnyugratapAMsi tena suciraM pUjAzca bahvyaH kRtAH / zIlAnAM nicaya: sahAmalaguNaiH sarvaH samAsAdito dRSTastvaM nija yena dRSTisubhagaH zraddhApareNa kSaNam ||6| jinavara ! jisa zraddhAlu jIva ne kiyA ApakA pAvana darza / usane jJAnI vratI pAtra ke liye dAna de liyA saharSa // * kaThina tapasyA saMcaya kara lI, kI pU~jAe~ bhI avadAta / evaM nirmala guNoM sahita ho pAye zIlavrata bhI sAta // 6 //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 : paMcastotra ___TIkA--he jina rAgAdInAM jetaH he dRSTisubhaga ! netravallabha ! yena bhavyena tvaM dRSTaH svAtmanyupalabdhaH / kiMviziSTena zraddhApareNa rucipradhAnena kiyantaM kAlaM kSaNaM alpakAlaM tena kiM kRtamityAha / dattaM kiM tahAnaM kasmai pAtrAya kathaMbhUtAya / jJAnameva dhanaM yasya tasmai punaH kathaMbhUtAya sadvRttaye sadAcArAya kathaM dattaM / asakRdanekavAraM tathA tena cIrNAni caritAni kAni ugnatapAMsi tIvrANyanazanAdIni indriyamanoniyamAnuSThAnAni kathaM suciraM bahutarakAlaM tathA tena kRtAH kAH pUjAH kiMviziSTAH / vahavo vipulA mahAkalpavRkSAdayaH pracurA vA tathA tena samAsAditaH samprAptaH / ko'sI nicaya: saMdhAtaH keSAM zIlAnAM vrataparirakSaNabhUtAnAM zucicaritAnAM kathaM saha kaiH amalaguNaiH aSTAdazazIlasahasrANi caturazItizca guNalakSAstena saMprAptA ityarthaH // 6 / / - anvayArtha --jina ) hai jinendra dRSTisubhagaH ) A~khoM ko pyAre lagane vAle ( tvam) Apa ( yena zraddhApareNa) jisa zraddhAlu ke dvArA ( kSaNam) eka kSaNabhara bhI ( dRSTaH ) dekhe gaye ho mAno ( tena) usane (jJAnadhanAya ) jJAna hI hai dhana jisakA aise tathA ( sadvRttaye) sadAcArI ( pAtrAya ) pAtra ke liye ( asakRt ) kaI bAra ( dAnam ) dAna (dattam ) diyA hai, ( ugratapAMsi cIrNAni) kaThina tapasyAoM kA saMcaya kiyA hai, (suciram ) cirakAla taka (bahvayaH pUjAH kRtAH) aneka pUjAe~ kI haiM aura ( asalaguNaiH saha) nirmala guNoM ke sAtha ( zIlAnAM sarvaH nicaya: samAsAditaH) zIlavratoM kA saba samUha prApta kara liyA hai| bhAvArtha he bhagavan ! jo manuSya zraddhApUrvaka Apake darzana karatA hai, use pAtra dAna karane, tapa Acarane, pUjA karane tathA zIlatrata dhAraNa karane kA phala lagatA hai / / 6 / / prajJApAramitaH sa eva bhagavAnpAraM sa eva zrutaskAndhAbdherguNaratnabhUSaNa iti zlAghyaH sa eva dhuvam / nIyante jina yena karNahRdayAlaGkAratAM tvadguNA: saMsArAhiviSApahAramaNayaulokyacUDAmaNe: / / 7 / /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturvizatikA stotra : 173 tribhuvana-cUr3AmaNe ! Apa jaga- ahi-viSa-hAraka maNi nirdoSa / jo tava guNase karNa hRdayako, bhUSita kara karatA santoSa / / vahI buddhi pAraMgata prabhu vaha, zAstra sindhukA antima pAra / vaha hI hai guNa-ratna vibhUSita, vahI prazaMsApAtra udAra / / 7 / TIkA--he jina he trailokyacUDAmaNe jagattrayaziroratna ! ito gataH / ko'sau / sa eva bhavyaH kiM tat / prajJAyA UhApohAtmikAyA buddheH pAraM parabhAgaM paraM prakarSamityartha tathA gatavAn gataH ko'sau sa eva kiM tat pAraM / kasya zrutaskandhAbdheH zrutaskandha evaM abdhiH samudrastasya / punarapi kiMviziSTaH / zlAghyaH stutyaH kathaM / iti kimiti / vartate ko'sau ayaM puruSaH / kiMviziSTo guNaratnabhUSaNo guNA eva ratnabhUSaNAni yasyeti guNNaratnabhUSaNaH / yena nIyante prApyante ke te tvadguNAH / kAM karNahRdayAlaMkAratAM karNau ca hRdayaM ca tasya karNahRdayaM bhUSaNabhAvam / yena tatvadguNaiH kau~ ca hRdayaM ca saMskriyante sa eva prajJAdyatizayavAn / ayamabhiprAyaH / prajJAdyatizayaM labdhvApi paramAtmano guNA evaM zrotavyAH smarttavyAzca yena tu te zrUyante smaryante ca tena prajJAdyatizayaH prAptaH evaM tatsAdhyasya siddhatvAt / kiMviziSTAstvadguNAH saMsArA hi viSApahAramaNaya: saMsAra evaM ahiH sarpastasya viSaM garalaM tadapahAre maNayaH / / 7 / / ___ anvayArtha ( trailokyacUDAmaNe: ! jina) tribhuvana ke cUDAmaNi svarUpa ! jinendra deva ! (saMsArAhiviSApahAramaNayaH) saMsArarUpI sA~pa ke viSa ko harane ke liye maNi svarUpa (tadguNAH) Apake guNa ( yena ) jisake dvArA (karNahRdayAlakAratAm ) kAna tathA manake AbhUSaNapaneko (nIyante) prApta karAye jAte haiM ( dhruvam ) nizcaya se ( sa eva ) vahI ( prajJAyAram itaH) buddhi ke pArako prApta huA ( bhagavAn) bhagavAn aizvaryavAn haiM ( sa eva zrutaskandhAbdheH pAram ) vahI zAstra-samudra kA antima taTa hai aura ( sa evaM ) vahI ( guNAratna bhUSaNaH) guNarUpI rala hI haiM AbhUSaNa jisake (iti) isa taraha (zlAghyaH) prazaMsanIya hai|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 : paMcastotra bhAvArtha-he bhagavan ! jo Apake guNoM ko sunakara hRdaya meM dhAraNa karatA hai vahI buddhimAn, aizvaryavAn aura guNarUpI ratnoM se bhUSita hotA hai / / 7 / / mAlinI chanda jayati divijavRndAndolitairindaroci ___ nicayarucibhiruccaizcAmarairvIjyamAnaH / jinapatiranurajyanmuktisAmrAjyalakSmI yuvatinavakaTAkSakSepalIlAM dadhAnaH / / 8 / / sura-samUhake dvArA cAlita, ujjvala-zazi sama ho chavimAna / 'auM' anurakta mukti-zrI yuvatIke kaTAkSase zobhAvAna / / unnata caiMbaroM dvArA Dhole jAne vAle hai jinarAja / haiM jayavanta Apa hI jagameM, mAna rahA yaha vijJa samAja / / 8 / / TIkA-jayati sarvotkarSeNa vartate ko'sau jinapatiH kiM kriyamANaH vIjyamAnaH / paramaizvaryalIlA nIyamAnaH / kaizcAmarairvAlavyajanaiH / kiM viziSTaiH / divijavRndAndolitaiH / divijAnAM devAnAM vRndaH samudAyastenAndolitairitastatazcAlitaiH / punarapi kiMviziSTaiH ? indurocirnicayarucibhiH / indrozcandrasya rocIMSi kiraNAsteSAM nicayaH saMghAtastadruciH kAntiryeSAntaiH / kiMkurvANaizcAmaraiH / dadhAnairdhArayadbhiH / kAM anurajyantI kSaNe-kSaNe nikaTIbhavantI sA cAsau muktasAmrAjyasya paramamuktelakSmI: zrIsamyaktvAdyaSTaguNasampattiH saiva yutistaruNI tasyA natA pratyagrAste ca te kaTAkSakSepAzca nayanAntanirIkSaNAni teSAM lIlA vaidagdhI tAM kathaMbhUto jinapatiH / uccaiH unnatapadAdhirUDhaH / / 8 / / anvayArtha (divijavRndAndolitaiH) deva samUha ke dvArA saMcAlita, (indurocirnicayarucibhiH) candramA kI kiraNa samUha ke samAna ujjvala kAntike dhArI tathA ( anurajyanmuktisAmrAjyalakSmIyuvatikaTAkSakSepalIlAm dadhAnaH) anurAga karane vAlI mokSa nagara kI rAjya lakSmI rUpa taruNa strI ke kaTAkSa
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra : 175 saMcAra kI zobhA ko dhAraNa kiye hue ( uccaiH ) unnata ( cAmaraiH ) cabaroM ke dvArA ( vIjyamAnaH ) Dhole jAne vAle (jinapatiH) jinendra bhagavAn ( jayati ) jayavanta haiM sabase utkRSTa haiM / bhAvArtha-he bhagavan ! Apake donoM ora devagaNa jo sapheda ca~vara Dhora rahe haiM, ve caivara ApameM Asakta huI mukti kI rAjya lakSmI rUpa strI ke sapheda kaTAkSoM kI taraha zobhAyamAna hote haiM / una cavaroM se Apa saMsAra meM sarvazreSTha mAlUma hote haiM / / devaH zvetAtapatratrayacamarikahAzokabhAzcakrabhASApuSpaudhAsArasiMhAsanasurapaTahairaSTabhiH prAtihAryaiH / sAzcaryabhrAjamAna: suramanujasabhAmbhojinIbhAnumAlI pAyAnnaH pAdapIThIkRtasakalajagatyAlamaulirjinendraH / / 9 / / jo ki chatra, cAmara, azoka, bhA-maNDala divyadhvani abhirAma / puSpavRSTi, siMhAsana, dundubhi, prAtihArya se zobhA-dhAma / / sura-nara-sabhA-kamalinI ke ravi, evaM jagake sabhI narendra / jinheM navAte zIza, kareM hama, sabakI rakSA vahIM jinendra / / 9 / / TIkA-pAyAt saMsAraduHkhAd rakSyAt / ko'sau devaH / kAn / naH asmAn ko devaH jinendra kiMviziSTaH / pAdayoH pIThaM nyAsArthamAsanaM pAdapIThaM kRtaaH| praNAmakAle pAdayoradhastAvRttisaMbhavAn sakalAnAM jagatpAlAnAmindrAdInAM maulayo mukuTAni yena sa tathoktaH / punaH kiMviziSTaH ? surAzcaturNikAyA devA manujA manuSyAsteSAM sabhA pariSatravAmbhojinI kamalinI tasyAM bhAnumAlI sUryaH vikAsakatvAt kiMkurvANI bhagavAn / bhrAjamAnaH zobhamAnaH / kai prAtihArApanivAraNopAyaH Apaddare'pi bhagavati bhaktivazAddevendreNa kalpitaiH kaistairityAha / zvetAtapatratrayaM sitam chatratritayaM camariruhANi cAmarANi azokaH piMDIdrumaH, bhAzcakra dehAtipaTalaM bhASAvANI puSpANAmoghaH samUhastasyAsAro dhArAsaMpAta: puSpavRSTiriti yAvat siMhAsanahariviSTaraM surapaTaho dundubhistaiH kiMviziSTaiH sAzcaryairadbhutaiH / / 9 / /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 : paMcastotra ____ anvayArtha (sAzcaryaiH ) Azcaryayukta ( zvetAtapatratrayacabhariruhAzokabhAzcakrabhASApuSpaughAsArasiMhAsanasurapaTahai: ) sapheda chatratraya, ca~vara, azokavRkSa, bhAmaNDala, divyadhvani, puSpa-samUha kI vRSTi, siMhAsana aura devadundubhirUpa ( aSTabhiH prAtihAryaiH ) ATha prAtihAryoM ke dvArA ( bhrAjamAnaH) zobhAyamAna (suramanujasabhAmbhojinIbhAnumAlI) deva aura manuSyoM kI sabhA ko vikasita karane ke liye sUrya tathA (pAdapIThIkRtasakalajagatpAlamauli: ) jinhoMne saba rAjAoM ke mukuToM ko apane pAvoM kA pITha-Asana banAyA hai aise ( jinendraH) jinendradeva (na: pAyAt) hama sabakI rakSA kreN| bhAvArtha--jo ATha prAtihAryoM se zobhAyamAna haiM, jo manuSya aura devoM kI sabhA ko harSita karate haiM tathA jinake caraNoM meM jagat ke saba rAjA apanA mastaka jhukAte haiM ve jinendradeva hamArI rakSA kareM / / 9 / / nRtyatsvardantidantAmburuhavananaTannAkanArI nikAyaH sadyastralokyeyAtrotsavakaraninadAtodyamAdyannilimpaH / hastAmbhojAtalIlAvinihitasumanohAmaramyAmarastrIkAmya: kalyANapUjAvidhiSu vijayate deva devAgamaste / / 10 / / deva ! ApakI zubha kalyANakavidhi meM karate nRtya lalAma ! sura-gaja ke dantoM para nartita, sura-vadhuoM se zobhAdhAma / / tribhuvana-yAtrA-utsava-dhvani se, mudita suroMse aura jvalanta / sura-sundariyoM dvArA sundara vaha devAgama hai jayavanta // 10 // TIkA-he deva ! vijayate ko'sau devAgamaH / devAnAmindrAdhamarANAmAgamanaM keSu kalyANeSu garbhAvatAraNAdimahotsaveSu ye pUjAvidhayasteSu kasya sambandhiSu te tava kiMviziSTaH nRtyaMzcAsau svardantI ca airAvatastasya dantAsteSu amburuhavanAni kamalaSaNDAni teSu naTanto nRtyanto nAkanArInikAyA devAGganAgaNA yatra sa tathoktaH / punaH kiMviziSTaH sadhastatkAla eva trailokyasya yAtrotsavaM gamanoddharSaM karoti sa
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturvizatikA stotra : 177 tathAbhUto ninado nAdo yeSAM tAni tathAbhUtAni ninadAni AtodyAni tatavitataghanasuSiravAdyAni tairmAdyanto hRSyanto nilimpA devA yatra / punarapi kiMviziSTaH / hastAmbhojAteSu varakamaleSu lIlAyA vaidagdhyA vinihitAni vizeSaNe nyastAni / sumanasAM puSpANAM dAmAni mAlAstai ramyA manoharA amarastriyo devyastAbhiH kAmyaH spRhaNIya / / 10 / / ___anvayArtha (deva) he deva ! (te) Apake ( kalyANapUjAvidhiSu) paMcakalyANakoM ke pUjA-kArya meM, (nRtyatsvardantidantAmburuhavananaTannAkanArInikAyaH ) nRtya karate hue airAvata hAthI ke dA~toM para sthita kamala-vana meM nRtya kara rahA hai devAGganAoM kA samUha jisameM aisA, (sadyaH) zITa hI ( trailokyayAtrotsavakaraninadAtodyamAdyannilimpaH ) tribhuvana meM yAtrA ke utsava ko karane vAlI hai dhvani jisakI aise bAjoM se harSita ho rahe haiM deva jisameM aisA, tathA (hastAmbhojAtalIlA-vinihitasumanodAmaramyAmarastrIkAmyaH ) hastakamaloM ke dvArA krIr3A pUrvaka dhAraNa kI gaI phUloM kI mAlAoM se ramaNIya deviyoM ke dvArA sundara ( devAgamaH ) devAgama (vijayate ) jayavanta hai- sarvotkRSTa hai| bhAvArtha he bhagavan ! Apake kalyANakoM meM jo devoM kA Agamana hotA hai, vaha saMsAra meM sabase utkRSTa hai-usakI jaya hove / / 10 / / zArdUlavikrIDita chanda cakSuSmAnahameva deva bhuvane netrAmRtasyandinaM tvadvakvendumatiprasAdasubhagaistejobhirudbhAsitam / tenAlokayatA mayA'naticisaccakSuH kRtArthIkRtaM draSTavyAvadhivIkSaNavyatikaravyAjRmbhamANotsavam / / 11 / / deva ! dRgoM meM amRta-varSaka, ati prasAda se zobhAvAna / teja alaMkRta tava mukha-zazi kA, darzana kara maiMne bhagavAna / / sarvottama draSTavya vastu kA, darzana kara dRga kiye pavitra / ata: vizva meM maiM hI hU~, aba netravAna he tribhuvana mitra / / 11 / /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 : paMcastotra TIkA--he deva ! bhavAmi / ko'sau ? ahameva kIdRzaH cakSuSpAn netrayuktaH kva gumbane jagati kA pena mAsa RjIkRtam ! akRtArtha kRtArthaM kRtaM kRtArthIkRtaM caritAthoMkRtaM kiM taccakSuH kasmAdanaticirAt acirAdityarthaH / kiM kurvatA mayA pazyatAM kaM tvadvaktrendu tava mukhacandraM kiM viziSTaM netrAmRtasyaMdinaM netrayoH prekSakajanasya cakSuSoH pIyUSasnA-viNam / puna: kiMviziSTaM atimAtraprasAdena prasatratayA / subhaga ramyaiste-jobhiH prabhAbhirudbhAsitamutkRSTaM prakAzitaM kiMviziSTaM cakSuH draSTavyasya darzanIyasya vastuno'vadhi: sImA, tvadvaktrendurevatasya vIkSaNaM vizeSeNAvalokanaM tasya vyatikaraH praghaTTakastatra vyAjRmbhamANa ullasana utsavo yasya tat tathoktaM / / 11 / / anvayArtha (deva ) he deva !(yena) jisa kAraNa se ( netrAmRtasyandinam) A~khoM meM amRta jharAne vAlA tathA (atiprasAdasubhagaiH) atyanta prasannatA se sundara (tejobhiH ) teja ke dvArA (udbhAsitam) zobhAyamAna ( tvadvakvendum ) Apake mukhacandra ko (AlokayatA) dekhate hue (payA) maiMne (draSTavyAvadhivIkSaNadhyatikaravyAmbhamANotsavam) darzanIya vastuoM kI sImA ke dekhane rUpa vyApAra se bar3ha rahA hai utsava jinakA aisI (cakSuH) A~khoM ko (anaticirAt } zIghra hI (kRtArthIkRtam ) kRtArtha kiyA hai ( tena ) usa kAraNa se ( bhuvane ) saMsAra meM ( aham eva ) maiM hI ( cakSumAn asmi') netravAna huuN| bhAvArtha he bhagavan ! jinhoMne Apake darzana kiye haiM, saMsAra meM unhIM ke netra saphala haiM ve hI netravAn kahalAte haiM / / 11 / / basantatilakA kantoH sakAntamapi mallamavaiti kazci nmugdho mukundamaravindajamindumaulim / moghIkRtatridazayoSidapAGgapAta stasya tvameva vijayI jinarAja ! mallaH / / 12 / /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturvizatikA stotra : 179 jinavara ! koI mugdha kAminI ke, kaTAkSa ke dvArA viddha / hari, hara brahmA ko hI kahate, kAma vijetA malla prasiddha / / kintu Apane viphala kiye, sura vadhuoM ke dRga vANa prahAra / ata: Apako hI hai, manthama-jayo kahane kA adhikAra / / 12 / / TIkA-avaiti jAnAti / ko'sau ? kazcit ko'pi mugdho mandamatika; sakAntamapi kAntAyuktamapi mukundaM viSNum / araviMdajaM brahmANam indumauli zambhuM trayamapi kiMviziSTamavaiti ? kantoH kAmasya mallaM pratyanIkaM na caivaM kuta etadityAhayato hi he jinarAjamalla ! tasya kantostvameva vijayI vijetA na mukundAdiH mukuM mokSaM dyuti khaNDayatIti mukundastaM mukuM kiM viziSTastvaM moghIkRtA viphalIkRtAstridazayoSitAM devInAmapAGgapAtA nayanAntakSepA yena sa tathoktaH / / 12 / / ___anvayArtha-(jinarAja) he jinendra ! (kazcit mugdhaH) koI mUrkha (kantoH ) kAmadeva ke viSaya meM (mukundam ) zrIkRSNa ( aravindajam) brahmA aura (indumaulim) mahAdeva ko ( sakAntam api) striyoM se sahita hone para bhI ( mallam ) malla ( avaiti ) mAnatA hai| kintu ( moghIkRtatridazayoSidapAGgapAtaH) vyartha kara diyA hai devAMganAoM kA kaTAkSapAta jinane aise ( tvam eva ) Apa hI (tasya) usa kAma ko (vijayI) jItane vAle (mallaH) zUravIra haiM / / 12 / / bhAvArtha-he bhagavan ! koI ajJAnI jIva kahate haiM ki zrIviSNu ne kAma ko jItA thA, koI kahate haiM ki brahmA ne jItA thA aura koI kahate haiM ki mahAdeva ne jItA thA, para unakA yaha kahanA mithyA hai, kyoMki ye tInoM hI devatA deva-avasthA meM bhI striyoM se sahita the / jo kAma ko jIta letA hai--kAma vikAra se rahita hotA hai use strI rakhane kI kyA AvazyakatA ? parantu Apake Upara manuSya-striyoM kI kyA bAta, devAMganAe~ bhI apanA asara nahIM DAla sakI, isaliye kAmadeva ke sacce vijetA Apa hI haiM / / 12 / /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 : paMcastotra mAlinI chanda kisalayitamanalpaM tvadvilokAbhilASAt kusumitamatisAndraM tvatsamIpaprayANAt / mama phalitamandaM tvanmukhendoridAnI nayanapathamavAptAd deva ! puNyadrumeNa / / 13 / / tava darzana kI icchA se hI, mere puNya-viTapa meM Apta / pallava nikale, nikaTa-gamana se, huI saghana sumanAvali vyApta / / aura Apake mukha-zazi darzana se, isa samaya lage phala iish| ata: ApakA pAvana darzana, puNya hetu hai he yogIza / / 13 / / __TIkA-he deva ! mama sambandhinA puNyadrumeNa sukRtavRkSaNa kisalayitaM sapallavena jAtaM kathaM? analpaM bahu / kasmAta ? tvadvilokAbhilASAt tava darzanavAJchAtaH / tathA kusumitaM sapuSpeNa jAtam atisAndraM atighanaM kasmAt tvatsamIpapraNAyAt tava nikaTadezagamanAt tathA phalitaM sAlena jAtam / amandaM pracuraM yathAbhavati / kasmAt tvanmukhendostvanmukhacandrAt idAnI samprati nayanapathaM netramArgamavAptAt prAptAt dRSTAdityarthaH / / 13 / / ___ anvayArtha (deva) he deva ! (mama) merA (puNyadrumeNa) puNyarUpI vRkSa, (tvadvilokAbhilASAt) Apake darzana karane kI icchA se (analpam ) atyadhika (kisalayitam ) pallavoM se vyApta huA thA, ( tvatsamIpaprayANAt) Apake pAsa jAne se (atisAndram) atisaghana (kusumitam) phUloM se vyApta huA aura ( idAnIm ) isa samaya (tvanmukhendoH) Apake mukha-candramA se ( amandam) atyanta ( phalitam ) phaloM se vyApta huA hai / / bhAvArtha-he bhagavan ! Apake darzana karane kI icchA se puNyarUpI vRkSa lahalahA uThatA hai / Apake pAsa jAne se usameM phUla laga jAte haiM aura ApakA sAkSAt darzana pA lene para usameM phala laga jAte haiN| ApakA darzana atyanta puNya kA kAraNa hai / / 13 / /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturvizatikA stotra : 181 tribhuvanavanapuSpAtpuSyakodaNDadarpa prasaradavanavAmbhomuktisUktiprasUtiH / sa jayati jinarAjavAtajImUtasaGghaH bappa zatamakhazikhinRtyArambhanirbandhabandhuH / / 14 / / tribhuvana vana meM vyApta madana ke, madake dAvAnala ko tApa / nija upadezAmRta kI varSA se, zItala kara dete Apa !! tathA surAdhiparUpa zikhi ke, nartana meM bhI niHssandeha / sabase zreSTha Apa ho, AgrahakArI bandhu svarUpo meha / / 14 !! TIkA-jayati ko'sau ? sa prasiddhaH jinAnAM gaNadharadevAdInAM rAjAno'dhipatayo jinendrAsteSAM vrAtaH saMghAtaH so'yaM jImUtAnAM meghAnAM saMghaH / jImUtasaMgha iva jImUtasaMghaH upmaanopmaa| so'yaM kiMviziSTaH tribhuvanameva vanaM tatra puSpavarddhamAnaH puSpakodaNDasya kAmasya darpaprasaro madrodrekaH sa eva davo davAgnistatra navAmbhomuktiH nUtanajalavRSTiH / sUktInAM dRSTeSTAviruddhavAcAM prasUtiH prAdurbhAvo yasmAt punaH kiMviziSTaH ? zatamakha indraH sa evaM zikhI mayUrastasya nRtyArambho naTanopakramastasya nirbandha Agrahastatra bandhuH sahAyaH / / 14 / / anvayArtha-(tribhuvanavanapuSyAtpuSpakodaNDadarpaprasaradavanavAmbhomuktisUktiprasUtiH) tIna lokarUpI vana meM bar3hate hue kAmadeva sambandhI ahaMkAra ke prasArarUpI dAvAnala ko bujhAne ke liye nUtana jalavRSTi rUpa sundara upadeza kI hai utpatti jisase aise tathA (zatamakhazikhinRtyArambhanirbandhabandhuH) indrarUpI mayUra ke nRtya prArambha karane meM AgrahakArI bandhusvarUpa ( saH) vaha (jinarAjanAtajImUtasaGghaH ) jinendra samUharUpa meghoM kA samudAya (jayati ) jayavanta hai arthAt sabase utkRSTa hai| bhAvArtha-jinakA upadeza kAma agni ko naSTa karane ke lie jala-dhArA ke samAna hai aura jinake sAmane svarga kA indra manohara nRtya karatA hai ve jinendradeva saMsAra meM sabase zreSTha haiM / / 14 / /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 : paMcastotra bhUpAlasvargapAlapramukhanarasurazreNinetrAlimAlAlIlAcaityasya caityAlayamakhilajagatkaumudIndorjinasya / uttaMsIbhUtasevAJjalipuTanalinIkumAlastriH parItya zrIpAdacchAyayApacchidabhavadavathuH saMzrito'smIva muktim / / 15 / / cakrI ina mukha nara sura ke. nAra prasAra ke lIlAdhAma / caityavRkSa au akhila jagata ke, kumuda varga ko zazi abhirAma / / jinamandira kI traya-pradakSiNA de kara yugala jor3a sAnanda / tava zrI-pada se vigata-tApa ho, pAyA maiMne ziva Ananda / / 15 / / TIkA-asmi bhavAmi ko'sau ahaM kiMviziSTaH / muktisaMzrita ica kiM viziSTaH san apacchidaH samantAcchinno'bhavadavathuH saMsAraparitApo yasya mama so'haM tathoktaH / kayA zrIpAdacchAyayA zrIpAdayoH kAntimaccaraNayoH chAyA AzrayaH tayA tathA ca loko vadati / yuSmadIyacchatrachAyAyAmahaM tiSThAmi / tvAmAzritto'smItyarthaH / kasyaiSA? jinasya / kiM kRtvA ? parItya / pradakSiNIkRtya / kaM caityAlayaM kasya jinasya / kathaM triH trIn vAsan kiMviziSTaH san / uttaMsIbhUta sevAMjalipuTanalinIkuDmalaH uttaMsobhUto lalATataTanivezitatvAtacchekharIbhUta: sevAMjalipuTa eva nalinIkuDmala: padminImukulo yasya sa tathokta: / kiMviziSTasya ? jinasya bhUpAletyAdi / bhupAlA rAjAnaH svargapAlA indrAste yathAkrama pramukhAH purassarA yAsAM tAzca tAn surazreNayazca tAsAM netrANi tAnthevAlayo bhramarAsteSAM mAlA lIlAcaityaM mAlAnAM mAlyAnAM guMphitapuSpANAM lIlAcaityaM lIlayA racitamAyatanaM puSpagRhamiti yAvat / tasya punaH kiMviziSTasya ? akhilAnAM sarveSAM jagatAM lokAnAM kaumudIndo: kArtikIcandrasya / / 15 / anvayArtha ( bhUpAlasvargapAlaprAmukhanarasurazreNinetrAlimAlAlIlAcaityasya ) cakravartI aura indra haiM pradhAna jinameM , aise manuSya aura deva samUha ke netrarUpI bhramara-paMkti ko krIr3A ke liye caityavRkSa tathA ( akhilajagatkaumudIndoH) sampUrNa saMsAra rUpa
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzattikA stotra : 183 kumuda samUha ke lie candramA svarUpa (jinasya) jinendradeva ke (caityAlayaM triH parItyaH) mandira kI tIna pradakSiNA dekara ( uttaMsIbhUtasevAMjalipuTanalinIkuDmalaH) AbharaNa rUpa kiyA hai sevA se vaha aMjalipuTarUpakamalinI ke mukula ( vauMDIkalI ) jisane aisA tathA ( zrIpAdacchAyo Apake gIcaraNa jI hAgA . . . ke dvArA ( apacchidabhavadavathuH) dUra ho gayA hai saMsAra kA santApa jisakA aisA maiM (muktim iva saMzritaH asmi) mAno mukti ko hI prApta ho gayA hU~ / / 15 / / bhAvArtha-he bhagavan ! Apake mandira kI tIna parikramA dekara jaba Apake caraNoM ke samIpa hAtha jor3akara baiThatA hU~, taba mujhe jo Ananda hotA hai usameM maiM samajhane lagatA hU~ ki maiM aba mukti ko hI prApta ho gayA hU~ / / 15 / / asantatilakA chanda deva tvadadhrinakhamaNDaladarpaNa'smi nnadhye nisargarucire ciradRSTavaktraH / zrIkIrtikAntidhRtisaGgamakArani bhavyo na kAni labhate zubhamaGgalAni / / 16 / / prabho ! pUjya au' svataH rucira tava nakha darpaNa meM bArambAra / svamukha dekhakara bhavya jIva zrI-kIrti-kAntidhRti ke AgAra / / kina zubha maGgalamayI prasaMgoM ko na prApta hotA svayameva / kahane kA sArAMza ki vaha saba zubha maMgala pAtA hai deva / / 16 / / ____TIkA-he deva ! bhavyo ratnatrayAvirbhAvayogyo jIvaH kAni zubha-- maGgalAni na labhate sarvANyapi labhate eva / maGgaM puNyaM sukhaM vA lAntItima pApaM ghA gAlayantIti maGgalAni samyagdarzajJAnacAritrANItyarthaH / zubhAni prazastAni trijagatyupakArakatvAt / yadi vA zubhamaGgalAni garbhAvatAraNAdikalyANAni kiMkiMviziSTAni zrIlakSmIH kIrtiryaza: kAntilAvaNyaM dhRtiH saMtoSastAsAM saMgama: saMprAptistasya kAraNAni kiMviziSTaH san bhavyazciraM
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 : paMcastotra dIrghakAlaM dRSTaM prekSitaM vaktraM mukhaM yena sa ciradRSTavaktraH / kva tadaGghrinakhamaNDaladarpaNe bhavaccaraNanakhatalAdarza / asmin pratyakSe kiMviziSTe arye pUjAvizeSAhe punaH kiMviziSTe nisargarucire svabhAvabhAsure / / 16 / / ___anvayArtha--(dekha) he deva ! ( a rAMganI aura (nisargarucire) svabhAva se sundara (asmin tvadadhrinakhamaNDaladarpaNe) Apake isa nakhamaNDalarUpI darpaNa meM (ciradRSTavaktraH) bahuta samaya taka dekhA hai mukha jisane aisA ( bhavyaH ) bhavyajIva ( zrIkIrtikAMtidhRtisaGgagamakAraNAni) lakSmI, yaza, kAnti aura dhIraja kI prApti ke kAraNasvarUpa (kAni zubhamaGgalAni) kina zubha maGgaloM ko ( na labhate ) nahIM prApta hotA ? arthAt sabhI ko prApta hotA hai / / bhAvArtha he bhagavan ! jo bhavya Apake nakhamaNDalarUpI darpaNa meM apanA mu~ha dekhatA hai arthAt Apake caraNoM meM namaskAra karatA hai, vaha hara eka taraha ke maGgaloM ko prApta hotA hai / loka meM darpaNa meM mu~ha dekhanA maGgala kA kAraNa mAnA jAtA hai / / 16 / / jayati suranarendrazrIsudhAniriNyA: kuladharaNidharo'yaM jainacaityAbhirAmaH / pravipulaphaladharmAnokahAnapravAla __prasarazikharazumbhatketanaH zrIniketaH / / 17 / / sura-narakI zrI-rUpa sudhAke amRta-jharanoMse abhirAma / atizaya phalayuta dharmavRkSake agrabhAga para lagI lalAma / / kisalaya dalake zikhara sadRza hI zobhita dhvajase zrIgRha rUpa / yaha jinendrakA mandira jagameM sabase uttama aura anUpa // 17 // TIkA-jayati sarvotkarSeNa vartate / ko'sau ? ayaM zrIniketa: zrImadAlayaH kiMviziSTaH ? jinAnAmimAni jainAni tAni ca tAni caityAni pratimAzca taibhirAmo ramyaH / punaH kiMviziSTaH ? kuladharaNidharaH kulaparvato'rthAt himavAn / kasyAH ? surAzca narAzca suranarAsteSAmindrA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra : 985 steSAM zrIH saiva sudhAnirjhariNo amRtanadI gaGgA tasyAH / tatprabhavahetutvAt punaH kiMviziSTaH pravipulelA mahAnti kalAni yasya sa pravipulaphalaH sa cAsau dharmAnokahaH puNyavRkSazca tasyAgraM zikharaM tatra pravAlasara : kisalayavistAraH prekSamANabhavyajanAnAmatyantacittaprasAdahetutayA sadyaH sukhajanakatvAt sa iva zikhare agre zumbhanti zobhamAnAni ketanAni dhvajA yasya sa tathoktaH || 17 // anvayArtha - (suranarendra zrIsudhAnirjhariNyAH ) devendra aura rAjAoM kI lakSmI rUpa amRta ke jharanoM kI utpatti ke liye ( kula - dharaNidhara : ) kulAcala, tathA ( pravipulaphaladharmAno kahAgrapravAlaprasarazikharazumbhatketana: ) atyadhika phala vAle dharmarUpa vRkSake agrabhAga para sthita kisalayasamUha kI zikhara hI hai zobhAyamAna patAkA jisa para aisA tathA ( zrIniketa ) lakSmI ke gRhasvarUpa (ayam ) yaha ( jainacaityAbhirAmaH ) jinendradeva kA caityAlaya ( jayati ) jayavanta hai - sabase utkRSTa hai / bhAvArtha - he bhagavan ! ApakA vaha mandira saMsAra meM sabase utkRSTa hai, jisameM bhaktipUrvaka jAne se devendra tathA rAjAmahArAjAoM ko sampatti prApta hotI hai, jisa para manohara patAkA phaharA rahI hai aura jo lakSmI kA ghara hai ||17| vinamadamarakAntAkuntalAkrAntakAntisphuritana khamayUkhadyotitAzAntarAlaH divijamanujarAjavrAtapUjyakramAbjo ! - jayati vijitakarmArAtijAlo jinendraH / / 18 / / jinake nakha- zazimeM pratibimbita hote vinata surIke keza / jinake caraNa-kamala kI pUjA karate haiM amareza nareza || tathA jinhoMne karma rUpa nija ari kI senA lI hai jIta / ve jinendra kI tInoM lokoM meM sarvottama aura punIta / / 18 / TIkA - jayati ko'sau ? jinendraH kiMviziSTaH ? vijitaM nirastaM
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 : paMcastotra karmArAtInAM mohAdighAttikarmazatrUNAM jAlaM saMghAto yena sa tathoktaH / puna: kiMviziSTaH ? vinamadityAdi vizeSeNa namantyaH pratIbhavantyomarakAntA devAMganAstAsAM kuntalA: kezAstairAkrAntA AzritAste ca kAntisphuritA dhutidyotitAste ca te nakhamayUkhA nakhakiraNAzca taiotitAni AzAntarANi digantarANi yAbhyA te tathokte tathAbhUte divijamanujarAjavrAtapUjye surendranarendravRndAbhyacya kramAbje caraNakamale yasya / / 18 / / anvayArtha-(vinamadamarakAMtAkuntalAkrAntakAMtisphuritanakhamayUkhadyotitAzAntarAlaH ) namaskAra karatI huI devAMganAoMke kezoMse pratibimbita kAMtise zobhAyamAna nakhacandrakI kiraNoMse prakAzita kara diyA hai dizAoM kA madhyabhAga jinane aise , tathA (divijamanujarAjavrAtapUjyakramAbjaH) deva aura manuSyoM ke rAjasamUha se pUjane yogya haiM caraNakamala jinake aise, aura (vijitakArAtijAla:) jIta liyA hai karmarUpI zatruoM kA samUha jinane aise ( jinendraH ) jinendradeva ( jayati ) jayavanta haiMsarvotkRSTa rUpa se vartamAna haiN| bhAvArtha-jinake caraNoM ke nakhoM kI kAMti se dazoM dizAe~ prakAzamAna haiM, jinake caraNoM kI devendra aura narendra pUjA karate haiM tathA jinhoMne karmoM kA kSaya kara diyA hai, aise jinendradeva hI sabase utkRSTa haiM / / 18 / / vasantatilakA chanda suptosthitena sumukhena sumaGgalAya draSTavyamasti yadi maGgalameva vastu / anyena kiM tadiha nAtha tavaiva vaktraM trailokyamaGgalaniketanamIkSaNIyam / / 19 / / svAmin ! sokara uThe puruSa ko yadi zubha maGgalake prAptyartha / maGgala vastu dekhanI ho to anya vastue~ saba haiM vyartha / / tribhuvana ke hara maMgalake gRharUSa ApakA vadana-mayaGka / mAtra dekha le to hara maMgala prApta use hogA ni:zaGka / / 19 / /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra : 187 anvayArtha (nAtha) he svAmin ! (suptosthitena ) sokara uThe hue ( sumukhena ) sundara mukha vAle puruSa ke dvArA ( sumaGgalAya ) kalyANa kI prApti ke liye ( yadi maGgalama eva vastu draSTavyam asti) yadi maGgalarUpa hI vastu dekhI jAnI cAhie (tat) to ( anyena kim ) aura se kyA ? ( trailokyamaGgalaniketanam ) tInoM lokoM ke maGgaloM ke ghara svarUpa ( tava vaktram eva ) ApakA mukha hI ( IkSaNIyam ) dekhanA caahiye| bhAvArtha-yadi sokara uThane ke bAda niyama se kisI maGgala vastu ko dekhanA cAhie aisA niyama hai to jinendra bhagavAn ke mukha ko hI dekhiye kyoMki vaha saba maMgaloM kA ghara hai / / 19 / / zAlavikrIDita chanda tvaM dharmodayatApasAzramazukastvaM kAvyabandhakramakrIDAnandanakokilastvamucitaH zrImallikASaTpadaH / tvaM punnAgakathAravindasarasIhaMsastvamuttaMsakaiH kairbhUpAla na dhAryase guNamaNiraGmAlibhimaulibhiH / / 20 / / ' nAtha ! Apa dharmodaya-vana zuka, Apa kAvya-krama-krIr3A-rUpa / nandana vana ke pika, sujanoM kI carcA-sara ke haMsa anUpa / / ataH Apako kauna guNI jana guNa-maNi mAlAse samaveta / apane maMjula mukuTa jhukAkara, namana na karatA bhakti sameta // 20 / / anvayArtha-(bhUpAla) he jagatpAlaka ! (tvam) Apa ( dharmodayatApasAzramazukaH) dharma ke abhyudayarUpI tapovana ke totA haiM (tvam) Apa (kAvyabandhakramakrIDAnandanakokilaH) kAvya-racanA kI kramakrIr3A rUpa nandanavana ke kokila haiN| (tvam ) Apa (punnAgakathAravindasarasIhaMsaH) zreSTha puruSoM kI kathArUpI kamala sarovara ke haMsa haiM aura ( tvam ) Apa ( uttaMsakaH ) apane Apako bhUSita karane-sajAne vAle (kai: ) kina puruSoM ke 1. 19 aura 20veM zloka kI saMskRta TIkA hastalikhita prati meM chUTI hai / mUlaprati meM yaha padya nahIM hai|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 : paMcastotra dvArA (guNamaNinaGmAlibhiH) guNa rUpa maNiyoM kI mAlA ke samUha se upalakSita ( maulibhiH ) mukuToM ke dvArA (na dhAryase) dhAraNa nahIM kiye jAte ? arthAt sabhI ke dvArA kiye jAte haiN| bhAvArtha-he bhagavan ! jisa prakAra totA tapovana kI zobhA bar3hAtA hai usI prakAra Apa bhI dharma ke DAyanI sobhA bar3hAte haiM / jisa prakAra koyala apanI mIThI AvAja se nandanavana kI zobhA bar3hA detI hai usI prakAra Apa bhI apane caritra se kAvya-racanA kI zobhA bar3hA dete haiM / arthAt jisa kAvya-racanA meM ApakA caritra likhA jAtA hai, vaha bahuta sundara ho jAtI hai / jisa prakAra bhauMrA mAlatI ke phUloM kA rasAsvAdana karatA hai, usI prakAra Apa bhI anantacatuSTayarUpI lakSmI kA rasAsvAdana karate haiM / jisa prakAra haMsa kamaloM ke mana kI zobhA bar3hAtA hai usI taraha Apa bhI zreSTha puruSoM kI kathAoM kI zobhA bar3hAte haiM / aura jisa prakAra apane Apako alaMkRta karane vAle puruSa mAlAoM se zobhAyamAna mukuToM ko apane sira para dhAraNa karate haiM, usI prakAra apane Apako uttama banAne vAle manuSya Apako apane mastaka se dhAraNa karate haiM arthAt, zira jhukAkAra praNAma karate haiM / / 20 / / mAlinI zivasukhamajara zrIsaGgamaM cAbhilaSya svamabhiniyamayanti klezapAzena kecit / vayamiha ta vacaste bhayateviyanta- 3111... | .. - stadubhayamapi zazvallIlayA nirvizAmaH / / 21 / / kucha jana cAha mukti sukha evaM devoM kI lakSmI kA sNg| bhA~ti-bhA~ti ke duHkha-samUha se niyamita karane apane aMga / / para sadaiva hama yahA~ Apake upadezoM kI mahimA soca / anAyAsa hI mokSa svarga ko pA lete haiM nissaGkoca / / 21 / / TIkA-abhiniyamayanti samaMtAda badhnanti / kecit puSpAH / ke svamAtmAnaM kena klezapAzena / paJcAgnisAdhanAdibaMdhanavizeSeNa / kiM
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra : 189 kRtvA abhilaSya vAMchitvA kiM tat zivasukhaM mokSasaukhyaM na kevalaM tat ajarazrIsaMgamaM ca devalakSmIsaMyogamapi tarhi yUyaM kiM kuruthetyAha / vayaM tu punaH iha loke nirvizAmaH anubhavAmaH ! kiM tattayoH zivasukhamajarazrIsaGgamayorubhayamapi dvayamapi / kathaM zazvat anavarataM satataM kayA lIlayA anAyAsena kiM kurvantaH bhAvayantaH puna: punazcetasi nivezayantaH / kiM tat / tadvaco vAkyaM kasya te tava jinasya kiMviziSTasya ? bhUpaterbhuvAmUdhiomadhyalokAnAM svAminaH / / 21 / anvayArtha (kecit ) kitane hI manuSya (zivasukham ) mokSasukha (ca) aura (ajarazrIsaGgamam ) devoM kI lakSmI ke saMgama ko (abhilaSya) cAhakara (svAm azi) apane zapako (klezapAzena) duHkhoM ke samUha se ( niyamayanti ) niyamita karate haiM--arthAt taraha-taraha kI tapasyAoM aura vrata Adi ke kaThina niyamoM se apane Apako duHkhI karate haiM (tu) kintu (vayam ) hama loka (zazvat) hamezA (iha ) isa saMsAra meM (te bhUpateH) Apa jagatpAlaka ke ( vacaH bhAvayantaH ) vacanoM kI bhAvanA karate hue (lIlayA) anAyAsa hI ( tadubhayam api ) una donoM arthAt mokSa aura svarga ko (nirvizAmaH ) prApta ho jAte haiM / bhAvArtha-he prabho ! jo manuSya Apake siddhAntoM se paricita nahIM haiM-ve svarga aura mokSa kI prApti ke liye taraha-taraha ke niyama karate haiM--kaThina tapasyAoM ke kleza uThAte haiM, phira bhI unheM prApta nahIM kara pAte, para hama loga Apake upadeza kA rahasya samajhakara anAyAsa hI una donoM ko prApta kara lete haiM / Apake vacanoM kI mahimA apAra hai / / 21 / / zArdUlavikrIDita devendrAstava majjanAni vidadhurdevAGganA maGgalAnyApetuH zaradindunirmalayazo gandharvadevA jaguH / zeSAzcApi yathAniyogamakhilA: sevAM surAzcakrire tat kiM deva vayaM vidadhma iti nazcittaM tu dolAyate / / 22 / /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 : paMcastotra indroM ne abhiSeka kiyA taba kiye deviyoM ne zubha gAna / gandharvone gAyA layase, zaraccandra sama yaza amlAna / / zeSa suroM ne svIya niyogoM ke anusAra kiye upacAra / aba hama saba kyA kareM? soca mana caMcala hotA bAraMbAra / / 22 / / TIkA-he deva ! vidadhuH kRtavantaH ke devendrAH saudharmAdayaH / kAni majjanAni janmakalyANe'bhiSekAni kasya sambandhIni tava tathA ApeThuH samantAt paThantisma / kAH devAGganAH zacIpurassarAH surastriyaH kAni maGgalAni gAnavizeSAn tathA jaguH gAyantisma / ke gandharvadevA: vyantaravizeSAH kiM tat zaradindunirmalayazaH zaraccandrazubhrakIrti na kevalamevamete cakruH / zeSAzcApi anye'pi surA; cakrire: kRtavantaH, kAM sevAM upAsti kathaM yathAniyoga adhikArAnatikrameNa kiMviziSTAH akhilAH sarve yatazca deke prAvibhinaya mito bhavAn / bAsmAt kAraNAt dolAyate dolevAcarati itazcetazcalati na kvacidavatiSThata ityarthaH / kiM tat manaH keSAM na: asmAkaM bhAktikAnAM katham iti kimati / majjanamaGgalapaThanayazogAyanAdInAM madhye kiM vayaM vidadhmaH kurmaH / turavadhAraNe bhinnakrama: dolAyata evetyarthaH / / 22 / / anvayArtha (deva) he deva ! (devendrAH) indroMne ( tava ) ApakA (maJjanAni vidadhuH ) abhiSeka kiyA, (devAGganAH maGgalAni ApeThuH) devAMganAoM ne maMgalapATha par3he ( gandharvadevAH) gandharva devoMne ( zaradindunirmalayazaH jaguH ) zarad Rtu ke candramA kI taraha ujjvala yaza gAyA, (ca) aura (zeSAH akhilAH surAH) bAkI bace hue samasta devoM ne ( yathAniyogam ) apane kartavya ke anusAra ( sevAm cakrire ) sevA kI ( tat vayaM tu kiM vidadhmaH ) aba hama loga kyA kareM ? (iti) isa prakAra ( na:) hamArA (cittam) mana ( dolAyate) caMcala ho rahA hai| bhAvArtha---he prabho ! karane yogya jo sevAe~ thIM unheM saba devadeviyA~ kara cukI, aba hama loga ApakI kaoNna-sI sevA kareM?
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra : 191 isa taraha hamArA citta nirantara vicAroM ke hiDola meM satA rahatA hai / / 22 / / deva tvajjananAbhiSekasamaye romAJcasatkaJcakaidevendrairyadanarti nartanavidhau labdhaprabhAvaiH sphuTam / kiMcAnyatsurasundarIkucataTaprAntAvanaddhottamapreDadvallakinAdajhaGkRtamaho tatkena saMvarNyate / / 23 / / bhagavan ! tava janmAbhiSeka meM nartaka indroMne avadAta / vaha romAMca-kaMcukI dhAraNa kara jo nRtya kiyA vikhyAta / / aura deviyoM kI vINA se jo jhaMkAra huI jagadIza / una sabakA ullekha na koI bhI kara sakatA hai he Iza / / 23 / / TIkA-he deva ! tatkena na kenApi saMvarNyate samyak zrUyate / tatkiM yadanarti nartanaM kRtam / kairdevendraiH kadA tvajjananAbhiSekasamaye kiM viziSTaiH romAMca eva san prazastaH kaMcukaH sannAho yeSAM te taistathoktaiH pulakitagAtrarityarthaH / punaH kiM viziSTaiH labdhaprabhAvaiH prAptamAhAtmyaiH nartanavidhau nATyavidhAne kathaM sphuTaM vyaktaM, na kevalaM devendraryadanarti kiMca yadanyadapUrvamabhUta / kiM tadityAha-surANAM sundaryo devAGganAsteSAM kucataTaprAntAH prazasta-stanAgrANi teSu avanaddhA baddhAH saMyojitA uttamA utkRSTAH preGantyaH sphurastayo vallakyo vINAstAsAM nAdajhaGkRtaM zabdajhaGkAraH aho Azcarya vallakinAdetyatrayAkArauM strI kRtau hasau kvacidityanena hrasvaH // 23 // __ anvayArtha-(deva) he deva ! ( tvajjananAbhiSekasamaye) Apake janmAbhiSeka ke samaya ( nartanavidhau) nRtya-kArya meM (labdhaprabhAvaiH) prApta kiyA hai prabhAva jinhoMne aise ( devendraiH ) indroM ne (romAJcasatkaMcukaiH) romAMcarUpa kaMcuka vastra ko dhAraNa karate hue ( yat sphuTam anarti) jo spaSTa nRtya kiyA gayA thA (kiM ca anyat) aura jo (surasundarIkucataTaprAntAvanaddhottamapreDadvallakinAdajhaGkRtam) devAMganAoM ke stana taTa ke samIpa
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 : paMcastotra ba~dhI huI uttama zabda karatI huI vINA ke zabda kI jhaGkAra huI thI (aho tat kena varNyate ) Azcarya hai ki usa sabakA varNana kisase ho sakatA hai ? arthAt kisI se nahIM / ___bhAvArtha-he bhagavan ! janmAbhiSeka ke samaya indra ne jo nRtya kiyA thA aura devAMganAoM ne vINA bajAI thI usakA varNana koI nahIM kara sakatA / / 23 / / deva tvatpratibimbamambujadalasmerekSaNaM pazyatAM yatrAsmAkamaho mahotsavaraso dRSTeriyAn vartate / sAkSAttatra bhavantamIkSitavatAM kalyANakAle tadA devAnAmanimeSalocanatayA vRttaH saH kiMvaya'te / / 24 / / ambuja-dala sama nayanamayo tava pratimAkA darzana kara deva / jaba ki hamAre nayanoM ko yaha itanA sukha milatA svayameva / / taba kalyANaka-samaya eka Taka nayanoM se tava rUpa apAra / dekha suroMko jo sukha milatA, vaha avarNya hai sabhI prakAra / / 24 / / TIkA-he deva ! yatra loke aho Azcarya vartate / asi ko'sau mahotsavarasaH paramAndodreka: kasya dRSTeH locanasya kiMviziSTaH iyAn idaM pariNAmaH keSAM dRSTeH asmAkaM draSTrINAM kiM kurvatAM pazyatAm avalokayatAM kiM tat / tvatpratibimbaM tava pratimAM kathaM kathA bhavati / ambujadale iva kamalapatre yathA smeravikasvare IkSaNe cakSuSI yatra darzanakarmaNi tattathoktam / tatra loke yo dRSTemahotsavaraso vRttaH sampannaH keSAM devAnAM kintu tava tAM IkSitavatAM dRSTavatAM kaM bhavatAM tvaM kathaM sAkSAt avyavadhAnena kadA tadA tasmin kAle kva kalyANakAle janmotsavAdisamaye kayA bhavantamIkSitavatAM animeSalocanatayA unmIlitairlocanaiH kiM varNyate kathyate na kimapi / sa kiJcadapi vaktumazakyaH ityarthaH / / 24 / / ___anvayArtha ( deva ) he deva ! ( ambujadalasmerekSaNam ) kamala kI pAkhur3I kI taraha vikasita haiM netra jisameM aise ( tvatpratibimbam) Apake pratibimba-pratimA ko ( pazyatAm ) dekhane
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra : 193 vAle (asmAkam ) hama logoM kI (dRSTeH) A~khoM ko ( yatra ) jahA~ (aho ) AzcaryakAraka ( iyAn ) itanA ( mahotsava - rasa: } mahAn Ananda ( vartate ) ho rahA hai ( tatra ) vahA~ ( tadA ) usa samaya ( kalyANakAle ) paMcakalyANakoM ke kAla meM ( animeSalocanatayA ) TimakAra rahita netroM se ( bhavantam ) Apako ( sAkSAt ) rUpa se (IkSitavatAm ) dekhane vAle (devAnAm ) devoM ke (vRtta: ) prakaTa huA (saH) vaha Ananda (kim ) kyA ( varNyate ) varNita kiyA jA sakatA hai arthAt nahIM kiyA jA skaa| bhAvArtha - he bhagavan ! jaba hameM ApakI jar3a pratimA ke darzana karane se itanA apAra Ananda hotA hai taba kalyANakoM ke samaya Apake darzana karane vAle devoM ko jo Ananda hotA hogA usakA kauna varNana kara sakatA hai ? / / 24 / / kiM dRSTaM dhAma rasAyanasya mahatAM dRSTaM nidhInAM padaM dRSTaM siddharasasya sadma sadanaM dRSTaM ca cintAmaNeH / dRSTerathavAnuSaGgikaphalairebhirmayAdya dhruvaM muktivivAhamaGgalagRhaM dRSTaM - jina zrI - gRha ko dekha rasAyana kA gRha dekhA he jinarAja ! dekhA nidhiyoM kA nivAsa gRha, dekhA siddha-rasAlaya Aja | cintAmaNi- niketana dekhA, athavA inase hai kyA lAbha / dekhA maiMne Aja muktikA pariNaya-maMgala-gRha abhitAbha / / 25 / / dRSTe jinazrIgRhe / / 25 / / TIkA -- dRSTamavalokitaM kiM tat dhAma sthAnam, kasya rasAyanasya lAbhopAyAdizastAnAM rasAdInAM rasAyanam kena dRSTaM mayA kva sati jina zrIgRhe / arhataH zrImati caityAlaye kiMviziSTe dRSTaM dRSTe tathA kiM tat padaM sthAnaM keSAM nidhInAM padmazaGkAdInAM nidhAnAnAM kiMviziSTAnAM mahatAM mahadbhirAkAMkSyamANAnAM tathA dRSTam / kiM tat sama mahAsthAnaM kasya siddharasasya samastasaMskArottIrNasya pAradasya tathA dRSTam kiM tat sadanaM sthAnaM kasya cintAmaNeH cintitArthapradasya ratnavizeSasya athavA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 : paMcastotra kiMkAryakai: ebhiH rasAyanAdisthAnaiH kiMviziSTaiH dRSTaiH kiMviziSTaiH ebhiH AnuSaGgikaphalaiH gauNaprayojanaiH / yato dRSTaM kiM tat muktivivAhamaGgalagRhaM mukti: zrIpratyAsannAbhUditi bhAvaH / kena mayA kadA adya kathaM dhruvaM nizcitaM kva sati dRSTe jina zrIgRhe ||25|| anvayArtha ( jinazrIgRhe ) jinamandira athavA jinendrarUya lakSmI gRha ke ( dRSTe 'sati') dekhe jAne para ( mayA ) maiMne ( rasAyanasya dhAma dRSTam ) rasAyana kA ghara dekha liyA, ( mahatAM nidhInAm padam dRSTam ) bar3I-bar3I nidhiyoM kA sthAna dekha liyA, ( siddharasasya ) siddha hue rasaauSadhi vizeSa kA ( sadma dRSTam ) ghara dekha liyA, (ca) aura ( cintAmaNeH ) cintAmaNi ratna kA ( sadanam dRSTam ) ghara dekha liyA / ( athavA dRSTaiH ebhiH AnuSaGgikaphalaiH kim ) athavA dekhe hue ina gauNa phaloM se kyA lAbha hai ? (dhruvam ) nizcaya se ( adya ) Aja ( mayA ) maiMne ( muktivivAhamaGgalagraham dRSTam ) muktirUpI kanyA ke maMgala kA ghara dekha liyA hai / bhAvArtha --- he bhagavan! ApakA darzana, rasAyana, nidhi, siddharasa aura cintAmaNi kI taraha upakArI to hai hI parantu mukti prApti kA bhI kAraNa hai / / 25 / / dRSTastvaM jinarAjacandra-vikasadbhUpendranetrotpale snAtaM tvannUticandrikAmbhasi bhavadvidvaccakorotsave / nItazcAdya nidAghajaH klamabharaH zAntiM mayA gamyate deva ! tvadgatacetasaiva bhavato bhUyAt punardarzanam / / 26 / / he jinacandra ! kiye tava darzana au' bhUpati dRga-kumuda-lalAma / vijJa cakoroMko sukha prada tava saMstuti- jalameM ati abhirAma // snAna kiyA hai aura Aja hI zAnta kiye haiM tApaja kleza / aba jAtA tava cintana karatA, tava darzana ho punaH jineza || 26 // TIkA- atha stotA bhagavantaM stutvA svAbhimatadezaM gantu vijJApayati / punardarzanaM cAzaMsati / he jinarAjacandra ! jinAnAM
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra : 195 gaNadharadevAdInAM rAjA svAmI saMsRtyapAyaparitrAyakatvAt / jinarAja eva candraH nayanamanasorApyAyakatvAt / tasya sambodhanam kriyate / he jinarAjacandra solokitaH / ke saura ke mAyA , ramA snAnaM kRtam / AtmA prakSAlita ityarthaH / kva tava nutistvatrutiH saiva caMdrikAmbha: jyotsnAjale tasmin kiMviziSTo vikasanti phullanti bhUpendranetrotpalAni yasmAt / tattatra bhUpAzca rAjAna indrAzca devapatayasteSAM netrANi tAnyevotpalAni punaH kiMviziSTaH bhavajjAyamAnaH vidvaccakorANAM budhottamAnAM caturacakorapakSiNA ca utsava Anando yasmAt tattatra tathAnIzca prApitaH / ko'sau klamabharaH bhavaklezaglAnimahimA kiMviziSTaH / aghanidAghajaH pApagrISmaprabhavaH kAM nItaM zAnti prazamam / kena mayA / tadidAnI kRtakRtyatvAt / he deva ! ArAdhyasvAmin ! gamyate gamanaM kriyate / kena mayA kiMviziSTena tvadgatacetasaiva tvAM cintayataiva yadyapyevaM tattathApi zreyase kena tRpyata iti / bhavatastava bhUyAdastu punadarzanaM bhUyo'valokanamiti zreyaH / / 26 / / anvayArtha (jinarAjacandra) he jinendracandra ! ( mayA tvam dRSTaH) maiMne Apake darzana kiye tathA (vikasadbhUpendranetrotpale) jisameM rAjAoM ke netrarUpI kumuda phUla rahe haiM aise tathA (bhavadvivaccakorotsave) jisameM vidvAn rUpa-cakora pakSiyoM ko Ananda ho rahA hai aise ( tvannuticandrikAmbhasi ) ApakI stuti rUpa jala meM (snAtam) snAna kiyA (ca) aura (adya) Aja (nidAghajaH) santApa se utpanna huA (klamabharaH) kheda kA samUha (zAntim nItaH) zAnti ko prApta karAyA ( deva ) he deva ! (tvadgatacetasA eva mayA gamyate ) aba maiM ApameM hI citta lagAtA hU~ ( bhavataH darzanam punaH bhUyAt ) Apake darzana phira bhI hoN| bhAvArtha he bhagavan ! maiMne Apake darzana kiye aura stuti bhI kI / tathA manakA samasta santApa bhI dUra kiyA / aba maiM jAtA hU~, para merA citta ApameM hI laga rahA hai / maiM prArthanA karatA hU~ ki mujhe Apake darzana phira bhI prApta hoveM / / 26 / /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 : paMcastotra saMskRta TIkA prazastiH upazama iva mUrtiH pUtakIrtiH sa tasmAd ___jayati vinayacandraH saccakoraikacandraH / jagadamRtasagarbhAH zAstrasandarbhagarbhAH zucicaritasahiSNoryasya dhinvanti vAcaH / / saMvatsare vasamunisaptendumite (1778) bhAdrapadakRSNadvAdazItiyoM mojAvAdanagare zrImUlasaGge nandyAmnAye balAtkAragaNe sarasvatIgacche kundakundAcAryAnvaye bhaTTArakottamajI zrIzrI 108 devendrakIrtijI kasya zAsanakAri budhajI zrIhIrAnandajI kasya ziSyena vinayavatA cokhacandreNa svazayena svapaThanArthaM likhiteyaM bhUpAlacaturvizatikA TIkA / vAcakAnAM satataM zaM bhUyAt / yinayacandrasyArthamityAzAdharaviracitA bhUpAlacaturvizatejinendrastutepIkA parisamAptA / artha--sajjanarUpI cakora ke lie candramA ke samAna tathA pavitra kIrti ke dhAraka vaha vinayacandra jayazIla hoM, jinakI pavitra caritra ke kAraNa vItarAgatA ko prApta amRta rasa se bharI huI tathA zAstroM ke sandarbha se paripUrNa vANI saMsAra ke kalyANa ke lie AdhArabhUta hai / isa prakAra vinayacandra ke lie zrI AzAdhara ke dvArA viracita bhUpAlacaturvizatikA nAmaka jinendra stuti kI TIkA samApta huii| saMvat 1778 bhAdrapada kRSNa 12 tithi ko mojAbAda nagara meM zrI mUlasaMgha nandi-AmnAya balAtkAragaNa sarasvatIgaccha kundakundAcAryanvaya meM bhaTTArakottama zrI zrI 108 devendrakIrtijI hue / unake AjJAkArI ziSya budhajI hIrAnandajI ke vinayazIla ziSya cokhacandra ne apane par3hane ke lie apane hAtha se yaha bhUpAlacaturvizatikA TIkA likhI / vAcakoM kA sarvadA kalyANa hove / iti bhUpAlakavipraNItA jinacaturviMzatikA samAptA * 'arjAna' iti mUlapAThaH /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavivara bhUdharadAsajI kRta purAtana hindI padyAnuvAda jinacaturviMzatikA dohA sakala surAsura pUjya nita, sakala siddhi dAtAra / jinapada bandU~ jorakara, azarana jana AdhAra / / caupAI chanda 15 mAtrA zrI sukhAvAsa mahokula dhAma / kIrati-harSaNa-thala abhirAma / / surasuti ke rati-mahala mahAna ! jaya juvatIko khelata thAna / / aruNa taraNa vAMchita varadAya / jagatapUjya aise jina pAya / / darzana prApta karai jo koya / saba zivathAnaka so jana hoya / / 1 / / nirvikAra tuma soma-zarIra / zravaNa sukhada vANI gambhIra / / tuma AcaraNa jagata meM sAra / jaba jIvanako hai hitakAra / / mahAniMda bhavamArU deza / tahA~ tuMga-taru tuma parameza / / saghana chA~ha maMDita chavi deta / tuma paMDita se sukha heta // 2 // garbha-kUpanai nikasyau Aja / aba locana ughare jinarAja ! mero janma saphala bhayo abai| ziva-kAraNa tuma dekhe jabai / / jagajana-maina kamala vana khaMDa / vikasAvana zazi-zoka vihNdd|| AnaMda karana prabhA tuma taNo / soI amIjharana cA~daNI / / 3 / / saba surendra zekhara zubha raina / tuma Asana taTa mANika aina / / doU duti mili jhalaka jora / mAno dIpamAla duha~ ora / / yaha sampatti asa yaha anacAha ! kahA~ sarvajJAnI zivanAha / / tAtai prabhutA hai jgmaahei| sahI asama hai saMzaya nAhiM / / 4 / /
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 : paMcastotra surapati jAna akhaMDita bhai| tRNa jyoM rAjya tajyo tuma vahe / / jina chinameM jaga-mahimA dalI / jItyo moha-zatru mahAbalI / / lokAloka anaMta ashekh| konoM aMta jJAnasoM dekha / / prabhu prabhAva yaha adbhuta sbai| avara deva meM bhUla na ka3 / / 5 // pAtradAna tina dina-dina diyo / tina cirakAla mahAtapa kiyo / / bahuvidhi pUjAkAraka vhii| sarvazIla pAleM una sahI / / aura aneka amala guNa rAsa / prApati Apa bhaye saba tAsa / / jina tuma saradhAsoM kara Teka / dRga vallabha dekheM china eka / / 6 // nijaga-tilaka tuma guNagaNa jeha / bhava- bhujaMga viSahara-maNi teha / / jo ura kAnana mAhiM sadIva / bhUSaNa kara paharai bhavi jIva / / soI mahAmatI saMsAra / so zrutasAgara pahu~ce pAra / / sakala loka meM zobhA lhai| mahimA jAga jagata meM bahai / / 7 / / dohA sura samUha Dhole camara caMdakiraNa dyuti jem| mavatana-badhU kaTAkSate, capala caleM ati ema / / china-china Dhalakai svAmipara, sohata aiso bhAva / kidhauM kahata sidhi lacchasoM, jipapatike diga Ava / / 8 / / caupAI chanda 15 mAtrA / zIza chatra siMhAsana slaiN| dipai deha-duti cAmara ddhleN| bAjeM duMdubhi barasaiM phUla / Dhiga azoka bANI sukhamUla / / ihavidhi anupama zobhA mAna / sura nara sabhA padamanI bhAna / / lokanAtha baMdai ziranAya ! so hama zaraNa hohu jinarAya / / 9 / / sura-gajadaMta kamala-vana maahiN| sura nArIgaNa nAcata jAhi / / bahuvidhi bAje bAjai thoka / suna uchAha upaje tihu~ loka / / harSata hari jai jai uccrai| sumana-mAla apachara kara dharai / / yoM janmAdi samaya tuma hoya / japo deva devAgama soya / / 10 / /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturvizatikA stotra : 191 toSa baDhAvana tuma mukhacaMda / jana nayanAmRta karana amanda / / sundara dutikara adhika ujAsa / tIna bhuvana nahiM upamA tAsa / / tAhi nirakhi sanayana hama bhaye / locana Aja suphala kara laye / / dekhana yoga jagata meM dekha / umagyo ura AnaMda vizekha / / 11 / / kaiyaka yoM mAne matimaMda / vijitakAma vidhi Iza mukaMda / / ye to haiM vanitAvaza dIna / kAma-kaTaka jItana balahIna / / prabhu Agai surakAmini kreN| te kaTAkSa saba khAlI pareM / / yAteM madana-vidhvaMsana vIra / tuma bhagavaMta aura nahiM dhIra / / 12 / / darzanaprIti hiye jaba jgii| tabai Amra koMpala bahu lago / / tuma samIpa uTha Avana Thayo / tara so saghana praphullita bhayo / / abahU~ nija nainana Dhiga Aya / mukha-mayaMka dekhyo jaga rAya / / mero putra-virakha ihi bAra / suphala phalyo saba sukha dAtAra / / 13 / / dohA tribhuvana-vanameM visatarI, kAma davAnala . jora / vANI varaSAbharaNa soM, zAMti karahu cahu~ ora / / indra mora nAcai nikaTa, bhakti bhAva dhara moha / megha saghana caubIsa jina jaivaMte jaga hoya / / 14 / / caupAI chanda 15 mAtrA bhavijana kumudacanda sukha daina / sura-nara nAtha pramukha jaga jaina / / te tuma dekha ramai ihi bhA~ti / pahupa geha laha jyoM ali pati / / ziradhara aMjuli bhakti sameta / zrIgRha prati paridakSaNa deta / / ziva-sukha ko sI grApati bhii| caraNachA~hasoM bhava-tapa gaI / / 15 / / vaha tuma pada nakha darpaNa deva / paramapUjya sundara svayameva / / tAmaiM jo bhavibhAga vizAla / Anana avaloke cirakAla / / kamalA-kIrati kAMti anUpa / dhIraja pramukha sakala sukharUpa / / ve jaga-maMgala kauna mahAna / jo na lahai vaha puruSa pradhAna / / 16 / /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 : paMcastotra indrAdika zrIgaMgA jeh| utpati thAna himAcala yeha / / jina mudrA-maMDita ati lasai / harSa hoya dekheM duHkha nau / / zikhara dhvajAgaNa sohaiM em| dharma sutaruvara pallava jema / / yoM aneka upamA AdhAra / jayo jineza jinAlaya sAra / / 17 // zIza navAya namata suranAra / kezakAMti mizrita manahAra !! nakha ho? barateM jina / halAniNi garita kirAga samAja / / svarga nAga naranAyaka sNg| pUjata pAya-padya atulaMga / / dupaTa karma dala-dalana sujaan| jaivaMto parato bhagavAna / / 18 // !! sokara jAgai so dhImAna / paMDita sudhI sumukha guNavAna / / Apana maMgala hetu prazasta / avalokana cAhai kucha basta / / aura vastu dekhai kisa kAja / jo tuma mukha rAjai jinarAja / / jIna lokako mNgl-thaan| prekSaNIya tihu~ jaga-kalyAna / / 19 / / dharmodaya tApasa gRha kIra / kAvyabaMdha vana-pika tuma vIra / mokSamallikA madhupa rasAla / puNya kathA kaja sarasi marAla / / tuma jinadeva suguNa maNimAla / sarvahitakara dInadayAla / / tAko kauna na unnata kAya / dharai kirITa mahi harSAya / / 20 / / keI vAMchai zivapura vAsa / keI karai svarga-sukha Asa / / pacai paMcAnala Adika ThAna / dukha ba~dhe jasa ba~dhe ayAna / / hama zrImukha vAnA anubhvai| saradhA pUraba hiradai Tha8 / / tisa prabhAva Anandita rhaiN| svargAdika sukha sahajai lahaiM / / 21 / / nhona mahocchava indrana kiyo / suratiya mila maMgala pada liyo / suyaza zarada candropama seta / so gaMdharva gAna kara leta / / aura bhakti jo jo jisa joga / zeSa surana kInI suniyoga / / aba prabhu karai kauna sI seva / hama cita bhayo hiMDolo eva / / 22 / /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinacaturviMzatikA stotra : 201 jinavara janma kalyAnaka thosa indra 1 pulakita aMga pitA- ghara Aya / nAcata vidhimeM mahimA gAya // amarI bIna bajAveM sAra / dharI kucAgra karata jhaMkAra | ihavidhi kautuka dekhyo jabe / ausara kauna kahi sakai abai / / 23 / / zrIpratibimba manohara em| vikasita vadana kamala dala jema || tAhi hera harakheM dRga doya / kaha na sakU~ itanI sukha hoya / / taba surasaMga kalyAnaka kAla / pragaTa rUpa jovai jaga pAla || ikaTaka dRSTi eka citalAya / vaha AnaMda kahA~ kyoM jAya // 24 // f dekhyo dena - rasAyana dhAma / dekhyo navanidhi ko visarAma || ciMtArayana siddha rasa abai / jinagRha dekhata dekheM sabai || athavA ina dekhe kachu nhi| yaha anurAgI phala jagamahi // svAmI sarayo apUraba kAja / mukti samIpa bhaI mujhe Aja / / 25 / / aba binavai 'bhUpAla' nresh| dekhe jinavara harana kaleza || netra kamala vikase jagacaMdra / catura cakora karana AnaMda || ti jalasoM yo pAvana bhayo / pApa tApa mero miTa gayo || mo citta haiM tuma caranana mAhiM / phira darzana hUjyo aba jAhiM / / 26 / / chappaya chanda vizAlarAya 'bhUpAla' mana meM ihividhi buddhi kiyo lalita dyuti pATha, hiye saba samajha TIkA ke anusAra, artha kachu kahIM zabda kahiM bhAva, jor3a bhASA jasa Atama pavitra kAraNa kimapi, bAla- khyAla so jAniyo / lojyo sudhAra 'bhUdhara' taNI, yaha vinatI budha mAniyo || 27 || mahAkavi / sakai navi || Ayo / gAyo ||
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAvastotra ke racayitA vAdirAja munirAja ekIbhAvastotra ke racayitA zrI AcArya vAdirAja vi0 kI 11vIM zatAbdI ke mahAn vidvAn the / vAdirAja yaha unakI padavI thI, nAma nahIM / jagatprasiddha vAdiyoM meM unakI gaNanA hone se ve vAdirAja ke nAma se prasiddha hue | ApakI gaNanA jainasAhitya ke pramukha AcAryoM meM kI jAtI hai| vAdirAja svAmI kA caulukya nareza jayasiMha (prathama) kI sabhA meM bar3A sammAna thA / pUrvakRta pApodaya se AcAryazrI ke zarIra meM kuSTa roga ho gayA / nispRhI vItarAgI saMta apane AtmadhyAna meM hI lIna rahate the| zarIra kI vedanA se unheM kisI prakAra kI cintA nahIM thii| kintu jinadharmadveSI eka duSTa svabhAvI vidvAn ne rAjasabhA meM munizrI kA ghora upahAsa kara rAjA se kahA-rAjan ! tuma jainadharma kI itanI mAnyatA karate ho, zreSTha kahakara unake sAdhuoM kA sammAna karate ho para yaha nahIM jAnate ki "jaina sAdhu kor3I (kuSTa-grasta)" hote haiM / rAjazreSThI ko yaha upahAsa sahana nahIM huA / usane bhaktivazAt rAjA se kahA--rAjan ! yaha asatya hai jaina muniyoM kI kAyA tapAye svarNa ke samAna sundara aura tejodIpta hotI hai| rAjA ne nirNaya liyA ki prAta: AcAryazrI ke darzanArtha calA jaaye| idhara rAjazreSThI daur3atA huA AcAryazrI ke caraNoM meM phuNcaa| usane AcAryazrI se apanI karuNa kathA kaha sunAyI aura kahA prabho ! aba jinadharma kI rakSA kA prazna hai / Apa jo ucita samajheM, kareM / AcAryazrI ne unheM AzIrvAda diyA aura AdinAthajI kI bhakti meM lIna ho ekIbhAvastotra kI racanA kara DAlI / jinamakti meM lIna munizrI jinendra bhakti kA varNana karate hue likhate haiM--he bhagavan ! bhavya jIvoM ke puNyodaya se svarga se mAtA ke garbha meM Ane vAle Apake dvArA cha: mAha pUrva
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 203 hI yaha pRthvI kanakamayatA ko prApta karA dI gaI thii| he jinendra ! dhyAnarUpI dvAra se mere manarUpI mandira meM praviSTa hue Apa kuSTa roga se pIr3ita mere isa zarIra ko Apa suvarNamaya kara rahe ho isameM kyA Azcarya hai / athavA he jina ! jo koI Apake darzana karatA hai, vacanarUpI amRta kA bhaktirUpI pAtra se pAna karatA hai tathA karmarUpI mana se Apa jaise asAdhAraNa Ananda ke dhAma durvAra kAma ke madahArI va prasAda kI advitIya bhUmirUpa puruSa meM dhyAna dvArA praveza karatA hai, use krUrAkAra roga aura kaMTaka kaise satA sakate haiM ? jinabhakti ke prasAda se rAtabhara meM hI unakA galita kuSThagrasta zarIra svarNavat camakane lagA / prAta: rAjA, rAjazreSThI aura jinadharmadveSI sabhI AcAryazrI ke darzanArtha cala diye / usI jaMgala meM A pahu~ce jahA~ munizrI dhyAna meM lIna the / unakA teja dUra taka phaila rahA thA / camakatI dehakAnti ko dekhate hI rAjazreSThI Anandavibhora ho gayA / rAjA ne pUchA-- zreSThI, kyA ye hI Apake guru haiM ? seThajI ne kahA-jI ! hA~ / rAjA unake pAvana caraNoM meM natamastaka huA aura dveSiyoM kI ora kopa-bharI dRSTi se dekhane lgaa| sabake saba thara-thara kA~pane lge| munizrI ne kahArAjan ! yaha satya hai ki mere zarIra meM kuSTa thA, abhI bhI merI kaniSThA aMgulI meM isakA prabhAva zeSa hai| kintu "jainadharma ke sabhI sAdhu kor3I hote haiM" isa AkSepa ko dUra kara jinadharma kI prabhAvanA ke lie maiMne bhakti ke prasAda se yaha roga eka rAta meM dUra kara diyA hai / ataH ina becAroM kI koI galatI nahIM / rAjA munizrI ke vacanoM ko suna darzana se bahuta prabhAvita huA / rAjA ne va jinadharma dveSiyoM ne AcAryazrI se kSamA prArthanA kI aura jinadharma ko dhAraNa kara samyAdarzana prApta kiyaa|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadvAdirAjasUrikRta ekIbhAvastotram (TIkAdvaya-saMyuktam) ekIbhAvaM gata iva mayA yaH svayaM karmabandho, ghoraM duHkhaM bhavabhavagato durnivAraH karoti / tasyApyasya tvayi jinarave bhaktisanmuktaye cejjetuM zakyo bhavati na tadA ko'parastApahetuH / / 1 / / 0 bhUdharadAsa kRta padyAnuvAda vAdirAja munirAjake, caraNa kamala cita lAya / bhASA ekIbhAva kI, karU~ svapara sukhadAya / / jo ati ekIbhAva bhayo mAno anivArI / so mujha karma prabandha karata bhava bhava dukha bhaarii|| tAhi tihArI bhakti jagataravi jo niravArai / to aba aura kaleza kauna so nAhi vidAre / / 1 / / TIkA-jineSu raviH sUryastasyAmaMtraNe he jinavare ! ya: karmabandhaH aSTakarmaNAM prakRtisthityanubhAgapradezabhedena caturvidho baMdha: svayaM ghoraM niviDaM duHkhaM karoti vidadhAti / kIdRzaH karmabandhaH mayAsaha ekIbhAva gata ivaekatvamApanna iva / punaH bhava bhagavataH pratibhavaMgataH punaH duHkhena nivArayitumazakya: durnivAraH / tasya karmabandhasya asyApi duHkhasyApi cet / yadi tvayi bhagavati viSaye bhakti: tarhi unmuktaye unmocanAya bhavati / tathAvadtayA bhaktyA kRtvA kaH apara stApahetuH ko vA jetuM na zakyo bhavati ? jayo bhavatItyarthaH / bho jina ! saMsAra saMtApaM tvadbhakti binA kopi jetuM zakto na bhavatIti tAtparyam / apitu jetuM zakya ityarthaH / / 1 / /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 205 anvayArtha-he (jinarave) he jinasUrya ! ( mayA-saha ) merI AtmAke sAtha ( svayaM) apane Apa (ekIbhAvaM ) tanmayatAko (gata iva) prApta hue kI taraha (durnivAraH) bar3I kaThinAI se dUra karane yogya ( yaH ) jo ( karmabaMdha ) jJAnAvaraNAdi aSTa prakAra kA athavA prakRti sthiti-anubhAga aura pradeza ke bheda-se hone vAlA cAra prakAra kA karmabaMdha ( bhava-bhavagataH) [san ] pratyeka paryAya meM sAtha jAtA huA (ghoram ) bhayAnaka (duHkham ) duHkha ko (karoti ) karatA hai| ( tvayi ) Apake viSaya meM hone vAlI (bhakti ) bhakti anurAgavizeSa (cet ) yadi ( tasyApi asya ) usa karmabandha aura isa duHkha ke bhI (unmuktaye ) chur3Ane-dUra karane ke liye hai ( tarhi ) to phira (tayA) usa bhakti ke dvArA (aparaH) dUsarA (kaH ) kauna ( tApahetuH) santApa kA kAraNa ( jetuM zakyaH na bhavati) jItA nahIM jA sakatA ? arthAt avazya jItA jA sakatA hai| bhAvArtha-he jinendra ! jaba ApakI samIcIna bhakti ke dvArA ciraparicita aura atyanta duHkhadAyI evaM AtmA ke sAtha dUdha pAnI kI taraha mile hue karmabandha na bhI dUra kiye jAte haiM taba dUsarA aisA kaunasA santApa kA kAraNa hai jo ki usa bhakti ke dvArA dUra nahIM kiyA jA sakatA arthAt duHkhake sabhI kAraNa naSTa kiye jA sakate haiM / / 1 / / jyotIrUpaM duritanivahadhvAMtavidhvaMsahetu, tvAmevAhurjinavara ciraM tattvavidyAbhiyuktAH / cetovAse bhavasi ca mama sphAramudbhAsamAna stasminnaMhaH kathamiva tamo vastuto vastumISTe / / 2 / / tuma jina jyotisvarUpa, duritaaMdhiyAra nivaarii| so gaNeza guru kahaiM, tattva vidyA-dhana dhArI / / mere cita-gharamA~hi. basau tejomaya yAvata / pApatimira avakAza, tahA~ so kyoMkara pAvata / / 2 / /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 : paMca stotra TIkA-jineSu gaNadharadeveSu varaH zreSThastasyAmaMtraNe he jinavara ! ciraM cirakAlaM tattvavidyAbhiyuktAH tatvajJAninogaNadhara-devAdayaH tvAmeva jyotIrUpaM paratejaH svarUpaM arha ityAhuH bhaNanti tattvavidyAbhiH abhiyuktAH saMyuktAH tattvavidyAbhiyuktAH jyotistejaH evarUpaM yasya sa taM / kIdRzaM tvA-duritAnAM pApAnAM nivahaH samUhaH sa eva dhvAntaM tamastasya vidhvaMsasyahetuH kAraNa taM bho deva ca puna: mama cetovAse manogRhe sphAraM bahulaM yathAsyAttathA udbhAsamAnaH dIpyamAnaH san tvaM bhavasi jAtosi / tasmin manogRhe aMhaH pApaM tadeva tamo'dhakAraM / kathamiva kimiva ? vastuto-nizcayAt vastuM syAtuM ISTe sthitiM karoti na ISTe ityartha / / 2 / / anvayArtha---(he jinavara ) karma zatruoMko jItane vAloM meM zreSTha he jinendra ! jaba ki (tatvavidyAbhiyuktAH) tatvajJAnI gaNadharAdideva (ciraM ) cirakAla se ( tvAm eva ) Apako hI (duritanivahadhyAMtavidhyaMtahetu) pApasamUharUpI andhakAra ke nAza karane meM kAraNabhUta ( jyotIrUpam ) tejarUpa jJAnasvarUpa (AhuH) kahate haiM / (ca) aura Apa ( mama ) mere ( hamAre ) (cetovAse) manarUpI mandira meM (sphAra ) atyanta rUpase nirantara ( udbhAsamAnaH ) prakAzamAna (bhavasi) ho rahe ho taba (tasmin ) usa mandira meM ( vastutaH) nizcaya se ( aMhaH tamaH) pAparUpI andhakAra (vastuM) nivAsa karane ke lie Thaharane ke lie (kathabhiva) kisa taraha (ISTe) samartha ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sktaa| bhAvArtha-he nAtha ! jabaki Apako, atizaya buddhi ke dhAraka gaNadharAdi devoM ne pAparUpI andhakArako nAza karaneke liye sUrya ke samAna kahA hai aura Apa mere mana-mandirameM acchI taraha se prakAzamAna bhI ho rahe haiM, taba usameM pAparUpI andhakAra kaise Thahara sakatA hai ? arthAt jo Apako apane hRdaya meM dhAraNa karatA hai usake saba pApa naSTa ho jAte haiM / / 2 / /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 207 AnandAzru snapita vadanaM gadgadaM cAbhijalpan, yazcAyeta tvayi dRDhamanAH stotramaMtrairbhavantam / tasyAbhyastAdapi ca suciraM deha-balmIka-madhyAniSkAsyante vividha viSamavyAdhayaH kAdraveyAH / / 3 / / AnaMda A~su vadana dhoya tumasoM cita sAnai. gadgada suraso suyazamaMtra par3hi pUjA ThAne / tAke bahuvidhi vyAdhi vyAla cirakAlanivAsI, bhAjai thAmaka chor3a deha-vA~baIke vAsI / / 3 / / TIkA-ya: kazcit pumAn bhavaMtaM tvAM stotramaMtraiH kRtvA stavanarUpamaMtraH AnandAzrubhiH harSAzrubhiH snapita vadanaM yatra tat yathAsyAttathAcAyet pUjayet ca stutiM kuryAt / ca punaH harSAt, gadgadaM avyaktazabdaM abhijalpan kathaMbhUto yaH tvayi paramezvare dRDhaM nizcalaM manoyasya saH / ekAgracittaH tasya puruSasya dehabalmIkamadhyAt vividhaviSamavyAdhayaH kAdraveyAH nAnAvidhaviSamarogalakSaNAH sarpAH niSkAsante bahiH nirgacchanti / deha: zarIraM sa eva valmIkastasya madhyaM tasmAt / vividhAnAnAprakArA viSamazcate vyAdhayazca vividhaviSamavyAdhayaH / kadrorapatyAni kAdraveyAH kathambhUtAH vividhaviSavyAdhayaH kAdraveyAH suciraM cira abhyastA api ciraM nivasitA api vividhaviSayavyAdhayaH / iti pAThAntare vividha: nAnAvidhaH viSayo yeSAM te stotramevamaMtrAH stotramaMtrAstaiH stotramaMtraiH // 3 // ____ anvayArtha he jinendra ! (AnandAzru slapitavadanaM ca gadgadaM) AnandAzruoM-harSarUpI A~suoMse mukhako prakSAlita karatA huA aura adhyakta dhvanise (abhijalpan) stuti karatA huA (yaH) jo manuSya (svayaM) ApameM (dRr3hamanA: ) sthira citta 1. niSkAsante pAThA: ga pustake vartate / saMskRta TIkAkAra ne bhI isI pATha ko ApanAkara vyAkhyA kI hai|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 : paMca stotra hokara ( stotramaMtra) stavanarUpa maMtroM se ( bhavantam ) Apako (ayet ) pUjatA hai-stuti karatA hai / (tasya ) usake ( suciram ) cirakAlase (abhyastAta api) paricita bhI ( deha-balmIkamadhyAt) zarIrarUpI vAmIke madhyase-bIcase ( vividhaviSamavyAdhayaH) aneka prakArake kaThina rogarUpI (kAdraveyAH) sA~pa (niSkAsyante) bAhara nikAla diye jAte haiN| bhAvArtha-jisa prakAra samIcIna maMtroM kI sAmarthyase vApIke madhya bhAgase sA~pa bAhara nikAla diye jAte haiM ThIka usI prakAra jinendra ke stavanarUpa maMtroMse, stavana-pUjana karane vAle bhavya puruSoMkI viSama viSayarUpa vyAdhiyA~ bhI dUra kara dI jAtI haiN| arthAt jo manuSya bhakti pUrvaka-zraddhAse sampanna hokara ekAgracitta : se jinendra bhagavAn kA pavitra stavana karatA hai usake purAtana viSama roga bhI dUra ho jAte haiM aura sarakAra harIra miyoga ho jAtA hai / / 3 / / prAgeveha tridivabhavanAdeSyatA bhavyapuNyAt pRthvIcakraM kanakamayatAM deva ninyetvayedam / dhyAnadvAraM mamarucikaraM svAntagehaM praviSTa stakiMcitraM jinavapuridaM yatsuvarNI karoSi / / 4 / / divitai AvanahAra bhaye bhavibhAga udayabala, pahale hI suraAya kanakamaya kIya mahotala / managRhadhyAnaduvAra Aya nivaso jaganAmI, jo suvarana tana karo kauna yaha acaraja svAmI / / 4 / / TIkA-bho deva-bhavyapuNyAt tridiva bhuvanAt svargalokAt ihaloke eSyatA samAgamiSyatA tvayA paramezvareNa prAgevapUrvameva idaM pRthvIcakraM bhUvalayaM ratnavRSTyAdibhiH kanakamayatAM suvarNamayatAM ninye nItaM / tridivaH svargastasya bhavanaM gRha vimAnaM vA tasmAt / bhavyAnAM puNyaM bhavyapuNyaM tasmAt eSyatIti eSyaMstena eNyatA / pRthavyAzcakraM pRthvI
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 209 cakra / kanakavikAraM kanakamayaMtasyabhAvastAM / he jina ! mama svAntagehaM mamAnta karaNamaMdiraM tvaM pratiSThaH san yat idaM madIyaM kuSTharogAkrAntaM vapuH zarIraM suvarNIkaroSi, tatkiMcitraM tatkimAzcaryaM na kimapi AzcaryamityarthaH / asuvarNa suvarNaM karoSi, iti suvarNIkaroSi / svAntameva gehaM svAntagehaM kIdRzaM svAntagehaM / dhyAnamevadvAraM yasmin tat / punaH ruci karotIti rucikara manoharamityarthaH / / 4 / / / anvayArtha (he deva !) he bhagavan ! ( bhavyapuNyAt ) bhavyajIvoMke puNyake dvArA ( iha ) yahA~ para (tridivabhavanAt) svargalokase mAtA ke garbha meM ( eSyatA) Ane vAle (tvayA) Apake dvArA (prAkaeva) pahale hI jaba (idam) yaha ( pRthvIcakram) bhUmaNDala pRthvI maNDala (kanakamayatAM) suvarNamayatA kA / ninya ) prApta karAyA gayA thaa| taba ( he jina ! ) he jinendra ! ( dhyAnadvAraM ) dhyAnarUpI daravAje se yukta (mama) mere (hamAre) (rucikaram) sundara (svAntagehaM) manarUpamandira meM (praviSTa) praviSTa hue ( idaM vapuH ) isa zarIrakokuSTharoga se pIr3ita mere isa zarIrako ( yat ) jo (suvarNIkaroSi) suvarNamaya kara rahe ho (tatkicitram ) usameM kyA Azcarya hai ? arthAt kucha nhiiN| bhAvArtha-jaba ki svargalokase mAtA ke garbha meM Ane ke chaha mahIne pahale hI Apane isa pRthvImaNDala ko suvarNamaya banA diyA, to phira dhyAna ke dvArA mere manohara anta:karaNarUpa mandira meM praviSTa hue Apa kuSTharoga se pIr3ita mere isa zarIra ko yadi suvarNamaya banA deM to isameM kyA Azcarya hai arthAt kucha nahIM / / 4 / / lokasyaikastvamasi bhagavanninimittena bandhu stvayyevA'sau sakalaviSayA zaktirapratyanIkA / bhaktisphItAM ciramadhivasanmAmikAM cittazayyAM mayyutpannaM kathamiva tataH klezayUthaM sahethAH / / 5 / /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 : paMca stotra karoge. dharoge // 5 // prabhu saba jagake binAheta, bA~dhava nirAvaraNa sarvajJa zakti jinarAja bhakti racita mamacitta seja nitavAsa mere dukha- saMtApa dekha kima dhIra TIkA - he bhagavan ! tvaM eka advitIya lokasya nirnimittena niSkAraNena bAMdhavo vartase / tvayyevAsau zakti: sakala viSayA vartate sakalaM viSayo yasyAH sA / kathaMbhUtAzaktiH apratyanIkA pratiSedharahitA / kIdRzIM tAM mAmikAM madIyAM cittazayyAM ciraM cirakAlaM adhivasan / mameyaM mAmikAM tAM cittamevazayyA cittazayyA tAM / kIdRzoM cittazayyAM bhaktyAsphItAM mahatIbhaktiH tayA sphItAM tAM / yataH kAraNAt niSkAraNaM baMdhustat kAraNAt mayyutpannaM klezayUthaM kaSTasamUhaM kathamiva sahethA: kimiva sahanaM kurvIthA, klezAnAM yUtha klezayUtham / / 5 / / anvayArtha -- (he bhagavan !) he bhagavan ! jaba ( tvam ) Apa (lokasya ) saMsAra ke prANiyoM ke (nirnimittena) svArtha rahitabinA kisI prayojana ke ( ekaH ) advitIya ( bandhu asi ) bandhuhita karane vAle ho| aura ( asau ) yaha (sakalaviSayA - zaktiH ) saba padArthoM ko viSaya karane vAlI zakti bhI ( tvayi ) ApameM hI ( apratyanIkA) bAdhA rahita hai / ( tataH ) taba ( bhaktisphItAm ) bhakti ke dvArA vistRta ( mAmikAM ) merIhamArI ( cittazayyAm) manarUpI pavitra zayyA para ( adhivasan ) nivAsa karane vAle Apa ( mayi utpannam ) mujha meM utpanna hue ( klezayUthaM ) duHkha samUha ko ( kathamiva ) kaise (sahethA: ) sahana karoge, arthAt nahIM karoge / bhAvArtha - he nAtha ! Apa saMsArI jIvoM ke akAraNa bandhu haiM aura ApakI sakala padArthaviSayaka yaha apUrva evaM anantazakti pratipakSI karmoM ke pratighAta se rahita hai, kyoMki vaha karma ke kSaya se utpanna huI hai / phira Apa cirakAla taka hamAre pavitra manamandira meM nivAsa karate hue bhI kyA duHkhoM kA nAza nahIM kareMge I upakArI. tihArA /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 211 arthAt avazya kreNge| jo bhadra mAnava ApakA bhaktipUrvaka nirantara dhyAna evaM cintana karatA hai usake duHkha dUra honA to sahaja hI hai kintu usake jaTila karmoM kA bandhana bhI DhIlA par3a kara naSTa ho jAtA hai aura AtmA vikasita hotA huA paramAtmA pada ko prApta kara letA hai / / 5 / janmATavyAM kathamapi mayA deva dIrghaM bhramitvA, prAptaiveyaM tavanayakathA sphArapIyUSavApI ! tasyA madhye himakara himavyUhazItenitAntaM, nirmagnaM mAM na jahati kathaM duHkhadAvopatApAH / / 6 / / bhava vana meM cirakAla bhramyo kachu kahiya na jAI, tuma thuti kathA piyUSa vApikA bhAgana pAI / zazituSAra dhanasAra hAra zItala kahiM jAsama karata nhoMna tAmahi kyoM na bhavatApa bujhaiM mama // 6 // TIkA - he deva ! bho svAmin! mayA janmATavyAM bhavAraNye dIrghaM bhramitvA kathamapi mahatAkaSTena iyameva tava bhagavataH nayakasthAphArapIyUSavApI anekAntamatodAra sudhArasadIrghikA prAptA labdhA janmaivaaTavI janmATavI tasyAM janmATavyAM, nayakathaivasphArapIyUSavApI nayakathAsphArapIyUSavApI tasyAvApikAyA madhye nitAntamatizayena nirmagnaM mAM duHkhadAvIpa tApAH kRcchAdAvAnalaparitApAH kathaM na jahati kiM na tyajani? api tu jahatItyarthaH / duHkhAnyeva dAvA: duHkhadAvAsteSAM upatApAH / kathaMbhUtAvApI madhye himakarazcandradhimastasta vyUhaH samUhastadvat zIte zItalaM ityarthaH / / 6 / / anvayArtha - (he deva !) he svAmin! ( mayA ) mere dvArA ( janmATavyAM ) saMsArarUpI aTavI meM ( dIrghaM ) bahuta kAla taka ( bhramitvA ) ghUmakara athavA ghUmane ke bAda ( tava ) ApakI ( iyam ) yaha (nayakathA ) syAdvAda naya kathArUpI (sphArapIyUSavApI) bar3I bhArI amRta rasa se bharI huI bAvar3I ( kathamapi )
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 : paMca stotra kisI taraha bar3e kaSTa se ( prAptAeva ) prApta kara lI gaI hai / phira bhI, (himakarahimavyUhazIte) candramA aura barpha ke samUha me bhI zItala (tasyAH ) usake ( madhye) bIca meM (nitAntam) atyanta rUpa se ( nirmagnaM ) DUbe hue ( mAm ) mujhako ( duHkhadAvopatApAH) duHkharUpI dAvAnala ke santApa ko (kathaM na jahati ) kyoM nahIM chor3ate haiN| bhAvArtha- he svAmin ! mujhe isa saMsArarUpa viSama aTavI meM bhramaNa karate hue aura duHkhoM ko sahate hue anantakAla bIta gayA hai / aba puDhe bar3e bhArI jAmoda te maha ApakI syAdvAdanaya rUpa amRtarasa se bharI huI vApikA--bAvar3I prApta huI hai jo candramA aura barpha se bhI atyanta zItala hai| aisI vApikA meM unmajjana karate hue mere kyA thor3e se duHkha-santApa dUra na hoMge? kintu avazya hI dUra hoMge / / 6 / / / pAdanyAsAdapi ca punato yAtrA te trilokI, hemAbhAso bhavati surabhiH zrInivAsazca padmaH / sarvAGgeNa spRzati bhagavaMstvayyazeSaM mano me, zreyaH kiM tat svayamaharaharyannamAmabhyupaiti / / 7 / / zrI vihAra parivAha hota zucirUpa sakala jg| kamala kanaka abhAva surabhi zrIvAsa dharata paga / / mero mana sarvaMga parasa prabhu ko sukha pAvai / avaso kauna kalyAna jona dina dina Dhiga Avai / / 7 / / TIkA-he bhagavan ! te tava pAdanyAsAdapi bhavaccaraNAropaNAdapi padmaH kamalaM hemAbhAso bhavati / hemavadAbhAsA yasya sa ca puna: padyaH tava pAdanyAsAt zrInivAsa: lakSmyA.gRhaM bhavati / zriyAH nivAsa: zrInivAsaH, kathaMbhUtasya tava yAtrayA bhavya prANi prabodhArthaM vihAraH / krameNa trilokI punaH pavitrayata:, trayANAM lokAnAM samAhAratrilokI lAM / he deva tvayi paramazvare sarvAGgeNa sarva zarIreNa me mama azeSaM manontaHkaraNaM spRzati sati S
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 213 tatkiM zreyoH vartate / yatzreya:kalyANaM hemAbhAsAdiSvayameva aharaha: pratidinaM mAM na abhyupaiti mAM na prApnoti apitu abhyupaiti ityarthaH / / 7 / / anvayArtha he jinendra ! ( yAtrayA) vihAra ke dvArA (trilokIm ) tInoM lokoM ko (punataH) pavitra karane vAle ( te) Apake (pAdanyAsAdapi) caraNoM ke rakhane mAtra se hI jaba ( padma ) kamala (hemAbhAsaH ) suvarNa-sI kAnti bAlA ( surabhiH) sugandhita (ca) aura ( zrInivAsa:) lakSmI kA gRha-zobhA kA sthAna ho jAtA hai| taba (he bhagavan ! ) he svAmin ! ( tvayi ) Apake ( me ) mere ( azeSam ) samasta ( manaH) pana ko ( sarvAGgeNa) sarva aGgoM ke dvArA (spRzatisati ) sparza karane para (tat) vaha (kiMzreyaH ?) kauna-sA kalyANa hai ? ( yat ) jo ( mAm) mujhe ( aharahaH) pratidina ( svayaM ) apane Apa ( na abhyupaiti ) prApta nahIM hotA hai| bhAvArtha-sakala paramAtmA arhata jaba jIvanmuktarUpa sayogakevalI avasthA meM vihAra karate haiM taba unake vihAra se tInoM loka pavitra ho jAte haiM; aura deva gaNa unake pavitra caraNoM ke nIce kamaloM kI racanA kara diyA karate haiM aura ve kamala jaba jinendradeva ke caraNoM ke sparza se suvarNa-sI kAnti vAle sugandhita evaM lakSmI ke nivAsa bana jAte haiM / taba merA mana Apako sarvAGga rUpa se sparza kara rahA hai arthAt mere mana-mandira meM caitanya jina pratimA kA sarvAGga rUpa se sparza ho rahA hai / ataeva mujhe kalyANakoM kA prApta honA ucita hI hai / jo bhavyaprANI jinendra bhagavAn kA niSkapaTa rUpa se bhaktipUrvaka smaraNa, citavana evaM dhyAna karatA hai use sarva sukha prApta hote hI haiM isameM koI sandeha nahIM hai / / 7 / / pazyantaM tvadvacanamamRtaM bhaktipAtryA pibantaM, kAraNyAtpuruSamasamAnandadhAma praviSTam / tvAM durasmaramadaharaM tvatprasAdaika bhUmi, krUrAkArAH kathamivarujA kaNTakA niluMThanti / / 8 / /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ RAUTE... 214 : paMca stotra bhavataja sukhapada base kAmamada subhaTa sNhaare| jo tumako nirakhaMta sadA priyAsa tihAra tuma vacanAmRtapAna bhakti aMjulisoM pIche / tinheM bhayAnaka krUrarogaripu kaise chIvai / / 8 TIkA-bho deva ! rujA kaMTakAH gadalakSaNA kaMTakAH puruSe / kathamiva nirluThanti pIDayanti / na niluMThantItyarthaH / rujA evaM kaMTakAH / / "rugUjA copajAtA the rogavyAdhigadAmayAH iti halAyudhaH / kathaMbhUta puruSaM tvAM paramezvaraM pazyantaM vilokayantaM / punaH tvadvacanamamRtaM bhakti / pAtryA pibantaM tava vAkyAmRtaM tava vacanaM bhaktireva pAtrI sthAlI bhakti pAtrI tathA puna: karmAraNyAdasamAnandadhAma praviSTaM / karmaiva araNyaM vane kAraNyaM tasmAt / asamaM atulyaM yat AnandadhAmaharSamandiraM tatra : praviSTastaM / kathaMbhUtaM ? tvAM durvAra / yo hi smara: kAmastasya bhadAn harati taM / kIdRzaM puruSaM tavaprasAdAstvatprasAda: tvatprasAda eva ekA advitIyAH bhUmiryasya sa taM / kIdRzAH rujA rogA eva kaNTakAH krUrAkAraH krUrAH kaThinAH AkArA yeSAM te / / 8 / / anvayArtha he nAtha ! (karmAraNyAt ) karmarUpI vana se (asamAnandadhAmapraviSTam ) anupama sukha ke sthAna mokSa meM praviSTa hue tathA ( durbArasmaramadaharaM) durjaya kAmadeva ke madako haraNa karane vAle Apako (pazyantam) dekhane vAle aura ( bhaktipAtryA) bhaktirUpI kaToroMse ( tvadvacanamamRtam ) Apake vacanarUpI amRta ko pIne vAle ataeva ( tvatprasAdaikabhUmim) ApakI prasannatA ke sthAnabhUta puruSako (krUrAkArAH) bhayaMkara AkAra vAle (rujAkaNTakAH) rogarUpI kA~Te ( kathamiva?) kisa taraha ( nilaThanti) satA sakate haiM--pIr3A de sakate haiM ? arthAt nahIM de skte| bhAvArtha he bhagavan ! karmarUpI vana se nikala kara Apane anupama anaMta sukhasvarUpa AnandadhAma ko prApta kiyA hai tathA Apa durjaya kAmadevake madako haraNa karane vAle haiM Apako dekhane
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 215 vAle aura bhaktirUpI pAtra se Apake amRtarUpI vacanoM ko pIne vAle bhavya puruSoM ko phira krUra AkAra vAle rogarUpImayI kA~Te kaise pIr3A de sakate haiM ? arthAt nahIM de sakate / / 8 11 pASANAtmA taditarasama; kevalaM ratnamUrti nistambho bhavati ca parastAdRzo ratnavargaH / dRSTiM prApto harati sa kathaM mAnalaMga narANAM, pratyAsattiryadi na bhavatastasya tacchaktihetuH / / 9 / / mAnathaMbha pASAna Ana pASAna paTatara / aise aura aneka ratana dorkhe jaga aMtara / / dekhata dRSTi pramAna mAna mada turata miTAve / jo tuma nikaTa na hoya zakti yaha kyoMkara Avai / / 9 / / ____TIkA-mAnastambhaH pASANAtmAsan taditarasamaH anya pASANa sadRzo bhavati, tasmAt pASANAt itarastena samaH / ca punaH kevala ratnamUrtiH ratnamayaH paraM kevalaM ratnavargaH ratnarAzistAdRzI vartate ma mAnastambhaH ! dRSTi prAptaH dRSTiM san darzanamAtrAdeva nArANoM lokAnAM mAnarogaM ahaMkArarogaM kathaM harati ? kena prakAreNa nirAkaroti ? yadi cet tasya mAnastambhasya bhavataH paramezvarasya pratyAsatti / sAmIpyam na bhavet / dRSTiprAptaH dRSTiprAptaH mAna eva rogo mAnarogastaM / kIdRzasya bhavataH tasya mAnastambhasya mAnarogaharaNe zaktiH tasyA hetuH kAraNaM tasya / / 9 / / ___ anvayArtha he deva ! ( pASANAtmA) patthararUpa (mAnastambhaH ) mAnastambha (tadita-rasamaH) dUsare pattharoM ke samAna hI hai ( kevalam ) sirpha (ralamUrtiH ) ratnamayI hai parantu ( para:ralavargaH) dUsare ratnoM kA samUha vaisA hI hai-aisA hone para (yadi ) yadi (tasya ) usa mAnastambha kI (tacchaktihetuH) vaisI zakti meM kAraNasvarUpa ( bhavataH ) ApakI ( pratyAsattiH ) nikaTatA na hotI to (saH) vaha mAnastambha ( dRSTiMprAptaH) dekhane mAtra se hI
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 : paMca stotra ( narANAm ) manuSyoM ke ( mAnarogaM ) mAna-ahaMkArarUpI roga ko ( kathaM harati ? ) kaise hara sakatA hai ? arthAt nahIM hara sakatA / bhAvArtha-patra kA unA huA nAma bhI dUsare sAdhAraNa pattharoMke samAna hI hai| ratnamaya honA usakI koI vizeSatA nahIM kahI jA sakatI; kyoMki usake samAna aura bhI ratna hote haiM parantu usameM mAnaharaNa karane kI zakti nahIM hotI, isa kAraNa se mAnastambha meM manuSyoM ke mAna haraNa kI zaktikA astitva mAlUma nahIM hotaa| ataeva yaha spaSTa hai ki usakI aisI zakti meM ApakI samIpatA hI kAraNa haiN| yadi ApakI samIpatA na hotI to gautama jaise mahAmAnI vidvAnoM kA abhimAna kaise dUra hotA ? isa kAraNa usa ratnamayI mAnastambha meM yaha apUrvazakti Apake prasAda se hI prApta huI jAna par3atI hai / / 9 / / hRdya: prApto marudapi bhavanmUrti zailopavAhI, sadyaH puMsAM niravadhirujA dhUlibandhaM dhunoti / dhyAnAhUto hRdayakamalaM yasya tu tvaM praviSTa stasyAzakyaH ka iha bhuvane deva lokopakAraH / / 10 / / prabhutana parvataparasa pavana urameM nivahai hai / tAso tatachina sakala rogaraja bAhira hai hai / / jAke dhyAnAhUta baso ura aMbuja kauna jagata upakAra karana samaratha so TIkA - he deva ! bhavanmUrtizailopavAhI marudapi vAyurapi hRdya: anukUlaH prAptaH san puMsAMjanAnAM sadyastatkAlaM niravadhirujA dhUlibaMdhaM nimaryAdaM reNusamUhaM dhunoti sphITayati / bhavataH mUrti zarIraM saiva zaila: parvatastaM upavahatIti niravadhayaH maryAdArahitA: yA rujAH rogAstaeva dhUlayastAsAMbandhaH samUhastaM / tu punastvaM dhyAnAhUtaH san yasya prANino hRdayakamala praviSTaH tasya prANinaH iha bhuvane kaH lokopakAraH azakyo bhavati / api tu na kopItyarthaH / dhyAnena AhUta: AkAritaH mAhIM / nAhIM // 10 //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - - -- ekIbhAva stotra : 217 dhyAnAhUtaH / hadayameva kamalaM, hRdayakamalaM, lokAnAM upahAra: lokopakAraH / / 10 / / anvayArtha (he deva !) he svAmin ! jaba ( bhavanmRtizailopavAhI) Apake zarIrarUpI parvatake pAsa se bahane vAlI ( hRdyaH) manohara ( marudapi) havA bhI ( prAptaH) [ man] prApta hotI huI (puMsAM) puruSoM ke (nirabAdhirujAM dhUlibandham ) maryAdArahita rogarUpI dhUlI ke saMsargako (sadyaH) zIghrahI (dhunoti ) dUra kara detI hai / (tu ) taba ( dhyAnAhUtaH ) dhyAna ke dvArA bulAye gaye (tvam ) Apa ( yasya ) jisake ( hRdayakamalaM ) hRdayarUpI kamala meM (praviSTaH ) praviSTa hue haiM ( tasya ) usa puruSa ko (ihabhuvane) isa saMsAra meM ( ka:) kaunasA ( lokopakAraH) logoM kA upakAra ( azakyaH ) azakya hai-nahIM karane yogya hai athAt koI bhI nhiiN| bhAvArtha he nAtha ! jabaki Apake zarIra ke pAsase bahana vAlI vAyu bhI, logoM ke taraha-taraha ke roga dUra kara detI hai / taba Apa jisa bhavyapuruSa ke hRdaya meM virAjamAna ho jAte haiM vaha saMsAra ke prANiyoM kA kauna-sA upakAra nahIM kara sakatA-arthAt loka kI saccI-sajIva sevA karanA athavA AhAra-pAna, auSadhAdi ke dvArA dIna-duHkhiyoM kI sevA kara unheM duHkha se unmukta karanA to sarala hai| parantu jaba koI bhadramAnava jinendra bhagavAn ko apane hRdayavartI banA letA hai arthAt caitanya jina pratimA ko apane hRdayakamala meM aMkita kara letA hai, ( aura stutipUjA-dhyAnAdi ke dvArA unake pavitra guNoM kA stavana-pUjana-vaMdanAdi kiyA karatA hai, evaM unake nakze kadama para calakara tadanukUla pravRtti karane lagatA hai taba usa bhavya puruSa ke anAdikAlIna karmabaMdhana bhI usI taraha zithila hone lagate haiM jisa taraha candana ke vRkSa para mora ke Ane para sarpo ke bandhana DhIle par3akara nIce khisakane lagate haiM / )
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 : paMca stotra jAnAsi tvaM mama bhava bhave yacca yAdRkca duHkhaM, jAtaM yasya smaraNamapi me zastravaniSpinaSTi / tvaM sarvezaH sakRpa iti ca tvAmupeto'smi bhaktyA, yatkartavyaM tadiha viSaye deva evaM pramANam / / 11 / / janama janama ke duHkha sahe saba te tuma jaano| yAda kiye mujha hiye la, Ayudha se mAnoM / / tuma dayAla jaga pAla svAmi maiM zaraNa gahI hai| jo kucha karanI hoya karo paramAna vahI hai||| 11 // TIkA-he deva ! mama bhava bhave pratijanmani yacca yAdRk ca duHkhaM narakatiryakanaradevayoH saMbhavaM jAtaM prAptaM / yasya duHkhasya smaraNamapi me mama zastravat khaDgavat niSpinaSTi cUrNayati zatakhaMDI karoti / atra hiMsArthadhAtuyogAt, dvitIyArthe SaSThI / tattvaM jAnAsi-vetsi / he nAtha ! tvaM sarveSAM prANinAmIzaH svAmI / ca punaH tvaM sakRpa iti / kiM kRpayA sahavartamAnaH iti, agAdha manasyAlocya tvAM trailokyanAthaM bhaktyA kRtvA ahaM upetosmi prAptosmi agAdhaMbhAvaH / tattasmAtkAraNAt iha tallakSaNe viSaye yatkartuyogyaM kartavyaM devaH tvameva pramANaM nizcayaH anyathA na / / 11 / / anvayArtha--(he deva ! ) he bhagavan ! ( mama) mujhe ( bhavabhave ) pratyeka paryAya meM ( yat ca yAdRk ca ) jo aura jaisA-jisa taraha kA (duHkham) duHkha kaSTa ( jAtam) prApta huA hai ( tat tvaM jAnAsi) usako Apa jAnate hI haiN| aura ( yasya) jisakA ( smaraNamapi ) smaraNa bhI ( me) mere liye (zastravat ) zastra ke samAna-talavAra Adi astra ke ghAta samAna (niSyinaSTi ) duHkha detA huA aura he nAtha ! (tvam ) Apa ( sarvezaH ) sabake svAmI (ca) aura ( sakRpaH) dayA se yukta haiM--dayAlu haiM / (iti) isaliye ( bhaktyA) bhaktipUrvaka ( tvAm upetaH asmi) Apa ke pAsa AyA hU~-ApakI zaraNa meM prApta huA hU~ / ataH aba (iha
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 219 viSaye) isa viSaya meM ( yatkartavyaM ) jo karanA cAhiye usameM ( deva eva pramANam ) Apa hI pramANa haiM / bhAvArtha he bhagavan ! isa caturgatirUpa saMsAra meM anAdikAla se bhramaNa karate hue maiMne jo ghora duHkha bhoge haiM aura bhoga rahA hU~ / jinakA smaraNa karanA bhI zastra ghAta ke samAna duHkhadAI hai / / unako Apa acchI taraha se jAnate hI haiM / Apa sirpha jAnate hI nahIM haiM kintu saba ke akAraNa bandhu aura dayAlu haiM / isIliye maiM bhaktipUrvaka ApakI zaraNa meM AyA hU~ / aisI dazA meM mujhe kyA karanA cAhie, yaha Apa hI samajha sakate haiM / maiMne apanI dazA Apake sAmane prakaTa karA dI hai| prApadaivaM tavanutipadairjIvakenopadiSTaiH, pApAcArI maraNasamye sArameyo'pisaukhyaM / kaH saMdeho yadupalabhate vAsavazrIprabhutvaM, jalpan jApyairmaNibhiramalaistvannamaskAracakram / / 12 / / maraNa samaya tuma nAma maMtra jIvakatai pAyo / pApAcArI zvAna prAna taja amara kahAyo / / jo maNimAlA leya jamaiM tuma nAma niraMtara / indra sampadA lahai kauna saMzaya isa antara / / 12 / / TIkA-bho vibho ! tava paramezvarasya nutipadaiH stotrapadaiH kRtvA sArameyo'pi kukkaro'pi daivaM saukhyaM prApat prAptavAn, devasyedaM daivaM / kathaMbhUtaiH tava nutipadaiH / maraNa samaye-maraNAvasthAyAM jIvakena kSatriyavaMzacUDAmaNi zrI satyaMdhara mahArAja putreNa upadiSTaiH karNe japIkRtaiH / kathaMbhUtA sArameyaH pApAcArI Ajanma pApamevAcaratItyevaMzIlaH pApAcArI | bho deva ! yastvannamaskAracakraM amalaiH maNibhiH jApyaiH jalpan san zuddhasphaTikamaNimuktAphalarajatasuvarNaprabAlacaMdanAgurusaMbhavamaNibhaH tava namaskAramaMtraM samabhijalpan vAsavazrIprabhutvaMsaudharmAdilakSmIsAmrAjyaM upalabhate prApnoti / atra kaH sandehaH kimAzcaryamatra /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 : paMca stotra tabanamaskArAstvanamaskArAsteSAM cakraM vAsava indra zrI lakSmIH tamyA: prabhutvamaizvaryam / / 12 / / ___ anvayArtha-ve jinendra ! jaba ki ( maraNa samaye) mRtya ke samaya meM (jIvakena) jIvandharakumArake dvAga (kSatriyavaMza cUr3AmaNi satyaMdhara rAjA ke putra jIvaMdhara kumAra ke dvArA) (upadiSTaiH ) batAye gaye ( tava ) Apake ( nutipadaiH ) namaskAra maMtra ke padoM ke smaraNa evaM cintana se ( pApAcArI ) pAparUpa pravRtti karane vAlA ( sArameyaH api kuttA bhI (naM ! deva..-svargaloka sambandhI (saukhyam ) sukhako ( prApat) prApta huA hai taba ( amalaiH ) nirmala ( jApyaiH ) japane yogya mAlA ko ( maNibhiH) panakAoM ke dvArA ( tvannamakAracakram ) Apake namaskAra maMtra ko ( jalpan ) japatA huA manuSya ( yat ) jo ( vAsavazrIprabhutvam ) indrakI vibhUti ke adhipatitva ko-svAmI pane ko ( labhate ) prApta hotA hai / isa viSaya meM (ka: sandehaH) kyA sandeha hai ? arthAt isameM koI sandeha nahIM hai| bhAvArtha-jabaki eka pApI kuttA bhI mRtyu ke samaya na ki jIvanabhara jIvandhara kumAra dvArA batAe hue maMtrA'kSaroM ke dhyAna se yakSoMkA svAmI yakSendra ho sakatA hai taba nirmala maNiyoM ke dvArA Apake namaskAramaMtra kA dhyAna karane vAlA bhadra mAnava yadi indrakI vibhUti ko prApta kara le to isameM kyA Azcarya hai arthAt kucha nahIM / / 12 / / + isakI saMkSipta kathA isa prakAra hai.-!ka bAra eka kane ne brAhmaNa ko havana ko sAmayo ko dRSita kara diyA thA. jisase unhone kupita ho kara usa kane ko mAra ddaalaa| jaba vaha zastra-mAna se sisakatA aura chaTapaTA rahA thA aura apane jIvana ko agnima sA~meM le rahA 'ya' / itane meM kSatriya vaMza kulatilaka jIbaMdhanakumAra ne usa ko ko taDapanA hua dekha kara Namo arahaMtANa' tyA da paMcaparameSTI vAnaka, maMtra par3hakara sanAyA. jisameM usake pagiMgaramo me parama zAMti huI aura vaha kanA para kara isa maMtra ke prabhAva parne mAhAtmya se yakSoMkA adhipani yakSendra huH /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 221 zuddhe jJAne zucini carite satyapi tvayyanIcA, bhaktirno cedanavadhisukhA vaJcikA kuJcikeyam / zakyodghATaM bhavati hi kathaM muktikAmasya puMso, muktidvAraM paridRDhamahAmohamudrAkavATam / / 13 / / jo nara nirmala jJAna mAna zuci cArita sAdhaiM / anavadhi sukhako sAra bhakti kU~cI nahiM lAdhai / / so ziva vA~chaka puruSa mokSapaTa kema upAre / moha muhara dina karI mokSa maMdira ke dvAre / / 13 / / TIkA- bho deva ! zuddha jJAne zucini-niraticAra-pavitre carite AcaraNe satyapi cedyapi tvayi paramezvare iyaM anIcA prabalA bhaktioM naiva. hi nizcitaM tarhi muktikAmasya puMsaH mumukSoH puruSasya mukte: dvAraM zakyodghATaM kathaM bhavati? zakyaH udghAToyasyatat ! muktiM kAmayatIti muktikAma: tasya munti kAmAya ! kathAbhUtaM muktedAra ? paridRDhA nizcalA mahAmoho mithyAtvaM tallakSaNamudrA yayostau evaM vidhaukapATau sa eva kavATaM yasmin tat / kathaMbhUtA bhaktiH? kuMcikA / mudrA dvidhAka: punaH anavadhi nirmaryAdaM yat sukha tasya avaMcikA-apratAriNI / / 13 / / anvayArtha he nAtha ! (zuddhe jJAne ) zuddha jJAna aura (zucinicarite ) nirmala cAritra ke (satyapi ) rahate hue bhI ( cet ) yadi ( tvayi) Apake viSaya meM hone vAlI ( iyam) yaha ( anIcA bhakti ) utkRSTa bhakti-rUpI ( anavadhisukhAvaJcikA ) amaryAdita sukhoM kI kAraNa ( kuJcikA ) kuJjI-tAlI (no cet) nahIM hove, to (hi) sacamuca meM ( muktikAmasya puMsaH) mokSa ke abhilASI puruSa ko ( paridRDhamahAmohamudrAkavATam) atyanta majabUta pahAmoharUpI muharabanda (tAle ) se yukta haiM kivAr3a jisameM aise (muktidvAram) mokSake dvAra ko (katham ?) kisa taraha (zakyoddhATam ) kholA jA sakatA hai ? arthAt nahIM kholA jA sktaa|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 : paMca stotra bhAvArtha-vizuddhajJAna aura nirmala cAritra ke rahate hue bhI yadi jinendra kI bhaktimaya athavA samyagdarzanarUpa-kuJjI nahIM hai to phira mahA mithyAtvarUpa mudrA se aMkita mokSamandira kA dvAra kaise kholA jA sakatA hai ? arthAt bhaktirUpI kuMcikA ke binA muktidvAra kA khulanA nitAnta kaThina hai / parantu jisa bhadra mAnava ke pAsa jinendra kI bhaktirUpI athavA samyagdarzanarUpI kuMjI hai vaha bahuta jaldI hI mukti ko prApta kara sakatA hai, kyoMki samyagdarzana mokSamahala kI pahalI sIr3hI hai / isake binA jJAna aura cAritra bhI mithyA kahalAte haiM / ataH mukti ke icchuka puruSoM ko sabase pahale samyagdarzana ko prApta karanA hI zreyaskara hai / / 13 / / pracchannaH khalvayamaghamayairaMdhakAraiH samaMtA tpaMthAmukteH sthaphuTitapadaH klezagatairaMgAdhaiH / tatkastena vrajati sukhato devatattvAvabhAsI, yadyagre'ne na bhavati bhavadbhAratI ratnadIpaH / / 14 / / zivapura kero paMtha pApatamasoM ati chAyo / dukhasarUpa bahU kUpa khAMDasoM bikaTa batAyo / svAmI sukhasoM tahA~ kauna jana mAraga lAgeM / prabhu-pravacana maNi dIpa jotake AgeM ArauM 11 14 / / TIkA-bho deva ! khalu nizcitaM ayaM mukteH paMthAH samyagdarzanajJAna-cAritra-lakSaNo mokSamArgaH aghamauraMdhakAraiH mithyAtvalakSaNaiH stimiraiH samaMtAt sarvataH pracchannaH AcchAditaH / punaH mukteH pathA agAdheH atulaspazaiM: klezagatainarakAdi duHkhaiH kRtvA sthapuTitapadaH vidyate / sthapuTitAni uccanIcAni padAni pAdaropraNasthAnAni yasmin saH / tattasmAt kAraNAt tena duruttareNamokSamArgeNa sukhataH sukhenaiva kaH pumAn brajati yAtItibhAvaH / kutaH yadi cet bhavadbhAratI ratnadIpa: tava divyabhASA: apratihatarala prabhAdIpaH agre agre na bhavati / bhavato jinendrasya bhAratI bhavadbhAratI seva ratnadIpaH bhavadbhAratIratnadIpaH /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 223 kathambhUtaH bhavadbhAratIratnadIpa ? tattvaiH saptatattyaiH avabhAsate'sau tattvAvabhAsI / / 14 / / anvayArtha - (he deva ! ) he svAmin ! ( khalu ) nizcaya se ( ayam ) yaha ( mukteH ) mokSakA ( paMdhA:) mArga ( adhamayaiH ) pAparUpI (andhakArai: ) andhakAra ke dvArA ( samantAt ) saba ora se (pracchannaH ) ThakA huA hai aura ( agAdhaiH ) gahare ( klezagarte: ) duHkharUpI gaDDhoM se ( sthapuTitapadaH ) viSama hai -- duSpraveza hai aisI avasthA (yadi adara (sthAvabhAsI) sAI batalAne vAlA athavA saptatattvoM ke dvArA mokSamArgakA nirUpaNa karane vAlA ( bhavada bhAratIratnadIpa: ) ApakI vANIrUpI dIpaka kA prakAza (agre agre ) Age-Age ( na bhavati ) na hotA (tat) to (tena ) usa mArga se (kaH ) kauna manuSya ( sukhataH ) sukhapUrvaka ( vrajati ) gamana kara sakatA hai ? arthAt koI nahIM / bhAvArtha he deva ! mukti kA mArga midhyAtvarUpa ajJAna aMdhakAra se vyApta hai, AcchAdita haiM / aura agAdha duHkharUpa gaDDhoM se viSama hai, duSpraveza hai| aisA hone para bhI yadi saptatattvoM ke svarUpa ko prakAzita karane vAlA athavA sapta tattvoM ke dvArA mokSa mArgakA nirUpaNa karane vAlA ApakI pavitra divyadhvanirUpa vANIrUpI dIpaka kA prakAza Age-Age nahIM hotA, to aisA kauna puruSa hai jo ApakI vANIrUpI dIpaka ke prakAza ke binA hI usa kaMTakAkIrNa viSama mArga se sukhapUrvaka gamana kara sakatA hai ? aura apane iSTasthAna ko sugamatA se prApta karane meM samartha ho sakatA hai / arthAt koI nahIM / astu he nAtha ! ApakI pavitra vANIrUpI dIpaka ke prakAza se hI saMsArI jIva heyopAdeyarUpa tatvoMkA parijJAna karate haiM aura usI ke anukUla AcaraNa kara karma bandhana se chUTane kA upAya karate haiM / arthAt mokSa ke sAtha samyakdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko dhAraNa karate haiM, unheM apane jIvana meM utArate haiN| sAtha hI, ratnatraya kI pUrNatA evaM -
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ | ! // 224 : paMca stotra parama prakarSatA se jJAnAvaraNAdi aSTakarmoM kA samUla nAzakara kRtakRtya avasthA ko prApta karate haiM aura anaMta kAla taka usa Atmottha adhyAbAdha nirAkula sukha kA anubhava karate rahate haiM / yaha saba vItarAga bhagavAn kI usa divyavANI kA hI mAhAtmya evaM prabhAva hai / / 14 / / AtmajyotirnidhiranavadhirdraSTurAnandahetuH karmakSoNI paTala pihito yo'napavApyaH pareSAM / haste kartRtyanati ciratastaM bhaktigja: stotrairbaMdha prakRti paruSo hAma dhAtrI khanitraiH / / 15 / / karma paTala bhUmAhi dabI Atamanidhi bhArI / dekhata ati sukha hoya vimukhajana nA~hi ughArI || tuma sevaka tatkAla tAhi nihacai kara dhArai / thuti kudAlasoM khoda baMdhabhU kaThina vidArai / / 15 / / TIkA - he deva ! yaH AtmajyotirnidhiH anavadhirvartate / AtmajyotirevanidhiH AtmajyotirnidhiH / na vidyate avadhiH maryAdA yasya saH lokAloka vyApaka ityarthaH / kIdRzaH AtmajyotirnidhiH ? draSTuH puruSasya AnandahetuH pazyatIti dRSTA tasya draSTuH, Anandasya hetuH kAraNaM / punaH karmANyeva kSoNI paTalAni karmakSoNipaTalAni taiH pihitaH AcchAditaH / punaH pareSAM prANinAM anavApyaH - avApyate'sau avApyaH na avApyaH anavApyaH / bho deva ! bhavadbhaktibhAjaH pumAMsaH taM Atmajyotirnidhi stotraiH kRtvA anati cirataH svakalpakAlenevahaste kurvanti bhavataH paramezvarasya bhaktiM bhajate te bhaktibhAjaH / kathaMbhUtaiH stotra ? baMdha prakRtayaH prakRtisthityanubhAgapradezA baMdhaprakRtayaH eva paruSAH kaThinA uddAmAH utkaTAH yA dharitryaH / khanitrANi kuddAlAni taiH stotrarbaMdhaprakRtiparuSoddAmadhAtrIkhanitraiH / / 15 / / anvayArtha - he jinendra ! ( AtmajyotirnidhiH ) yaha AtmajJAnarUpa sampatti ( karmakSoNIpaTala pihitaH ) jJAnAvaraNAdi
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 225 aSTakarmarUpa paTaloM se AcchAdita hai--TakI huI haiM aura ( ya: draSTaH AnandahetuH ) jo jJAnI puruSa ko Ananda kA kAraNa hai isaliye (pareSAM anavApyaH ) mithyAdRSTiyoM ke dvArA aprApta hai unheM prApta nahIM ho sakatI / kintu ( bhavadbhaktibhAjaH) ApakI bhakti karane vAle bhavya puruSa (taM ) usa AtmajJAnarUpa sampatti ko (baMdhaprakRtiparuSohAmadhAtrI khanitraiH stotraiH) prakRti-sthiti-anubhAga aura pradezabaMdharUpa atyanta kaThora bhUmi ko khodane ke liye kudAlI svarUpa Apake stavanoM ke dvArA ( anaticirataH ) zIghra hI (haste kurvanti ) apane hAtha meM kara lete haiM-use prApta kara lete haiM / bhAvArtha-jisa prakSA' pRthvI gar3e hue vana ko dAna kaThora bhUmi ko khoda kara nikAla lete haiM / ThIka usI prakAra jJAnI puruSa jJAnAvaraNAdi aSTa karmarUpa pudgala piNDoM se AcchAdita apanI jJAnAdirUpa AtmasampadA ko Apake pavitra stavanarUpa kudAla se karmabandhanarUpa atizaya kaThora bhUmi ko khoda kara nikAla lete haiM parantu mithyAdRSTiyoM ko vaha nahIM prApta hotI / / 15 / / pratyutpannA nayahimagirerAyatA cAmRtAbdhe ryAdeva tvatpadakamalayoH saGgatA bhakti gaGgA / cetastasyAM mamarucivazAdAplutaM kSAlitAMhaH, kalmASa yadbhavati kimiyaM deva saMdeha bhUmiH / / 16 / / syAvAda giri upaja mokSa sAgara loM dhaaii| tuma caraNAmbuja parasa bhakti gaMgA sukhadAI / / mocita nirmala thayo nhona ruci pUraba tAmaiM / so vaha ho na malIna kauna jina saMzaya yAmai / / 16 / / TIkA he deva ! yA prasiddhAbhakti gaMgA bhavadbhakti svadhuMnI nayahimagireH syAdvAdanaya rUpahima parvatAt pratyutpannA'sti / naya eva himagiriH himAcalastasmAt bhaktireva gaMgA bhaktigaMgA kathambhUtA gNgaa| ca
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 : paMca stotra punaH amRtAbdheH mokSasAgarasya AyatA militA / ca punaH yA gaMgA tvatpadakamalayoH tavacaraNakamalayoH saMgatA AzritA / tavapadakamale tvatpadakamale tayoH / tasyAM gaMgAyAM mamaceto mamAntaH karaNaMrucivazAt snehayogAt AluptaM snAtamityarthaH / yadantaH karaNaM kSAlitAMhaH bhavati / iyaM kiM sandeha bhUmiH sandeha sthAnaM ? kSAlitaM ahaH kalmASaM pAparajo yasya tat sandehabhUmiH // 16 // anvayArtha - (he deva ! ) he nAtha ! ( nayahimagireH ) syAdvAdanayarUpa himAlaya parvata se ( pratyutpannA ) utpanna huI (ca) aura ( amRtAbdhaH ) mokSarUpa samudra taka ( AyatA ) lambI (yA) jo yaha ( tvatpadakamalayoH } Apake caraNakamala sambandhI ( bhaktigaGgA) bhaktirUpI gaMgAnadI ( saGgatA) prApta huI hai ( tasyAM ) usameM ( rucivazAt) premake vaza (Aplutam ) DUbA huA (mama ) merA - hamArA ( ceta: ) mana ( yat ) jo ( kSAlitAMha: kalmASaM ) jisakI pAparUpI kAlimA dhula gaI hai aisA- pAparUpI rajase rahita (bhavati) ho jAtA hai / ( deva !) he nAtha ( iyam ) yaha (kim ) kyA koI (sandehabhUmi ) sandeha kA sthAna hai ? arthAt nahIM / bhAvArtha - he nAtha ! syAdvAdanayarUpa himAlaya se nikalI aura mokSarUpI samudra taka lambI yaha ApakI bhaktirUpI gaMgA mujhe bar3e bhArI bhAgyodaya se prApta huI hai, gaMgA meM snAna karane se jisa taraha zarIra kA bAhya maila dhula jAtA hai aura vaha svaccha ho jAtA hai / usI prakAra ApakI bhaktirUpI gaMgA meM snAna karane se usameM gotA lagAne se yadi mere antaHkaraNa kI pAparUpa kAlimA dhula kara merA mana pavitra rAga-dveSAdi vibhAvabhAvoM se rahita nirvikAra ho jAya, to isameM kyA sandeha hai ? arthAt kucha nahIM / / 16 / / prAdurbhUtasthirapadasukhaM tvAmanudhyAyato me, tvayyevAhaM sa iti matirutpadyate nirvikalpA / mithyaiveyaM tadapitanute tRptimabhreSarUpAM doSAtmAno'pyabhimataphalAstvatprasAdAdbhavaMti J / / 17 / /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 227 tuma zivasukhamaya pragaTa maiM bhagavAna samAna karata prabhuciMtana tero / yo varateM mero / / bhAva yadapi jhUTha hai tadapi tRpti nizcala upajAvai / tuma prasAda sakalaMka jIva vAMchita phala pAvai // 17 // TIkA - bho deva ! prAdurbhUtaM prakaTIbhUtaM sthirapadasukhaM mokSapadasya sukhaM yasta (sa tasyAmaMtraNe ) prAdurbhUtasthirapadasukhaM me mamatvayi viSaye / sa ahameva itimatiH utpadyate / kathambhUtasya me ? tvAmanudhyAyataH anudhyAyatIti anudhyAyan tasya / kIdRzI matiH ? nirvikalpA niHsandehA ityarthaH / vikalpA niSkAntAnirvikalpA / tadapi cet iyaM matiH abhreSarUpAM tRptiM nizcalarUpAM tRptiM mithyaiva tanute vistArayate / doSAtmAno'pi pumAMsaH tvatprasAdAt tavaprasAdAtaH abhimataphalAH bhavanti / abhimataM phalaM yeSAM te / / 17 / / anvayArtha -- (he deva ! prAdurbhUtasthirapadasukhaM ! ) pragaTa huA hai mokSa kA nizcalasukha jinako aise (he vItarAgadeva ) ( tvAmanudhyAyataH me ) ApakA bAra-bAra dhyAna karate hue mere hRdaya meM ( tvayi ) ApameM athavA Apake viSaya meM ( ahaM saH eva ) jo Apa haiM vahI maiM hU~ (iti) aisI jo (nirvikalpA) vikalpa rahita ( matiH ) buddhi ( utpadyate ) utpanna hotI hai yadyapi (itham mithyA eva ) yaha buddhi asatya hI hai ( tadapi ) to bhI (abhreSarUpAM tRpti ) nizcala avinAzI santoSa sukha ko (tanute ) vistRta karatI hai| saca hai ( tvatprasAdAt ) Apake prasAda se ( doSAtmAnaH api ) sadoSI puruSa bhI ( abhimataphalAH bhavanti ) abhimata phala ko prApta kara lete haiM arthAt jinakA AtmA sadoSI hai, pApakarmarUpa kAlimA se lipta hai aise mAnava bhI Apake prasAda se abhimata phala ko prApta karate hI haiM / bhAvArtha - he nAtha! Apake pavitra jJAnAdi anaMta guNoM kA dhyAna evaM cintana karate-karate jo paramAtmA hai so maiM hU~ aura jo maiM
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 : paMca stotra hU~, so paramAtmA hai jaba aisI nirmikalpAtmaka abheda buddhi kalpasa ho jAtI hai so yadyapi yaha mithyA hai to bhI nizcala Ananda ko prakaTa karatI hai / bahuta kahane se kyA lAbha sadoSI patitAtmA puruSa bhI Apake sAmIpya evaM prasAda se abhimataphala ko prApta karate hI haiM / / 17 / / mithyAvAdaM malamapanudansaptabhaGgItaraGgaivAgambhodhirbhuvanamakhilaM deva paryeti yaste / tasyAvRttiM sapadi vibudhAzcetasaivAcalena, vyAtanvantaH suciramamRtA sevayA tRpnuvanti / / 18 / / vacana jaladhi tuma deva sakala tribhuvana meM vyApai / bhaMga taraMgini vikatha bAda mala malina uthApai // mana sumeru soM madhe tAhi je samyagjJAnI / paramAmRta soM tRSita hoMhi te ciraloM prAnI / / 18 / / TIkA he deva ! yaH te tava bAgambhodhiH bhavaddivyadhvanisAgara : akhilaM bhavanaM paryeti vyApnoti ! vAk eva ambhodhiH vAgambhodhiH | kIdRzaH vAgambhodhiH ? saptabhaMgItara: kRtvA mithyAvAdaM malaM apanudat sphoTayan / saptabhaMgyA eva taraMgAH saptabhaMgItaraGgaiH taiH saptabhaMgItaraGgaiH / vibudhA vibudhAjanAH sapadi zIghraM cetasA evaM acalena manaH evaM parvatenakRtvA tasya vAgambhodhe: AvRttiM maMthanaM vyAtanvantaH santaH suciraM cirakAlaM amRtasevayA tRpnuvanti / amRtaM pIyUSaM pakSe mokSastat AsevayA / / 18 / / - anvayArtha - he svAmin ! ( saptabhaGgItaraGgaiH ) syAdastisyAnAsti, syAdasti nAsti, sthAdavaktavya, syAdasti avaktavya, syAnnAsti avaktavya, syAdastinAstiavaktavya ina saptabhaMgarUpa laharoM ke dvArA ( mithyAvAdaM malaM) sarvathA ekAnta kadAgraharUpamidhyAtvamalako athavA zarIrAdi paravastu meM Atmatvabuddhi rUpa viparItAbhiniveza ke sambandha se hone vAle atattvazraddhAnarUpa
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 229 mithyAmalako ( apanudan ) dUra karane vAlA (te ) ApakA ( yaH) jo ( vAgambhodhiH) vacanarUpI samudra hai so ( akhilaM bhuvanaM ) samasta saMsAra ko ( paryeti ) ghere hue hai-samasta saMsAra meM vyApta haiN|" bhAvArtha-he nAtha ! saptabhaMgarUpataraMgoM se athavA anekAnta ke mAhAtmya se zarIrAdika bAhya padArthoM meM AtmatvarUpI jIva ke viparItAbhiniveza ko dUra karane vAle Apake vacana samudra kA jo bhavya prANI nirantara abhyAsa-manana evaM parizIlana karatA hai arthAt Agamokta vidhi se abhyAsa kara citta kI nizcalatA rUpa parama samAdhi ko prApta karatA hai vaha zIghra hI mokSa ko prApta karatA hai aura ananta kAla taka yahA~ sukha meM magna rahatA hai / yaha saba Apake bacana samudrakA hI mAhAtmya hai / / 18 / / AhAryebhyaH spRhaparita paraM yaH 18 mAsAdahacha., zastragrAhI bhavati satataM vairiNI yazca zakyaH / sarvAMgeSu tvamasi zubhagastvaM na zakyaH pareSAM, tatki bhUSAvasanakusumaiH kiJca zastrairudastraiH / / 9 / / jo kudeva chavi hIna vasana bhUSaNa abhilAkheM / bairI soM bhayabhIta hoya so Ayudha rAkheM / / tuma sundara sarvaMga zatru samaratha nahiM koI / bhUSaNa vasana gadAdi grahaNa kAhe ko hohi / / 19 / / isa zloka meM 'AvRttimaH vidhA. acalana aura amRtasaMnayA ya para rinA aura dvayarthaka haiM--do artha bAlne haiM--Tumaliye isa zloka ke gaira ke dA na kA antrayAI isa prakAra kriyA jA sakatA hai-caMtasA ena acalara manapA parvata mandara girika dvArA (tasya) uma vacanamApI yamudra kA / anim| manyana (vyaatnvnnH| karanavAle (vildhaaH| devagaNa (spdi| zIghra ho / amanayavayA / amRta ke saMbana se lucira ; cirakAla naka (tRpnurvAnnI mandA ho jAne ? bhAvArtha-kavi sampradAya meM aisI prasiddhi hai ki eka dvAra devaM ne milakara pataMka ke dvArA samudra kA maMthana kiyA thA 'lapamaM usame anya vAmma aM ke mAya Apana - nikAlA gayA thA, devagaNa uso amRta ko pIkara amara hA haiN|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 : paMca stotra TIkA-bho deva ! yaH kazcit parodevaH svabhAvAt nisargeNa ahadhaH amanojJaH kurUpaH sa AhAyya'bhyaH zRMgArebhyaH spRhayati vAMchati nAnyaH, ca punaH bho deva ! yaH kazcit vairiNA zakyo bhavati sa pumAna satataM niraMtara zastragrAhI bhavati / zastrANi gRhyAtIti zastragrAhI / nAnyaH / he deva ! tvaM sarvAMgeNa subhagaH asi / sarvazarIreNa sundaro'si / punaH tvaM vairiNAM zakyopi na / pareNAM bAhyAMtara vairiNAM kadApi jetuM na zakyaH / tatra tasmAt kAraNAt svabhAvasaundaryAlaMkRtasya tava bhUSA vasana kusumaiH kiM prayojanaM? zRMgAra paTTakUlamAlyAdibhiH kiMnimittaM ? bhUSAzca vasanAni ca kusamAni ca taiH bhUSAvasanakusumaiH / ca punaH nirvairiNastava udau; zastraiH kiM prayojanaM ? api tu na kimapi prayojanamityarthaH / / 19 / / anvayArtha he bhagavan ! (yaH) jo ( svabhAvAt ) svabhAva se ( ahRdyaH syAt ) amanojJa-kurUpa hotA hai ( sa eva ) vaha hI (AhAyryebhyaH ) vastrAbhUSaNAdi ke dvArA zarIra ko alaMkRta karane kI (spRhayati) icchA karatA hai| (ca) aura (yaH) jo (vairiNA) zatru ke dvArA (zakyaH) jItane yogya hotA hai vahIM (zastragrAhI bhavati ) zastroM ko grahaNa karane vAlA hotA hai--use hI trizUla-gadA-bhAlA-barachI-talavAra Adi zastroM kI AvazyakatA hotI hai kintu he bhagavan ! ( tvam) Apa ( sarvAGgeSu subhagaH asiH) sarvAMga rUpa se sundara ho, aura ( tvaM pareSAM na zakyaH ) tumheM zatru bhI nahIM jIta sakate (tat) isa kAraNa (tava) Apako ( bhUSAvasana kusumaiH ) AbhUSaNa-vastra aura phUloM se--vividha AbhUSaNoM, sundara vastroM aura manojJa sugandhita puSyoM se (ca) aura (udastraiH astraiH ) paine-tIkSNa dhAra vAle nukIle hathiyAroM se (kiM) kyA prayojana hai ? arthAt kucha nahIM / bhAvArtha-AcArya vAdirAja ne isa zloka meM sacce devakA yathArtha svarUpa dikhalAte hue jinendradeva kI anya hariharAdika devoM se sarvotkRSTatA prakaTa kI hai, unheM hI nirdoSa aura vAstavika deva batAyA hai, kyoMki saMsAra meM bahuta se jIva apanI ajJatA vaza
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 231 devatvavihIna puruSoM meM bhI devakI kalpanA kara lete haiN| jinakA citta rAga-dveSa se malina hai, dUSita hai--jo svabhAva se hI kAMtihIna evaM amanoz2a haiM / aura aneka prakAra ke astroM-zastroM se susajjita haiM athavA bahumUlya vastrAbhUSaNa aura strI, gadA Adi astroM ( hathiyAroM) se jinakI pahicAna hotI hai / jo nAnA prakAra ke vastrAbhUSaNoM se zarIra ko alaMkRta karane kI icchA karate haiN| jinheM zatruoM se sadA bhaya banA rahatA hai ataeva gadA, trizUla Adi astroM ko dhAraNa kiye hue haiM, jainadharma aise bheSI-rAgI-dveSI puruSoM ko deva nahIM kahatA, aura na unameM devatva kA vAstavika lakSaNa hI ghaTita hotA hai / parantu jinendra bhagavAn svabhAva se hI manojJa haiM---kAntivAn hai / ata: ve kRtrima valabhUSaNoM se zarIra ko alaMkRta nahIM karate haiM / unhoMne deha-bhogoM kA khuzI-khuzI tyAga kiyA hai aura moha zatru para vijaya prApta kI hai / isake sivAtha, unheM kisI zatru Adi kA koI bhaya nahIM hai aura na saMsAra meM unakA koI zatru, mitra hI hai, ve sabako samAnadRSTi se dekhate haiM, cAhe pUjaka aura niMdaka koI bhI kyoM na ho, kisI se bhI unakA saga-dveSa nahIM hai| unake Atmateja yA tapazcaraNa vizeSa kI sAmarthya se kaTTara bairI bhI apane baira-virodha ko chor3akara zAnta ho jAte haiM / ata: aise pUrNa ahiMsaka, parama vItarAga aura kSINamohI paramAtmA ko sundara vastrAbhUSaNoM aura astra-zastroM se kyA prayojana ho sakatA hai ? arthAt kucha nahIM / / 19 / / indraH sevAM tava sukurutAM kiM tayA zlAghanaM te, tasyaiveyaM bhavalayakarI zlAghyatA-mAtanoti / tvaM nistArI jananajaladheH siddhikAntApatistvaM, tvaM lokAnAM prabhuriti tavazlAghyatestotramittham / / 20 / 1 surapati sevA karai kahA prabhu prabhutA terii| so salAghanAla hai miTai jagasauM jaga pherI / / tuma bhavajaladhi jihAja tohi zivakaMta ucarie / tuhI jagata jana pAlanAtha thuti kI thuti karie / / 20 / /
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 : paMca stotra TIkA-bho deva ! indraH tava bhagavataH sevA sukurutAM tayA sevayA ne tava kiM zlAghanaM prazaMsanaM apitu na / tasyendrasya iyameva sevA zlAdhyatA prazaMsatAM Atanoti vistArayati / kathaMbhUteyaM (sevAM? ) bhavalayakarI bhavaH saMsArastasyalayo nAzastaM karoti / bho deva ! itikAraNAt tatra stotram itthaM zlAghyate / itIti kiM yattaH kAraNAt tvaM jananajaladhe: saMsArasamudrAt nistArI vartase ca punaH tvaM siddhikAntApatiH, caM lokAnAM prabhuH, jananamevajaladhiH tasmAt, siddhikAMtAyAH patiH siddhikAtApatiH / / 20 / / anvayArtha--he jinendra ! ( indraH) indra devarAja (tava) tumhArI-ApakI (sevAm ) pUjA-stuti-vaMdanA Adi sevA ko ( sukurutAm ) acchI taraha se kare, parantu ( tayA) usake dvArA (te) ApakI (kiMzlAghanaM ) kyA prazaMsA hai ? kintu ( bhavalayakarI) saMsAra paribhramaNa kA nAza karane vAlI ( iyam ) yaha sevA to (tasya eva) usa indra kI hI (zlAdhyatAm) prazaMsAko (Atanoti ) vistRta karatI hai- bar3hAtI haiM / kintu ( tvaM ) Apa (jananajaladheH ) saMsArasamudra se ( nistArI ) tarane aura tArane vAle haiM, tathA (tvaM) Apa (siddhikAntApatiH) muktirUpI strI ke svAmI haiM aura ( tvaM ) Apa ( lokAnAM prabhuH) saMsAra ke samasta prANiyoM ke pati haiM (ittham) isa taraha se ( tava ) ApakA yaha (stotram ) stotra-stavana (zlAdhyate) prazaMsita kiyA jA sakatA hai| bhAvArtha he nAtha ! indra ApakI sevA, vandanA, pUjA, stuti Adi karatA hai, kevala isIse ApakI koI mahattA aura prazaMsA nahIM ho sakatI hai, kyoMki indra to ApakI samIcIna bhakti evaM stuti, pUjAdi se mahAn puNya kA saMcaya karatA hai, aura vaha bhakti usake liye bhavalayakarI saMsAra kA nAza karane vAlI hotI hai / isI se vaha eka bhavAvatArI ho jAtA hai arthAt manuSya kA eka bhava dhAraNa karake hI mokSa calA jAtA hai / parantu Apa saMsAra-samudra se
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- ekIbhAva satra 233 svayaM tarane aura tArane vAle haiM aura muktirUpa lakSmI ke adhipati haiM tathA saMsAra ke samasta jIvoM ke akAraNa bandhu haiM unheM saMsAra ke duHkhoM se chuTAne vAle haiM aura heyopAdeya rUpa tattvoM kA parijJAna karAte haiM isaliye Apa unake prabhu haiM, Apane jisa ucca Adarza ko prApta kiyA hai vahI saMsArI jIvoM ke dvArA prApta karane yogya hai, inhIM saba kAraNoM se ApakI mahattA evaM prabhutA saMsAra meM prakaTa hotI hai / / 20 / / vRttirvAcAmaparasadRzI na tvamanyena tulyastutyudgArAH kathamiva tataH tvayyamI na kramante / maivaM bhUvaMstadapi bhagavan bhaktipIyUSapuSTA stebhavyAnAmabhimataphalAH pArijAtA bhavanti / / 21 / / vacana jAla jar3arUpa Aja cinmUrati tAteM dhuti AlApa nAhi pahu~ce tuma to bhI niSphala nA~hi bhaktirasa bhIne saMtana ko surataru samAna vAMchita vara dAyaka // / 21 / / TIkA- bho bhagavan ! vAcAMvRttirvAgvilAsaH apara sadRza (apareNasadRzI aparasadRzI) tvam anupamAnaH / tvaM devaH anyena na tulyo'si, anupmo'si| tatastasmAtkAraNAt no'smAkaM amIstutyudgArAH tvayi viSaye kathamiva kramante / asmAkaM stutivilAsA kathamiva tubhyaM rocate / evaM yadyapi vartate, tadapi evaM mA abhUvan / te bhaktipIyUSapuSTAH stutyudgArAH bhavyAnAM abhimataphalAH pArijAtAH mano'bhISTaphalAH kalpavRkSAH bhavanti / bhaktireva pIyUSaM bhakti pIyUSaM tena puSTAH abhimataM phalaM yeSAM te / / 21 / / jhA~I / tAI // vAyaka anvayArtha - - ( bhagavan !) he svAmin! ( vAcAMvRtti:) hamAre vacanoM kI pravRtti (aparasadRzI ) dUsare alpajJa manuSyoM ke samAna hai-- jaise anya alpajJa manuSyoM kI vANI hotI hai vaisI hI hamArI bhI hai, parantu ( tvaM ) Apa ( anyena na tulyaH ) dUsare puruSoM ke
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 : paMca stotra samAna nahIM ho, isIliye Apa kI tulanA anya saMsArI alpajJa prANiyoM ke sAtha nahIM kI jA sakatI, kyoMki Apa anupama haiM / (tataH) isaliye (naH) hamAre abhI (stusyudgArAH) ye stutirUpI udgAra (tvayi ) Apa taka (kathamiva) kisa taraha (kramante) pahu~ca sakate haiM prApta ho sakate haiM athavA ( evaM mA abhUvatan) aise mata ho--arthAt hamAre vacana Apa taka na bhI pahu~ce (tadapi ) to bhI ( bhaktipIyUSapuSTAH) bhaktirUpI amRta se paripuSTa hue (te ) ve stutirUpa udgAra ( bhavyAnAm ) bhavyajIvoM ke liye ( abhimataphalAH) icchita phala dene vAle ( pArijAtAH) kalpavRkSa ( bhavanti ) hote haiN| bhAvArtha he nAtha ! hamAre vacanoM kI pravRtti anya alpajJa jIvoM ke samAna hA hai| parantu Apa rAga-dveSAdi zatruoM para vijaya prApta kara cuke haiM ata: ApakI tulanA anya alpajJa saMsArI jIvoM se nahIM kI jA sakatI hai, kyoMki Apa saccidAnanda, paramabrahma paramAtmA haiM / yadyapi hamAre stutirUpI udgAra Apake samIpa taka nahIM pahu~cate haiM, to bhI ApakI samIcIna bhaktirUpa-amRta se puSTa hue ye stutirUpa udgAra bhavya jIvoM ke liye kalpavRkSa ke samAna icchita phala ke dene vAle hote haiM / / 21 / / kopAvezo na tava kvApi deva prasAdo, vyAptaM cetastava hi paramopekSayaivAnapekSam / AjJAvazyaM tadapi bhuvanaM saMnidhirvairahAri, kvaivaMbhUtaM bhuvanatilakaM prAbhavaM tvatpareSu / / 22 / / kopa kabhI nahIM karo prIti kabahU~ nahiM dhaaro| ati udAsa vecAha citta jinarAja tihaaro|| tadapi jAna jaga vahai vaira tuma nikaTa na lhie| yaha prabhutA jagatilaka kahA~ tuma bina saradahiye / / 22 // TIkA-he deva ! tava paramezvarasya kvApi kopAvezo na,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 235 krodhapravezo na vartate / kopasya AvezaH kopAvezaH / bho deva ! kvApi prasAdo na, prasannatApi na / hi nizcitaM tava cetaH paramopekSayA eva vyAptaM / paramA cAsau upekSAbuddhizca paramopekSA tayA paramopekSayA itthambhUtaM cetaH ? na vidyate apekSA vAMchA yasya tat / evaM yadyapyasti tadapi bhuvanaM AjJAvazyaM vidyate / AjJayaiva vazya Az2AvazyaM / yadyapi tava kvApi prasAdo na, tadapi tava sannidhirvairahArI vartate / bho bhuvanatilaka ! evambhUtaM prAbhavaM tvatpareSu hariharAdiSu deveSu prAbhavaM prabhutvaM kvAsti? na kvApyatItyarthaH / bhuvanasya tilakaH bhuvanatilakastasyAmaMtraNe he bhuvana tilaka ! tvattaH pare tvatpare teSu tvatpareSu / / 22 / / ___anvayArtha (he deva ! ) he nAtha ! (tava ) ApakA ( kvApi) kisI para bhI ( kopAvezaH) krodha bhAva (na asti) nahIM hai aura ( na tava) na ApakI (kvApi) kisI para prasAdo prasannatA hai (hi) nizcaya se ( anapekSam ) svArtha rahita (tava) ApakA (cetaH) mana (paramopekSayA eva ) atyanta udAsInatA se ( vyAptaM) vyApta hai (tadapi ) phira bhI (bhuvanaM) saMsAra (AjJAvazya) ApakI AjJA ke adhIna hai, aura Apako (sanidhiH ) samIpatA-nikaTatA (vairahArI ) paraspara ke vaira-virodha ko harane vAlI hai / aura isa taraha ( bhuvanatilaka !) tInoM lokoMmeM zreSTha he deva ! ( evambhUtaM) aisA (prAbhavaM) prabhAva kahA~ ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sktaa| bhAvArtha-he nAtha ! Apako na kisI se rAga hai aura na dveSa, Apa na kisI para prasanna hI hote haiM aura na kisI ko apane krodha kA bhAjana hI banAte haiM, kyoMki Apa parama vItarAgI haiM, rAgadveSAdi ke abhAvarUpa parama upekSAbhAva ko aMgIkAra kiye hue haiM ! parantu phirabhI, ApakI AjJA trailokyavartI jIvoM ke dvArA mAnya hai tathA ApakI samIpatA vaira-virodha kA nAza karane vAlI hai / sAtha hI, ApakI prazAMta mudrA mumukSu jIvoM ke liye sAkSAt mokSamArga ko prakaTa karatI hai, usake dhyAna evaM ciMtana se bhavyAtmA AtmAke
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 : paMca stotra vAstavika svarUpakA parijJAna karate haiN| aura usI taraha caitanya jinapratimA banane kA abhyAsa karate haiM, ataeva jaisA prabhAva ApakA hai vaisA anya hariharAdika devoM kA kahA~ ho sakatA hai ? kyoMki ve rAgI-dveSI haiM apane bhaktoM para prasanna hokara anugraha karate haiM aura niMdakoM para ruSTa hote haiM unheM zApa de dete haiM / parantu he deva ! ye saba bAteM Apa meM nahIM haiM, pUjaka aura niMdakoM para ApakA samAna bhAva rahatA hai kyoMki Apa jina haiM, ina saba vikAroM ko jIta cuke haiM / ataH Apa jaisA prabhAva anya kisI bhI devI-devatA kA nahIM ho sakatA hai / / 22 / / deva stotuM tridivagaNikAmaMDalIgItakIrti, totUrti tvAM sakalaviSayajJAnamUrtijano yaH / tasya kSemaM na padamaTato jAtu johUrti paMthA stattvagraMthasmaraNaviSaye naiSa momUrti martyaH / / 23 / / suratiya gAvai suyaza sarvagati jnyaansvruupii| jo tumako ghira hoMhi namaiM bhavi Ananda rUpI / / tAhi kSemapura calana bATa bAko nahiM ho hai| zruta ke sumaranamAhei so na kabahU~ nara mohaiM / / 23 / / ___TIkA- bho deva ! yaH janaH tvAM paramezvaraM stotuM totUrti tvarito bhavati kathambhUtaM tvAM? tridiva gaNikAmaMDalIgItakIrtiH tridivasya svargasyagaNikA apsaraso'nIkinyo vA tAsAM maMDalI tathA gItA kIrtiryasya sa taM punaH kathambhUtaM ? yaH sakala viSayajJAnamUrti: sakalaviSayaM lokA'lokAkAzaviSaya yat jJAnaM tasya mUrtiH / tasya puruSasya jAtu kadAcit paMthA: mokSamArgaH na johUrti na kuTilo bhavati / kathambhUtasya tasya ? kSemapadaM mokSasthAnaM aTataH vrajataH / eSaH martyaH tattvagraMthasmaraNaviSaye na momUrti na saMdehaM prApnoti / tattvagraMthasya smaraNaM tasya viSayastasmin / / 23 / / anvayArtha-( deva !) he deva ! ( yaH janaH ) jo manuSya
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekIbhAva stotra : 237 (tridivagaNikAmaNDalIgItakIrtim ) devAGganAoM ke samUha dvArA gAI gaI hai kIrti jisakI aise tathA (sakalaviSayajJAnamUrtim ) samasta padArthoM ke viSaya karane vAle jJAnasvarUpa ( tvAM) ApakI (stotum ) stavana karane ke liye ( totUrtiH) zIghatA karatA hai (kSemam padam ) kalyANakArI sthAna arthAt mokSako ( aTataH) jAte hue ( tasya) usa manuSya kA ( panthAH) mArga (jAtu ) kabhI na (na johUrti ) Ter3hA nahIM hotA aura ( na eSaH martyaH) na yaha manuSya (tattvagrantha-smaraNaviSaye) tattvagranthoM ke smaraNa ke viSaya meM (momUrti) mUrcchita hotA hai-mohako prApta hotA hai| bhAvArtha he bhagavan ! jo bhadra mAnava ApakI samIcIna bhakti karatA hai aura Apake pavitra anantajJAnAdi guNoM kI stuti karatA hai, unakA cintavana aura manana karatA hai vaha zIghra hI karmabandhana ko kATakara mokSa prApta kara letA hai aura karmabandha ke vinAza se pUrNajJAnI hotA huA phira kabhI bhI ajJAna ko prApta nahIM hotA hai / / 23 / / citte kurvaniravadhisukhajJAnadRgvIryarUpaM, deva tvAM yaH samayaniyamAdAdareNastavIti / zreyomArga sa khalu sukRtI tAvatA pUrayitvA, kalyANAnAM bhavativiSayaH paJcadhA paJcitAnAm / / 24 / / atulacatuSTaya rUpa tumheM jo citameM dhArai / AdarasoM tiha~kAlamAhi jaba thuti vistArai / / so sukRtI ziva paMtha bhakti racanA kara puurai| paMca kalyAnaka Rddhi pAya nihA dukha cUrai / / 24 / / TIkA-bho deva ! yaH pumAn tvAM bhagavaMtaM citte kurvana samayaniyamAtkAlaniyamAt AdareNastavIti toSTacIti / samayaniyamastasmAt / kathambhUtaM tvAM ? niravadhisukhajJAnadRgvIryarUpaM sukhaM ca jJAnaM ca dRg ca vIryaM ca sukhajJAnadRgvIryANi / niravadhIni maryAdArahitAni ca
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 : paMca stotra sukhajJAnadRgvIryANi ca taiH rUpyate lakSyate iti nirataM khalu nizcitaM sukRti pumAn tAvatA zreyomArga pUrayitvA paMcadhA paMcitAnAM kalyANAnAM viSayo sthAnaM bhavati / paMcadhA paMcitAH vistRtAH teSAM paMcadhA paMcitAnAm ||24|| anvayArtha - ( deva !) he jinendra ! (niravadhisukhajJAnadRgvIryarUpam ) anaMtasukha, anantajJAna, anantadarzana aura anantavIryasvarUpa (tyAm) Apako ( citte kurvan) hRdaya meM dhAraNa karatA huA (yaH) jo manuSya ( samayaniyamAt ) samaya ke niyama se arthAt trikAla meM (AdareNa ) vinayapUrvaka (stavIti ) ApakI stuti karatA hai| ( khalu ) nizcaya se (saH) vaha manuSya ( tAvatA ) utane hI se stavana karane mAtra se hI - ( zreyomArga ) mokSamArga ko ( pUrayitvA ) pUrNa karake ( paMcadhA paMcitAnAm ) paMca prakAra se vistRta ( kalyANAnAm ) kalyANakoM kA -- garbha, janma tapa, jJAna aura nirvANa rUpa paMca kalyANakoM kA - ( viSayaH bhavati ) pAtra hotA hai / bhAvArtha - anantacatuSTayasvarUpa he nAtha! jo bhavya puruSa ApakA Adara bhaktise stavana karatA hai vaha puNyAtmA paMca kalyANakoM kA pAtra hotA huA mokSamArga kA netA hotA hai / / 24 / / bhaktiprahvamahendrapUjitapada tvatkIrttane na kSamA:sUkSmajJAnadRzo'pi saMyamabhRtaH ke hanta mandA vayam / asamabhiH stavanacchalena tu parastvayyAdarastanyate, svAtmAdhInasukhaiSiNAM sakhalu naH kalyANakalpadrumaH / / 25 / / aho jagata pati pUjya avadhijJAnI muni hAre / vicAre || tuma guNa kIrttanamA~hi kauna hama manda zruti chalasoM tuma viSai deva Adara vistAre / ziva sukha pUranahAra kalpataru yahI hamAre / / 25 / / TIkA - bhaktyA pro namrIbhUto yo mahendra tena pUjitapade mahendreNa
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ .:. ekavirodha 232 pUjite pade caraNakamale yasya sa tasyAmaMtraNe he bhaktiprahvamahendrapUjitapada ! tvatkIrttane tava stavane saMyamabhRto gaNadharAdayo'pi kSamA na samarthA na / kathaMbhUtAH saMyama bhRtaH ? sUkSmajJAna dRza: sUkSmajJAnameva dRk yeSAM te / vayaM asmada vidhA: maMdamedhasaH ke ? tu punaH tasmAbhiH stavanacchalena stotramiSeNaiva tvayi viSaye AdaraH tanyate vistAryate, stavanasya chalaM stavanacchalaM tena / kIdRzaH AdaraH paraH utkRSTaH khalu nizcitaM sakalyANakalpadrumaH naH asmAkaM astu / kIdRzAnAmasmAkaM ? svAtmAdhInasukheSiNAM svasya AtmA svAtmA athavA suSThu ca AtmA ca svAtmA tadadhInaM yatsukhaM tadicchatIti teSAM kalyANAnAM kalpadrumaH kalyANakalpadrumaH / / 25 / / , 1 anvayArtha - (bhaktiprahvamahendrapUjitapada ! ) bhakti se namra hue devendra ke dvArA pUjita haiM caraNa jinake aise he jinendra ! jabaki ( tvatkIrtane) ApakI prazaMsA karane meM (sUkSmajJAnadRzaH ) sUkSmajJAna aura darzana ko dhAraNa karane vAle (saMyamabhRtaH api ) tapasvI bhI avadhijJAna aura mana:paryayajJAnAdi ke dhAraka saMyamI yogIzvara bhI - ( na kSamA : ) samartha nahIM haiM taba ( hantaH ) kheda hai ki ( vayaM mandA: ke) hama jaise mandabuddhi puruSa ApakI stuti karane meM kaise samartha ho sakate haiM ? tathApi ( stavanacchalena) stavana ke chala se ( asmAbhiH ) hamAre dvArA (tu) to sirpha ( tvayi ) Apake viSaya meM ( paraH ) utkRSTa ( AdaraH ) Adara- prema hI ( tanyate ) vistRta kiyA jAtA hai / aura ( khalu ) nizcaya se (saH) vaha Adara hI (svAtmAdhInasukhaiSiNAM ) Atmasukha ke icchuka (naH) hamalogoM ke liye ( kalyANakalpadrumaH ) kalyANa karane vAlA kalpavRkSa hove | bhAvArtha he nAtha! Apa jaise paramayogIndra kI, jaba dvAdazAMga kA pAThI indra bhaktipUrvaka stuti karatA hai aura cAra jJAna ke dhAraka gaNadharAdika bhI Apako apanI stuti kA viSaya banAte haiM, tathA aneka RddhiyoM ke dhAraka kSINakAya munipuMgava bhI jaba
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 : paMca stotra Apake guNoM kI stuti karate haiN| to bhI vaha pUrNatayA ApakI stuti karane meM samartha nahIM ho paate| aisI avasthA meM AcArya vAdirAja apanI laghutA prakaTa karate hue kahate haiM ki taba mujha jaisA mandamati puruSa Apa jaise jagadvandya paramAtmA kI stuti karane meM kaise samartha ho sakatA hai ? astu, Apake guNoM meM jo anurAga prakaTa kiyA hai - bhakti se isa stavanarUpa puSpamAlA ko gU~thA hai-- so ukta guNAnurAga hI AtmahitaiSI mokSa ke icchuka hama jaise puruSoM kA kalyANa karane vAlA ho, athavA merI Atmonnati meM sahAyaka ho / / 25 / /
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! akalaMka stotra ke racayitA akalaMka deva bhArata deza meM mAnyakheTa nAma kA nagara thA / usake rAjA zubhatuMga aura rAnI padmAvatI dharmapriya the / eka samaya nagara meM munizrI kA padArpaNa huA / aSTAnhikA parva meM citragupta munirAja ke darzanArtha donoM rAjA rAnI apane do putroM sahita gye| donoM ne ATha dina ke liye brahmacarya vrata liyA aura apane putroM ko bhI vinodavaza brahmacarya vrata de diyA / samaya pAkara donoM putra vayaska hue| donoM ke vivAha kI taiyAriyA~ kI jAne lgiiN| tabhI putroM ne pitAzrI se pUchA, yaha saba itanA bar3A Ayojana Apa kisaliye kara rahe haiM ? tabhI pitAzrI ne kahA baccoM, Apa logoM kI zAdI kI taiyArI kara rahA huuN| baccoM ne kahA - pitAjI ! Apane to hameM brahmacarya vrata de diyA thA aba byAha kaisA ? pitAjI ne kahA -- vaha to vinodavaza diyA thaa| baccoM ne kahA--pitAzrI dharma aura vrata meM vinoda kaisA ? ThIka hai, yadi Apane vinodavaza bhI diyA thA to usa vrata ko pAlane meM lajjA kaisI ? pitAjI ne punaH kahA- jaisA tumane kahA vahI shii| donoM bAlakoM ne akhaNDa brahmacarya svIkAra kiyA | donoM bhAiyoM ne zAstrAbhyAsa meM citta lgaayaa| inake samaya meM bauddhadharma kA bahuta jora thA / ataH inake mana meM bauddha tattvoM ke jAnane kI icchA huI / ataH ve bauddhadharma kA abhyAsa karane ke liye ajJavidyArthI kA veza banAkara mahAbodhi nAmaka sthAna meM bauddhadharmAcArya ke pAsa A gaye adhyayana kiyA / buddhimAna bAlakoM para jaina hone kI zaMkA kara bauddha * guru ne unakI parIkSA kI aura mRtyudaMDa dene ke liye udyata hue| donoM maTha se daur3akara arddharAtri meM bAhara nikale aura apanI rakSA kA upAya socane lge| tabhI niSkalaMka ko upAya sUjha par3A / usane bar3e bhAI se kahA 1
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 : paMcastotra bhaiyyA ! sAmane sarovara meM bahuta kamala haiN| Apa unameM apane ko chipA lIjie / zatru pIche se mArane ko A rahe haiN| jaldI kiijiye| maiM bhI apanI rakSA kA upAya karatA hU~ kintu Apa zIghra kIjiye / Apake dvArA jinadharma kI bar3I prabhAvanA hogii| mujhe apanA jIvana de denA bhI par3e to kucha paravAha na kIjiye / mere pyAre bhAI ! jIte rahakara pavitra jinazAsana kI bharapUra sevA kreN| akalaM kI ghara AI, azrudhArA baha clii| ve jinazAsana kI rakSA ke liye kamaloM meM chupa gaye I nikalaMka bhAI se vidA le daur3akara Age kI ora ravAnA hue| zatruoM kI talavAra se mAre gye| ratnasaMcayapura ke rAjA himazItala kI rAnI ne aSTAnhikA parva meM aSTamI se rathayAtrotsava kA Arambha karavAyA / usameM usane bahuta-sA dravya vyaya kiyaa| yaha bauddha bhikSu saMgha ko sahana nahIM huA / usane rathayAtrA rukavA dI aura zAstrArtha kI ghoSaNA kI / mahArAjA zubhatuMga ne apanI mahArAnI se kahA - priye ! jaba taka koI jaina vidvAn bauddhaguru ke sAtha zAstrArtha karake jinadharma kA prabhAva nahIM phailAvegA taba taka tumhArA utsava honA kaThina hai / rAnI madanasundarI jinabhakti meM tallIna ho gii| usakI bhakti ke prabhAva se padmAvatI kA Asana kampita huA / AdhI rAta ke samaya vaha AyI aura mahArAnI se bolI--- devI, jabaki tumhAre hRdaya meM bhagavAn ke prati bhakti haiM ataH cintA na karo, tumhAre manoratha pUrNa hoMge 1 suno. kala prAtaH kAla hI akalaMkadeva idhara pdhaareNge| ve jainadharma ke bar3e vidvAn haiM / ve saMghazrI ke darpa ko cUrNa kara jinadharma kI prabhAvanA kreNge| tumhArA rathotsava nirvighna pUrNa hogaa| rAnI ati prasanna huI, punaH jinabhakti meM lIna ho gaI / prAtaH kAla akalaMkadeva vihAra karate hue ratnasaMcayapura pdhaare| rAnI munizrI ke darzanArtha gii| aSTadravya se pUjA kara guru mahArAja kI vandanA kI / kuzala vArtA ke pazcAt rAnI ne saMghazrI kA saba hAla guru mahArAja ko sunAyA / akalaMkadeva ne rAnI ko santuSTa kara saMgha zrI se
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka stotra : 243 zAstrArtha ke liye svIkRti de dI / zAstrArtha kA patra saMgha zrI ke pAsa bhejA gayA / saMghazrI patra par3hate hI kSobhita ho utthaa| rAjA himazItala akalaMkadeva ko sammAnapUrvaka rAjasabhA meM lAye / saMghazrI ke sAtha zAstrArtha karavAyA / saMghazrI aphasaMbAdeva ke gAMDara ko rela sabasa gayA / usane rAtri ke samaya apane dharma kI adhiSThAtrI devI kI ArAdhanA kI / devI upasthita ho gaI / saMghazrI ne kahA-dekhatI ho, dharma para bar3A saMkaTa hai use dUra kara dharma kI rakSA karanI hai / buddhadharma kI rakSA karanI hogI / devI ne kahA-maiM zAstrArtha karU~gI para khulI sabhA meM nahIM; kintu parade ke bhItara ghar3e meM rahakara / prAtaH saMghazrI rAjasabhA meM pahu~cA aura rAjA se bolA--hama Aja zAstrArtha parade ke bhItara rahakara kreNge| zAstrArtha ke samaya kisI kA muMha nahIM dekheMge / rAjA ne svIkRti de dI / saMghazrI ne paradA lagavA diyA / saMghazrI ne devI kI pUjA kara eka ghar3e meM AhvAna kiyA / / ghar3e kI devI akalaMka ke sAtha pUrNa zakti se zAstrArtha karatI rahI ! isa prakAra zAstrArtha hote hue chaha mAha bIta gaye / kisI ko vijaya nahIM ho pAI / akalaMkadeva ko cintA huI / yaha saMghazrI pahale mere sAmane eka dina bhI nahIM Thahara sakA thA / aba chaha mAha se lagAtAra zAstrArtha kara rahA hai / isakA kyA kAraNa hai / cintita avasthA meM baiThe dekha cakrezvarI devI ne pragaTa ho akalaMka deva se kahA-he prabho ! Apase zAstrArtha karane kI zakti manuSya-mAtra meM nahIM hai / saMghazrI ne tArAdevI kA AhvAna kara ghar3e meM sthApita kiyA hai vahI itane dinoM se zAstrArtha kara rahI haiM / Apa prAtaH zAstrArtha ke samaya devI jisa viSaya kA pratipAdana kare use puna: doharAne ko kahanA / vaha doharA nahIM sakegI aura use nIcA dekhanA pdd'egaa| prAta: akalaMkadeva rAjasabhA meM Aye / unhoMne rAjA se kahArAjan, maiMne itane dina saMghazrI se vAda kiyA yadyapi maiM saMghazrI ko samaya mAtra meM harA detA para maiMne jinazAsana kA prabhAva dikhAne ke liye itanA
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 : paMcastotra samaya lagAyA hai| aba maiM isakA anta karanA cAhatA hU~ / zAstrArtha prArambha hote hI devI ne jo bolA usI ko doharAne ke lie akalaMkadeva ne kahA / devI cupa rahI / akalaMkadeva ke prazna kA uttara nahIM de sakI / anta meM apamAnita ho bhAga khar3I huii| isake bAda hI akalaMkadeva uThe aura parade ko phAr3akara usake bhItara ghusa gaye / vahA~ jisa ghar3e meM devI kA AhvAna kiyA gayA. unya unhoMne pA~va kI Thokara se phAr3a ddaalaa| saMghazrI jaise mithyAtriyoM kA abhimAna cUrNa kiyA / akalaMka ko isa vijaya se jinadharma kI apUrva prabhAvanA huI / akalaMkadeva ne saba logoM ke sAmane jora dekara kahAsajjanoM ! maiMne isa dharmazUnya saMghazrI ko pahale hI dina parAjita kara diyA thA, kintu itane dina jo maiMne devI ke sAtha zAstrArtha kiyA. vaha jinadharma kA mAhAtmya pragaTa karane ke liye aura samyagjJAna kA logoM ke hRdaya meM prakAza DAlane ke liye thA / yaha kahakara akalaMkadeva ne zloka par3hA nAhaMkAravazIkRtena manasA na dveSiNAkevalaM, nairAtmyaM pratipadya nazyatijane kAruNyabuddhyA mayA / rAjJaH zrI hitazItalasya sadasi prAyo vidagdhAtmano. bauddhodhAnsakalAnvijitya sugataH pAdena visphAlitaH / / isa prakAra akalaMkadeva ne samyagjJAna kI prabhAvanA kI. usakA mahattva sarva sAdhAraNa logoM ke hRdaya para aMkita kara jinazAsana kI apUrva prabhAvanA thii| mahArAja himazItala aura prajA ke loga jinazAsana kI prabhAvanA dekhakara bahuta khuza hue / sabane mithyAmata chor3akara jinadharma svIkAra kiyA / jinadharma ke prabhAva se jinazAsana kA upadrava TalA dekhakara mahArAnI madana sundarI ne bar3e utsAha se zrIjIkA ratha nikalavAyA / AcArya akalaMkadeva jayavanta hoN|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka-stotram trailokyaM sakalaM trikAlaviSayaM sAlokamAlokitam sAkSAdyena tathA svayaM karatale rekhAtrayaM sAGgalI / rAgadveSabhayAmayAntaka jarA lolatvalobhAdayo nAlaM pratyadalaMghanAya ma mahAdevo mayA vandyate / / 1 / / anvayArtha (yena) jinake dvArA ( sAGgalI ) aGgaliyoM ke sAtha ( svayaM karatale) apane hAtha kI hathelI meM rahane vAlI (rekhAtrayaM) tIna rekhAoM ke (yathA) samAna (sAlokam trailokyaM) alokAkAza sahita tInoM lokoM ko (sakalaM ) samasta ( trikAla viSayaM) trikAlavartI padArthoM ko ( sAkSAt ) pratyakSa rUpa se (Alokitam) dekha liyA gayA hai, (yat padalaMghanAya ) jinake pada ko ullaMghana karane ke liye ( rAga-dveSa bhayAmayAntajarAlolatvalobhAdayaH) rAga, dveSa, bhaya, roga, yama, jarA, bur3hApA, caJcalatA, lobha, moha Adi koI bhI ( alaM) samartha (na) nahIM (asti) hai ( mahAdevaH) mahAdeva (sa) vaha ( mayA ) mere dvArA (vandyate) vandanA kiyA jAtA hai| bhAvArtha-saMsAra meM jisa prakAra netravAna vyakti ko apane karatala ( hAtha meM ) sthita tIna rekhAe~ aMgulI sahita spaSTa dikhAI detI haiM / usI prakAra jinake kevalajJAna meM aloka sahita trailokya ke trikAlavartI samasta padArtha pratyakSa ( karatala meM sthita rekhAtraya kI taraha) dikhAI dete haiM ve hI mujha akalaMka ke vandanA yogya mahAdeva haiN| anya laukika mahAdeva merA saccA mahAdeva nahIM hai| rAga-dveSa, bhaya, roga, yama, jarA, caJcalatA, moha Adi koI bhI vikRtiyA~ jinheM apane pada se calAyamAna karane meM samartha nahIM haiM vaha hI mahAdeva mere dvArA vandanA ke yogya haiM, anya rAgI-dveSI mahAdeva mere dvArA kabhI bhI vandanIya nahIM hai|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 : paMcastotra mahAdeva zabda kA yukti-yukta artha hai "devAnAM adhideva mahAdeva'' devoM kA deva, devAdhideva mahAdeva hai / vaha devoM kA deva, devAdhideva mahAdeva arahaMta deva hI ho sakatA hai, anya koI nahIM / kyoMki mahAdeva vahI hai jo aThAraha doSoM ( kSudhAtRSAdi) se rahita hai, anya koI laukika mahAdeva, mahAdeva kabhI nahIM ho sktaa| sacce mahAdeva arahanta kI maiM akalaMka vandanA karatA huuN| dagdhaMyena puratrayaM zarabhuvA tIvrArciSA vahninA yo vA nRtyati mattavat pitRvane yasyAtmajo vA guhaH / so'yaM kiM mama zaGkaro bhayatRSAroSArtimohakSayaM kRtvA yaH sa tu sarvavittanubhRtAM kSemaGkaraH zaGkara / / 2 / / anvayArtha (yena) jisane (zarabhuvA ) kAmarUpa vANoM se utpanna huI (tIvrArciSA) bhayaMkara jvAlAoM vAlI ( vahninA) agni ke dvArA (puratrayaM) tIna nagaroM ko (dagdhaM) jalAyA (vA) aura (yaH) jo (mattavat ) unmatta puruSa ke samAna (pitRvane) zmazAna meM (nRtyati) nRtya karatA hai (vA) aura ( yasya ) jisakA (Atmaja) putra (guhaH) kArtikeya (asti) hai (kim ) kyA (saH) vaha ( ayam ) yaha ( maya ) merA (zaGkaraH ) zaGkara (syAt ) ho sakatA hai ? nahIM / (tu ) kintu (ya:) jo ( bhayatRSAroSArtimohakSayaM kRtvA) bhaya, tRSA, krodha, duHkha, moha ko kSaya karake (sarvavit) sarvajJa huA hai (tanubhRtAM kSemaGkaraH) jIvoM kA kalyANa karane vAlA hai (sa) vaha (zaGkaraH ) zaMkara ( asti ) hai / bhAvArtha-loka meM zaMkara use mAnA hai jisane kAmarUpa bANoM se utpanna huI bhayaMkara jvAlAoM vAlI agni ke dvArA tInoM loka ko jalA diyA hai arthAt jo kAma ke vazIbhUta hai, jo zmazAna bhUmi meM pAgala puruSa kI taraha nAcatA hai tathA jisakA putra kArtikeya hai / AcAryazrI akalaMka svAmI kahate haiM, jisakI vAsanAoM kA anta nahIM huA hai vaha merA alaukika zaMkara kabhI
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka stotra : 247 nahIM ho sakatA hai, merA zaMkara to vahI hai jo bhaya, tRSA, krodha, duHkha, moha ko kSaya karake sarvajJatA ko prApta kara cukA hai tathA jo prANImAtra kA kalyANa karane vAlA hai / vahI merA zaM yAne zAnti kara yAne karane vAlA, zAnti pradAna karane vAlA zaMkara hai / inase bhinna anya koI nhiiN| yatnAdyena vidAritaM kararUhairdaityendra vakSasthalaM sArathyena dhanaJjayasya samare yo mArayatkauravAn / nAsau viSNuranekakAla viSayaM yajjJAnamavyAhataM vizvaM vyApya vijRmbhate sa tu mahAviSNu sadeSTo mama / / 3 / / anvayArtha (yena) jisane ( yatnAt ) prayatna se ( karasahai:) nAkhUnoM ke dvArA (daityendra vakSasthalam ) daityarAja hiraNyakazyapa ke vakSasthala/sIne ko (vidAritam) chinna-bhinna kara diyA aura (yaH ) jisane ( samare ) yuddha meM ( dhanaJjayasya) dhanaJjaya arjuna kA (sArathyena ) sArathI hokara ( kauravAn ) kauravo kA ( amArayat) paravAyA ( asau) vaha (viSNuH ) viSNu (na) nahIM ( bhavet ) ho sakatA (kintu) (yajjJAnaM) jisakA jJAna (avyAhata ) bAdhA rahita, nirAvaraNa berukAvaTa hai ( vizvaM ) tIna loka ko ( vyApya ) vyApta karake (vijRmbhate) vRddhi ko prApta huA hai ( saH) vahI ( mahAviSNuH) mahAviSNu (mama) mujha akalaMka ko (sadA ) sadA/hamezA ( iSTA ) iSTa hai, mAnya hai| bhAvArtha-jisane bahuta prayatna se apane hAtha ke nAkhUnoM ke dvArA daityarAja hiraNyakazyapa ke sIne ko chinna-bhinna kara diyA, jisane arjuna kA sArathI banakara yuddha meM kauravoM ko maravAyA, aisA vaha dayAhIna avatAra sabakA rakSaka viSNu kaise ho sakatA hai arthAt viSNu nahIM hai| viSNu kauna hai ? AcAryazrI akalaMka svAmI likhate haiM ki jisakA jJAna bAdhA rahita hai, AvaraNa rahita hai, rukAvaTa rahita hai, tathA tIna loka vyApta karake vRddhi ko prApta
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 : paMcastotra I huA hai prANImAtra ko hita kA upadeza dene se hitopadezI prANImAtra kA rakSaka arahanta hI merA mahAviSNu mujhe sadA mAnya haiM/ iSTa haiM / inase bhinna koI anya jana saMhAraka viSNu nahIM ho sakatA hai / urvazyAmudapAdirAgabahulaM ceto yadIyaM punaH pAtrIdaNDakamaNDalu prabhRtayo yasyAkRtArtha sthitimAvirbhAvayituM bhavanti sakathaM brahmAbhavenmAdRzAM kSuttRSNAzramarAgarogarahito brahmAkRtArtho'stu naH / / 4 / / anvayArtha - ( yadIyaM ) jisake (cetaH) cittane (urvazyAm ) urvazI nAma kI devAGganA meM (rAgabahulam ) rAga kI adhikatA ko arthAt kAmavAsanA kI tIvratA ko ( upapAdi ) utpanna kiyA (punaH) aura ( pAtrIdaNDakamaNDaluprabhRtayaH ) pAtra, daNDa, kamaNDalu Adi bAhya parigraharUpa padArtha ( yasva ) jisakI (akRtArthasthitim ) akRtakRtya dazA ko (AvirbhAvayitum ) prakaTa karane meM ( bhavanti ) samartha haiM ( sa ) vaha ( mAdRzAm ) mujha jaisoM kA (brahmA) brahmA ( kathaM ) kaise ( bhavet ) ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA / kintu ( kSuttRSNAzramarAgarogarahitaH ) kSudhA, tRSA, thakAvaTa, rAga, pIr3A / vyAdhi rahita ( kRtArtha ) kRtakRtya ( sa ) vahI (naH) hamArA (brahmA) brahmA ( bhavet ) ho sakatA hai / bhAvArtha - jisake citta ne kuceSTAoM ke dvArA urvazI nAma kI devAGganA meM vratI kAma-vAsanA ko utpanna kiyA hai| jo akRtakRtya hai / akRtArtha antaraMga dazA ke kAraNa hI jo bAhya meM pAtra, daNDa, kamaNDalu Adi dhAraNa karatA hai aisA akRtakRtya mujha samantabhadra kA vandanIya brahmA kaise ho sakatA hai ? kabhI nahIM / hamArA brahmA kauna hai-- jo pUrNa kRtakRtya hai, jise saMsAra meM aba kucha karanA zeSa nahIM raha gayA hai, jo kucha bhI karanA thA vaha kara cukA hai ataH kRtArtha hai, kSudhA, tRSA, thakAvaTa, rAga- Adhi
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka snAtra : 249 vyAdhi Adi sarva doSoM se mukta nirdoSa hI hamArA brahmA ho sakatA hai inase bhinna anya koI laukika brahmA hameM mAnya nahIM hai / yo jagdhvA pizitaM samatsya kavalam jIvaM ca zUnyaM vadan kartA karmaphalaM na bhuMkta iti yovaktA sa buddhaH katham / yajjJAnaM kSaNavartI vastu sakalaM jJAtuM na zaktaM sadA yo jAnanyugapajjagattrayamidaM sAkSAt sa buddho mama / / 5 / / anvayArtha (yaH) jo ( samatsya kavalam ) magaramacchoM ke grAsa vAle (pizitaM ) mAMsa ko ( jagdhvA ) khAtA hai (ca) aura ( yaH ) jo jIva to ( zUnyam / zUnya vacana ! karatA hai| tra) aura ( kartA) karma ko karane vAlA ( karmaphalaM) karmaphala ko (na) nahIM (bhuMkta) bhogatA (iti) isa prakAra ( yaH) jo (vaktA ) kahatA hai (ca) aura (yajjJAnaM ) jisakA jJAna (kSaNavartI) kSaNika hai ata: ( yaH ) jo (sakalaM vastu) mampUrNa padArthoM ko (jJAtum ) jAnane ke liye (zaktam ) samartha ( 7 ) nahIM hai ( saH) vaha (buddhaH ) buddha (katham) kaise ( bhavet ) ho sakatA hai, kabhI nhiiN| kintu (yaH) jo ( sadA) nirantara ( yugapat ) ekasAtha (idam) isa (jagattrayaM) tIna jagat ko ( sAkSAt ) pratyakSa ( jAnan) jAnatA hai (sa) vaha ( mama) merA (buddha) buddha hai| bhAvArtha-loka meM jo magaramacchoM ke grAsa vAle mA~sa piNDa ko khAtA hai, jIva ko zUnya kahatA hai / jo yaha kahatA hai ki jIva karma ko karatA to hai para usake phala ko bhogatA nahIM hai tathA jisakA jJAna bhI kSaNasthAyI hai / kSaNa-kSaNa meM parivartanazIla hai isa kAraNa jo sampUrNa padArthoM ko jAnane meM samartha nahIM hai vaha mujha akalaMka kA "buddha" kaise ho sakatA hai / AcAryazrI akalaMka svAmI likhate haiM--mere dvArA pUjya merA buddha vahI hai jo trikAlavartI samasta padArthoM ko ekasAtha pratyakSa jAnane meM samartha
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ; paMcastotra hai / athavA jisakA jJAna trikAla-trigat ke padArthoM ko yugapat pratyakSa jAnatA hai / anya koI laukika buddha mujhe iSTa nahIM hai / IzaH kiM chinnaliGgo yadi vigatabhayaH zUlapANiH kathaM syAt / nAthaH kiM bhaikSyacArI yatiriti sa kathaM sAGganaH sAtmajazca / / ArdrAjaH kintvajanyA sakalaviditi kiM vetti nAtmAntarAyaM / saMkSepAtsamyaguktaM pazupatimapazuH ko'tra dhImAnupAste / / 6 / / anvayArtha (yadi ) yadi mahAdeva ( IzaH ) Iza hai, svAmI yA paramezvara hai to (chinnaliGga) chinna liMga vAlA (kim ) kyoM hai ? (yadi) yadi (sa:) vaha ( vigatabhayaH) bhayarahita (asti) hai (tarhi) to (zUlapANi) trizUla hai hAtha meM jisake arthAt trizUladhArI (kathaM) kaise ( syAt ) ho sakatA hai ? yadi vaha (nAtha:) nAtha hai, svAmI hai ( tarhi ) to( bhaikSyacArI ) bhikSAbhojI (kim ) kyoM (asti) hai ? yadi (saH) vaha ( yati ) sAdhu yA muni ( asti ) hai ( tarhi ) to ( saH / vaha ( sAGganaH) amanA sahita ( kathaM ) kaise ( syAt ) ho sakatA hai ? (ca) aura ( sAtmajaH) Atmaja, putra sahita, putravAn ( kathaM ) kaise ( syAt ) ho sakatA hai ? ( yadi ) yadi (saH ) vaha ( ArdrAjaH) ArdrA se utpanna huA hai (tarhi ) to (ajanmA) janma rahita (kim ) kyoM ( asti) hai| yadi ( saH ) vaha ( sakalavit) sabhI padArthoM ko jAnane vAlA hai (tarhi ) to ( AtmAntarAyam ) apanI AtmA kI bhItarI dazA ko (kim ) kyoM (na) nahIM ( vetti) jAnatA hai ( saMkSepAt ) saMkSepa rUpa se (samyak ) bhale prakAra ( uktam ) kahe gaye (pazupatim ) pazupati ko arthAt ajJAnI ko (kaH) kauna ( apazuH) jnyaanii| buddhimAna (ana) yahA~/isa saMsAra meM (upAste) upAsanAArAdhanA-pUjA karegA arthAt koI nhiiN| bhAvArtha-AcAryazrI akalaMka svAmI mahAdeva ke bhaktoM se pUcha rahe haiM-tarka kI kasauTI para kasakara ve samasyA kA hala mA~ga
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka stotra : 251 rahe haiM / yadi hameM praznoM kA uttara satya de sakate haiM taba to ApakA zraddhAna ThIka hai anyathA ApakI mahAdeva ke prati upAsanA eka andhavizvAsa mAtra hai| AcAryazrI ke prazna-1. kyA ApakA mahAdeva Izvara hai ? yadi hA~ to phira chinnaliMga vAlA kyoM hai ? 2. yadi vaha bhayarahita hai to hAthoM meM trizUla dhAraNa kyoM karatA hai ? 3.yadi vaha sabakA svAmI/nAtha haiM to bhikSA se bhojana kyoM karatA hai ? 4.yadi yaha sAdhu hai to apane ardhAGga meM strI ko dhAraNa karane vAlA kyoM hai ? 5.vaha sAdhu hai to putravAn kaise hai ? 6.yadi vaha ajanmA hai to ArdrA se utpanna huA kaise hai ? 7.yadi vaha sarvajJa hai to phira apanI AtmA kI bhItarI dazA ko kyoM nahIM jAnatA ? sArAMza yahI ki Izvara hokara jo chinna liMgavAlA hai, nirbhaya hokara trizUla dhAraNa karatA hai, vahI svAmI hokara bhikSA-bhojI hai / sAdhu hokara strI meM Asakta hai, putravAn hai, ajanmA hokara ArdrA se utpanna hai, sarvajJa hokara bhI jo svayaM kI AtmA kI bhItarI dazA ko jAnane meM asamartha hai vaha sacamuca ajJAnI hI hai / aise ajJAnI kI ArAdhanA koI bhI buddhimAn heyopAdeya buddhi kA jJAtA kabhI bhI nahIM kregaa| aisA mahAdeva mujha akalaMka kA upAsya ho hI nahIM sakatA hai| merA saccA mahAdeva vahI hai jo Izvara hai; chinnaliMga rahita hai, nirbhaya hone se zastrAdi jisake hAthoM meM nahIM hai, sabakA svAmI tribhuvananAtha hai, tRpta hone se bhojana kI icchA se bhI rahita hai
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 : paMcastotra arthAt kavalAhAra se rahita hai| pUrNa brahmacarya kA dhAraka hone se strI- putrAdi se rahitra, janma-maraNa ke duHkhoM se hara vikAsa sarva padArthoM ko jAnatA huA apanI AtmA ke antaraMga vaibhava meM lIna hai / vahI jJAniyoM ke dvArA upAsya haiM / brahmA carmAkSasUtrI surayuvati rasAvezavibhrAntacetAH zambhuH khaTvAGgadhArI giripatitanayApAGgalIlAnuviddha / viSNuzcakrAdhipa san duhitaramagamada gopanAthasya mohAdarhan vidhvasta rAgojitasakalabhayaH ko'yameSvAptanAthaH / / 7 / / anvayArtha - (brahmA) brahmAjI (carmAkSasUtrI) camar3A aura akSamAlA ko rakhate haiM, (tathA) (surayuvati rasAvezavibhrAntacetAH ) jinakA citta devAGganAoM ke prema se vibhrAnta ho rahA hai| (zambhu) mahAdeva jI ( khaTvAGgadhArI) cArapAI para sone vAle, (giripatitanayApAGgalIlAnuviddha) himAlaya kI putrI pArvatI ke kAmaceSTA se pIr3ita haiM (viSNu) viSNujI (cakrAdhipaH ) sudarzana cakrarala ke svAmi ( san) hote hue (gopanAthasya ) gvAloM ke rAjA kI (duhitaram) putrI ko (agamat ) sevana karane vAle haiM ( eSu ) ina brahmA, mahAdeva aura viSNumeM (vidhvastarAgaH ) rAga kA nAza karane vAle/ vItarAgI ( jitasakalabhayaH ) samasta prakAra ke bhaya ko jItane vAlA (ayam ) yaha (AptanAtha ) vItarAgI sarvajJa hitopadezI tIna loka kA svAmI (arhan) arihanta ( ka ) kauna ( asti ) hai ? arthAt koI nahIM hai / 1 bhAvArtha --- 1. loka meM jise brahmA kahA jAtA hai vaha jIvoM kA kalevara camar3A aura akSamAlA rakhatA hai / strI rAga meM unmatta ho rahA hai / devAGganAoM ke hAsa - vilAsa meM usakA citta calAyamAna ho cukA hai| 2. loka meM jise zambhu / zaMkara kahate haiM vaha svayaM vAsanA lampaTI ho cArapAI para sotA hai, pArvatI ke rAga meM andhA ho svako jAnatA hI nahIM hai /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka stotra : 053 3. laukika viSNu jinheM zrIkRSNa ke nAma se pukArate haiM, trikhaNDa kA rAjA hote hue bhI gvAloM kI putriyoM meM lampaTa huA parastrI lampaTI ho rahA hai| __ina brahmA-zaMkara aura viSNu meM pUrNa vItarAgI, nirbhaya sakala bhayoM ko jItane vAlA vItarAgI-sarvajJa-hitopadezI kahalAne yogya, ghAtiyA karmoM kA kSaya karane vAlA koI bhI najara nahIM AtA / saba saMsAra kI ulajhana meM phaMse rAga-dveSa Adi doSoM se yukta haiM arahanta kahalAne yogya koI nahIM hai / mujha akalaMka kA brahma-arihanta haiM, zambhu-arahanta haiM tathA viSNu bhI arihanta hI haiM anya koI nahIM / / 7 / / eko nRtyati viprasArya kakubhAM cakresahastraMbhujA nekaH zeSa bhujaGga bhogazayane vyAdAya nidrAyate / dRSTuM cAru tilottamAmukhamagAdekazcaturvaktratAmetemuktipathaM vadanti viduSAmityetadatyadbhutam / / 8 / / anvayArtha (ekaH) zivajI (kakubhAm ) dizAoM ke ( cakre ) cakra-maNDala meM (sahasraM ) hajAroM ( bhujAn) bhujAoM ko (viprasArya) phailAkara ( nRtyati ) nRtya karate haiN| (eka;) viSNujI (zeSabhujaGgabhogazayane ) zeSanAga ke zarIrarUpa zayyA para ( vyAdAya) mukha ko kholakara (nidrAyate ) sote haiM (eka:) zrIbrahmAjI ( cArutilottamA mukham ) sundara tilottamA ke mukha ko ( dRSTam) dekhane ke liye ( caturvaktratAm ) cAra mukhapanA ko ( agAt) prApta hue ( ete ) ye ziva, viSNu aura brahmA (viduSAm ) vidvAnoM ko (muktipatham) mokSamArga ko ( vadanti ) kahate haiM (iti) isa prakAra (etat) yaha (ati) bar3e (adbhutam) Azcarya kI bAta hai| __ bhAvArtha-zivajI apanI hajAroM bhujAoM ko phailAkara dizAoM ke cakramaNDala meM nAcate haiM / viSNujI pramAdI banakara
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 : paMcastotra zeSanAga ke zarIrarUpa zayyA para mu~ha kholakara sote haiM aura brahmAjI ne sundara tilottamA ke rUpa ko dekhane ke liye cAra mukha banAye haiM aisI rAgI jIvoM ko aho ! Azcarya hai ki laukika jana vidvAnoM ko mukti-patha kA upadeza dene vAle kahate haiM yaha bar3e Azcarya kI bAta hai / bhalA vicAra kIjiye jinheM apanI atRpta vAsanAoM kI tRpti se phursata nahIM hai ve mokSamArga kA upadeza kaise de sakate haiM ? phira bhI yadi unheM mokSamArga ke upadezaka mAnA jA rahA hai to yaha ati AzcaryakArI hai, kalikAla kA hI prabhAva hai / / 8 / / yo vizvaM veda vedyaM jananajalanidherbhaGginaH pAradRzvA paurvAparyaviruddhaM vacanamanupamam niSkalaGkaM yadIyam / taM vande sAdhuvandhaM sakalaguNanidhi dhvastadoSadviSantam buddhaM vA varddhamAnaM zatadalaM nilayaM kezavaM vA zivaM vA / / 9 / / anvayArtha (yaH) jo ( vedyam ) jAnane yogya ( vizvam ) vizva ko (veda) jAnatA hai aura jo ( bhaGginaH) nAnA prakAra ke rAga-dveSa-zoka-bhaya-pIr3Adi (jananajalanidheH ) saMsArasamudra ke (pAradRzvA) pAra ko dekha cuke haiM ( yadIyam ) jinakA ( vacanam ) vacana ( anupamam ) upamA rahita, (niSkalaGkam ) nirdoSa (paurvAparyaviruddham) pUrvAparavirodha se rahita hai (sakalaguNanidhim ) samasta guNoM ke svAmI ( dhvastadoSadviSantam ) naSTa kara diye haiM rAga-dveSAdi doSoM ko jinhoMne (sAdhuvandham ) RSimuniyoM ke dvArA vandanIya ( taM ) una mahAn paramAtmA kI ( aham ) maiM (vande) vandanA karatA hU~ vaha ( buddhaM vA) cAhe buddha ho, (barddhamAnaM vA) cAhe varddhamAna ho ( vA zatadalanilayam ) cAhe brahmA ho (vA kezavam ) cAhe viSNu ho (vA zivam ) athavA mahAdeva ho / ____ bhAvArtha jo jAnane yogya sarva vizva ko jAnate haiM, rAgadveSAdi aThAraha doSoM se rahita haiM, saMsArasamudra se pAra ho cuke haiM, jinake vacana nirdoSa, upamA rahita, pUrvApara virodha se rahita haiM aise
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka soma : 255 samasta guNoM ke svAmI, bar3e-bar3e muniyoM se vandanIya paramAtmA mujha akalaMka ke liye bandanIya haiN| ve nAma se brahmA, viSNu, zaMkara, varddhamAna koI bhI hoM / guNoM kI pUjA jainazAsana meM hai, vyakti yA nAma kI nahIM / / 9 / / jisane rAgadveSa kAmAdika jIte saba jaga jAna liyA / saba jIvoM ko mokSamArga kA nispRha ho upadeza diyA / / buddha vIra jina harihara brahmA yA usako svAdhIna kaho / bhakti bhAva se prerita ho yaha citta usI meM lIna rho|| mAyA nAsti jaTA kapAlamukuTaM candronamUrdAvalI khaTvAGgaM na ca vAsukina ca dhanuH zUlaM na cograM mukhaM / kAmo yasya na kAminI na ca vRSogItaM na nRtyaM punaH so'smAn pAtu niraJjano jinapatiH sarvatrasUkSmaH zivaH / / 10 / / ___ anvayArtha (yasya ) jisake (mAyA) nAnA prakAra ke rUpa svAMga banAnA (na asti) nahIM hai ( yasya) jisake ( jaTA ) jaTA (kapAlamukuTaM) kapAlamukuTa ( candraH) candramA ( mUrdAvalI ) mUrddhAvalI ( khaTvAGgam ) khaTvAMga astra vizeSa/ hathiyAra ( na ) nahIM hai (vAsukiH) vAsuki-sarpa (ca) aura (dhanuH ) dhanuSa (zUlam ) zUla (na) nahIM hai (ca) aura ( ugram mukham) bhayAvanA mukham ( na) nahIM hai ( yasya) jisake (kAmaH ) kAma ( ca ) aura (kAminI ) strI ( na ) nahIM hai ( ca) aura ( yasya )jisake ( vRSaH) baila (gItam ) gIta-gAnA ( punaH ) aura ( nRtyam ) nRtya karanA ( na asti) nahIM hai ( saH ) vaha (niraJjanaH) karmamala rahita , ( sUkSmaH ) sUkSma (zivaH ) ziva (jinapatiH ) jinendradeva ( sarvatra ) saba jagaha tInoM lokoM meM (asmAn ) hama sabakI ( pAtu ) rakSA kareM / bhAvArtha-AcAryazrI apane pUjya devAdhideva arahanta jinendra kI zAnI batAte hue yahA~ likhate haiM--jisake pAsa svA~garacanA rUpa mAyA, jaTA, kapAla-mukuTa, candramA, mUrddhAvalI, hathiyAra,
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 : paMcastotra trizUla, dhanuSa, sarpa Adi nahIM haiM / jinakA mukha ugra/bhayAnaka na hokara pUrNa vItarAgatA ke rasa se bhIgA huA hai / jisake pAsa na kAma hai, na strI hai, - jaina, gIta, nRtya Adi kArya nahIM haiM, to nitya niraJjana nirvikAra samatA kula devI meM satata lIna hai. karmamala se rahita hai, niraJjana hai, sUkSma hai, ziva hai, sUkSma hai vaha vizvavyApya tIna loka kA svAmI saba jagaha hamArI rakSA kareM / / 10 / / no brahmAGkitabhUtalaM na ca hareH zambhornamudrAGkitaM no candrArka karAGkitaM surapatervajrAGkitaM naiva ca / SaDvaktrAGkita bauddhadeva hutabhugyakSoragairnAGkitaM nagnaM pazyata vAdino jagadidaM jainendramudrAGkitam / / 11 / / anvayArtha--(vAdinaH) he vAdiyoM (idaM) isa (jagat ) saMsAra ko (brahmAGkita bhUtalaM) brahmA se vyApta bhUbhivAlA ( no) nahIM ( pazyata ) dekho / ca aura ( hareH ) zrIkRSNa kI (mudrAGkitam) mudrA se vyApta (zambhoH ) mahAdeva jI kI (mudrAGkitam ) mudrA se vyApta ( candrArkazaGkitam ) candramA aura sUrya kI kiraNoM se vyApta (surapateH ) surapati/indra ke ( vAGkittam ) vajra se vyApta (ca) aura (SaDvaktrAGkitabauddhadevahutabhugyakSoragaiH) gaNeza, bauddhadeva, agni, yakSa aura zeSanAga se vyApta ( no) nahIM ( pazyata ) dekho / apitu ( vAdinaH ) he vAdiyoM ! tuma loga (idam ) isa ( jagat ) saMsAra ko ( nagnaM) digambara ( jainendramudrAGkitam ) vItarAga, sarvajJa, hitopadezI zrIjinendradeva kI mudrA se aMkita ( pazyata ) dekho| bhAvArtha-Izvara ke svarUpa meM vivAda karane vAle vAdI loga isa saMsAra ko vibhinna rUpoM meM dekhate haiM / usakA nirAkaraNa karate hue AcArya zrI samantabhadra svAmI vAdiyoM ko pukAra kara kahate haiM--he vAdiyoM, yaha saMsAra brahmA se vyApta bhUmivAlA, kRSNA kI mudrA se vyApta, mahAdeva kI mudrA se vyApta, candramA aura sUrya kI
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka stotra : 257 kiraNoM se vyApta, surapati ke vajra se vyApta aura gaNeza, buddha, agni, yakSa tathA zeSanAga bhI vyApta nahIM hai ata: tuma isa saMsAra ko usa rUpa mata dekho| yaha saMsAra to vAstava meM digambara vItarAga-sarvajJa-hitopadezI jinendradeva kI mudrA se vyApta hai ataH ise jinendramudrAMkita dekho / trikAladarzI jinadeva ke jJAna meM sarva carAcara loka darpaNavat spaSTa jhalaka rahA hai, unake jJAna ke bAhara aNumAtra bhI nahIM hai ata: tuma isa loka ko digambara jinamudrA se vyApta dekho| mauJjIdaNDakamaNDalu prabhRtayo no lAJchanaM brahmaNo rudrasyApi jaTAkapAlamukuTaM kaupInakhaTvAGganA / viSNozcakragadAdizaGkhamatulaM buddhasyaraktAmbaraM nagnaM pazyata vAdino jagadidaM jainendramudrAGkitama / / 12 / / ___anvayArtha (mauJjIdaNDakamaNDaluprabhRtayaH) mUMja kI banI huI rassI (kamara bandha) daNDa kamaNDalu (jalapAtra) Adi { brahmaNaH ) brahmA ke (lAJchanaM ) cihna (no) nahIM ( asti) haiM / (jaTAkapAlamukuTaM) (jaTAjUTa-kapAla-mukuTa kaupInakhaTvAGganA) la~goTI, khaTvAGgA/astravizeSa aMganA/strI/pArvatI ( rudrasya) rudra/mahAdeva kA (lAJchanam) cihna (no) nahIM (asti) hai / ( atulaM) upamArahita ( cakragadAdizaMkham ) sudarzana cakra, zaMkha aura gadA Adi (viSNoH ) viSNu kA (lAJchanam) cihna (no) nahIM (asti) hai (raktAmbaram ) rakta vastra dhAraNa karanA (buddhasya) buddha kA (lAJchanam) cihna (no) nahIM (asti) hai / (vAdinaH) he vAdiyoM (jainendramudrAGkitam ) zrIjinendradeva kI parama zAnta vItarAga mudrA se cihnita ( nagnam) digambaratvam hI brahmA, viSNu, maheza, buddha kA yathArtha cihna hai ataH (idaM jagat ) isa jagat ko ( jainendramudrAGkitam ) jinendra mudrA se vyApta ( pazyata ) dekho|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 : paMcastotra bhAvArtha-anya laukika jana brahmA-viSNu-mahAdeva kA bhinna-bhinna rUpa mAnate hue kahate haiM ki jo kamara meM gUMja kI rassI bA~dhe haiM, hAtha meM daNDa, kamalaNDu liye haiM vaha brahmA haiM, jo sira meM jaTA-jUTa dhAraNa kiye haiM, laMgoTI lagAte haiM , astra hathiyAra liye haiM tathA pArvatI ko apane sAtha ( aGgi) meM rakhate haiM ve mhaadev| rudra haiM tathA jinake pAsa cakra, zaMkha va gadA rahatI hai ve viSNu haiM aura lAla vastra ko dhAraNa karate haiM ve baddha haiN| yahA~ zrI akalaMka svAmI likhate haiM isa prakAra kI jo mithyA addhA hai vaha asatyArtha hai / brahmA-viSNu-mahAdeva ke aise asatyArtha pratipAdaka cihna batAnA asatyArtha hI hai kyoMki satyArtha brahmA, viSNu Adi ke ye lakSaNa kabhI nahIM ho sakate haiN| AcAryazrI vAdiyoM ko pukAra kara kahate haiM--he vAdiyoM ! jo nagna digambara ho, vItarAga jinendra mudrA se yukta ho, apane AtmasvarUpa ramaNa karate haiM aise arahaMta hI brahmA haiM / ve arahaMta deva tIna loka meM zAMti pradAna karane se zaMkara haiM/pahAdeva haiM, ve arahaMta deva hI viSNu haiM tathA jJAniyoM ke dvArA arcita hone se arahaMta hI buddha haiM, anya koI brahmA, viSNu, zaMkara buddha nahIM ho sakatA / jo svayaM duHkhI hai, jo svayaM kAmI ho, strI ko sAtha rakhatA hai, jo svayaM Darapoka ho, hathiyAra hAtha meM liye hai vaha hamArA mahAdeva zaMkara kaise ho sakatA hai / / 12 / / buddhastvameva vibudhArcita buddhibodhAt tvaMzaGkarosibhuvanatraya zaMkaratvAt / / dhAtAsi dhIra zivamArga vidhervidhAnAt vyaktaM tvameva bhagavan ! puruSottamo'si / / nAhaGkAra vazIkRtena manasA na dveSiNo kevalam nairAtmyaM pratipadya nazyati jane kAruNya buddhyA mayA / rAjJaH zrI himazItalasya sadasi prAyo vidagdhAtmanaH bauddhodhAn sakalAn vijityasaghaTaH pAdena visphAlitaH / / 13 / /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka stotra : 259 anvayArtha--(mayA ) mujha akalaMka ne ( ahaGkAgvazIkRtena) mAna ke vaza meM kiye gaye ( manasA ) mana se ( na ) nahIM / ( dveSiNA) dveSa se bhare hue (manasA) mana se ( na ) nahIM ( apitu ) ( kevalam) sirpha/mAtra (nairAtmyaM ) AtmA ke zUnyatva ko (pratipadya ) jAnakara/svIkAra karake ( jane ) logoM ke ( nazyati ) mokSamArga se bhraSTa hone para ( kAruNya buddhyA ) karuNAmaya buddhi se hI ( rAjaH) rAjA ( zrIhimazItalasya) zrI himazItala ko ( sadasi ) sabhA meM (sakalAn ) sabhI (vidagdhAtmanaH) garvIle mUr3ha AtmAoM ko ( bauddhodhAn) bauddha bhaktoM ko ( vijitya) jIta karake (saH ) usa (ghaTa:) ghar3e ko (pAdena ) paira se (visphAlitaH) phor3a diyaa| bhAvArtha-rAjA himazItala kI sabhA meM akalaMkadeva kA bauddhoM ke sAtha bahuta lambe samaya taka vivAda calatA rahA / akalaMkadeva kI tArkika vidyA ke sAmane sabhI bauddha vivAda meM asaphala rahe / taba unhoMna mAyAjAla racA / tArAdevI ko ghaTa meM sthApita kara diyA aura parade kI oTa meM vivAda zurU huaa| tArAdevI ke sAtha 6 mAha taka akalaMkadeva kA vAda calatA rahA / eka dina acAnaka AcAryadeva ke mastiSka meM satyArtha kA prakAzana huA / unhoMne socA ina bauddhoM meM aisA koI vidvAn najara nahIM AtA jo mujha syAdvAdI ke sAmane 6 mAha taka Tika sake / avazya yaha koI mAyAjAla hai| unhoMne parde ko haTAyA / vahA~ dekhA vAda karane vAlA koI vyakti vahA~ nahIM thA / turanta ve samajha gaye ye saba devamAyA hai / unhoMne turanta hI usa ghar3e ko apane paira se phor3a diyA / tArAdevI usameM se turanta bhAga nikalI / isI ghaTanA kA citraNa karate hue akalaMkadeva likhate haiM mujha akalaMka ne. sarvathA AtmA ke abhAva kI bAta karane vAle, zUnyavAda kA DhoMga racAkara, mokSamArga se patita hone vAle logoM ko ananta saMsAra paribhramaNa se bacAne ke liye karuNAbuddhi se ahaMkAra meM madamAte kSaNikavAdiyoM, samasta bauddhoM ke bhaktoM ko
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 : paMcastotra himazItala rAjA kI sabhA meM jItakara usa tArAdevI ke ghar3e ko paira se phor3a diyA thaa| digambara santa vItarAgI hote haiM unheM aisA kArya nahIM karanA thA yadi aisI zaMkA kareM to AcAryazrI kahate haiM-maiMne yaha kArya kisI "ahaM' ke vaza yA bauddhoM se dveSavaza nahIM kiyA hai apitu ananta jJAnamaya piTArA paramaprabhu AtmA hai usake prati unakI jo bhUla hai nairAtmyavAda/zUnyavAda jisake Azraya se jIvoM kA mokSamArga bhraSTa hotA hai usase bacakara unheM mokSa-patha para le jAne ke liye "kAruNamayI" buddhi se yaha maiMne kArya kiyA hai 1 merA kisI prANI se dveSa nahIM hai, nahIM mujhe ahaMkAra hai / satya-patha kA pradarzana, mithyAmata/ mithyA-patha kA kadarthana merA kartavya hai vahI maiMne kiyA hai| khaTvAGgaM neya haste na ca racitA lambate muNDamAlA bhasmAkaM naiva zUlaM na ca giri naiva haste kapAlaM / candrarddha naiva mUrdhanyapi vRSagamanaM neva kaNThe phaNIndraM taM vande tyaktadoSaM bhavabhayamathanaM cezvaraM devadevam / / 14 / / __anvayArtha (yasya) jisake (haste) hAtha meM (khaTvAMgaM) hathiyAra vizeSa (na asti) nahIM hai (yasya) jisake ( hadi) vakSasthala para ( racitA ) gUMthI huI ( muNDamAlA ) muNDamAlA (na) nahIM (lambate) laTaka rahI hai (yasya) jisake (bhasmAGgama ) zarIra para rAkha nahIM hai (ca) aura (zUlam) zUla (na asti) nahIM hai ( yasya) jisake sAtha (giri duhitA) himAlaya kI putrIpArvatI (na) nahIM hai (yasya haste) jisake hAtha meM (kapAlaM) kapAla nara khopar3I (na) nahIM (asti) hai (yasya ) jisake (mUrdhani ) mastaka para ( candrArddham ) arddhacandra (na) nahIM (asti) hai (kaMThe) kaNTha meM ( phaNIdaM ) sarpa ( naiva) nahIM hI (asti ) hai (tam) usa ( devadevam) devAdhideva arahanta deva mahodava ko
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka stotra : 261 { vande ) maiM vandana, namassakAra karatA hU~ ( yaH ) jo (tyaktadoSam ) rAga-dveSa va kSudhAdi doSoM se rahita hai ( bhavabhayamathanam ) saMsAra ke bhaya kA vinAzaka hai ( ca ) aura ( IzvaraM ) tIna loka kA svAmI hai trilokAdhipati hai| bhAvArtha-prastuta zloka meM Acarya zrI akalaMka svAmI ne batAyA hai ki mere dvArA vandanIya merA mahAdeva kauna hai ? jisake hAthoM hathiyAra nahIM hai, vakSasthala para muNDamAlA nahIM laTaka rahI hai, zarIra bhasma se yukta nahIM hai, zUla se rahita hai, vairAgI hone se jitendriya niSkAmI jisake sAtha strI kabhI nahIM rahatI hai| jisake hAtha meM nara kayAla nahIM rahatA, jisake mastaka para arddhacandra nahIM hai, yAda meM sarpa nahIM hai jI bImArI sarva doSoM se rahita saMsAra bhaya kA vinAzaka hai, devoM kA deva devAdhideva: mahAdeva hai, tInoM lokoM kA ekamAtra svAmI hai vahI trilokAdhipati devAdhideva arahanna deva mere dvArA vandanIya hai / maiM unakI vandanA karatA huuN| inase bhinna anya koI laukika deva mahAdeva nahIM hai| kiM vAdyobhagavAnameyamahimA devA'kalaMkaH kalau kAle yo janatA sudharma nihito devo'kalaMko jinaH / yasyasphAravivekamudralaharIjAle prameyAkulA nirmagnA tanutetarAM bhagavato tArAziraH kampanam / / 15 / / ___ anvayArtha (yasya) jina ( bhagavAn ) bhagavAn bhaTTAkalaMka svAmI (sphAravivekamudralaharIjAle) vizAla samyajJAna rUpa samudra kI taraMgoM ke samUha meM (nirmagnA) DUbI huI ataeva (prameyAkulA) apAra prameya-padArthoM se vyApta ( bhagavatI) bhagavatI zruta devI ne (tArAziraH kampanam ) tArA devI ke mastaka ko hilAne kI kriyA ko ( tanutetarAm ) vistArA aura ( yaH) jina akalaMka deva ne (kalau kAle) paJcamakAla me (janatAH sudharma
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 : paMcastotra nihitaH ) janatA ko uttama zreSTha jina-dharma meM lagAyA ( saH ) vaha (akalaMka) mithyAtvAdi kalaMka se rahita akalaMka (jinaH) mithyAtva vijetA ( devaH) akalaMka deva (yaH) jo ( bhagavAna) tattvajJAna vettA haiM (ameyamahimA) atula ratnatraya kI garimA se mAhAtmyavAna haiM ( kim ) kyA ( vAdyaH) zAstrArtha karane yogya haiM arthAt nhiiN| bhAvArtha-bhaTTAkalaMkadeva kI vizAla buddhi va tArkika zakti thii| unakA vizAla jJAna samudra aparimita prameya se vyApta thA unako apUrva tattvajJAna zakti yukta bhagavatI sarasvatI devI tArA devI ke mastaka ko hilAkara paJcamakAla meM jinadharma kI apUrva prabhAvanA kI hai jinhoMne kalikAla meM mithyAbhimAna se cUra mittiyoM kA mada dUra kara janatA ko uttama jainadharma meM lagAyA, jo mithyAtva ke kalaMka se dUra akalaMka the aise asIma jJAnadhArA ke puJja yathArtha tattvavettA ke sAtha kauna vAda karegA arthAta koI nahIM / ameya mahimA arthAt ratnatraya ke dhanI cAritra ke zikhara ko prApta kyA akalaMkadeva sAmAnya jIvoM ke bAda zAstrArtha karane ke yogya ho sakate haiM kabhI nahIM / arthAt aise tArkika, lokottara jJAnI ke sAtha kauna alpajJAnI vAda karane kI himmata karegA arthAt koI nhiiN| sA tArA khalu devatA bhagavatImanyApi manyAmahe SaNmAsAvadhi jADya sAMkhyamagamadbhaTTAkalaMka prabhoH / vAkkallolaparamparAbhiramate nUnaM mano majjanaM vyApAra sahate sma vismita matiH santADitetastataH / / 16 / / anvayArtha (bhagavatImanyApi) apane ko bhagavatI zreSThajJAnayukta mAnane vAlI (sA) vaha (tArA) tArA nAma kI (devatA) devI ( khalu) nizcaya se aitihAsika ghaTanA ke anusAra bhagavAn zrI bhaTTAkalaMka ke sAtha (SaNmAsAvadhi) chaha mAsa taka nirantara
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ akalaMka stotra : 263 zAstrArtha karatI rahI tathApi (bhaTTAkalaMka prabhoH) bhagavAn bhaTTAkalaMka svAmI ke ( vAkkalloparamparAbhiH ) yukti-yukta tArkika vacana rUpa mahAtaraMgoM kI paramparA se ( santADitA) parAjaya ko prApta huI ata: ( jAyasArakAma / az2AniyoM kI gaNanA ko ( agamat ) prApta huii| apanI parAjaya se lajjita ho ( vismitamatiH) AzcaryAnvita ho ( nUnam ) nizcaya me zarmindA huI ke samAna ( apate ) mithyA vastu svarUpa ke pratipAdaka bauddhoM ke ekAntamata meM hI ( itastata:) idhara-udhara ( mano majjanaM ) mana ko sthira karane kI kaThinAiyoM ko (sahate sma ) sahane lagI { evam ) aisA ( vayam) hama ( manyAmahe ) mAnate haiN| bhAvArtha--aitihAsika ghaTanA ke anusAra-apane Apa ko sarvopari jJAnavAlI, bhagavatI sarasvatI mAnane vAlI tArA devI ne bhaTTAkalaMka deva digambara sAdhu se chaha mAha taka zAstrArtha kiyA / kintu AcAryazrI kI vAda vidyA, painI dRSTi va yuktiyukta tArkika vANI rUpI taraMgoM ke sAmane vaha nahIM Tika pAI, pajita ho gaI aura satyArtha tattvajJAna se aparicita ajJAniyoM kI gaNanA ko prApta huii| tArA devI apanI parAjaya se lajjita ho Azcaryacakita raha gii| aba lajjita ho mithyA ekAntamata kSaNikavAda ke pratipAdaka bauddhoM ke mata meM hI idhara-udhara apane mana ko kaThinatA se sthira kara kaThinAiyoM ko sahane lagI aisA hama mAnate haiN|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sarasvatI stotram candrArkakoTi ghaTitAMjjavala divyamUteM, zrI candrikA kalita nirmala zubhravastre / kAmArthadAyi kalahaMsa samAdhi rUThe, vAgIzvari pratidinaM mama rakSa devi / / 1 / / koTi sUrya aru candramA kI kAnti se bhI teja hai, candramA kI kiraNa sama saba vastra jisake zveta haiN| kAmanA saba pUrNa karatI haMsa para ArUr3ha hai, vAgIzvari rakSA karo nita divyamUrti prApta hai // 1 // artha-karor3oM sUrya aura candramA ke ekatrita teja se bhI adhika teja dhAraNa karanevAlI, candrakiraNasamAna atyanta svaccha zveta vastroM ko dhAraNa karanevAlI, sakala manokAmanAoM ko pUrNa karane vAlI tathA kalahaMsa pakSI para ArUr3ha divyamUrti zrI sarasvatI devI ! hamArI pratidina rakSA kareM / I bhAvArtha - yahA~ sarasvatI devI se kavi kA abhiprAya jinavANI se hai / jo jinavANI mAtA tIrthaMkara ke mukha se nirgata hai, gaNadharoM dvArA jhelI gaI hai tathA muniyoM ke dvArA prasArita kI gaI hai / koTi sUrya candra kI kAMti ko jItane se yahA~ tAtparya hai jina arhanta kevalI ke mukha se yaha nirgata hai ki unakI kAMti koTisUrya candra kI kAMti ko bhI lajjita karatI thI tathA jo dvAdazAMga zruta kI tejakAnti se karor3oM sUrya candra kI kAMti ko nisteja karane vAlI hai / jo isa mA~ jinavANI ko hRdaya meM dhAraNa karatA hai vaha ajJAna andhakAra ko nAzakara karor3oM sUrya candramA kI kAnti ko bhI phIkA karane vAle teja ko prApta hotA hai / mA~ jinavANI kA vastra kauna sA hai ? samIcIna jJAnarUpa ujjavala sapheda vastra mA~
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sarasvatI stotra : 265 jinavANI kA vastra hai tathA jJAna ke ArAdhaka kI sampUrNa manokAmanAoM ko pUrNa karatI hai tathA vivekarUpa haMsapakSI pA jo ArUr3ha hai aisI divyamUrti mA~ jinavANI/sarasvatI hamArI pratidina rakSA kreN| devAsarendra natamaulimaNi praroci, zrI maMjarI niviDa raMjita pAdapadma / nIlAlake pramadahasti samAnayAne, ___ vAgIzvari pratidinaM mama rakSa devi / / 2 / / jhuka rahe haiM caraNa meM devendra bhI jinake sadA, mukuTamaNi kI kiraNa se jo dIpti pAte haiM mudA / keza jisake naula zobhe, madamatta hathinI cAla hai. vAgIzvari rakSA karo nita divyamUrti prApta hai||2|| artha-jinake caraNa-kamaloM meM devendra nata mastaka haiM, devoM ke mastaka meM lage hue kirIToM ke Upara lage hue bahumUlya ratnoM kI prabhA se jinake caraNakamala suzobhita haiM, jinake keza nIla varNa ke haiM tathA jinakI gati madonmatta hai aisI sarasvatI ! hamArI nitya prati rakSA kreN| bhAvArtha-jisa mA~ jinavANI/sarasvatI kA vandana paNiyoM se jaTita mukuTa vAle deva bhI karate haiM tathA jo apanI vANI ke pravAha rUpa nIla varNa kezoM dvArA saMsAra svarUpa kA citraNa karane vAlI hai, aura jo OMkAra dhvani rUpa gajagAminI cAla se 12 sabhA meM zrotAoM ko mugdha karane vAlI hai aisI mA~ jinavANI pratidina hamArI rakSA kreN| keyUrahAra maNikuNDala mudrikAdyaiH, sarvAMgabhUSaNa narendramunIndra vNdye| nAnAsurala vara nirmala mauliyukte, vAgIzvari pratidinaM mama rakSa devi / / 3 / /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 : paMcastotra keyUra bAjUbanda hAraka kuNDaloM kI kAnti se. zobhA pAtA aMga jisakA mudrikA kI kAnti se| narendra munivara se jo vandita mauli se mukha zobhatA, vAgIzvari rakSA karo nita divyamUrti prApta hai|||3|| artha-jinakA sarvAMga bAjUbanda, hAra, maNiyoM ke kuNDala aura mudrikA Adi AbhUSaNoM se vibhUSita hai / rAjA, cakravartI va munizvaroM dvArA jo vandanIya hai vividha prakAra ke uttama ratnoM se yukta nirmala mukuTa se jinakA mukhamaNDala zobhA ko prApta hai, aisI sarasvatI devI hamArI rakSA kreN| bhAvArtha-jJAna ho jisakA zarIra hai aisI mA~ jinavANI kA sarvAMga anekAnta-syAdvAdarUpa do bAjUbanda se SadravyarUpa maNiyoM ke hAra, dayA, anukampA rUpa karNa kuNDala aura eka zAzvata AtmA kI mudrikA ( aMgUThI ) rUpa AbhUSaNoM se suzobhita hai, jo cakravartI, munIndra, AcArya , gaNadhara AdiyoM se bhI vandanIya hai tathA anekAnta rUpa vividha ratnoM se yukta pramANa rUpa uttama mukuTa se jisakA mukhamaNDala zobhA ko prApta ho rahA hai aisI mA~ jinavANI pratidina hamArI rakSA kreN| maMjIrakotkanakakaMkaNakiMkaNInAM, kAMcyAzca jhaMkRtaraveNa virAjamAne / saddharma vArinidhi saMtati varddhamAne, ___vAgIzvari pratidinaM mamarakSa devi / / 4 / / svarNa ke tor3e ru kaMkaNa, dhuMgharukI jhAMjha se. kamarabandhoM kI jhaMkAra se. jo zuzobhita sAja se| saddharma udadhi ko bar3hAtI jo nirantara vANI se, vAgIzvari rakSA karo nita divyamUrti prApta hai / / 4 / / artha---jo svarNa ke tor3e, kaMkaNa aura ghughurUoM tathA kamarabandhoM kI jhaMkAra karatI huI virAjamAna haiM, bhagavAna jinendra
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sarasvatI mnAMtra : 26 dvArA pratipAdita ahiMsA pradhAnadharmarUpI samudra ko nirantara bar3hAna vAlA hai aisI hai sarasvatI devI ! Aja hama sabakI sakSA kareM / bhAvArtha - -jo mAM jinavANI syAt-astirUpI tor3e, nAmti rUpI kaMkaNa, astinAsti rUpI dhuMgharU aura syAt avaktavyarUpI kamarabaMdha ko jhaMkAra karatI huI anAdikAlase virAjamAna hai tathA anAdi-nidhana jinendra dvArA pratipAdita ahiMsAmayI pradhAna dharmarUpI samudra kA nirantara jJAnadhArA ke dvArA bar3hA rahI hai aisI mA~ sarasvatI hamArI pratidina rakSA kreN| kaMkelipallava viniMdita pANi yugme, padmAsane divasa padmasamAna vaktre / jainendra vaktra bhavadivya samasta bhASe, vAgIzvari pratidinaM mama rakSa devi / / 5 / / lajjita hue haiM kara-kamala se kamalapatte bhI sadA. kamala Asana para virAjita mukha kamala sama hai mudA / jinadeva ke mukha jo nikasI sarvabhASAmayI kahe. vAgIzvari rakSA karo nita divyamUrti prApta hai / / 5 / / artha-jinhoMne apane sukomala karoM se azoka vRkSa ke komala pattoM ko bhI tiraskRta kara diyA hai| jinakA Asana kamala kA hai, jisakA mukhamaNDala dina meM vikasita hone vAle kamala ke samAna atyanta sundara hai aura jo bhagavAna jinezvara ke mukhamaNDala se utpanna huI sarvabhASAmayI hai, aisI mAtA sarasvatI devI sadA hamArI rakSA kareM / bhAvArtha--jisane munidharma va zrAvaka dharma rUpa aNuvratamahAvrata komala karapallavoM se azoka vRkSa ke komala pattoM ko bhI lajjita kara diyA hai, bheda vijJAnarUpI kamalAsana para jo virAjita haiM tathA saptabhaMgarUpI taraMgoM yuta jinakA mukhamaNDala
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 : paMcastotra - kamala-sama sundara hai, jo jinendradeva ke mukhakamala se nirgata 700 laghubhASA aura 18 bhASA se Rta hai aisI mA~ sarasvatI hamI sabakI rakSA kreN| arddhandu maNDitajaTA lalita svarUpe, __ zAstra prakAzini samasta kalAdhinAthe / cinmudrikA japasarAmaya pustakAMke, vAgIzvari pratidinaM mama rakSa devi / / 6 / / arddha indU se vibhUSita jaTA se manahara lasA. sarvazAstroM kI prakAzo kalA svAminI jo sadA / jJAna mudrA abhayadAtR japa kI mAlA pustakaM, vAgIzvari rakSA karo nita divyamUrti prApta hai / / 6 / / artha-arddhacandra se vibhUSita jaTA ke saMyoga se jinakA svarUpa atyanta manohara hai, jo sampUrNa zAstroM ko prakAza karane vAlI haiM jo samasta kalAoM kI svAminI haiM aura jinakI jJAna mudrA, japamAlA abhayadAna tathA pustaka hI jinake lakSaNa haiM aisI mA~ zrI sarasvatI devI ! sadA hamArI rakSA kareM / / 6 / / bhAvArtha-jo naya rUpa arddhacandra se suzobhita tathA jaTA rUpa pramANa ke yoga se atyanta manohara hai jo dvAdazAMga zrutajJAna ko prakAzita karane vAlI puruSa kI 72 va strI kI 64 kalAoM ke vivecana se pAraMgata kalAoM kI svAminI hai, jinakI jJAna mudrA jJAna kI, abhaya mudrA ahiMsA kI japa kI mAlA dhyAna tathA pustaka adhyayana kI zikSA de rahI hai aisI mAtA sarasvatI hamArI pratidina rakSA kareM / / 6 / / DiMDIrapiMDa himazaMkhasitAbhrahAre, pUrNendu bimburuci zobhita divyagAtre / cAMcalyamAna mRgazAvalalATa netre, vAgIzvari pratidinaM mama rakSa devi / / 7 / /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sarasvatI stotra : 269 samudra vA tuSAra ke sama hAra zobhe kaMTha meM, pUnama ke candA sama jo zobhe aMga-aMga pratyaMga meM / bAla mRga sama laghu aru caJcalA nita kAnti meM. aritraft rakSA karo nita divyamUrti prApta hai // 7 // artha- samudra ke phena athavA barpha ke samAna sapheda hAra jinake kaNTha meM haiM, jinakA zarIra pUrNimA ke candrabimba ke samAna atyanta suzobhita haiM tathA jinake netra - kamala mRga ke choTe-choTe baccoM ke samAna caJcala hai, aisI he sarasvatI devI ! tuma hamArI pratidina rakSA kareM / / 7 / / bhAvArtha- jo saptatattva rUpa zveta nirmala maNimaya kaNThahAra dhAraNa kiye hue haiM tathA nava padArtha ke pUrNa jJAna se jinakA zarIra pUrNimA ke candra ke samAna suzobhita ho rahA hai athavA dhavalamahAdhavala rUpa mahAgranthoM kI zobhA se jinakA zarIra pUrNa candramA ke samAna dhavala kIrti ko prApta hai tathA jinake vyavahAra-nizcaya rUpa do sundara netra pratipala mArgadarzana dene se capalatA yukta ho sundara dikha rahe haiM aisI mA~ sarasvatI hamArI rakSA kreN| pUjye pavitrakaraNonnata kAmarUpe, nityaM phaNIndra garuDAdhipa kinnarendraiH / vidyAdharendra surayakSa samasta vRndaiH, vAgIzvara pratidinaM mama rakSa devi ||8|| karatI haiM pAvana bhavijanoM ko unnata jo kAma svarUpa hai, hai vandanIya garur3a nAga, narendra vidyArAja se / devendra yakSAdika janoM se, pUjya sabakI vandya hai, vAgIzvari rakSA karo nita divyamUrti prApta hai // 8 // artha- jo sabhI ko pavitra karane vAlI, unnata kAma svarUpa hai, jo nAgarAja, garur3arAja, kinnarendra, vidyAdhararAja, devendra, yakSa Adi samasta devoM ke samudAya se sadA pUjanIya hai aisI he sarasvatI devI! tuma sadA hamArI rakSA karo /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 : paMcastotra __sAmArtha-jina mA~ linabAlI ko halamAna karane vAlA apanI AtmA ko pavitra banA letA hai, unako mana meM dhAraNa karane vAlA saba icchAoM ko pUrNa kara uttama svarga-mukta avasthA ko pAtA hai, jo devendra, dharaNendra, yakSendra, vidyAdharoM ke dvArA bhI pUjanIya hai aisI mA~ sarasvatI devI hamArI pratidina rakSA kareM / sarasvatyAH prasAdena kAvyaM kurvantu mAnavAH / tasmAnnizcala bhAvena, pUjanIyA sarasvatI / / 1 / / sarasvatI ke parasAda se, sabhI kAvya kareM pUrNa / isaliye nizcala bhAva se. sarasvatI ho pUjya / / 1 / / artha-zrI sarasvatI ke prasAda se sabhI manuSya kAvya kI pUrNa karate haiM isaliye vaha sarasvatI devI nizcala bhAva se sadA pUjya hai| zrI sarvajJamukhotpannA, bhAratI bhubhaassinnii| ajJAna timiraM hanti, vidyA bahuvikAsinI / / 2 / / zrI sarvajJa mukha se utpanna ho , bhAratI bahubhASinI / ajJAnatama haratI sadA, bahuvidyA vikAsinI / / 2 / / artha-jo zrIvItarAga sarvajJa bhagavAna arahanta ke mukhakamala se utpanna huI hai, aneka bhASA rUpa hai, aisI mA~ jinavANI ajJAnarUpI andhakAra kA nAza kara vividha vidyAoM kA vikAsa karane vAlI hai| sarasvatI mayA dRSTA divyA kamala-locanA / haMsaskandha samArUDhA, vINA pustaka dhAriNI / / 3 / / sarasvatI dekhI jo maiMne, divya kamala-locana lase / jo virAjita haMsaskandha para, vINA pustaka ko dhare / / 3 / / artha--mere dvArA dekhI gaI sarasvatI devI ke kamala samAna
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI sarasvatI stotra : 271 sundara divya netra haiM jo hAthoM meM vINA aura pustaka dhAraNa kI bhAvArtha-maiMne usa mA~ jinavANI ke darzana pAye haiM jo divya vyavahAra-nizcaya rUpa locanoM se yukta haiM tathA jo saptabhaMga rUpI sundara vINA aura dvAdazAMga zruta rUpI pustaka ko apane donoM (muni-zrAvaka ) rUpI hAthoM meM dhAraNa kiye hue haiM aura viveka rUpI haMsa pakSI ke skandha para ArUr3ha haiN| prathama bhAratI nAma, dvitIyaM ca sarasvatI / tRtIyaM zAradAdevI, caturtha haMsagAminI / / 4 / / paJcamaM viduSAM mAtA, SaSThaM vAgIzvari tathA / kumArI saptamaM proktaM, aSTamaM brahmacAriNI / / 5 / / navamaM ca jaganmAtA, dazamaM brAhmiNI tathA / ekAdazaM tu brahmANI, dvAdazaM vagdA bhavet / / 6 / / vANI trayodazaM nAma, bhASA caiva caturdazam / paJcadazaM zrutadevI, Sor3azaM gaurnigadyate / / 7 / / nAma bhAratI prathama hai, dvitIya sarasvatI jAna / nAma zAradA tIsarA, haMsagAminI cAra / / 4 / / jJAnIjana mAtA pA~cauM, vAgIzvari chaha mAna / kumArI devI sAtavA~, brahmacAriNI ATha / / 5 / / jaganmAtA navama hai, dasama brAhmiNI mAna / gyArahavA~ brahmANI kahA, varadA bAraha jAna / / 6 / / terahavA~ vANI kahA, caudaha bhASA mAna / zrutadevI pandraha mahA, solaha "gau" maha jAna / / 7 / / artha-sarasvatI mA~ jinavANI kA pahalA nAma bhAratI, dUsarA sarasvatI, tIsarA zAradAdevI, cauthA haMsagAminI, pA~cavA~
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 : paMcastotra jJAniyoM kI mAtA, chaThA vAgIzvari, sAtavA~ kumArI, AThavA~ brahmacAriNI, navamA~ jaganmAtA, dazavA~ brAhmaNI, gyArahavA~ brahmANI. bArahvA~ varadA, terahavA vANI, naudahavA~ bhASA, pandrahavA~ zrutadevI aura solahavA~ gau--isa prakAra mA~ sarasvatI devI ke paryAyavAcI nAma haiN| etAni zrutanAmAni, prAtarutthAya yaH paThet / tasya saMtuSyati mAtA, zAradA varadA bhavet / / 8 / / ina zrutanAma kI paMktiyA~, jo uTha prAta: par3ha jAya / tuSTa hoya mAtA sadA, icchita vara ko pAya / / 811 artha-mA~ jinavANI ke ina uparyukta paryAyavAcI nAmoM ko jo prAtaHkAla uThakara par3hatA hai, usake Upara mA~ sarasvatI saMtuSTa hotI hai aura usake sakala manorathoM ko pUrNa karatI hai / bhAvArtha-jinavANI ke paryAyavAcI nAmoM kA prAta: uThakara jo smaraNa karatA hai usakI heyopAdeya buddhi jAgRti hotI hai tathA vaha jJAna kA svAmI bana icchita pada ko prApta karatA hai / sarasvatI namastubhyaM, varade kAmarUpiNI / vidyArambha kariSyAmi , siddhirbhavatu me sadA / / 9 / / namana sarasvatI mAta ko, kAmarUpiNI vara de| vidyAraMbha meM kara rahA, siddha ho mama sarvadA / / 9 / / artha-he sarasvatI devi ! Apa icchita kArya ko pUrNa karane vAlI haiM ata: kAmarUpiNI haiM, he mAta ! tumheM namaskAra ho / he devI maiM vidyAraMbha karU~gA mujhe ApakI kRpA se sadA siddhi kI prApti hotI rhe|