Book Title: Karmagrantha Part 6 Sapttika
Author(s): Devendrasuri, Shreechand Surana, Devkumar Jain Shastri
Publisher: Marudharkesari Sahitya Prakashan Samiti Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001897/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAvaraNIya karma darzanAvaraNIya karma vedanIya karma karmagrantha mohanIyakarma AyuSya karma (50dn greett * nAmakarma * gotrakarma e C Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa nAmaka karma grantha [SaSTha bhAga] [mUla, zabdArtha, gAthArtha, vizeSArtha,vivecana evaM TippaNa pAribhASika zabdakoSa Adi se yukta vyAkhyAkAra marudharakesarI, pravartaka sva. muni zrI mizrImalajI mahArAja sampAdaka zrIcanda surAnA 'sarasa' devakumAra jaina prakAzaka zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti jodhapura-byAvara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI marudharakezarI sAhityamAlA kA 41vA~ puSpa T gurudeva zrI marudhara kesarI jI mahArAja janma zatAbdI varSa ke upalakSya meM pustaka : karmagrantha [ paSTha bhAga ] pRSTha : 608 sampreraka : upapravartaka zrI sukanamuni prakAzaka : zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti pIpaliyA bAjAra, byAvara [ rAjasthAna ] prathamAvRtti : : vora nirvANa saM0 2502 dvitIyAvRtti vi0 saM0 2033, jyeSTha pUrNimA IsvI san 1976 jUna : vIra nirvANa samvat 3515 vi0 saM0 2046 zrAvaNa IsvI san 1986 agasta mudraka : saMjaya surAnA ke nirdezana meM kAmadhenu prinTarsa eNDa pablisarsa e-7, avAgar3ha hAusa, ema0 jI0 roDa, ( aMjanA sinemA ke sAmane) AgarA - 282002 mUlya lAgata mAtra : 35) paiMtIsa rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNasUrya pravartaka gurudeva zrI mizrImala jI mahArAja janma : vi. saM. 1948 zrAvaNa zuklA 14, pAlI (rAja.) dIkSA : vi. saM. 1975 akSaya tRtIyA sojata siTI in svargavAsa : vi. saM. 2040 pauSa zuklA 14 jaitAraNa svagavAsa OXU zakla Private & Personal se only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya zrI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti ke vibhinna uddezyoM meM se eka pramukha evaM racanAtmaka uddezya hai-jainadharma evaM darzana se sambandhita sAhitya kA prakAzana krnaa| saMsthA ke mArgadarzaka paramazraddhaya pravartaka sva. zrI marudharakesarIjI mahArAja svayaM eka mahAna vidvAna, Azukavi tathA jaina Agama tathA darzana ke marmajJa the aura unhIM ke mArgadarzana meM saMsthA kI vibhinna lokopakArI pravRttiyAM Aja bhI cala rahI hai / gurudevazrI sAhitya ke marmajJa bhI the aura anurAgI bhI the| unakI preraNA se aba taka hamane pravacana, jIvana caritra, kAvya, Agama tathA gambhIra vivecanAtmaka anekoM granthoM kA prakAzana kiyA hai| aba vidvAnoM evaM tattvajijJAsu pAThakoM ke sAmane hama karmagrantha bhAga 6 kA dvitIya saMskaraNa prastuta kara rahe haiN| ___ karmagrantha jaina darzana kA eka mahAn grantha hai| isameM jaina tattvajJAna kA sarvAMga vivecana samAyA haA hai| __ sva. pUjya gurudevazrI ke nirdezana meM jaina darzana evaM sAhitya ke suprasiddha vidvAna sampAdaka zrIyuta zrIcandajI surAnA evaM unake sahayogI zrI devakumArajI jaina ne milakara isa gahana grantha kA sundara sampAdana kiyA hai| isakA prathama-saMskaraNa san 1976 meM prakAzita huA, jo kaba kA samApta ho cukA, aura pAThakoM kI mAMga nirantara Ato rhii| pAThakoM kI mAMga ke anusAra samiti ke kAryakartAoM ne pravartaka zrI rUpacandajI mahArAja evaM upapravartaka zrI sukanamunijI mahArAja se isake dvitIya saMskaraNa ke lie svIkRti mAMgI, tadanusAra gurudevazrI kI svIkRti evaM preraNA se aba yaha dvitIya saMskaraNa pAThakoM ke hAthoM meM prastuta hai / AzA hai, karma siddhAnta ke jijJAsu, vidyArthI Adi isase lAbhAnvita hoNge| vinIta : mantrIzrI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - apanI bAta jaina darzana ko samajhane kI kuMjI hai - 'karmasiddhAnta' / yaha nizcita hai ki samagra darzana evaM tattvajJAna kA AdhAra hai AtmA kI vividha dazAoM, svarUpoM kA vivecana evaM usake parivartanoM kA rahasya udghATita karatA hai 'karmasiddhAnta' / isalie jainadarzana ko samajhane ke lie 'karma siddhAnta' ko samajhanA anivArya hai / karmasiddhAnta kA vivecana karane vAle pramukha granthoM meM zrImad devendrasUri racita karmagrantha apanA viziSTa mahattva rakhate haiM / jaina sAhitya meM inakA atyanta mahattvapUrNa sthAna hai / tattvajijJAsu bhI karma - granthoM ko Agama kI taraha pratidina adhyayana evaM svAdhyAya kI vastu mAnate haiM / karmagranthoM kI saMskRta TIkAeM bar3I mahatvapUrNa haiM / inake kaI gujarAtI anuvAda bhI ho cuke haiN| hindI meM karmagranthoM kA sarvaprathama vivecana prastuta kiyA thA vidvadvareNya manISI pravara mahAprAjJa paM0 sukhalAlajI ne / unakI zailI tulanAtmaka evaM vidvattA pradhAna hai| paM0 sukhalAlajI kA vivecana Aja prAyaH duSprApya sA hai / kucha samaya se Azukaviratna gurudeva zrI marudhara kesarIjI mahArAja kI preraNA mila rahI thI ki karmagranthoM kA Adhunika zailI meM vivecana prastuta karanA caahie| unakI preraNA evaM nidezana se yaha sampAdana prArambha huA / vidyAvinodI zrI sukanamunijI kI preraNA se yaha kArya bar3I gati ke sAtha Age bar3hatA gyaa| zrI devakumArajI jaina kA sahayoga milA aura kArya kucha samaya meM AkAra dhAraNa karane yogya bana gayA / isa sampAdana kArya meM jina prAcIna grantha lekhakoM, TIkAkAroM, vivecanakarttAoM tathA vizeSataH paM0 zrI sukhalAlajI ke granthoM kA sahayoga Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prApta huA aura itane gahana grantha kA vivecana sahajagamya bana skaa| maiM ukta sabhI vidvAnoM kA asIma kRtajJatA ke sAtha AbhAra mAnatA 'ich zraddhaya zrI marudharakesarIjI mahArAja kA samaya-samaya para mArgadarzana, zrI rajatamunijI evaM zrI sukanamunijI kI preraNA evaM sAhitya samiti ke adhikAriyoM kA sahayoga vizeSakara samiti ke vyavasthApaka zrI sujAnamalajI seThiyA kI sahRdayatA pUrNa preraNA va sahakAra se grantha ke sampAdana-prakAzana meM gatizIlatA AI hai, maiM hRdaya se AbhAra svIkAra karUM-yaha sarvathA yogya hI hogaa| vivecana meM kahIM truTi, saiddhAntika bhUla, aspaSTatA tathA mudraNa Adi meM azuddhi rahI ho to usake lie maiM kSamAprArthI hU~ aura haMsabuddhi pAThakoM se apekSA hai ki ve snehapUrvaka sUcita kara anugRhIta kreNge| bhUla sudhAra evaM pramAda parihAra meM sahayogI banane vAle abhinandanIya hote haiN| basa isI anurodha ke sAtha dvitIyAvRtti "karmagrantha" bhAga 6 kA yaha dvitIya saMskaraNa chapa rahA hai| Aja sva. gurudeva hamAre bIca vidyamAna nahIM haiM, kintu unake dvArA, pradatta jJAna nidhi, Aja bhI hama sabakA mArgadarzana kara rahI hai / gurudevazrI ke pradhAna ziSya upapravartaka zrI sukanamunijI usI jJAna jyoti ko prajvalita rakhate hue Aja hama sabako preraNA evaM protsAhana de rahe haiM, unhIM kI zubha preraNA se "karmagrantha' kA yaha dvitIya saMskaraNa pAThakoM ke hAthoM meM pahu~ca rahA hai / prasannatA / vinIta -zrIcanda surAnA 'sarasa' Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A mukha jaina darzana ke sampUrNa cintana, manana aura vivecana kA AdhAra AtmA hai| AtmA sarvatantra svatantra zakti hai| apane sukha-duHkha kA nirmAtA bhI vahI hai aura usakA phala bhoga karane vAlA bhI vahI hai| AtmA svayaM meM amUrta hai, parama vizuddha hai, kintu vaha zarIra ke sAtha mUrtimAna banakara azuddha dazA meM saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai| svayaM parama AnandasvarUpa hone para bhI sukha-duHkha ke cakra meM pisa rahA hai| ajara-amara hokara bhI janma-mRtyu ke pravAha meM baha rahA hai / Azcarya hai ki jo AtmA parama zakti sampanna hai, vahI dIna-hIna, duHkhI, daridra ke rUpa meM yAtanA aura kaSTa bhI bhoga rahA hai| isakA kAraNa kyA hai ? jainadarzana isa kAraNa kI vivecanA karate hue kahatA hai-AtmA ko saMsAra meM bhaTakAne vAlA karma hai / karma hI janma-maraNa kA mUla hai kammaM ca jAI maraNassa mUlaM-bhagavAna zrI mahAvIra kA yaha kathana akSarazaH satya hai, tathya hai| karma ke kAraNa hI yaha vizva vividha vicitra ghaTanAcakroM meM pratipala parivartita ho rahA hai| IzvaravAdI darzanoM ne isa vizvavaicitrya evaM sukha-duHkha kA kAraNa jahAM Izvara ko mAnA hai,vahA~ jainadarzana ne samasta sukha-duHkha evaM vizvavaicitrya kA kAraNa mUlataH jIva evaM usakA mukhya sahAyaka karma mAnA hai| karma svatantra rUpa se koI zakti nahIM hai, vaha svayaM meM pudgala hai, jar3a hai| kintu rAga-dveSa vazavartI AtmA ke dvArA karma kiye jAne para ve itane balavAna aura zaktisampanna bana jAte haiM ki kartA ko bhI apane baMdhana meM bAMdha lete haiM / mAlika ko bhI naukara ko taraha nacAte haiN| yaha karma kI bar3I vicitra zakti hai| hamAre jIvana aura jagata ke samasta parivartanoM kA yaha mukhya bIja karma kyA hai, isakA svarUpa kyA hai ? isake vividha pariNAma kaise hote haiM ? yaha bar3A hI gambhIra viSaya hai| jainadarzana meM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) karma kA bahuta hI vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai| karma kA sUkSmAtisUkSma aura atyanta gahana vivecana jaina AgamoM meM aura uttaravartI granthoM meM prApta hotA hai / vaha prAkRta evaM saMskRta bhASA meM hone ke kAraNa vidvadbhogya to hai, para sAdhAraNa jijJAsu ke liye durbodha hai / thokar3oM meM karma siddhAnta ke vividha svarUpa kA varNana prAcIna AcAryoM gUMthA hai, kaNThastha karane para sAdhAraNa tattva - jijJAsu ke liye acchA jJAnadAyaka siddha hotA hai / karmasiddhAnta ke prAcIna granthoM meM karmagrantha kA mahatvapUrNa sthAna hai / zrImad devendrasUri racita isake pAMca bhAga atyanta hI mahattvapUrNa haiM / inameM jainadarzanasammata samasta karmavAda, guNasthAna, mArgaNA, jIva, ajIva ke bheda-prabheda Adi samasta jainadarzana kA vivecana prastuta kara diyA gayA hai / grantha jaTila prAkRta bhASA meM hai aura isakI saMskRta meM aneka TIkAe~ bhI prasiddha haiN| gujarAtI meM bhI isakA vivecana kAphI prasiddha hai / hindI bhASA meM isa para vivecana prasiddha vidvAna manISI paM0 zrI sukhalAlajo ne lagabhaga 40 varSa pUrva taiyAra kiyA thA / vartamAna meM karmagrantha kA hindI vivecana duSprApya ho rahA thA, phira isa samaya taka vivecana kI zailI meM bhI kAphI parivartana A gayA / aneka tattvajijJAsu munivara evaM zraddhAlu zrAvaka parama zraddha ema gurudeva marudhara kesarIjI mahArAja sAhaba se kaI varSoM se prArthanA kara rahe the ki karmagrantha jaise vizAla aura gambhIra grantha kA naye DhaMga se vivecana evaM prakAzana honA caahie| Apa jaise samartha zAstrajJa vidvAna evaM mahAsthavira santa hI isa atyanta zramasAdhya evaM vyaya sAdhya kArya ko sampanna karA sakate haiM / gurudevazrI kA bhI isa ora AkarSaNa huA aura isa kArya ko Age baDhAne kA saMkalpa kiyaa| vivecana likhanA prArambha kiyA / vivecana ko bhASA-zailI Adi dRSTiyoM se sundara evaM rucikara banAne tathA phuTanoTa, AgamoM ke uddharaNa saMkalana, bhUmikA, lekhana Adi kAryoM kA dAyitva prasiddha vidvAna zrIyuta zrIcandajI surAnA ko Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sauMpA gyaa| zrI surAnAjI gurudeva zrI ke sAhitya evaM vicAroM se atinikaTa samparka meM rahe haiM / gurudeva ke nirdezana meM unhoMne atyadhika zrama karake yaha vidvattApUrNa tathA sarvasAdhAraNa jana ke lie upayogI vivecana taiyAra kiyA hai| isa vivecana meM eka dorghakAlIna abhAva kI pUrti ho rahI hai| sAtha hI samAja ko eka sAMskRtika evaM dArzanika nidhi naye rUpa meM mila rahI hai, yaha atyadhika prasannatA kI bAta hai| ___mujhe isa viSaya meM vizeSa ruci hai| maiM gurudeva ko tathA saMpAdaka bandhuoM ko isakI sampUrti ke lie samaya-samaya para prerita karatA rahA / pA~ca bhAgoM ke pazcAt yaha chaThA bhAga Aja janatA ke samakSa A rahA hai / isakI mujhe hArdika prasannatA hai| yaha chaThA bhAga pahale ke pA~ca bhAgoM se bhI adhika vistRta banA hai, viSaya gahana hai, gahana viSaya kI spaSTatA ke lie vistAra bhI Avazyaka ho jAtA hai| vidvAna sampAdaka baMdhuoM ne kAphI zrama aura aneka granthoM ke paryAlocana se viSaya kA talasparzI vivecana kiyA hai / AzA hai, yaha jijJAsu pAThakoM kI jJAnavRddhi kA hetubhUta banenA / dvitIya saMskaraNa Aja lagabhaga 13 varSa bAda "karmagrantha" ke chaThe bhAga kA yaha dvitIya saMskaraNa pAThakoM ke hAthoM meM pahuMca rahA hai / ise aneka saMsthAoM ne apane pAThyakrama meM rakhA hai| yaha isa grantha kI upayogitA kA spaSTa pramANa hai / kAphI samaya se grantha anupalabdha thA, isa varSa pravataka zrI rUpacandajI mahArAja sAhaba ke sAtha madrAsa cAturmAsa meM isake dvitIya saMskaraNa kA nizcaya huA, tadanusAra grantha pAThakoM ke hAthoM meM hai| Aja pUjya gurudevazrI hamAre madhya vidyamAna nahIM haiM, kintu jahA~ / bho haiM, unakI divya zakti hameM preraNA va mArgadarzana detI rhegii| iso zubhAzApUrvaka pUjya gurudevazrI kI puNya smRti ke sAtha...." -upapravartaka sukanamuni Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udArahRdaya zrImAna pukharAjajI sA. rAThaur3a (savarAr3a) Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha bhAga 6 ke prakAzana sahayogI gurubhakta udAramanA seTha zrI pukharAjajI rAThauDa mAnava-jIvana gulAba kA eka sundara phUla hai / yaha phUla upavana meM khilatA hai to upavana kI zobhA bar3hatI hai, Asa-pAsa kA vAtAvaraNa bhI sugandhita / surabhita rahatA hai / gulAba sugandha, zItalatA aura sundaratA kA pratIka hai / mAnava-jIvana bhI sRSTi kA gulAba hai / mAnava apane sadguNoM kI sundaratA se sabakA mana moha letA hai, vinamratA, sevA Adi sugandha se sabhI kA hRdaya Anandita kara detA hai aura satya - zIla- santoSa kI zItalatA se na kevala apanA jIvana Anandamaya banAtA hai, dUsaroM ko bhI Ananda va zAnti pradAna karatA hai / rAjasthAna meM savarADa ( mAravAr3a) nivAsI zrImAna pukharAja jI sA. rAThauDa kA jIvana bhI gulAba kI taraha sadguNoM kI saurabha se mahakatA, muskarAtA jIvana hai / Apa dharma ko jIvana kA AdhAra mAna kara sadA hI zubha kAryoM meM pravRtta rahe / sva0 gurudeva zrI marudhara kesarI mizrImala jI mahArAja ke prati ApakI ananya AsthA thI / Apa para gurudevazrI kI mahatI kRpA rahI hai / Apake suputra - zrImAn bhaMvaralAla jI, motIlAla jI, zrI kevalacandajI Adi sabhI parivAra pitAzrI ke dhArmika evaM samAjasevAmaya saMskAroM se prabhAvita haiM / madrAsa, bambaI evaM sikandarAbAda meM Adarza kaimIkala nAma se ApakI tIna pharma vyAvasAyarata haiM / ( 2 ) Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurudeva zrI kI 6vIM janma jayantI ( zrAvaNa zuklA 4) ke maMgala avasara para Apane "karmagrantha " bhAga - 6 ke punaH prakAzana meM udAra sahayoga pradAna kiyA hai / Apake sahayoga ke prati saMsthA AbhArI hai / Apake vyApArika pratiSThAna isa prakAra haiM (1) Adarsh Chemicals 25, Bangaru Reddy Street Ayanawaram MADRAS- 600023. Phone : 617591, 617592 (2) Adarsh Chemicals 1/3 Issaji Street Pursotam Bhavan, Room No. 13, IInd Floor Vadgadi, BOMBAY-3 Phone: 335268, 334518 off., Resi, 458956. (3) Adarsh Chemicals 4-1-122/2 Mahakali-street Ist Floor, SECUNDRABAD - 3 Phone : Off 825782, 822712. Resi. 848491. ( 10 ) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 'saptatikA prakaraNa' nAmaka chaThA karmagrantha pAThakoM ke samakSa prastuta karane ke sAtha karmagranthoM ke prakAzana kA prayatna pUrNa ho rahA hai / etadartha 'zrI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti' ke saMcAlakoM-sadasyoM kA hama abhinandana karate haiM ki samaya, zrama aura vyayasAdhya gauravazAlI sAhitya ko prakAzita kara jaina vAGamaya kI zrIvaddhi kA unhoMne stutya prayAsa kiyA hai| pUrvaprakAzita pA~ca karmagranthoM kI prastAvanA meM karmasiddhAnta ke bAre meM yathAsambhava vicAra vyakta kiye haiN| yahA~ karmagranthoM kA paricaya prastuta hai| karmagraMthoM kA mahatva ___ jaina sAhitya meM karmagranthoM kA mahatvapUrNa sthAna hone ke bAre meM itanA-sA saMketa kara denA paryApta hai ki jainadarzana meM sRSTi ke kAraNa ke rUpa meM kAla, svabhAva Adi ko mAnya karane ke sAtha karmavAda para vizeSa jora diyA hai / karma-siddhAnta ko samajhe binA jainadarzana ke anta rahasya kA parijJAna sambhava nahIM hai aura karmatattva kA viziSTa jJAna prApta karane ke lie prArambhika mukhya sAdhana karmagranthoM ke sivAya anya koI nahIM hai / karmaprakRti, paMcasaMgraha Adi karmasAhitya viSayaka gaMbhIra graMthoM kA abhyAsa karane ke lie karmagranthoM kA adhyayana karanA atyAvazyaka hai / isIlie jainasAhitya meM karmagranthoM kA sthAna ati gaurava bharA hai| ( 11 ) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) karmagraMthoM kA paricaya isa saptatikA prakaraNa kA karmagranthoM meM krama chaThavAM hai| isake racayitA kA nAma ajJAta hai isa grantha meM bahattara gAthAe~ hone se gAthAoM kI saMkhyA ke AdhAra se isakA nAma saptatikA rakhA gayA hai / isake kartA Adi ke bAre meM yathAprasaMga vizeSa rUpa se jAnakArI dI jA rahI hai / lekina isake pUrva zrImad devendrasUri viracita pA~ca karmagranthoM kA saMkSipta paricaya prastuta karate haiM / zrImad devendrasUri ne kramazaH karmavipAka, karmastava, baMdhasvAmitva, SaDazIti aura zataka nAmaka pA~ca karmagranthoM kI racanA kI hai / ye pAMcoM nAma grantha ke viSaya aura unako gAthA saMkhyA ko dhyAna meM rakha kara granthakAra ne diye haiM / prathama, dvitIya aura tRtIya karmagraMtha ke nAma unake varNya viSaya ke AdhAra se tathA caturtha aura paMcama karmagrantha ke nAma SaDazIti aura zataka una una meM Agata gAthAoM kI saMkhyA ke AdhAra se rakhe gaye haiM / isa prakAra se karmagranthoM ke pRthaka-pRthaka nAma hone para bhI sAmAnya janatA ina karmagranthoM ko prathama, dvitIya, tRtIya, caturtha aura paMcama karmagrantha ke nAma se jAnatI hai / prathama karmagrantha ke nAma se jJAta karmavipAka nAmaka karmagrantha meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa Adi karmoM, unake bheda-prabheda aura unakA svarUpa arthAt vipAka athavA phala kA varNana dRSTAntapUrvaka kiyA gayA hai / karmastava nAmaka dvitIya karmagrantha meM bhagavAna ke dvArA caudaha guNasthAnoM kA svarUpa aura ina karmagrantha meM varNita karmaprakRtiyoM ke bandha, udaya kiyA gayA hai / mahAvIra kI stuti guNasthAnoM meM prathama aura sattA kA varNana tIsare baMdhasvAmitva nAmaka karmagrantha meM gatyAdi mArgaNAoM ke Azraya se jIvoM ke karmaprakRti-viSayaka bandhasvAmitva kA varNana kiyA gayA hai / dUsare karmagrantha meM guNasthAnoM ke AdhAra se bandha kA varNana Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) kiyA gayA hai, jabaki isameM gatyAdi mArgaNAsthAnoM ke AdhAra se bandha svAmitva kA vicAra kiyA hai| SaDazIti nAmaka caturtha karmagrantha meM jIvasthAna, mArgaNAsthAna, guNasthAna, bhAva aura saMkhyA-ina pA~ca viSayoM kA vistAra se vivecana kiyA gayA hai| ina pA~ca vibhAgoM meM se Adi ke tIna vibhAgoM meM anya sambandhita viSayoM kA varNana kiyA gayA hai / antima do vibhAgoM arthAt bhAva aura saMkhyA kA varNana anya kisI viSaya se mizritasambaddha nahIM haiM / donoM viSaya svatantra haiN| ___zataka nAmaka paMcama karmagraMtha meM prathama karmagraMtha meM varNita prakRtiyoM kA dhra vabandhI, adhra vabandhinI, dhruvodaya, adhra vodaya Adi aneka prakAra se vargIkaraNa karane ke bAda unakA vipAka kI apekSA se varNana kiyA hai / usake bAda ukta prakRtiyoM kA prakRti, pradeza, sthiti aura anubhAga bandha kA svarUpa aura unake svAmI kA varNana kiyA gayA hai / anta meM upazamaNi aura kSapakauNi kA vizeSa rUpa meM kathana kiyA hai| AdhAra aura varNana kA krama zrImad devendrasUri ke pAMca karmagranthoM kI racanA ke pahale AcArya zivazarma, candrarSi mahattara Adi bhinna-bhinna AcAryoM dvArA alagaalaga samaya meM karma-viSayaka chaha prakaraNoM kI racanA kI jA cukI thI aura ukta chaha prakaraNoM meM se pAMca ke AdhAra se zrImad devendrasUri ne apane pAMca karmagranthoM kI racanA kI hai| isIlie ye karmagrantha 'navIna karmagrantha' ke nAma se jAne jAte haiN| prAcIna karmagranthakAroM ne apane granthoM meM jina viSayoM kA varNana kiyA hai aura varNana kA jo krama rakhA hai, prAyaH vahI viSaya aura varNana kA krama zrImad devendrasUri ne rakhA hai| inakI racanA meM mAtra prAcIna Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) karmagranthoM ke Azaya ko hI nahIM liyA gayA hai, balki nAma, viSaya, varNana-zailI Adi kA bhI anusaraNa kiyA hai| navIna karmagranthoM kI vizeSatA prAcIna karmagranthakAra AcAryoM ne apane-apane granthoM meM jina-jina viSayoM kA varNana kiyA hai, ve hI viSaya navIna karmagranthakAra AcArya zrImad devendrasUri ne apane granthoM meM varNita kiye haiN| lekina zrI devendra sUri racita karmagranthoM kI yaha vizeSatA hai ki prAcIna karmagranthakAroM ne jina viSayoM ko adhika vistAra se kahA hai, jisase kaNThastha karane vAle abhyAsiyoM ko aruci honA sambhava hai, unako zrI devendrasUri ne apane karmagranthoM meM eka bhI viSaya ko na chor3ate hue aura sAtha meM anya viSayoM kA samAveza karake sarala bhASA paddhati ke dvArA ati saMkSepa meM pratipAdana kiyA hai| isase abhyAsa karane vAloM ko udAsInatA athavA aruci bhAva paidA nahIM hotA hai| prAcIna karmagranthoM kI gAthA saMkhyA krama se 168, 57, 54, 86 aura 102 haiM aura navIna karmagraMthoM kI kramazaH 60, 34, 24, 86 aura 100 hai / cauthe aura pAMcaveM karmagranthoM kI gAthA saMkhyA prAcIna karmagranthoM jitanI dekhakara kisI ko yaha nahIM samajha lenA cAhie ki prAcIna cauthe aura pAMcaveM karmagrantha kI apekSA navIna caturtha aura paMcama karmagrantha meM zAbdika antara ke atirikta anya kucha nahIM hai, kintu zrImad devendrasUri ne apane prAcIna karmagranthoM ke viSayoM ko jitanA saMkSipta kiyA jA sakatA thA, utanA saMkSipta karane ke bAda unakA SaDazIti aura zataka ye donoM prAcIna nAma rakhane ke vicAra se karmagranthoM ke abhyAsa karane vAloM ko sahAyaka anya viSayoM kA samAveza karake chiyAsI aura so gAthAe~ pUrI kI haiM / caturtha karmagrantha meM bheda-prabhedoM ke sAtha chaha bhAvoM kA svarUpa aura bheda-prabhedoM ke varNana ke sAtha saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta ina tIna prakAra kI saMkhyAoM kA varNana kiyA hai tathA paMcama karmagrantha Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) meM uddhAra, addhA aura kSetra ina tIna prakAra ke palyopamoM kA svarUpa dravya, kSetra, kAla aura bhAva - ye cAra prakAra ke sUkSma aura bAdara pudgala parAvartI kA svarUpa evaM upazamazreNi tathA kSapakazreNi kA svarUpa Adi navIna viSayoM kA samAveza kiyA hai / isa prakAra prAcIna karmagranthoM kI apekSA zrI devendrasUri viracita navIna karmagranthoM kI mukhya vizeSatA yaha hai ki ina karmagranthoM meM prAcIna karmagranthoM ke pratyeka varNya viSaya kA samAveza hone para bhI parimANa atyalpa hai aura usake sAtha aneka navIna viSayoM kA saMgraha kiyA gayA hai / navIna karmagranthoM kI TIkAe~ zrImad devendrasUri ne apane navIna karmagranthoM kI svopajJa TIkAe~ kI thIM, kintu unameM se tIsare karmagrantha kI TIkA naSTa ho jAne se bAda meM anya kisI vidvAna AcArya ne avacUri nAmaka TIkA kI racanA kI / zrImad devendrasUri kI TIkA-zailI itanI manoraMjaka hai ki mUla gAthA ke pratyeka pada yA vAkya kA vivecana kiyA gayA hai / itanA hI nahIM, balki jisa pada kA vistArapUrvaka artha samajhAne kI AvazyakatA huI, usakA usI pramANa meM nirUpaNa kiyA hai / isake atirikta eka vizeSatA yaha bhI dekhane meM AtI hai ki vyAkhyA ko adhika spaSTa karane ke lie Agama, niryukti, bhASya, cUrNi, TIkA aura pUrvAcAryoM ke prakaraNa granthoM meM se sambandhita pramANoM tathA anyAnya darzanoM ke uddharaNoM ko prastuta kiyA hai / isa prakAra navIna karmagranthoM kI TIkAe~ itanI vizada, sapramANa aura karmatattva ke jJAna se yukta haiM ki inako dekhane ke bAda prAcIna karmagranthoM aura unakI TIkAoM Adi ko dekhane kI jijJAsA prAyaH zAnta ho jAtI hai / TIkAoM kI bhASA sarala, subodha aura prAMjala hai / Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) pA~ca karmagranthoM kI saMkSepa meM jAnakArI dene ke bAda aba saptatikA (SaSTha karmagrantha) kA vizeSa paricaya dete haiM / saptatikA paricaya saptatikA ke vicAraNIya viSaya kA saMkSepa meM saMketa usakI prathama gAthA meM kiyA gayA hai / isameM ATha mUla karmoM va avAntara bhedoM ke bandhasthAnoM, udayasthAnoM aura sattAsthAnoM kA svatantra rUpa se va jIvasamAsa, guNasthAnoM aura mArgaNAsthAnoM ke Azraya se vivecana kiyA gayA hai aura anta meM upazamavidhi aura kSapaNavidhi batalAI hai| karmoM kI yathAsambhava dasa avasthAe~ hotI haiN| unameM se tIna mukhya haiM-bandhra, udaya aura sattA / zeSa avasthAoM kA ina tIna meM antarbhAva ho jAtA hai| isalie yadi yaha kahA jAye ki grantha meM karmoM kI vividha avasthAoM, unake bhedoM kA isameM sAMgopAMga vivecana kiyA gayA hai to koI atyukti nahIM hogii| grantha kA jitanA parimANa hai, usako dekhate hue varNana karane kI zailI kI prazaMsA hI karanI par3atI hai| sAgara kA jala gAgara meM bhara diyA gayA hai| itane laghukAya grantha meM vizAla aura gahana viSayoM kA vivecana kara denA hara kisI kA kAma nahIM hai| isase granthakartA aura grantha-donoM kI mahAnatA siddha hotI hai| pahalI aura dUsarI gAthA meM viSaya kI sUcanA dI gaI hai| tIsarI gAthA meM ATha mUla karmoM ke saMvedha bhaMga batalAkara cauthI aura pA~cavIM gAthA meM krama se jIvasamAsa aura guNasthAnoM meM inakA vivecana kiyA gayA hai| chaThI gAthA meM jJAnAvaraNa aura antarAyakarma ke avAntara bhedoM ke saMvedha bhaMga batalAye haiN| sAtavIM se nauvIM gAthA ke pUrvArddha taka .. DhAI gAthA meM darzanAvaraNa ke uttarabhedoM ke saMvedha bhaMga batalAye haiM aura nauvIM gAthA ke uttarArddha meM vedanIya, Ayu aura gotra karma ke saMvedha Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 17 ) bhaMgoM ke kahane kI sUcanAmAtra karake mohanIya ke bhaMga kahane kI pratijJA kI gaI hai / dasavIM se lekara teIsavIM gAthA taka mohanIyakarma ke aura caubIsavIM se lekara battIsavIM gAthA taka nAmakarma ke bandhAdi sthAnoM va unake saMvedha bhaMgoM kA vicAra kiyA gayA hai / isake anantara tetIsavIM se lekara bAvanavIM gAthA taka avAntara prakRtiyoM ke ukta saMvedha bhaMgoM ko jIvasamAsoM aura guNasthAnoM meM ghaTita karake batAyA gayA hai / trapanavIM gAthA meM gati Adi mArgaNAoM ke sAtha sat Adi ATha anuyogadvAroM meM unheM ghaTita karane kI sUcanA dI gaI hai / isake anantara varNya viSaya kA krama badalatA hai / cauvanavIM gAthA meM udaya se udIraNA ke svAmI kI vizeSatA ko batalAne ke bAda pacapanavI gAthA meM 41 prakRtiyA~ batalAI haiM, jinameM vizeSatA hai / pazcAt chappana se unasaThavIM gAthA taka pratyeka guNasthAna meM bandha prakRtiyoM kI saMkhyA kA saMketa kiyA hai / ikasaThavIM gAthA meM tIrthaMkara nAma, devAyu aura narakAyu inakA sattva tIna-tIna gatiyoM meM hI hotA hai, kintu inake sivAya zeSa prakRtiyoM kI sattA saba gatiyoM meM pAI jAtI hai / isake bAda kI do gAthAoM meM anantAnubandhI aura darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM ke upazamana aura kSapaNa ke svAmI kA nirdezana karake cauMsaThavIM gAthA meM krodhAdi ke kSapaNa ke vizeSa niyama kI sUcanA dI hai / isake bAda paiMsaTha se lekara unahattaravIM gAthA taka caudahaveM ayogikevalI guNasthAna meM prakRtiyoM ke vedana evaM udaya sambandhI vivecana karane ke anantara sattaravIM gAthA meM siddhoM ke sukha kA varNana kiyA hai / isa prakAra grantha ke varNya viSaya kA kathana ho jAne ke pazcAt do gAthAoM meM upasaMhAra aura laghutA prakaTa karate hue grantha samApta kiyA gayA hai / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) karma sAhitya meM saptatikA kA sthAna aba taka ke prApta pramANoM se yaha kahA jA sakatA hai ki zvetAmbara aura digambara jaina paramparAoM meM upalabdha karma - sAhitya kA Alekhana agrAyaNIya pUrva kI pAMcavIM vastu ke cauthe prAbhRta aura jJAnapravAda tathA karmapravAda pUrva ke AdhAra se huA hai / agrAyaNIya pUrva ke AdhAra se SaTkhaMDAgama, karmaprakRti, zataka aura saptatikA - ina granthoM kA saMkalana huA aura jJAnapravAda pUrva kI dasavIM vastu ke tIsare prAbhRta ke AdhAra se kaSAyaprAbhRta kA saMkalana kiyA gayA hai / ukta granthoM meM se karmaprakRti grantha zvetAmbara paramparA meM tathA kaSAyaprAbhRta aura SaTkhaMDAgama digambara paramparA meM mAne jAte haiM tathA kucha pAThabheda ke sAtha zataka aura saptatikA- ye donoM grantha donoM paramparAoM meM mAne jAte haiM / gAthAoM yA zlokoM kI saMkhyA ke AdhAra se grantha kA nAma rakhane kI paripATI prAcInakAla se calI A rahI hai / jaise ki AcArya zivazarma kRta 'zataka'; AcArya siddhasena kRta dvAtriMzikA prakaraNa; AcArya haribhadrasUri kRta paMcAzaka prakaraNa, viMzati-viMzatikA prakaraNa, SoDazaka prakaraNa, aSTaka prakaraNa, AcArya jinaballabha kRta SaDazIti prakaraNa Adi anekAneka racanAoM ko udAharaNa ke rUpa meM prastuta kiyA jA sakatA hai / saptatikA kA nAma bho isI AdhAra se rakhA jAna par3atA hai / ise SaSTha karmagrantha bhI kahane kA kAraNa yaha hai ki vartamAna meM karmagranthoM kI ginatI ke anusAra isakA krama chaThA AtA hai / karmaviSayaka mUla sAhitya ke rUpa meM mAne jAne vAle pA~ca granthoM meM se saptatikA bhI eka hai / saptatikA meM aneka sthaloM para mata - bhinnatAoM kA nirdeza kiyA gayA hai / jaise ki eka matabheda gAthA 16-20 aura usakI TIkA meM udayavikalpa aura padavRndoM kI saMkhyA batalAte samaya tathA dUsarA matabheda ayogikevalI guNasthAna meM nAmakarma kI Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) prakRtiyoM kI sattA ko lekara AyA hai (gAthA 66, 67, 68 ) / isase yaha pratIta hotA hai ki jaba karmaviSayaka aneka matAntara pracalita ho gaye the, taba isakI racanA huI hogii| lekina isakI prathama gAthA meM ise dRSTivAda aMga kI eka bU~da ke samAna batalAyA gayA hai tathA isakI TIkA karate hue sabhI TIkAkAra agrAyaNIya pUrva kI pAMcavIM vastu ke cauthe prAbhRta se isakI utpatti mAnate haiM / etadartha isakI mUla sAhitya meM gaNanA kI gaI hai| dUsarI bAta yaha hai ki saptatikA kI gAthAoM meM karma siddhAnta kA samasta sAra saMkalita kara diyA hai / isa para jaba vicAra karate haiM, taba ise mUla sAhitya mAnanA hI par3atA hai / saptatikA kI gAthA saMkhyA yadyapi prastuta grantha kA nAma 'saptatikA' gAthAoM kI saMkhyA ke AdhAra se rakhA gayA hai, lekina isakI gAthAoM kI saMkhyA ko lekara matabhinnatA hai / isa saMskaraNa meM 72 gAthAe~ haiM / antima gAthAoM meM mUla prakaraNa ke viSaya kI samApti kA saMketa kiye jAne se yadi unheM gaNanA meM na leM to isa prakaraNa kA 'saptatikA' yaha nAma susaMgata aura sArthaka hai / kintu abhI taka isake jitane saMskaraNa dekhane meM Aye haiM, una sabameM alaga-alaga saMkhyA dI gaI hai / zrI jaina zreyaskara maMDala mahesAnA kI ora se prakAzita saMskaraNa meM isakI saMkhyA 61 dI hai / prakaraNa ratnAkara cauthe bhAga meM prakAzita saMskaraNa meM 64 hai tathA AcArya malayagiri kI TIkA ke sAtha zrI AtmAnanda jaina granthamAlA bhAvanagara kI ora se prakAzita saMskaraNa meM isakI saMkhyA 72 dI hai / cUrNi ke sAtha prakAzita saMskaraNa meM 71 gAthAoM kA ullekha kiyA hai / isa prakAra gAthAoM kI saMkhyA meM bhinnatA dekhane ko milatI hai gAthA saMkhyA kI bhinnatA ke bAre meM vicAra karane para isa niSkarSa para pahu~cate haiM ki gujarAtI TIkAkAroM dvArA antarbhASya gAthAoM ko mUla gAthA ke rUpa meM svIkAra kara liyA hai tathA kucha gAthAe~ prakaraNa upayogI hone se mUlagAthA ke rUpa meM mAna lI gaI haiM / parantu hamane Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) zrI AtmAnanda jaina granthamAlA ke TIkA sahita saptatikA ko pramANa mAnA hai aura anta kI do gAthAe~ varNya viSaya ke bAda AI haiM, ataH unakI gaNanA nahIM karane para grantha kA nAma saptatikA sArthaka siddha hotA hai| granthakartA ___navIna pA~ca karmagrantha aura unakI svopajJa TIkA ke praNetA AcArya zrImad devendrasUri kA vistRta paricaya prathama karmagrantha kI prastAvanA meM diyA jA cukA hai| ataH saptatikA ke kartA ke bAre meM hI vicAra karate haiN| saptatikA ke racayitA kauna the, unake mAtA-pitA kauna the, unake dIkSAguru aura vidyAguru kauna the, apane jIvana se kisa bhUmi ko pavitra banAyA thA Adi praznoM kA uttara prApta karane ke koI sAdhana upalabdha nahIM haiN| isa samaya saptatikA aura usakI jo TIkAe~ prApta haiM, ve bhI kartA ke nAma Adi kI jAnakArI karAne meM sahAyatA nahIM detI haiN| saptatikA prakaraNa mUla kI prAcona tAr3apatrIya prati meM candrarSi mahattara nAma se garbhita nimnalikhita gAthA dekhane ko milatI hai gAhaggaM sayarIe caMdamahattaramayANusArIe / TIgAi niyamiyANaM egaNA hoi nauI u / lekina yaha gAthA bhI candraSi mahattara ko saptatikA ke racayitA hone kI sAkSI nahIM detI hai / isa gAthA se itanA hI jJAta hotA hai ki candrarSi mahattara ke mata kA anusaraNa karane vAlI TIkA ke AdhAra se saptatikA kI gAthAe~ (70 ke badale bar3hakara) navAsI (86) huI haiN| isa gAthA meM yahI ullekha kiyA gayA hai ki saptatikA meM gAthAoM kI vRddhi kA kAraNa kyA hai ? kintu kartA ke bAre meM kucha bhI nahIM kahA gayA hai| AcArya malayAMgari ne bhI apanI TIkA ke Adi aura anta meM isake bAre meM kucha bhI saMketa nahIM kiyA hai| isa prakAra saptatikA ke kartA ke bAre meM nizcaya rUpa se kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) candraSi mahattara AcArya ne to paMcasaMgraha kI racanA kI hai aura usameM saMgraha kiye gaye athavA garbhita zataka, saptatikA, kaSAya prAbhRta, satkarma aura karma prakRti - ye pA~coM grantha candrarSi mahattara se pUrva ho gaye AcArya kI kRti rUpa hone se prAcIna ho haiM / yadi vartamAna kI rUDha mAnyatA ke anusAra saptatikAkAra aura paMcasaMgrahakAra AcArya eka hI hote to bhASya, cUrNi Adi ke praNetAoM ke granthoM meM jaise zataka, saptatikA aura karmaprakRti Adi granthoM ke nAmoM kA sAkSI ke rUpa meM ullekha kiyA gayA hai, vaise hI paMcasaMgraha ke nAma kA ullekha bhI avazya kiyA jAnA cAhie thA / parantu aisA ullekha kahIM bhI dekhane meM nahIM AyA hai / ataeva isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki saptatikA ke racayitA paMcasaMgrahakAra ke bajAya anya koI AcArya hI haiM, jinakA nAma ajJAta hai aura ve prAcInatama AcArya haiN| aisI sthiti meM jaba zataka kI antima do gAthAoM ( 104 - 105) saptatikA kI maMgalagAthA aura antima gAthA ( 72 ) kA milAna karate haiM to isa sambhAvanA ko bala milatA hai ki ina donoM granthoM ke saMkaliyatA eka hI AcArya hoM / saptatikA aura zataka kI gAthAe~ isa prakAra haiM (1) vocchaM suNa saMkhevaM nIsaMdaM suyasAgarassa 2) kammappavAya (3) jo jattha apaDiputro attho appAgameNa baddhoti / taM khamiUNa bahusuyA (4) baMdhavihANa samAso raio taM baMdha mokkhaNiuNA ukta uddharaNoM meM se jaise saptatikA pUreUNaM pUreUNaM parikahaMtu // 3 appa suyamaMdamaiNAu | pUreUNaM parikaheMti / / 1 saptatikA, gAthA - saMkhyA, 1 3 saptatikA, gAthA- saMkhyA 72 diTThivAyassa 11 nissaMdamettAo | 2 kI maMgalagAthA meM isa prakaraNa 2 zataka, gAthA - saMkhyA, 104 zataka, gAthA - saMkhyA 105 4 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) ko dRSTivAda aMga kI eka bUMda ke samAna batalAyA hai, vaise hI zataka kI gAthA 104 meM use karmapravAda zratarUpI sAgara kI eka bU~da ke samAna batalAyA gayA hai, jaise saptatikA kI antima gAthA meM granthakartA apanI laghutA ko pragaTa karate hue saMketa karate haiM ki mujha alpajJa netruTi rUpa meM jo kucha bhI nibaddha kiyA hai, use bahuzruta jAnakara pUrA karake kathana kareM / vaise hI zataka kI 105vIM gAthA meM bho nirdezita karate haiM ki alpazruta vAle alpajJa maiMne jo kucha bhI bandhavidhAna kA sAra kahA hai, use bandhamokSa kI vidhi meM nipuNa jana pUrA karake kathana kareM / isake atirikta ukta gAthAoM meM NissaMda, appAgama, appasuyamaMdamai, pUreUNaM, parikahaMtu - ye pada bhI dhyAna dene yogya haiM / ina donoM granthoM meM yaha samAnatA anAyAsa hI nahIM hai / aisI samAnatA unhIM granthoM meM dekhane ko milatI hai yA mila sakatI hai, jo eka kartRka hoM yA eka-dUsare ke AdhAra se likhe gaye hoN| isase yaha phalitArtha nikalatA hai ki bahuta sambhava hai ki zataka aura saptatikA eka hI AcArya kI kRti hoM / zataka kI cUrNi meM AcArya zivazarma ko usakA kartA batalAyA hai / ye ve hI AcArya zivazarma ho sakate haiM, jo karmaprakRti, ke kartA mAne gaye haiM / isa prakAra vicAra karane para karmaprakRti, zataka aura saptatikA - ina tInoM granthoM ke eka hI kartA siddha hote haiM / lekina jaba karmaprakRti aura saptatikA kA milAne karate haiM, taba donoM kI racanA eka AcArya ke dvArA kI gaI ho, yaha pramANita nahIM hotA hai / kyoMki ina donoM granthoM meM viruddha do matoM kA pratipAdana kiyA gayA hai / jaise ki saptatikA meM anantAnubandhI catuSka ko upazama prakRti batalAyA hai, kintu karmaprakRti ke upazamanA prakaraNa meM anantAbandhI catuSka kI upazama vidhi aura antarakaraNa vidhi kA niSedha kiyA hai / ataeva saptatikA ke kartA ke bAre meM nizcaya karanA asambhava-sA pratIta hotA hai / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) yaha bhI sambhava hai ki inake saMkalanakartA eka hI AcArya hoM aura inakA saMkalana vibhinna do AdhAroM se kiyA gayA ho / kucha bhI ho, kintu ukta AdhAra se tatkAla hI saptatikA ke kartA zivazarma AcArya hoM, aisA nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA / isa prakAra saptatikA ke kartA kauna haiM, AcArya zivazarma haiM yA AcArya candrarSi mahattara haiM athavA anya koI mahAnubhAva haiM - nizcayapUrvaka kahanA kaThina hai / parantu yaha avazya kahA jA sakatA hai ki koI bhI isake kartA hoM, grantha mahatvapUrNa hai aura isI kAraNa aneka uttaravartI AcAryoM ne isa para bhASya, antarbhASya, cUrNi, TIkA, vRtti Adi likhakara graMtha ke hArda ko spaSTa karane kA prayAsa kiyA hai / saptatikA kI TIkAoM Adi kA saMketa Age kiyA jA rahA hai / racanA kAla graMthakartA aura racanAkAla - ye donoM eka dUsare para AdhArita haiM / eka kA nirNaya ho jAne para dUsare ke nirNaya karane meM saralatA hotI hai / pUrva meM graMthakartA kA nirdeza karate samaya yaha sambhAvanA avazya pragaTa kI gaI hai ki yA to AcArya zivazarma sUri ne isakI racanA kI hai yA isake pahale likhA gayA ho / sAdhAraNatayA AcArya zivazarma sUri kA kAla vikrama kI pAMcavIM zatAbdi mAnA gayA hai / isa hisAba se vicAra karane para isakA racanAkAla vikrama kI pAMcavIM yA isase pUrvavartI kAla siddha hotA hai / zrI jinabhadragaNikSamAzramaNa ne apanI vizeSaNavatI meM aneka sthAnoM para saptatikA kA ullekha kiyA hai aura zrI jinabhadragaNikSamAzramaNa kA samaya vikrama kI sAtavIM zatAbdI nizcita hai | ataeva pUrvokta kAla yadi anumAnita hI mAna liyA jAe to yaha nizcita hai ki saptatikA kI racanA sAtavIM zatAbdI se pUrva ho gaI thI / . isake alAvA racanAkAla ke bAre meM nizcayAtmaka rUpa se kucha bhI kahanA sambhava nahIM hai / itanA hI kahA jA sakatA hai ki sapta Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) tikA kI racanA sAtavIM zatAbdI ke pUrva ho cukI thI aura isa prakAra mAnane meM kisI bhI prakAra ko zaMkA nahIM karanI caahie| saptatikA kI TIkAe~ __ pUrva meM yaha saMketa kiyA gayA hai ki saMkSepa meM karma siddhAnta ke vibhinna varNya-viSayoM kA kathana karane se saptatikA ko karma-sAhitya ke mUla graMthoM meM mAnA jA sakatA hai| isIlie isa para aneka uttaravartI AcAryoM ne bhASya, TIkA, cUNi Adi likhakara isake antarhArda ko spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| abhI taka saptatikA kI nimnalikhita TIkAoM, bhASya, cUNi Adi kI jAnakArI prApta huI hai TIkA kA nAma parimANa kartA racanAkAla antarbhASya gAthA gAthA 10 ajJAta ajJAta bhASya gAthA 161 abhayadevasUri vi0 12-13vIM za. cUrNi patra 132 ajJAta ajJAta cUrNi zloka 2300 candrarSi mahattara anu. 7vIM za. vRtti zloka 3780 malayagirisUri vi0 12-13vIM za. bhASyavRtti zloka 4150 merutuga sUri vi0 saM0 1446 TippaNa zloka 570 rAmadevagaNI vi0 12vI. za. avacUri guNaratna sUri vi0 15vI. zatA. inameM se candrarSi mahattara kI cUNi aura AcArya malayagiri kI vRtti prakAzita ho cukI hai| isa hindI vyAkhyA meM AcArya malayagiri sUri kI vRtti kA upayoga kiyA gayA hai / TIkAkAra AcArya malayagiri __ saptatikA ke racayitA ke samAna hI TIkAkAra AcArya malayagiri kA paricaya bhI upalabdha nahIM hotA hai ki unakI janmabhUmi, mAtA-pitA, gaccha, dIkSA-guru, vidyA-guru Adi kauna the ? unake vidyAbhyAsa, grantharacanA aura vihArabhUmi ke kendrasthAna kahA~ the ? unakA com zlA Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 25 ) ziSya parivAra thA yA nahIM ? Adi ke bAre meM kucha bhI nahIM kahA jA sakatA hai / parantu kumArapAla prabandha meM Agata ullekha se unake AcArya hemacandra aura mahArAja kumArapAla ke samakAlIna hone kA anumAna lagAyA jA sakatA hai / AcArya malayagiri ne aneka graMthoM kI TIkAe~ likhakara sAhitya koSa ko pallavita kiyA hai| zrI jaina AtmAnanda graMthamAlA, bhAvanagara dvArA prakAzita TIkA se AcArya malayagiri dvArA racita TIkAgraMthoM kI saMkhyA karIba 25 kI jAnakArI milatI hai| inameM se 17 graMtha to mudrita ho cuke haiM aura chaha graMtha alabhya haiM / ukta TIkAoM ko dekhane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki unhoMne pratyeka viSaya kA pratipAdana bar3I saphalatA se kiyA hai aura jahA~ bhI naye viSaya kA saMketa karate haiM, vahA~ usakI puSTi ke pramANa avazya dete haiM / isIlie yaha kahA jA sakatA hai ki vaidika sAhitya ke TIkAkAroM meM jo sthAna vAcaspati mizra kA hai, jaina sAhitya meM vahI sthAna AcArya malayagiri sUri kA hai / anya saptatikAeM prastuta saptatikA ke sivAya eka saptatikA AcArya candrarSi mahattara kRta paMcasaMgraha meM saMkalita hai| paMcasaMgraha eka saMgrahagrantha hai aura yaha pA~ca bhAgoM meM vibhakta hai / usake antima prakaraNa kA nAma saptatikA hai / paMcasaMgraha kI saptatikA kI adhikatara gAthAe~ prastuta saptatikA se milatA-julatI haiM aura paMcasaMgraha kI racanA prastuta saptatikA ke bahuta bAda huI hai tathA usakA nAma saptatikA hote hue bhI 156 gAthAe~ haiM / isase jJAta hotA hai ki paMcasaMgraha kI saptatikA kA AdhAra yahI saptatikA rahA hai| eka anya saptatikA digambara paramparA meM bhI pracalita hai, jo prAkRta paMcasaMgraha meM usake aMgarUpa se pAyI jAtI hai / prAkRta paMcasaMgraha Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) eka saMgraha grantha hai | isameM antima prakaraNa saptatikA hai| AcArya amitagati ne isI ke AdhAra se saMskRta paMcasaMgraha kI racanA kI hai, jo gadya-padya kA ubhaya rUpa hai aura isameM 1300 se adhika gAthAe~ haiM / isake atirikta do prakaraNa zataka aura saptatikA kucha pATha-bheda ke sAtha zvetAmbara paramparA meM pracalita zataka aura saptatikA se milate-julate haiM / prastuta saptatikA meM 72 aura digambara paramparA kI saptatikA meM 71 gAthAe haiN| inameM se 40 gAthAoM ke karIba to eka jaisI haiM, 14-15 gAthAoM meM kucha pAThAntara hai aura zeSa gAthAeM alagaalaga haiM / isakA kAraNa mAnyatA-bheda aura zailI kA bheda ho sakatA hai / phira bhI ye mAnyatA-bheda sampradAya-bheda para AdhArita nahIM haiN| isI prakAra kahIM-kahIM varNana karane kI zailI meM bheda hone se gAthAoM meM antara A gayA hai / yaha antara upazamanA aura kSapaNa prakaraNa meM dekhane ko milatA hai / isa prakAra yadyapi ina donoM saptatikAoM meM bheda par3a jAtA hai, to bhI ye donoM eka udgama sthAna se nikala kara aura bIca-bIca meM do dhArAoM se vibhakta hotI huI anta meM eka rUpa ho jAtI haiM / saptatikA ke bAre meM prAyaH Avazyaka bAtoM para prakAza DAlA jA cukA hai, ataH aba aura adhika kahane kA prasaMga nahIM hai / isa prakAra prAkkathanoM ke rUpa meM karmasiddhAnta aura karmagranthoM ke bAre meM apane vicAra vyakta kie haiM / vidvadvarga se sAnurodha Agraha hai ki karmasAhitya kA vizeSa pracAra evaM adhyayana adhyApana ke prati vizeSa lakSya dene kI kRpA kareM / -- zrIcanda surAnA - -- devakumAra jaina 1 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukramaNikA prastAvanA karmagranthoM kA mahatva karmagranthoM kA paricaya AdhAra aura varNana kA krama navIna karmagranthoM kI vizeSatA navIna karmagranthoM kI TIkAe~ saptatikA paricaya karma sAhitya meM saptatikA kA sthAna saptatikA kI gAthA saMkhyA granthakartA racanAkAla saptatikA kI TIkAe~ TIkAkAra AcArya malayagiri anya saptatikAyeM mUlagrantha gAthA 1 grantha kI prAmANikatA, varNya viSaya kA saMketa siddha pada kI vyAkhyA saptatikA prakaraNa kI racanA kA AdhAra, mahArtha pada kI sArthakatA baMdha, udaya, sattA aura prakRti sthAna kA svarUpa nirdeza 'zraNa' kriyApada kI sArthakatA gAthA 2 ziSya dvArA jijJAsA kA prastutIkaraNa baMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke saMvedha bhaMgoM kI pratijJA 6 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 28 ) mUla karmoM ke baMdhasthAna tathA unake svAmI aura kAla kA nirdeza mUlakarmoM ke baMdhasthAnoM Adi kA vivaraNa mUlakarmoM ke udayasthAna tathA unake svAmI aura kAla kA nirdeza udayasthAna Adi kA vivaraNa mUlakarmoM ke sattAsthAna tathA unake svAmI aura kAla kA nirdeza sattAsthAna Adi kA vivaraNa gAthA 3 mUla karmoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA nirdeza mUla karmoM ke ukta saMvedha bhaMgoM kA svAmI aura kAla sahita vivaraNa gAthA 4 unakA spaSTIkaraNa caudaha jIvasthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa mUla karmoM ke jIvasthAnoM meM saMvedha bhaMga Adi ke teraha jIvasthAnoM ke bhaMgoM kA vivaraNa saMjJI paMcendriya jIvasthAna ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa tathA gAthA 5 14 17 17-22 we i mUla karmoM ke guNasthAnoM meM saMvedha bhaMga mUla prakRtiyoM ke guNasthAnoM meM baMdha udaya sattA saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa gAthA 6 jJAnAvaraNa aura antarAya karma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga 10 12 20 22-27 22 24 18 25 26 27-30 28 28 30-34 32 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) ukta donoM karmoM ke saMvedha bhaMgoM kA guNasthAna, jIvasthAna aura kAla sahita vivaraNa gAthA 7 34-36 darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke bandha, udaya aura sattA sthAna darzanAvaraNa karma ke bandha, udaya aura sattAsthAna darzaka vivaraNa gAthA 8, 6 (prathama paMkti) 36-36 darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMgoM sambandhI matAntara darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa gAthA 6 (dvitIya paMkti) 46-64 vedanIya, Ayu aura gotrakarma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMgoM ke kahane kI pratijJA vedanIyakarma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga Ayukarma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMgoM ke kathana kI pUrva bhUmikA narakAyu ke saMvedha bhaMga narakagati kI Ayubandha sambandhI vizeSatA narakagati meM Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa devAyu ke saMvedha bhaMga devagati meM Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa tiryaMcAyu ke saMvedha bhaMga tiryaMcagati meM Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa manuSyAyu ke saMvedha bhaMga manuSyagati ke uparatabandha ke bhaMgoM kI vizeSatA manuSyagati meM Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa pratyeka gati meM Ayukarma ke bhaMga lAne kA niyama 65555555566 56 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 30 ) gotrakarma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga gotrakarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa gAthA 10 mohanIyakarma kI uttara prakRtiyoM ke bandhasthAna bandhasthAnoM ke samaya aura svAmI mohanIyakarma ke bandhasthAnoM kA svAmI aura kAla sahita vivaraNa gAthA 11 mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM ke udayasthAna svAmI aura kAla sahita ukta udayasthAnoM kA darzaka vivaraNa gAthA 12, 13 mohanIyakarma kI uttara prakRtiyoM ke sattAsthAna, svAmI aura kAla anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA : jayadhavalA aTThAisa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTa kAla : matabhinnatA sattAsthAnoM ke svAmI aura kAla sambandhI digambara sAhitya kA mata svAmI aura kAla sahita mohanIyakarma ke sattAsthAnoM kA darzaka vivaraNa gAthA 14 mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM ke bandhasthAnoM ke bhaMga gAthA 15, 16, 17 mohanIya karma ke bandhasthAnoM meM udayasthAnoM kA nirdeza mithyAdRSTi guNasthAna meM anantAnubandhI ke udaya se rahita udayasthAna kI sambhavatA kA nirdeza 60 63 64-66 65 67 66 66-73 70 72 74-87 74 76 76 77 86 87-60 87 60-106 60 67 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 / 31 ) zreNigata aura azreNigata sAsAdana samyagdRSTi kA na hone kA vivecana do prakRtika udayasthAnoM meM bhaMgoM kI matabhinnatA gAthA 18 .. 110-114 mohanIyakarma ke udayasthAnoM ke bhaMga baMdhasthAna, udayasthAna ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 114 gAthA 16 114-117 udayasthAnoM ke kula bhaMgoM evaM padavRndoM kI saMkhyA 115 gAthA 20 117-122 udayasthAna va padasaMkhyA udayasthAnoM kA kAla mohanIya karma ke udayavikalpoM aura padavikalpoM kA darzaka vivaraNa gAthA 21, 22 122-142 mohanIyakarma ke sattAsthAnoM ke sAtha baMdhasthAnoM kA saMvedha nirUpaNa mohanIyakarma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 140 gAthA 23 142 mohanIyakarma ke baMdha Adi sthAnoM kA nirdeza karane vAlI upasaMhAra gAthA nAmakarma ke bandha Adi sthAnoM kA kathana karane kI pratijJA 142 gAthA 24 142-155 nAmakarma kI uttara prakRtiyoM ke bandhasthAna 142 nAmakarma ke bandhas thAnoM ke svAmI aura unake bhaMgoM kA nirdeza 144 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 25 nAmakarma ke pratyeka baMdhasthAna ke bhaMga nAmakarma ke bandhasthAnoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa gAthA 27, 28 ( 32 ) gAthA 26 nAmakarma ke udayasthAna nAmakarma ke udayasthAnoM ke svAmI aura unake bhaMgoM kA nirdeza nAmakarma ke udayasthAnoM ke bhaMga udayasthAnoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa gAthA 26 156-158 156 156 158 - 176 160 nAmakarma ke sattAsthAna nAmakarma ke sattAsthAna aura go0 karmakANDa kA abhimata 163 176-184 180 183 14-187 184 186 gAthA 30 187-188 nAmakarma ke bandha Adi sthAnoM ke saMvedha kathana kI pratijJA 188 gAthA 31, 32 188 - 206 ogha se nAmakarma ke saMvedha kA vicAra 160 nAmakarma ke baMdhAdi sthAna va unake bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 205 gAthA 33 206-210 jIvasthAnoM aura guNasthAnoM meM uttaraprakRtiyoM ke baMdhAdi sthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra prArambha karane kI pratijJA 210 gAthA 34 210-213 jIvasthAna meM jJAnAvaraNa aura antarAyakarma ke baMdhAdi sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra gAthA 35 jIvasthAnoM meM darzanAvaraNa karma ke baMdhAdi sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra 211 213-221 213 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 jIvasthAnoM meM vedanIya, Ayu aura gotrakarma ke baMdhAdi sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra 214 jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, gotra aura antarAya karmoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 221 mohanIya karma ke bhaMgoM kA kathana karane kI pratijJA 221 gAthA 36 221-228 jIvasthAnoM meM mohanIyakarma ke baMdhAdi sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra jIvasthAnoM meM mohanIyakarma meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 227 gAthA 37, 38 228-254 jIvasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM ke bhaMgoM kA nirdeza 228 jIvasthAnoM meM baMdhasthAna aura unake bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 248 jIvasthAnoM meM udayasthAna aura unake bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 251 jIvasthAnoM meM nAmakarma kI prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 253 gAthA 36 (prathama paMkti) 254-255 guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke baMdhAdisthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra 254 gAthA 36 (dvitIya paMkti), 40, 41 (prathama paMkti) 255-260 guNasthAnoM meM darzanAvaraNa karma ke baMdhAdisthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra gAthA 41 (dvitIya paMkti) __260-266 guNasthAnoM meM vedanIyakarma ke baMdhAdisthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra guNasthAnoM meM gotrakarma ke baMdhAdisthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra 262 257 261 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNasthAnoM meM Ayukarma ke baMdhAdisthAnoM ke bhaMgoM kA vicAra 265 guNasthAnoM meM mohanIya aura nAmakarma ke sivAya zeSa karmoM ke baMdhAdi sthAnoM ke bhaMgoM kA darzaka vivaraNa ___268 gAthA 42 266-271 guNasthAnoM meM mohanIyakarma ke baMdhasthAnoM kA vicAra 270 gAthA 43, 44, 45 272-276 guNasthAnoM meM mohanIyakarma ke udayasthAnoM kA vicAra 273 gAthA 46 276-283 guNasthAnoM kI apekSA udayasthAnoM ke bhaMga 276 guNasthAnoM kI apekSA udayavikalpoM aura padavRndoM kA darzaka vivaraNa 282 gAthA 47 283-303 yoga, upayoga aura lezyAoM meM saMvedha bhaMgoM kI sUcanA 284 yoga kI apekSA guNasthAnoM meM udayavikalpoM kA vicAra 288 yoga kI apekSA udayavikalpoM kA darzaka vivaraNa 286 yoga kI apekSA guNasthAnoM meM padavRndoM kA vicAra 260 yoga kI apekSA padavRndoM kA darzaka vivaraNa 264 upayogoM kI apekSA guNasthAnoM meM udayasthAnoM kA vicAra 295 upayogoM kI apekSA udayavikalpoM kA darzaka vivaraNa 266 upayogoM kI apekSA padavRndoM kA vicAra upayogoM kI apekSA padavRndoM kA darzaka vivaraNa 269 lezyAoM kI apekSA guNasthAnoM meM udayasthAnoM kA vicAra 266 lezyAoM kI apekSA udayavikalpoM kA darzaka vivaraNa 300 lezyAoM kI apekSA padavRndoM kA vicAra lezyAoM kI apekSA padavRndoM kA darzaka vivaraNa 302 267 301 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 35 ) gAthA 48 303-307 guNasthAnoM meM mohanIyakarma ke sattAsthAna 303 guNasthAnoM meM mohanIyakarma ke baMdhAdi sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra 304 gAthA 46, 50 307-347 guNasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAna kA vicAra 306 mithyAtva guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAna va saMvedha bhaMgoM kA vicAra 311 mithyAtva guNasthAna meM nAmakarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 316 sAsAdana guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAna va bhaMgoM kA vicAra sAsAdana guNasthAna meM nAmakarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa mizra guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra mizra guNasthAna meM nAmakarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa avirati samyagdRSTi guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra 328 avirati samyagdRSTi guNasthAna meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka bivaraNa 333 dezavirati guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra 334 dezavirati guNasthAna meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 336 pramattavirata guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM aura saMvedha bhaMgoM kA vicAra 327 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) 341 345 pramattavirata guNasthAna meM nAmakarma ke saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa . 338 apramattasaMyata guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM aura saMvedha bhaMgoM kA vicAra 338 apramattasaMyata guNasthAna meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 340 apUrvakaraNa guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhAdisthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra apUrvakaraNa guNasthAna meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 343 anivRttibAdara, sUkSmasaMparAya guNasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra upazAntamoha, kSINamoha guNasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM kA vicAra sayogikevalI guNasthAna meM nAmakarma ke udaya va sattA sthAnoM kA vicAra va unake saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 346 ayogikevalI guNasthAna meM nAmakarma ke udaya va sattA sthAnoM ke saMvedha kA vicAra va unakA darzaka vivaraNa 347 gAthA 51 348-361 gatimArgaNA meM nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM kA vicAra 348 naraka Adi gatiyoM meM bandhasthAna 346 narakagati meM saMvedha bhaMgoM kA vicAra narakagati meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa tiryaMcagati meM saMvedha bhaMgoM kA vicAra tiryaMcagati meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa manuSyagati meM saMvedha bhaMgoM kA vicAra manuSyagati meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 357 devagati meM saMvedha bhaMgoM kA vicAra 360 devagati meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 350 352 356 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) m mr mr 266 gAthA 52 361-370 indriya mArgaNA meM nAmakarma ke baMdhAdisthAna 362 ekendriya mArgaNA meM saMvedha bhaMgoM kA vicAra ekendriya mArgaNA meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 363 vikalatrayoM meM saMvedha bhaMgoM kA vicAra 364 vikalatrayoM meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa paMcendriyoM meM saMvedha bhaMgoM kA vicAra paMcendriyoM meM saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 368 gAthA 53 370-375 baMdhAdi sthAnoM kI ATha anuyogadvAroM meM kathana karane kI sUcanA 370 mArgaNAoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, gotra aura antarAya karma ke baMdhAdi sthAnoM kA darzaka vivaraNa 373 mArgaNAoM meM mohanIyakarma ke bandha, udaya, sattA sthAnoM va unake saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 375 mArgaNAoM ke nAma karma ke baMdha, udaya, sattA sthAnoM aura unake saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 375 gAthA 54 375-378 udaya udIraNA meM vizeSatA kA nirdeza gAthA 55 378-481 41 prakRtiyoM ke nAmoM kA nirdeza, jinake udaya aura udIraNA meM vizeSatA hai 378 gAthA 56 381-383 guNasthAnoM meM prakRtiyoM ke baMdha ke nirdeza kI sUcanA 381 mithyAtva aura sAsAdana guNasthAna kI baMdhayogya prakRtiyA~ aura kAraNa 382 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 38 ) 386 aai o 383-386 mizra Adi pramattavirata paryanta cAra guNasthAnoM kI baMdhayogya prakRtiyoM kI saMkhyA aura kAraNa 384 gAthA 58 386-388 apramattasaMyata guNasthAna kI baMdhayogya prakRtiyA~ aura usakA kAraNa 386 apUrvakaraNa guNasthAna kI bandhayogya prakRtiyoM kI saMkhyA va kAraNa 380 gAthA 56 388-392 anivRttibAdara se lekara sayogikevalI guNasthAna taka kI bandhayogya prakRtiyAM aura unakA kAraNa guNasthAnoM meM bandha prakRtiyoM kA darzaka vivaraNa 361 gAthA 60 362-363 mArgaNAoM meM bandhasvAmitva ko jAnane kI sUcanA 392 gAthA 61 363-365 gatiyoM meM prakRtiyoM kI sattA kA vicAra gAthA 62 365-420 upazama zreNI ke vicAra kA prArambha 365 anantAnubandhI catuSka kI upazama vidhi anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA vidhi darzanamohanIya kI upazamanA vidhi cAritramohanIya kI upazamanA vidhi 406 upazamazreNi se cyuta hokara jIva kisa-kisa guNasthAna ko prApta hotA hai, isakA vicAra eka bhava meM kitanI bAra upazamazreNi para ArohaNa ho sakatA hai 420 404 408 416 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 36 ) gAthA 63 420-4333 kSapakazreNi ke vicAra kA prArambha 425 kSapakazreNi kA Arambhaka kauna hotA hai 427 kSapakazreNi meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kA nirdeza va tatsambandhI matAntara 427 puruSaveda ke AdhAra se kSapakazreNi kA varNana 428 gAthA 64 433-438 saMjvalana catuSka ke kSaya ke krama kA varNana 433 samudghAta kI vyAkhyA aura usake bheda 436 kevalI samudghAta kA vivecana 436 yoga nirodha kI prakriyA 437 sayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM sattA-viccheda ko prApta hone vAlI prakRtiyoM kA nirdeza 438 ayogikevalI guNasthAna ke kArya vizeSa 438 gAthA 65 438-440 ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kA nirdeza 436 gAthA 66 440-442 ayogikevalI guNasthAna meM udayaprApta prakRtiyoM kA nirdeza 441 gAthA 67 ayogikevalI guNasthAna meM udayaprApta nAmakarma kI nau prakRtiyA~ 442 gAthA 68 442-444 manuSyAnupUrvI kI sattA sambandhI matabheda kA nirdeza Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 40 ) gAthA 66 444-446 anya AcArya ayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM manuSyAnupUrvI kI sattA kyoM mAnate haiM ? 444 gAthA 70 446-450 karmakSaya ke anantara niSkarma zuddha AtmasvarUpa kA varNana 447 gAthA 71 450-451 graMtha kA upasaMhAra 450 gAthA 72 451-452 laghutA pradarzita karate hue graMtha kI samApti pariziSTa pariziSTa 1.-SaSTha karmagraMtha kI mUla gAthAyeM pariziSTa 2-chaha karmagraMthoM meM Agata pAribhASika zabdoM kA koSa pariziSTa 3-karmagraMthoM kI gAthAoM evaM vyAkhyA meM Agata piNDaprakRti-sUcaka zabdoM kA koSa pariziSTa 4-saptatikA prakaraNa kI gAthAoM kA akA rAdi anukrama pariziSTa 5-karmagraMthoM kI vyAkhyA meM prayukta sahAyaka graMthoM kI suucii| tAlikAeM mArgaNAoM meM mohanIyakarma ke bandha, udaya, sattA sthAnoM va unake saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 375 mArgaNAoM meM nAma karma ke baMdha, udaya sattA sthAnoM aura unake saMvedha bhaMgoM kA darzaka vivaraNa 375 77 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmagrantha [saptatikA prakaraNa : bhAga chaThA ] 6 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya namaH saptatikA prakaraNa [ SaSTha karma grantha ] saptatikA prakaraNa ke AdhAra, abhidheya evaM arthagAMbhIrya ko pradazita karane vAlI pratijJA gAthA siddhapaehiM mahatthaM bandhodayasantapayaDiThANANaM / vocchaM suNa saMkhevaM nosaMdaM diThivAyassa // 1 // zabdArtha -- siddhapaehi - siddhapada vAle granthoM se, mahatthaM - mahAna artha vAle, baMdhodayasaMtapaya DiThANANaM - baMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke sthAnoM ko, vocchaM-- kahUMgA, suNa - suno, saMkheva - saMkSepa meM, nIsaMda - nisyanda rUpa, bindu rUpa, diThivAyassa - dRSTivAda aMga -~ kA / gAthArtha - siddhapada vAle granthoM ke AdhAra se baMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke sthAnoM ko saMkSepa meM kahU~gA, jise suno| yaha saMkSepa kathana mahAn artha vAlA aura dRSTivAda aMga rUpI mahArNava ke nisyanda rUpa - eka bindu ke samAna hai / vizeSArtha - gAthA meM grantha kI prAmANikatA, varNya viSaya Adi kA saMketa kiyA hai / sarvaprathama grantha kI prAmANikatA kA bodha karAne ke lie pada diyA hai 'siddhapae hi' yAnI yaha grantha siddha artha ke AdhAra se racA gayA hai / isa grantha meM varNita viSaya meM kisI prakAra se pUrvApara virodha nahIM hai / jisa grantha, zAstra yA prakaraNa kA mUla AdhAra sarvajJa vANI hotI hai, vahI grantha vidvAnoM ne lie AdaraNIya hai aura usakI prAmANikatA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa abAdhita hotI hai| vidvAnoM ko nizcinta hokara aise granthoM kA adhyayana, manana aura cintana karanA cAhiye / isIlie AcArya malayagiri ne gAthAgata 'siddhapaehiM' siddhapada ke nimnalikhita do artha kiye haiM jina granthoM ke saba pada sarvajJokta artha kA anusaraNa karane vAle hone se supratiSThita haiM, jinameM nihita arthagAmbhIrya ko kisI bhI prakAra se vikRta nahIM kiyA jA sakatA hai, athavA zaMkA paidA nahIM hotI hai, ve grantha siddhapada kahe jAte haiN| athavA jinAgama meM jIvasthAna, guNasthAna rUpa pada prasiddha haiM, ataeva jIvasthAnoM, guNasthAnoM kA bodha karAne ke liye gAthA meM 'siddhapada' diyA gayA hai / ukta donoM arthoM meM se prathama artha ke anusAra 'siddhapada' zabda karmaprakRti Adi prAbhRtoM kA vAcaka hai, kyoMki isa saptatikA nAmaka prakaraNa kA viSaya una granthoM ke AdhAra se granthakAra ne saMkSepa rUpa meM nibaddha kiyA hai / isa bAta ko spaSTa karane ke lie gAthA ke cauthe caraNa meM saMketa diyA gayA hai-'nIsaMdaM diThivAyassa'--dRSTivAdarUpI mahArNava kI eka bUMda ke samAna hai| dRSTivAdarUpI mahArNava kI eka dU~da jaisA batalAne kA kAraNa yaha hai ki dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMga ke parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata aura cUlikA yaha pA~ca bheda haiN| unameM se pUrvagata ke utpAdapUrva Adi caudaha bheda haiN| unameM dUsare pUrva kA nAma agrAyaNIya hai aura usake mukhya caudaha adhikAra haiM, jinheM vastu 1. siddhaM-pratiSThitaM cAlayitumazakyamitye ko'rtheH / tataH siddhAni padAni yeSu grantheSu te siddhapadAH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 136 2. svasamaye siddhAni-prasiddhAni yAni jIvasthAna-guNasthAnarUpANi padAni tAni siddhapadAni, tebhyaH tAnyAzritya teSu viSaya ityarthaH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 136 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA0 1 kahate haiN| unameM se pA~cavIM vastu ke bIsa upa-adhikAra haiM jinheM prAmA kahate haiM aura inameM se cauthe prAbhUta kA nAma karmaprakRti hai / isI karmaprakRti kA AdhAra lekara isa saptatikA prakaraNa kI racanA huI hai / __ukta kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki yaha prakaraNa sarvajJadeva dvArA kahe gaye artha kA anusaraNa karane vAlA hone se prAmANika hai| kyoMki sarvajJadeva artha kA upadeza dete haiM, tadanantara usakI avadhAraNA karake gaNadharoM dvArA vaha dvAdaza aMgoM meM nibaddha kiyA jAtA hai / anya AcArya una bAraha aMgoM ko sAkSAt par3hakara yA paramparA se jAnakara grantha racanA karate haiM / yaha prakaraNa bhI gaNadhara devoM dvArA nibaddha sarvajJa deva kI vANI ke AdhAra se racA gayA hai / _ 'siddhapada' kA dUsarA artha guNasthAna, jIvasthAna lene kA tAtparya yaha hai ki inakA AdhAra lie binA karmaprakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA kA varNana nahIM kiyA jA sakatA hai| ataH unakA aura unameM baMdha, udaya, sattA sthAnoM evaM unake saMvedha bhaMgoM kA bodha karAne ke lie 'siddhapada' kA artha jovasthAna aura guNasthAna bhI mAnA jAtA hai| uparyukta vivecana se yadyapi hama yaha jAna lete haiM ki isa saptatikA nAmaka prakaraNa meM karmaprakRti prAbhRta Adi ke viSaya kA saMkSepa kiyA gayA hai, lekina isakA yaha artha nahIM ki isameM arthagAmbhIrya nahIM hai / yadyapi aise bahuta se AkhyAna, AlApaka aura saMgrahaNI Adi graMtha haiM jo saMkSipta hokara bhI arthagaurava se rahita hote haiM, kintu yaha grantha unameM se nahIM hai / arthAt grantha ko saMkSipta avazya kiyA gayA hai lekina isa saMkSepa rUpa meM arthagAMbhIrya pUrNarUpa se bharA huA hai| vizeSatAoM meM kisI prakAra ko nyUnatA nahIM AI hai| isI bAta kA jJAna karAne ke lie granthakAra ne gAthA meM vizeSaNa rUpa se 'mahatthaM' mahArtha pada diyA hai| granthakAra ne grantha kI vizeSatAoM ko batalAne ke bAda viSaya kA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa nirdeza karate hue kahA hai- 'bandhodayasaMtapayaDiThANANaM voccha'-baMdha, udaya aura sattA prakRti sthAnoM kA kathana kiyA jA rahA hai| jinake lakSaNa isa prakAra haiM-lohapiMDa ke pratyeka kaNa meM jaise agni praviSTa ho jAtI hai, vaise hI karma-paramANuoM kA AtmapradezoM ke sAtha paraspara jo eka kSetrAvagAhI sambandha hotA hai, use baMdha kahate haiN| vipAka avasthA ko prApta hue karma-paramANuoM ke bhoga ko udaya kahate haiN|' baMdha-samaya se yA saMkramaNa-samaya se lekara jaba taka una karma-paramANuoM kA anya prakRtirUpa se saMkramaNa nahIM hotA yA jaba taka unakI nirjarA nahIM hotI, taba taka unakA AtmA ke sAtha saMbaddha rahane ko sattA kahate haiM / ___ sthAna zabda samudAyavAcI hai, ataH prakRtisthAna pada se do, tIna, Adi prakRtiyoM ke samudAya ko grahaNa karanA caahie| ye prakRtisthAna baMdha, udaya aura satva ke bheda se tIna prakAra se haiN| jinakA isa grantha meM vivecana kiyA jA rahA hai / gAthA meM Agata 'suNa' kriyApada dvArA granthakAra ne yaha dhvanita kiyA hai ki AcArya ziSyoM ko sambodhita evaM sAvadhAna karake zAstra kA vyAkhyAna kreN| kyoMki binA sAvadhAna kiye hI adhyayana 1. tatra baMdho nAma-karmaparamANanAmAtmapradezaH saha vanhyayaHpiNDavadanyo'nyAnugamaH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 140 2. karmaparamANUnAmeva vipAkaprAptAnAmanubhavanamudayaH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 140 3. bandhasamayAt saMkrameNAtmalAbhasamayAdvA Arabhya yAvat te karmaparamANavo nAnyatra saMkramyante yAvad vA na kSayamupagacchanti tAvat teSAM svasvarUpeNa yaH sadbhAvaH sA sttaa| -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 140 4. prakRtInAM sthAnAni-samudAyAH prakRtisthAnAni hi tryAdiprakRtisamudAyA ityarthaH, sthAnazabdo'tra smudaayvaacii|-spttikaa prakaraNa TIkA, pR0 140 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA0 2 paThana-pAThana kiye jAne kI sthiti meM usakA lAbha ziSya na uThA sakeM aura svayaM AcArya khedakhinna ho jAyeM / ataH vaisI sthiti na bane aura ziSya AcArya ke vyAkhyAna ko yathAvidhi hRdayaMgama kara sakeM, isI bAta ko batalAne ke lie gAthA meM 'suNa' yaha kriyApada diyA gayA hai / isa prakAra se grantha ke varNya viSaya Adi kA bodha karAne ke pazcAt aba grantha prArambha karate haiM / grantha kA varNya viSaya bandha, udaya aura satva prakRtisthAnoM ke saMvedha rUpa saMkSepa meM kahanA hai / ataH ziSya AcArya ke samakSa apanI jijJAsA pUrti ke liye prazna karate haiM ki kai baMdhato veyai kai kai vA mUluttarapAIsuM bhaMgavigappA payaDisaMtaThANANi / bodhavvA // 2 // x zabdArtha -- kai - kitanI prakRtiyoM kA, baMdhaMto--baMdha karane vAlA, veyai -- vedana karatA hai, kai kai - kitanI - kitanI vAathavA, paryADisaMtaThANANi - prakRtiyoM kA sattAsthAna, mUluttarapAIsumUla aura uttara prakRtiyoM ke viSaya meM, bhaMgavigappA -bhaMgoM ke vikalpa, u-- aura, bodhavvA - jAnanA cAhiye / gAthArtha - kitanI prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke kitanI prakRtiyoM kA vedana hotA hai tathA kitanI prakRtiyoM kA baMdha aura vedana karane vAle jIva ke kitanI prakRtiyoM kA satva hotA hai ? to mUla aura uttara prakRtiyoM ke viSaya meM aneka bhaMga - vikalpa jAnanA cAhie / vizeSArtha - grantha kA varNya viSaya baMdha Adi prakRtisthAnoM kA kathana karanA hai / ataH ziSya zaMkA prastuta karatA hai ki kitanI prakRtiyoM kA baMdha hote samaya kitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai Adi / ziSya kI ukta zaMkA kA samAdhAna karate hue AcArya uttara dete haiM ki mUla aura uttara prakRtiyoM ke viSaya meM aneka bhaMga jAnanA cAhie / arthAt karmoM kI mUla aura uttara prakRtiyoM meM aneka prakAra ke bhaMga Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa vikalpa banate haiM, kintu vAcAzakti kI maryAdA hone ke kAraNa jinakA pUrNarUpeNa kathana kiyA jAnA sambhava nahIM hone se kramazaH mUla aura uttara prakRtiyoM meM sAmAnyatayA una vikalpoM kA kathana karate haiM / isa prakAra isa gAthA ke vAcyArtha para vicAra karane para do bAtoM kI sUcanA milatI hai / prathama yaha ki isa prakaraNa meM mukhyatayA pahale mUla prakRtiyoM aura isake bAda uttara prakRtiyoM ke bandha - prakRti sthAnoM, udaya prakRtisthAnoM aura satva - prakRtisthAnoM kA tathA unake paraspara saMvedha' aura unase utpanna hue bhaMgoM kA vicAra kiyA gayA hai / dUsarI bAta yaha hai ki una bhaMga-vikalpoM ko yathAsthAna jIvasthAnoM aura guNasthAnoM meM ghaTita karake batalAyA gayA hai| isa viSaya vibhAga ko dhyAna meM rakhakara TIkA meM sabase pahale ATha mUla prakRtiyoM ke baMdha- prakRtisthAnoM, udaya prakRtisthAnoM, aura satvaprakRtisthAnoM kA kathana kiyA gayA hai| kyoMki inakA kathana kiye binA Age kI gAthA meM batalAye gaye ina sthAnoM ke saMvedha kA saralatA se jJAna nahIM ho sakatA hai / sAtha hI prasaMgAnusAra ina sthAnoM ke svAmI aura kAla kA nirdeza kiyA gayA hai, jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai / baMdhasthAna, svAmI aura unakA kAla karmoM kI mUla prakRtiyoM ke nimnalikhita ATha bheda haiM- 1. jJAnAvaraNa, 2. darzanAvaraNa, 3. vedanIya, 4. mohanIya, 5. Ayu, 6. nAma, 7. gotra aura 8. aMtarAya / inake svarUpa, lakSaNa batalAye jA cuke haiN| mUla karma prakRtiyoM ke ATha prakRtika, sAta prakRtika, chaha 1. savedhaH parasparamekakAlAmAgamavirodhena mIlanam / karma prakRti bandhodaya0, pR0 65 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA0 2 prakRtika aura eka prakRtika isa prakAra kula cAra baMdhasthAna hote haiM 11 inameM se ATha prakRtika baMdhasthAna meM saba mUla prakRtiyoM kA, sapta prakRtika baMdhasthAna meM Ayukarma ke binA sAta kA, chaha prakRtika baMdhasthAna meM Ayu aura mohanIya karma ke binA chaha kA aura eka prakRtika baMdhasthAna meM sirpha eka vedanIya karma kA grahaNa hotA hai / isakA tAtparya yaha huA ki Ayukarma kA baMdha karane vAle jIva ke AThoM karmoM kA, mohanIya karma ko bAMdhane vAle jIva ke AThoM kA yA Ayu ke binA sAta kA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, nAma, gotra aura aMtarAya karma kA baMdha karane vAle jIva ke ATha kA, sAta kA yA chaha kA tathA eka vedanIya karma kA baMdha karane vAle jIva ke ATha kA, sAta kA chaha kA yA eka vedanIya karma kA baMdha hotA hai / 2 aba ukta prakRtika baMdha karane vAloM kA kathana karate haiM / Ayukarma kA baMdha sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna taka hotA hai kintu mizra guNasthAna meM AyubaMdha nahIM hone kA niyama hone se mizra guNasthAna ke binA zeSa chaha guNasthAna vAle AyubaMdha ke samaya ATha prakRtika baMdhasthAna ke svAmI hone haiN| mohanIya karma kA baMdha ta guNasthAna taka hotA hai ataH pahale se lekara nauveM guNasthAna taka ke jIva sAta prakRtika baMdhasthAna ke svAmI haiM / kintu jinake Ayukarma kA bhI baMdha hotA ho ve sAta prakRtika baMdhasthAna ke svAmI nahIM hote 1 tatra mUlaprakRtInAmuktasvarUpANAM baMdhaM pratItya catvAri prakRtisthAnAni tadyathA - aSTau, sapta, SaD, ekA ca - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 141 2 Aummi aTha mohe'TThasatta ekkaM ca chAi vA taie / bajjhatayamsi bajjhati sesaesu cha satta'TTha // - paMcasaMgraha saptatikA, gA0 2 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa haiM, ATha prakRtika baMdhasthAna ke svAmI mAne jAte haiN| Ayu aura mohanIya karma ke binA zeSa chaha karmoM kA bandha kevala dazaveM guNasthAnasUkSmasaMparAya meM hotA hai| ataH sUkSmasaMparAya guNasthAna vAle jIva chaha prakRtika baMdhasthAna ke svAmI haiN| vedanIya karma kA baMdha gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM hotA hai, ataH ukta tIna guNasthAna vAle jIva eka prakRtika baMdhasthAna ke svAmI haiM / ___ina baMdhasthAnoM kA kAla isa prakAra hai ki ATha prakRtika baMdhasthAna Ayukarma ke baMdha ke samaya hotA hai aura Ayukarma kA jaghanya va utkRSTa baMdhakAla antarmuhUrta hai| ataH ATha prakRtika baMdhasthAna kA . jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa jAnanA caahie| ___ sAta prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai| kyoMki jo apramattasaMyata jIva ATha mUla prakRtiyoM kA bandha karake sAta prakRtiyoM ke baMdha kA prArambha karatA hai, vaha yadi upazama zreNi para ArohaNa karake antarmuhUrta kAla meM sUkSmasaMparAya guNasthAna ko prApta ho jAtA hai to usake sAta prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla antarmahUrta hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki sUkSmasaMparAya guNasthAna meM chaha prakRtika sthAna kA baMdha hone lagatA hai tathA sAta prakRtika baMdhasthAna 1 chasu sagavihamaThavihaM kammaM baMdhaMti tisu ya sattavihaM / chavihamekaTThANe tisu ekkamabaMdhago ekko ||-go0 karmakANDa 452 -mizra guNasthAna ke binA apramatta guNasthAna paryanta chaha guNasthAnoM meM jIva Ayu ke binA sAta aura Ayu sahita ATha prakAra ke karmoM ko bA~dhate haiM / mizra, apUrvakaraNa aura anivRtti karaNa ina tIna guNasthAnoM meM Ayu ke binA sAta prakAra ke hI karma bA~dhate haiN| sUkSmasaMparAya guNasthAna meM Ayu moha ke binA chaha prakAra ke karmoM kA bandha hotA hai| upazAntakaSAya Adi tIna guNasthAnoM meM eka vedanIyakarma kA hI bandha hotA hai aura ayogi guNasthAna bandharahita hai arthAt usameM kisI prakRti kA bandha nahIM hotA hai| Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA02 kA utkRSTa kAla chaha mAha aura antarmuhUrta kama eka pUrva koTi varSa kA tribhAga adhika tetIsa sAgara hai| kyoMki jaba eka pUrva koTi varSa pramANa Ayu vAle kisI manuSya yA tithaMca ke Ayu kA eka tribhAga zeSa rahane para antarmuhUrta kAla taka parabhava sambandhI Ayu kA baMdha hotA hai, anantara bhujyamAna Ayu ke samApta ho jAne para vaha jIva tetIsa sAgara pramANa utkRSTa Ayu vAle devoM meM yA nArakoM meM utpanna hokara aura vahA~ Ayu ke chaha mAha zeSa rahane para punaH parabhava sambandhI Ayu kA baMdha karatA hai, taba usake sAta prakRtika baMdhasthAna kA utkaSTa kAla prApta hotA hai| chaha prakRtika baMdhasthAna kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai| isakA kAraNa yaha hai ki chaha prakRtika baMdhasthAna kA svAmI sUkSmasamparAya guNasthAnavI jIva hai / ataH ukta guNasthAna vAlA jo upazAmaka jIva upazama zreNi para car3hate samaya yA utarate samaya eka samaya taka sUkSmasamparAya guNasthAna meM rahatA hai aura mara kara dUsare samaya meM avirata samyagdRSTi deva ho jAtA hai, usake chaha prakRtika baMdhasthAna kA jaghanyakAla eka samaya hotA hai tathA chaha prakRtika baMdhasthAna kA antarmuhUrta pramANa utkRSTa kAla sUkSmasamparAya guNasthAna ke utkRSTa kAla kI apekSA batAyA hai| kyoMki sUkSmasamparAya guNasthAna kA utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai| eka prakRtika baMdhasthAna kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla kucha kama pUrva koTi varSa pramANa hai| jisakA spaSTIkaraNa yaha hai ki jo upazama zreNi vAlA jIva upazAntamoha guNasthAna meM eka samaya taka rahatA hai aura marakara dUsare samaya meM deva ho jAtA hai, usa upazAntamoha vAle jIva ke eka prakRtika baMdhasthAna kA jaghanyakAla eka samaya prApta hotA hai tathA eka pUrva koTi varSa kI Ayu vAlA jo manuSya sAta mAha garbha meM rahakara aura tadanantara janma lekara ATha varSa pramANa Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 saptatikA prakaraNa kAla vyatIta hone para saMyama dhAraNa karake eka antarmuhUrta kAla ke bhItara kSINamoha hokara sayogikevalI ho jAtA hai, usake eka prakRtika baMdhasthAna kA utkRSTa kAla ATha varSa, sAta mAha aura antarmuhUrta kama eka pUrva koTi varSa pramANa prApta hotA hai / baMdhasthAnoM ke bheda, svAmI aura kAla pradarzaka vivaraNa isa prakAra hai baMdhasthAna svAmI guNa. ATha prakRtika sAta prakRtika chaha prakRtika eka prakRtika mUla prakRti saba Ayu ke binA mizra binA apramatta guNasthAna taka moha va Ayu sUkSma ke binA vedanIya samparAya jaghanya 11, 12, 13vAM guNasthAna Adi ke nau antarmuhUrta eka antarmuhUrta aura guNasthAna chaha mAha kama tathA pUrva koTi kA tribhAga adhika tetIsa sAgara antarmuhUrta eka samaya eka samaya kAla utkRSTa muhUrta udayasthAna, svAmI aura unakA kAla baMdha prakRtisthAnoM kA kathana karane ke pazcAt aba udaya kI apekSA se prakRtisthAnoM kA nirUpaNa karate haiM ki ATha prakRtika, sAta prakRtika aura cAra prakRtika, isa prakAra mUla prakRtiyoM kI apekSA tIna udayasthAna hote haiM / 1 dezona pUrva koTi 1 udayaM prati trINi prakRtisthAnAni, tadyathA - aSTau sapta catasraH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 142 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA0 2 ATha prakRtika udayasthAna meM saba mUla prakRtiyoM kA, sAta prakRtika udayasthAna meM mohanIya karma ke binA sAta mUla prakRtiyoM kA aura cAra prakRtika udayasthAna meM cAra aghAtI karmoM kA grahaNa hotA hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki mohanIya ke udaya rahate AThoM karmoM kA udaya hotA hai / mohanIya ke binA zeSa tIna ghAtI karmoM kA udaya rahate ATha yA sAta karmoM kA udaya hotA hai| ATha karmoM kA udaya sUkSmasaMparAya nAmaka dasaveM guNasthAna taka hotA hai aura sAta kA udaya upazAntamoha yA kSINamoha guNasthAna meM hotA hai| cAra aghAtI karmoM kA udaya rahate ATha, sAta yA cAra kA udaya hotA hai / inameM se ATha kA udaya sUkSmasaMparAya guNasthAna taka, sAta kA udaya upazAntamoha yA kSINamoha guNasthAna meM aura cAra kA udaya sayogikevalI tathA ayogikevalI guNasthAna meM hotA hai / / ukta udayasthAnoM ke svAmI isa prakAra samajhanA cAhiye ki mohanIya karma kA udaya dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hotA hai ataH ATha prakRtika udayasthAna ke svAmI prArambha se dasa guNasthAna taka ke jIva haiM / mohanIya ke sivAya zeSa tIna ghAtI karmoM kA udaya bArahaveM guNasthAna taka hotA hai ataH sAta prakRtika udayasthAna ke 1. (ka) mohassudae aTTha vi satta yA labbhanti sesayANudae / santoiNANi aghAiyANaM aDa satta cauro ya / / -paMcasaMgraha saptatikA, gA0 3 (kha) tatra mohanIyasyodaye'STAnAmapyudayaH, mohanIyavarjAnAM trayANAM ghAti karmaNAmudaye aSTAnAM saptAnAM vA / tatrASTAnAM sUkSmasaMparAyaguNasthAnaka yAvat, saptAnAmupazAntamohe kSINamohe vA, vedanIyA''yuHnAmagotrANAmudaye'STAnAM saptAnAM catasaNAM vA udayaH / tatrASTAnAM sUkSmasaMparAya yAvat, saptAnAmupazAntamohe kSINa mohe vA, catasRNAmetAsAmeva vedanIyAdInAM sayogikevali ni ayogikevalini ca / / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 saptatikA prakaraNa svAmI gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna ke jIva haiN| cAra aghAtI karmoM kA udaya terahaveM sayogikevalI aura caudahaveM ayogikevalI guNasthAna taka hotA hai / ataeva cAra prakRtika udayasthAna ke svAmI sayogikevalI aura ayogikevalI jIva haiM / ina tIna udayasthAnoM meM se ATha prakRtika udayasthAna ke kAla ke tIna vikalpa haiM - 1. anAdi-ananta, 2. anAdi - sAnta aura 3. sAdisAnta / inameM se abhavyoM ke anAdi-ananta, bhavyoM ke anAdi- sAnta aura upazAntamoha guNasthAna se gire hue jIvoM kI apekSA sAdi- sAMta kAla hotA hai | 2 / sAdi-sAnta vikalpa kI apekSA ATha prakRtika udayasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla kucha kama apArdhapudgala parAvarta pramANa hai| jo jIva upazamaNi se girakara punaH antarmuhUrta kAla ke bhItara upazamazra Ni para car3hakara upazamamohI ho jAtA hai, usa jIva ke ATha prakRtika udayasthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta hotA hai aura jo jIva apArdha pudgala parAvarta kAla ke prArambha meM upazAntamohI aura anta meM kSINamohI huA hai, usake ATha prakRtika 1. aTThadao sumo ttiya moheNa viNA hu caukkarasudao cAdidarANa saMtakhoNesu / kevaliduge niyamA // - go0 karmakAMDa, gA0 454 -- sUkSmasaMparAya guNasthAna taka ATha prakRtiyoM kA udaya hai / upazAntakaSAya aura kSINakaSAya ina do guNasthAnoM meM mohanIya ke binA sAta kA udaya hai tathA sayogi aura ayogi ina donoM meM cAra aghAtiyA karmoM kA udaya niyama se jAnanA cAhie / 2. tatra sarva prakRtisamudAyo'STI, tAsAM codayo'bhavyAnadhikRtya anAdyaparyavasitaH, bhavyAnadhikRtyAnA disaparyavasAnaH, upazAnta mohaguNasthAnakAt pratipatitAnadhikRtya punaH sAdisaparyavasAnaH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 142 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA0 2 12 udayasthAna kA utkRSTakAla kucha kama apArdhaM pudgala parAvarta hotA hai | sAta prakRtika udayasthAna kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / sAta mUla prakRtiyoM kA udaya upazAntamoha aura kSINamoha ina do guNasthAnoM meM hotA hai / parantu kSINamoha guNasthAna meM na to maraNa hotA hai aura na usase patana hotA hai aura kSINamoha guNasthAnavartI jIva niyama se tIna ghAtI karmoM kA kSaya karake sayogakevalI ho jAtA hai / lekina upazAntamoha guNasthAna meM jIva kA maraNa bhI hotA hai aura usase pratipAta bhI hotA hai / ataH jo jIva eka samaya taka upazAntamoha guNasthAna meM rahakara aura dUsare samaya meM marakara avirata samyagdRSTi deva ho jAtA hai, usake sAta prakRtika udayasthAna kA jaghanyakAla eka samaya mAnA jAtA hai tathA upazAntamoha yA kSINamoha guNasthAna kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai, ataH sAta prakRtika udayasthAna kA utkRSTa kAla antarmuhUrta mAnA jAtA hai / cAra prakRtika udayasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla kucha kama eka pUrva koTi pramANa hai / jo jIva sayogikevalI hokara eka antarmuhUrta kAla ke bhItara nirvANa ko prApta kara letA hai, usakI apekSA cAra prakRtika udayasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta kahA hai aura utkRSTakAla eka prakRti baMdhasthAna kAla kI taraha dezona pUrva koTi pramANa samajhanA cAhie / arthAt jaise eka prakRtika baMdhasthAna kA utkRSTakAla batalAyA hai ki eka pUrva koTi varSa kI Ayu vAlA manuSya sAta mAha garbha meM rahakara aura tadanantara 1 ghAtikarma varjAzcatasraH prakRtayaH tAsAmudayo jaghanyenAntamau tika utkarSeNa tu dezonapUrva koTipramANaH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pa0 142 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 saptatikA prakaraNa - janma se lekara ATha varSa pramANa kAla ke vyatIta hone para saMyama prApta karake eka antarmuhUrta kAla ke bhItara kSINamoha, sayogakevalI ho jAtA hai to vaise hI ATha varSa, sAta mAha kama eka pUrva koTi varSa pramANa samajhanA caahie| yahA~ itanI vizeSatA hai ki isameM kSINamoha guNasthAna kA kAla antarmuhUrta ghaTAkara utanA kAla lenA caahie| .... udayasthAnoM ke svAmI, kAla Adi kA vivaraNa isa prakAra hai kAla udayasthAna | mUla prakRti svAmI jaghanya utkRSTa ATha prakRti sabhI / Adi ke dasa / antamuharta / kucha kama apArdha guNasthAna pudgala parAvarta sAta prakRti moha ke binA 11vA~, 12vA~ | eka samaya antamuhUrta guNasthAna cAra prakRti cAra aghAtI / 13vA~, 14vA~ | antamuhUrta | dezona pUrvakoTa guNasthAna sattAsthAna, svAmI aura kAla bandha aura udayasthAnoM ko batalAne ke bAda aba sattAsthAnoM ko batalAte haiN| sattA prakRtika sthAna tIna haiM-ATha prakRtika, sAta prakRtika aura cAra prakRtika / ATha prakRtika sattAsthAna meM jJAnAvaraNa Adi antarAyaparyanta saba mUla prakRtiyoM kA, sAta prakRtika sattAsthAna meM mohanIya ke sivAya zeSa sAta prakRtiyoM aura cAra prakRtika sattAsthAna meM cAra aghAtI karmoM kA grahaNa kiyA jAtA hai| isakA vizeSa spaSTIkaraNa yaha hai ki mohanIya karma ke sadbhAva meM AThoM karmoM kI, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura aMtarAya kI vidyamAnatA meM AThoM - 1 sattA prati trINi prakRtisthAnAni / tadyathA-aSTau, sapta, catasraH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA02 karmoM kI yA mohanIya ke binA sAta karmoM kI tathA vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ina cAra aghAtI karmoM ke rahate hue AThoM kI, mohanIya ke binA sAta kI yA cAra aghAtI karmoM kI sattA pAI jAtI hai|1 ___ ina sattAsthAnoM ke svAmI isa prakAra haiM cAra aghAtI karmoM kI sattA sayogi aura ayogi kevaliyoM ke hotI hai ataH cAra prakRtika sattAsthAna ke svAmI sayogikevalI aura ayogikevalI guNasthAnavartI hote haiN| mohanIya ke binA zeSa sAta karmoM kI sattA bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM pAI jAtI hai, ataH sAta prakRtika sattAsthAna ke svAmI kSINamoha guNasthAna vAle jIva haiN| ATha karmoM kI sattA pahale se lekara gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna taka pAI jAtI hai, ataH ATha prakRtika sattAsthAna ke svAmI Adi ke gyAraha guNasthAna vAle jIva haiN| 1. mohanIye satyaSTAnAmapi sattA, jJAnAvaraNadarzanAvaraNA'ntarAyANAM sattAyAM aSTAnAM saptAnAM va sttaa| vedanIyA''yu:nAmagotrANAM sattAyAmaSTAnAM saptAnAM catasaNAM vA sattA / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 2. catasRNAM sattA vedanIyAdInAmeva sA, ca sayogikevaliguNasthAnake ayogi ke valiguNasthAnake ca draSTavyA / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 3. (ka) tatrASTAnAmupazAntamohaguNasthAnakaM yAvat mohanIye kSINe saptAnAM, sA ca kSINamohaguNasthAnake / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 (kha) saMto tti aTThasattA khINe satteva hoMti sattANi / jogimmi ajogimmi ya cattAri havaMti sattANi / / -go0 karmakAMDa, gA0457 upazAntakaSAya guNasthAna paryanta AThoM prakRtiyoM kI sattA hai / kSINakaSAya guNasthAna meM mohanIya ke binA sAta karmoM kI hI sattA hai aura sayogikevalI va ayogikevalI ina donoM meM cAra aghAtiyA karmo kI sattA hai| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ina tIna sattAsthAnoM meM se ATha prakRtika sattAsthAna kA kAla abhavya kI apekSA anAdi-ananta hai, kyoMki abhavya ke sirpha eka mithyAtva guNasthAna hI hotA hai aura mithyAtva guNasthAna meM kisI bhI mUla prakRti kA kSaya nahIM hotA hai / bhavya jIvoM kI apekSA ATha prakRtika sattAsthAna kA kAla anAdi sAnta hai, kyoMki kSapaka sUkSmasaMparA guNasthAna meM ho mohanIya karma kA samUla uccheda kara detA hai aura usake bAda kSINamoha guNasthAna meM sAta prakRtika sattAsthAna kI prApti hotI hai aura kSINamoha guNasthAna se pratipatana nahIM hotA hai / jisase yaha siddha huA ki bhavya jIvoM kI apekSA ATha prakRtika sattAsthAna anAdi-sAMta hai 11 16 sAta prakRtika sattAsthAna bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM hotA hai aura kSINamoha guNasthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai / ataH sAta prakRtika sattAsthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla bhI antarmuhUrta pramANa hI hai / cAra prakRtika sattAsthAna sayogikevalI aura ayogikevalI guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai aura ina guNasthAnoM kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla kucha kama eka pUrva koTi varSa pramANa hai / ataH cAra prakRtika sattAsthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla kucha kama eka pUrvakoTi varSa pramANa samajhanA cAhie / 1. tatra sarvaprakRtisamudAyo'STI, etAsAM cASTAnAM sattA abhavyAnadhikRtya anAdyaparyavasAnA, bhavyAnadhikRtya anAdisaparyavasAnA | - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 2. mohanIye kSINe saptAnAM sattA, sA ca jaghanyotkarSeNAntarmuhurta pramANA, sA hi kSINa mohe, kSINamohaguNasthAnakaM cAntarmuhUrta pramANamiti / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA0 3 17 yahA~ kucha kama kA matalaba ATha varSa, sAta mAsa aura antarmuhUrta pramANa hai / sattAsthAnoM ke svAmI, kAla Adi kA vivaraNa isa prakAra hai / kAla sattAsthAna mUlaprakRti svAmI ATha prakRtika sabhI sAta prakRtika mohanIya ke binA Adi ke 11 guNasthAna kSINamoha guNasthAna jaghanya anAdi sAnta , 1. ghAtikarmacatuSTayakSaye ca catasRNAM sattA utkarSeNa punardezonapUrva koTimAnA / 2. tulanA kIjiye - antarmuhUrta aTThavihasatta chanbaMdhagesu aTTheva egavihe tivigappo egavigappo cAra prakRtika 4 aghAti 13vA~ 14vA~ antarmuhUrta dezona pUrvakoTi guNasthAna isa prakAra mUla prakRtiyoM ke pRthak-pRthak bandha, udaya aura sattA prakRti sthAnoM ko samajhanA cAhie / aba Age kI gAthA meM mUlakarmoM ke saMvedha bhaMgoM kA kathana karate haiM / mUlakarmoM ke saMvedha bhaMga utkRSTa anAdi-ananta antarmuhUrta udayasaMtAI / abaMdhammi || 3 || 2 sA ca jaghanye nAntarmuhUrtapramANA, - saptatikA prakaraNa TIkA, 143 aTThavihasattachabbaMdha gesu aTTheva udayakammaMsA / vihe tiviyappo eya viyappo abaMdhammi // go0 karmakANDa, 628 - mUla prakRtiyoM meM se jJAnAvaraNa Adi ATha prakAra ke bandha vAle athavA sAta prakAra ke bandha vAle yA chaha prakAra ke bandha vAle jIvoM ke udaya aura sattva ATha-ATha prakAra kA jAnanA / jisake eka prakAra mUla prakRti kA bandha hai usake tIna bheda hote haiM / jisake eka prakRti kA bhI bandha nahIM hotA usake udaya aura sattva cAra-cAra prakAra ke hone se eka hI vikalpa hai / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 zabdArtha - aTThavihasattachabbaMdhagesu -- aSTavidha, saptavidha, SaD"vidha baMdha ke samaya, aTTheva - AThoM karma kI, udayasaMtAI - udaya aura sattA, egavihe - ekavidha baMdha ke samaya, tivigappo-tIna vikalpa, egavigappo -eka vikalpa, abaMdhammi -- abandha dazA meM, baMdha na hone para / saptatikA prakaraNa gAthArtha - ATha, sAta aura chaha prakAra ke karmoM kA baMdha hone ke samaya udaya aura sattA AThoM karma kI hotI hai| ekavidha ( eka kA) baMdha hote samaya udaya va sattA kI apekSA tIna vikalpa hote haiM tathA baMdha na hone para udaya aura sattA kI apekSA eka hI vikalpa hotA hai / vizeSArtha - isa gAthA meM mUla prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA ke saMvedha bhaMgoM kA kathana kiyA gayA hai / ATha prakRtika, sAta prakRtika aura chaha prakRtika baMdha hone ke samaya ATha karmoM kA udaya aura AThoM karmoM kI sattA hotI hai| 'aTTheva udayasaMtAI' / arthAt (sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna taka ke jIva mizra guNasthAna ko chor3akara AyubaMdha ke samaya AThoM karmoM kA baMdha kara sakate haiM ataH unake ATha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA hotI hai / anivRttibAdara saMparAya guNasthAna taka ke jIva Ayukarma ke binA zeSa sAta karmoM kA baMdha karate haiM kintu unake udaya aura sattA ATha karmoM kI ho sakatI hai aura sUkSmasaMparAya saMyata Ayu va mohanIya karma ke binA chaha karmoM kA baMdha karate haiM lekina inake bhI ATha karmoM kA udaya aura sattA hotI hai / isa prakAra se karmoM kI baMdha prakRtiyoM meM bhinnatA hone para udaya aura sattA eka jaisI mAnane kA kAraNa yaha hai ki uparyukta sabhI jIva sarAga hote haiM aura sarAgatA kA kAraNa mohanIya karma kA udaya hai aura jaba mohanIya karma kA udaya hai taba usakI sattA avazya hI Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTa karma grantha : gA03 hogii| isIliye ATha, sAta aura chaha prakAra ke karmoM kA baMdha hote samaya AThoM karmoM kA udaya aura sattA hotI hai|1 isa kathana se nimnalikhita tIna bhaMga prApta hote haiM1. ATha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya, ATha prakRtika sttaa| 2. sAta prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya, ATha prakRtika sttaa| 3. chaha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya, ATha prakRtika sttaa| ina bhaMgoM kA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai pahalA bhaMga Ayukarma ke baMdha ke samaya pahale mithyAtva guNasthAna se lekara sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna taka pAyA jAtA hai| zeSa guNasthAnoM meM nahIM; kyoMki anya guNasthAnoM meM Ayukarma kA baMdha nahIM hotA hai| kintu mizra guNasthAna meM Ayu kA baMdha nahIM hone se usako yahA~ grahaNa nahIM karanA cAhiye / arthAt mizra guNasthAna meM Ayu kA baMdha nahIM hotA ataH vahA~ pahalA bhaMga sambhava nahIM hai| isakA kAla jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta pramANa hai| dUsarA bhaMga pahale guNasthAna se lekara nauveM anivRttibAdara saMparAya guNasthAna taka hotA hai| yadyapi tIsare mizra, AThaveM apUrvakaraNa, 1 ihASTavidhabandhakA apramattAntAH, saptabidhabandhakA anivRttiAbAdara saMparAyaparyavasAnAH SaDvidhabaMdhakAzca sUkSmasaMparAyAH, ete ca sarve'pi sarAgAH / sarAgatvaM ca mohanIyodayAd upajAyate, udaye ca satyavazyaM sattA, tato mohanIyodaye sattAsambhavAd aSTavidha-saptavidha-SaDvidhabandhakeSvavazyamudaye sattAyAM cASTau prApyante / etena ca trayo bhaMgA dazitAH tadyathA-aSTavidho bandhA aSTavidha udayaH aSTavidhAM sattA / eSa vikalpa AyurbandhakAle / saptavidho bandho'STavidha udayo'STavidhA sattA, eSa vikalpa AyurbandhAbhAve / tathA SaD vidho vandho'STavidha udayo'STavidhA sattA, eSa vikalpaH sUkSmasaMparAyANAm / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 143 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa nauveM anivRttibAdara guNasthAna meM Ayukarma kA baMdha nahIM hotA ataH vahA~ to yaha dUsarA bhaMga hI hotA hai kintu mithyAdRSTi Adi anya guNarathAnavI jIvoM ke bhI sarvadA Ayukarma kA baMdha nahIM hotA, ataH vahA~ bhI jaba Ayukarma kA baMdha nahIM hotA hai taba dUsarA bhaMga bana jAtA hai| isa bhaMga kA kAla jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa chaha mAha aura antarmuhUrta kama pUrvakoTi kA tribhAga adhika tetIsa sAgara hai| (tIsarA bhaMga sUkSmasaMparAya guNasthAnavartI jIva ko hI hotA hai| kyoMki inake Ayu aura mohanIya karma ke binA zeSa chaha karmoM kA hI baMdha hotA hai| isakA kAla jaghanya se eka samaya aura utkRSTa antamuhUrta pramANa hai| yaha tInoM bhaMga baMdhasthAnoM kI pradhAnatA se banate haiN| ataH inakA jaghanya aura utkRSTa kAla pUrva meM batAye baMdhasthAnoM ke kAla ke anurUpa batalAyA hai| eka prakAra ke arthAt eka vedanIya karma kA baMdha hone para tIna vikalpa hote haiM-'egavihe tivigppo'| jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai. vedanIya karma kA baMdha gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM-upazAntamoha, kSINamoha aura sayogikevalI, ina tIna guNasthAnoM meM hotA hai| kintu upazAntamoha guNasthAna meM sAta kA udaya aura ATha kI sattA, kSINamoha guNasthAna meM sAta kA udaya aura sAta kI sattA, sayogikevalI guNasthAna meM eka kA bandha aura cAra kA udaya, cAra kI sattA pAI jAtI hai / ataH eka-vedanIya karma kA baMdha hone kI sthiti meM udaya aura sattA kI apekSA tIna bhaMga isa prakAra prApta hote haiM 1. eka prakRtika baMdha, sAta prakRtika udaya aura ATha prakRtika - sattA / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA0 3 2. eka prakRtika baMdha, sAta prakRtika udaya aura sAta prakRtika sattA / 3. eka prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA / . inameM se pahalA bhaMga upazAntamoha guNasthAna meM hotA hai, kyoMki vahA~ mohanIya karma ke binA sAta karmoM kA udaya hotA hai, kintu sattA AThoM karmoM kI hotI hai / isakA kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta pramANa hai / 21 - dUsarA bhaMga kSINamoha guNasthAna meM hotA hai / kyoMki mohanIya karma kA samUla kSaya kSapaka sUkSmasaMparAya saMyata ke ho jAtA hai| jisase kSINamoha guNasthAna meM udaya aura sattA sAta karmoM kI pAI jAtI hai / isakA kAla jaghanya aura utkRSTa antarmuhUrta hai / tIsarA bhaMga sayogikevalI guNasthAna meM hotA hai / kyoMki vahA~ baMdha to sirpha eka vedanIya karma kA hI hotA hai kintu udaya aura sattA cAra aghAtI karmoM kI pAI jAtI hai / isakA kAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi pramANa samajhanA cAhiye / isa prakAra ukta tIna bhaMga kramazaH gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna kI pradhAnatA se hote haiM / 'egavigappo abaMdhammi' arthAt abandhadazA meM sirpha eka hI vikalpa - bhaMga hotA hai / vaha isa prakAra samajhanA cAhie ki ayogikevalI guNasthAna meM kisI bhI karma kA bandha nahIM hotA hai kintu vahA~ udaya aura sattA cAra aghAtI karmoM kI pAI jAtI hai / isIliye vahA~ cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA, yaha eka hI bhaMga hotA hai / " 1 'abandhe' bandhAbhAve eka eva vikalpa:, tadyathA - caturvidha udayazcaturvidhA sattA, eSa cAyogikevaliguNasthAnake prApyate, tatra hi yogAbhAvAd bandho na bhavati, udaya-satte cAghAtikarmaNAM bhavataH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 144 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa bhaMga kA jaghanya aura utkRSTa kAla ayogikevalI guNasthAna ke samAna antarmuhUrta pramANa samajhanA caahie| isa prakAra mUla prakRtiyoM ke bandha, udaya aura sattA prakRtisthAnoM kI apekSA saMvedha bhaMga sAta hote haiN| svAmI, kAla, sahita unakA vivaraNa pRSTha 23 kI tAlikA meM diyA gayA hai / mUla prakRtiyoM kI apekSA bandha, udaya aura sattA prakRtisthAnoM ke paraspara saMvedha bhaMgoM ko batalAne ke pazcAt aba ina vikalpoM ko jIvasthAnoM meM batalAte haiN| sattaTThabaMdhaaThThadayasaMta terasasu jIvaThANesu / egammi paMca bhaMgA do bhaMgA huti kevaliNo // 4 // zabdArtha-sattaThabaMdha-sAta aura ATha kA baMdha, aThThadayasaMtaATha kA udaya, ATha kI sattA, terasasu-teraha meM, jIvaThANesu-jIvasthAnoM meM, egammi-- eka (paryApta saMjI) jIvasthAna meM, paMcabhaMgApA~ca bhaMga, do bhaMgA-do bhaMga, huti-hote haiM, kevaliNo--kevalI ke / gAthArtha-Adi ke teraha jIvasthAnoM meM sAta prakRtika aura ATha prakRtika baMdha meM ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika satva yaha do-do bhaMga hote haiN| eka-saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM Adi ke pA~ca bhaMga tathA kevalajJAnI ke anta ke do bhaMga hote haiN| vizeSArtha-saMvedha bhaMgoM ko jIvasthAnoM meM batalAyA hai| jIvasthAna kA svarUpa aura bheda cauthe karmagrantha meM batalAye jA cuke haiN| jinakA saMkSipta sArAMza yaha hai ki jIva ananta haiM aura unakI jAtiyA~ bahuta haiM, lekina unakA samAna paryAya rUpa dharmoM ke dvArA saMgraha karane ko jIvasthAna kahate haiM aura usake caudaha bheda kiye haiM 1. aparyApta sUkSma ekendriya, 2. paryApta sUkSma ekendriya, 3. aparyApta bAdara ekendriya, 4. paryApta bAdara ekendriya, 5. aparyApta Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA04 kAla sattA krama saMkhyA baMdhasthAna udaya sthAna svAmI sthAna jaghanya utkRSTa 1 ATha praka0 ATha praka0 ATha praka0 mizra ke antarmuhUrta | antarmuhUrta sivAya apra0 guNasthAna taka 6 guNasthAna 2 sAta praka0 ATha ATha | Adi ke 8 antamuhurta chaha mAha praka0 / praka0 guNasthAna aura anta0 kama pUrvakoTi kA tribhAga adhika tetIsa sAgara 3 chaha prakR0 | ATha praka0 ATha prakR0 sUkSmasamparAya eka samaya antarmuhUrta 4 / eka praka0 / sAta ATha upazAnta- eka moha samaya antarmuhUrta praka0 praka0 eka prakR0 sAta praka0 sAta / kSINamoha antarmuhUrta | antarmuhUrta praka0 6 / eka praka0 | cAra cAra prakR0 sayogi- | kevalI antarmuhurta | dezona pUrva koTi praka0 cAra cAra prakR0 ayogi- kevalI antarmuhUrta antarmuhUrta prakR0 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 . saptatikA prakaraNa dvIndriya, 6. paryApta dvIndriya, 7. aparyApta trIndriya, 8. paryApta trIndriya, 6. aparyApta caturindriya, 10. paryApta caturindriya, 11. aparyApta asaMjJI paMcendriya, 12. paryApta asaMjJI paMcendriya, 13. aparyApta saMjJI paMcendriya, 14. paryApta saMjJI paMcendriya / jIvasthAna ke ukta caudaha bhedoM meM se Adi ke teraha jIvasthAnoM meM do-do bhaMga hote haiM-1. sAta prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA, 2. ATha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA / ina donoM bhaMgoM ko batAne ke lie gAthA meM kahA hai-'sattaTThabaMdhaaThThadayasaMta terasasu jIvaThANesu' / ____ina teraha jIvasthAnoM meM do bhaMga isa prakAraNa hote haiM ki ina jIvoM ke darzanamohanIya aura cAritramohanIya kI upazamanA athavA kSapaNA kI yogyatA nahIM pAI jAtI hai aura adhikatara mithyAtva guNasthAna hI sambhava hai / yadyapi inameM se kucha jIvasthAnoM meM dUsarA guNasthAna bhI ho sakatA hai, lekina usase bhaMgoM meM antara nahIM par3atA hai| ukta do bhaMga-vikalpoM meM se sAta prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA vAlA pahalA bhaMga jaba Ayukarma kA bandha nahIM hotA hai taba pAyA jAtA hai tathA ATha prakRtika bandha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA vAlA dUsarA bhaMga Ayukarma ke bandha ke samaya hotA hai / inameM se pahale bhaMga kA kAla pratyeka jIvasthAna ke kAla ke barAbara yathAyogya samajhanA cAhiye aura dUsare bhaMga kA jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai, kyoMki Ayukarma ke bandha kA jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / 1 1. saptavidho bandhaH aSTavidha udayaH aSTavidhA sattA, eSa vikalpa AyurbandhakAle muktvA zeSakAla sarvadaiva labhyate, aSTavidho bandhaH aSTavidha udayaH aSTavidhA sattA, eSa vikalpa AyurvandhakAle, eSa cAntamauhartikaH, AyurbandhakAlasya jaghanyenotkaNarSe cAntamuhUrtapramANatvAt |-spttikaa prakaraNa TIkA, pR.144 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA0 4 25 Adi ke teraha jIvasthAnoM ke do-do bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye- jIvasthAna sU0 e0 a0 sU0 e0 pa0 vA0 e0 apa0 bA0 e0 pa0 dvI0 a0 dvA0 pa0 trI0 apa0 trI0 0 pa0 ca0 apa0 ca0 pa0 asaM0 paM0 apa0 asaM0 paM0 pa0 saM0 paM0 apa0 bandha 99999999999 IS IS Is Is Is 15 IS Is is is sis 7/8 7/8 7/8 7/8 udaya da IS IS AIS IS 15 15 15 15 15 15 15 15 15 IS IS IS AIS IS 15 15 15 15 15 15s is sattA 'egammi paMcabhaMgA' arthAt pUrvokta teraha jIvasthAnoM se zeSa rahe eka caudahaveM jIvasthAna meM pA~ca bhaMga hote haiM / ina pA~ca bhaMgoM meM pUrvokta do bhaMga - 1. sAta prakRtika bandha, ATha prakRtika udaya va sattA, 2. ATha prakRtika bandha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA to hote hI haiN| sAtha meM 1. chaha prakRtika bandha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA, 2. eka prakRtika bandha, sAta prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA, 3. eka prakRtika bandha, sAta prakRtika udaya aura sAta prakRtika sattA yaha tIna bhaMga aura hote haiM / isa prakAra paryApta saMjJI paMcendriya ke kula pA~ca bhaMga samajhane cAhiye / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa paryApta saMjJI paMcendriyoM ke pA~ca bhaMga isa prakAra hote haiM bandha udaya sattA ina pA~ca bhaMgoM meM se pahalA bhaMga anivRtti guNasthAna taka, dUsarA bhaMga apramattasaMyata guNasthAna taka, tIsarA bhaMga upazamazreNi yA kSapakazreNi meM vidyamAna sUkSmasaMparAya saMyata ke, cauthA bhaMga upazAntamoha guNasthAna meM aura pAMcavA~ bhaMga kSINamoha guNasthAna meM hotA hai| yadyapi kevalI jina bhI paryApta saMjJI paMcendriya haiM aura unake bhI pA~ca bhaMga mAnanA caahiye| lekina unake bhaMga alaga se batAne kA kAraNa yaha hai ki kevalI jIvoM ke kSAyopazamika jJAna nahIM rahate haiM ataH ve saMjJI nahIM hote haiM / isIliye unake saMjJitva kA niSedha karane ke liye gAthA meM unake bhaMgoM kA pRthak se nirdeza kiyA hai--'do bhaMgA huMti kevlinno'| unake eka prakRtika bandha, cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA-yaha eka bhaMga tathA cAra prakRtika udaya va cAra prakRtika sattA, lekina baMdha eka bhI prakRti kA nahIM, yaha dUsarA bhaMga hI hotA hai| pahalA bhaMga sayogikevalI ke pAyA jAtA hai, vahA~ sirpha eka vedanIya karma kA hI baMdha hotA hai, kintu udaya aura sattA cAra adhAti karmoM kI rahatI hai| dUsarA bhaMga ayogikevalI ke hotA hai| kyoMki inake eka bhI karma kA baMdha na hokara sirpha cAra aghAti karmoM kA udaya va sanA pAI jAtI hai| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA0 5 jIvasthAnoM meM bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhie kAla jaghanya utkRSTa antarmuhUrta antarmuhUrta yathAyogya baMdha prakRti udaya prakRti sattA prakRti Swar on ot 0 15 15 1599 x 15 15 15 15 20 jIvasthAna 14 14 saMjJI paryApta saMjJI paryAtta r guNasthAnoM meM mUlakarmoM ke saMvedha bhAMga rd - 27 eka samaya antarmuhUrta eka samaya antarmuhUrta 11 13 antarmuhUrta dezona pUrva koTi yogi kevalI ayogi kevalI | pAM cahrasvapAMca hrasva svaroM ke svaroM ke isa prakAra se jIvasthAnoM meM mUla karmoM ke saMvedha bhaMga samajhanA cAhie | aba guNasthAnoM meM saMvedha bhaMgoM ko batalAte haiM / uccAraNa uccAraNa kAlapramANa kAlapramANa aTThasu egavigappo chassu vi guNasaMniesa duvigappo / patteyaM patteyaM baMdhodayasaMtakammANaM // // 5 // | zabdArtha - aTaThasu-ATha guNasthAnoM meM, egavigappo - eka vikalpa, chassu - chaha meM, vi- aura, guNasaMniesu -- guNasthAnoM meM, duvigappo-do vikalpa, patta e yaM-patteyaM-pratyeka ke, baMdhodasaMtakammANaM - baMdha, udaya aura sattA prakRti sthAnoM ke / gAthArtha - ATha guNasthAnoM meM pratyeka kA baMdha, udaya aura sattA rUpa karmoM kA eka-eka bhaMga hotA hai aura chaha guNasthAnoM meM pratyeka ke do-do bhaMga hote haiM / vizeSArtha - gAthA meM caudaha guNasthAnoM meM pAye jAne vAle saMvedha bhaMgoM kA kathana kiyA hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa moha aura yoga ke nimitta se jJAna, darzana, cAritra rUpa AtmA ke guNoM kI jo taratamarUpa avasthAvizeSa hotI hai, use guNasthAna kahate haiM / arthAt guNa + sthAna se niSpanna zabda guNasthAna hai aura guNa kA matalaba hai AtmA ke jJAna, darzana Adi guNa aura sthAna yAni una guNoM kI moha ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama ke kAraNa hone vAlI taratama rUpa avasthAyeM vizeSa | 28 , guNasthAna ke caudaha bheda hote haiM; jinake nAma isa prakAra haiM1. mithyAtva, 2. sAsAdana samyagdRSTi, 3. samyagmithyAdRSTi (mizra), 4. avirata samyagdRSTi, 5. dezavirata, 6. pramattavirata 7 apramattavirata, 8. apUrvakaraNa, ha. anivRttibAdara, 10. sUkSmasaMparAya, 11. upazAntamoha, 12. kSINamoha, 13 sayogikevalI, 14. ayogikevalI / ina caudaha bhedoM meM Adi ke bAraha bheda mohanIya karma ke udaya, upazama, kSayopazama Adi ke nimitta se hote haiM tathA terahavA~ sayogikevalI aura caudahavAM ayogikevalI yaha do antima guNasthAna yoga ke nimitta se hote haiM / sayogikevalI guNasthAna yoga ke sadbhAva kI apekSA se aura ayogikevalI guNasthAna yoga ke abhAva kI apekSA se hotA hai / ukta caudaha guNasthAnoM meM se ATha guNasthAnoM meM baMdha, udaya aura sattA rUpa karmoM kA alaga-alaga eka-eka bhaMga hotA hai- 'aTThasu egavigappo' | jisakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai samyagmithyAdRSTi (mizra), apUrvakaraNa, anivRttibAdara, sUkSmasaMparAya, upazAntamoha, kSINamoha, sayogikevalI, ayogikevalI, ina ATha guNasthAnoM meM bandha, udaya aura sattA prakRtisthAnoM kA eka-eka vikalpa hotA hai / inameM eka -eka vikalpa hone kA kAraNa yaha hai ki samyagmithyAdRSTi, apUrvakaraNa aura anivRttibAdara ina tIna guNasthAnoM meM Ayukarma ke yogya adhyavasAya nahIM hone ke kAraNa sAta prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA yaha eka hI bhaMga hotA hai / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA05 sUkSmasaMparAya guNasthAna meM chaha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA yaha eka bhaMga hotA hai| kyoMki isa guNasthAna meM bAdara kaSAya kA udaya na hone se Ayu aura mohanIya karma kA baMdha nahIM hotA hai kintu zeSa karmoM kA hI bandha hotA hai| upazAntamoha guNasthAna meM mohanIya karma ke upazAnta hone se sAta karmoM kA hI udaya hotA hai aura eka prakRtika bandha, sAta prakRtika udaya va ATha prakRtika sattA, yaha eka bhaMga pAyA jAtA hai / _kSoNamoha guNasthAna meM eka prakRtika baMdha, sAta prakRtika udaya aura sAta prakRtika sattA yaha eka hI bhaMga hotA hai / kyoMki sUkSmasaMparAya guNasthAna meM hI mohanIya karma kA samUloccheda ho jAne se isakA udaya aura satva nahIM hai| sayogikevalI guNasthAna meM eka prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA, yaha eka bhaMga hotA hai / kyoMki isa guNasthAna meM cAra ghAtikarmoM kA udaya va sattA nahIM rahatI hai| ayogikevalI guNasthAna meM yoga kA abhAva ho jAne se kisI bhI karma kA baMdha nahIM hotA hai, kintu cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA rUpa eka bhaMga hotA hai / isa prakAra se ATha guNasthAnoM meM bhaMga-vikalpoM ko batalAne ke bAda aba zeSa rahe chaha guNasthAnoM ke bhaMga-vikalpoM ko kahate haiM ki'chassuvi guNasaMniesu duvigappo-chaha guNasthAnoM meM do-do vikalpa hote haiM / una chaha guNasthAnoM ke nAma isa prakAra haiM-mithyAtva, sAsAdana, avirata samyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata aura apramattavirata / inameM pAye jAne vAle vikalpa yaha haiM-1. ATha prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sattA tathA 2. sAta prakRtika baMdha, ATha prakRtika udaya aura ATha prakRtika sttaa| ina donoM bhaMgoM meM se Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 saptatikA prakaraNa pahalA bhaMga Ayukarma ke baMdhakAla meM hotA hai tathA dUsarA vikalpa Ayukarma ke baMdhakAla ke atirikta sarvadA pAyA jAtA hai / " caudaha guNasthAnoM ke bhaMgoM kI saMgrAhaka gAthAyeM nimna haiM evaM vivaraNa pRSTha 31 kI tAlikA meM diyA gayA hai / missa apuvvA bAyara sagabaMdhA chacca baMdhae suhamo / uvasaMtAI evaM aMbaMdhago'jogi egegaM // micchAsAyaNaaviraya desapamatta apamattayA ceca / sattaTTha baMdhagA iha, udayA, saMtA yA puNa ee // / jA sumotA aTTha u udae saMte ya hoMti payaDIo | sattaTThavasaMte khINi satta cattAri sesesu || 2 isa prakAra mUla prakRtiyoM kI apekSA baMdha, udaya aura sattA prakRtisthAnoM ke saMvedha bhaMgoM aura unake svAmiyoM kA kathana karane ke pazcAt aba uttara prakRtiyoM kI apekSA baMdha, udaya aura sattA prakRtisthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA kathana karate haiM / pahale jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma ke saMvedha bhaMga batalAte haiM / uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhAMga jJAnAvaraNa, antarAya karma paMca | baMdhodayasaMtaMsA nANAvaraNaMtarAie baMdhovarame vi tahA uvasaMtA huti paMceva || 6 || 1. aSTavidho baMdha : aSTavidha udayaH aSTavidhA sattA, eSa vikalpa AyubaMdhakAle, eteSAM hyAyurbandhayogyAdhyavasAyasthAnasambhavAd Ayurbandha upapadyate / tathA saptavidho baMdha : aSTavidha udayaH aSTavidhA sattA eSa vikalpa AyurbandhakAlaM muktvA zeSakAlaM sarvadA labhyate / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 145 2. rAmadevagaNa racita saptatikA TippaNa, sA0 8, 9, 10 / 3. tulanA kIjie baMdhodayakammaMsA NANAvaraNaMtarAyie paMca // baMdhoparamevi tahA udayaMsA hoti paMceva || - go0 karmakAMDa 630 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - guNa0 mi0 | sA0 | mi0 | avi0 deza0 pramata apramatta apUrva0 ani0 sUkSma0 upazA0 kSINa sa0 ke 0/0ke0 W bandha udaya | 888 sattA vikalpa | 2 is SaSTa karmagrantha : gA06 9 vr IS IS is sa mUla prakRtiyoM ke guNasthAnoM meM pAye jAne vAle bandha, udaya, sattA ke saMvedha bhaMgoM kA jJApaka vivaraNa isa prakAra hai kAla bandha| udaya | sattA guNasthAna jaghanya utkRSTa 188 7 8 8 Consu am GG 11 Ginii dasavA~ 1,2,3,4,5,6,7 / antarmuhUrta antarmuhUrta 8 | 1,2,3,4,5,6,7,8,9 antarmuhUrta chaha mAha kama tetIsa sAgara anta muM0 nyUna pUrvakoTi tribhAga adhika eka samaya antamuhUrta gyArahavA~ eka samaya antarmuhUrta bArahavA~ antarmuhUrta antarmuhUrta sayogikevalI antarmuhUrta navavarSAna pUrvakoTi | ayogikevalI paMca hrasva svara uccAraNa pramANa paMca hrasva svara uccAraNa pramANa Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 saptatikA prakaraNa zabdArtha - baMdhodaya saMtaMsA - baMdha, udaya aura sattA rUpa aMza, nANAvaraNaMtarAie - jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma meM, paMca - pA~ca, baMdhovarame - baMdha ke abhAva meM, vibhI, tahA ---- tathA, udasaMtAudaya aura sattA, huti -- hotI hai, paMceva-- pA~ca kii| - gAthArtha -- jJAnAvaraNa aura antarAya karma meM baMdha, udaya aura sattA rUpa aMza pA~ca prakRtiyoM ke hote haiM / baMdha ke abhAva meM bhI udaya aura sattA pA~ca prakRtyAtmaka hI hotI hai / vizeSArtha - pUrva meM mUla prakRtiyoM ke sAmAnya tathA jIvasthAna va guNasthAnoM kI apekSA saMvedha bhaMgoM ko batalAyA gayA hai / aba isa gAthA se una mUla karmoM kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMgoM kA kathana prArambha karate haiM / jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya yaha ATha mUla karmaprakRtiyA~ haiM / inake kramazaH pA~ca, nau, do, aThAIsa, cAra, byAlIsa, do aura pAMca bheda hote haiM / jo una mUla karmaprakRtiyoM kI uttara prakRtiyA~ kahalAtI haiM / inake nAma Adi kA vivecana prathama karmagrantha meM kiyA gayA hai / isa gAthA meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma kI uttara prakRtiyoM ke bhaMgoM ko batalAyA hai / jJAnAvaraNa kI pAMcoM uttara prakRtiyA~ tathA antarAya kI pAMcoM uttara prakRtiyAM kula milAkara ina dasa prakRtiyoM kA baMdha dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hotA hai tathA inakA baMdha-viccheda dasaveM guNasthAna ke aMta meM tathA udaya va sattA kA viccheda bArahaveM guNasthAna meM anta meM hotA hai / jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma kI pA~ca pA~ca prakRti rUpa baMdha, udaya aura satva sUkSmasaMparAya guNasthAna paryanta hai aura baMdha kA abhAva hone para bhI una donoM kI upazAntamoha meM aura kSINamoha meM udaya tathA satva rUpa prakRtiyA~ pA~ca-pA~ca hI haiM / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA06 ataH ina donoM karmoM meM se pratyeka kA dasaveM guNasthAna taka pAMca prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura pAMca prakRtika sattA, yaha eka bhaMga hotA hai tathA gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM pAMca prakRtika udaya, pAMca prakRtika sattA yaha eka bhaMga hotA hai| isa prakAra pAMcoM jJAnAvaraNa, pAMcoM antarAya kI apekSA kula do saMvedha bhaMga hote haiN| ukta do bhaMgoM meM se pAMca prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura pAMca prakRtika sattA isa bhaMga ke kAla ke anAdi-ananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta ye tIna vikalpa prApta hote haiN| inameM se anAdiananta vikalpa abhavyoM kI apekSA hai ; jo anAdi mithyAdRSTi yA upazAntamoha guNasthAna ko prApta nahIM huaa| sAdi mithyAdRSTi jIva samyagdarzana aura cAritra ko prApta karake tathA zreNi para ArohaNa karake upazAntamoha yA kSINamoha ho jAte haiM, unake anAdi-sAnta vikalpa hotA hai / upazAntamoha guNasthAna se patita jIvoM kI apekSA sAdi-sAnta vikalpa hai| pA~ca prakRtika udaya aura pA~ca prakRtika sattA, isa dUsare vikalpa kA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai| kyoMki yaha bhaMga upazAntamoha guNasthAna meM hotA hai aura upazAntamoha guNasthAna kA jaghanya kAla eka samaya hai, ataH isa bhaMga kA bhI jaghanya kAla eka samaya mAnA hai| upazAntamoha aura kSINamoha guNasthAna kA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai, ataH isa bhaMga kA bhI utkRSTa kAla antamuhUrta mAnA gayA hai| jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa jIvasthAna aura guNasthAna va kAla sahita isa prakAra samajhanA cAhiye Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 bhaMga krama 1 ? baMdha 5 0 udaya sattA guNasthAna 1 se 10 guNasthAna X 5 5 11 vA~ 12 vA~ jIvasthAna 14 saptatikA prakaraNa kAla jaghanya antarmuhUrta | dezona apArdha utkRSTa pudgala parAvarta 1 1 saMjJI eka samaya antarmuhUrta paryApta jJAnAvaraNa aura antarAya karma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga batalAne ke bAda aba darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMgoM ko batalAte haiM / darzanAvaraNa karma baMdhassa ya saMtassa ya pagaiTThANAiM tinnitullAI / udaya TThANAI duve cau paNagaM daMsaNAvaraNaM // 7 // } zabdArtha -- baMdhassa --- baMdha ke ya-aura, saMtassa - sattA ke, ya - aura, pagaiTThANAI - prakRtisthAna, tinni-tIna, tullAI-samAna, udayaTThANAI - udayasthAna, duve-do, cau-cAra, paNagaMpA~ca, daMsaNAvaraNe - darzanAvaraNa karma meM / 3 pahale bhaMga kA jo utkRSTa kAla dezona apArdha pudgala parAvarta batalAyA hai, vaha kAla ke sAdi-sAnta vikalpa kI apekSA batAyA hai / kyoMki jo jIva upazAntamoha guNasthAna se cyuta hokara antarmuhUrta kAla ke bhItara upazAntamoha yA kSINamoha ho jAtA hai, usake ukta bhaMga kA jaghanya kAla antarmuhUrta prApta hotA hai tathA jo apArdha pudgala parAvarta kAla ke prAraMbha meM samyagdRSTi hokara aura upazamazreNi car3hakara upazAntamoha ho jAtA hai, anantara jaba saMsAra meM rahane kA kAla antarmuhUrta zeSa rahatA hai taba kSapakazreNi para car3hakara kSINamoha ho jAtA hai, usake ukta bhaMga kA utkRSTa kAla dezona apArdha pudgala parAvarta pramANa prApta hotA hai / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA0 7 gAthArtha - darzanAvaraNa karma ke baMdha aura sattA ke prakRtisthAna tIna eka samAna hote haiM / udayasthAna cAra tathA pA~ca prakRtika isa prakAra do hote haiM / 35 vizeSArtha - gAthA meM darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke saMvedha bhaMga batalAye haiM / darzanAvaraNa karma kI kula uttara prakRtiyA~ nau haiM / jinake baMdhasthAna tIna hote haiM-nau prakRtika, chaha prakRtika aura cAra prakRtika | isI prakAra sattAsthAna ke bhI ukta tIna prakAra hote haiM-nau prakRtika, chaha prakRtika, cAra prakRtika / jisakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai / at prakRtika baMdhasthAna meM darzanAvaraNa karma kI saba prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / chaha prakRtika baMdhasthAna meM styAnaddhitrika ko chor3akara zeSa chaha prakRtiyoM kA tathA cAra prakRtika baMdhasthAna meM pA~ca nidrAoM ko chor3akara zeSa cakSudarzanAvaraNa Adi kevaladarzanAvaraNa paryanta cAra prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / " ukta tIna baMdhasthAnoM meM se nau prakRtika baMdhasthAna pahale aura dUsare - mithyAtva, sAsAdana- guNasthAna meM hotA hai / chaha prakRtika baMdhasthAna tIsare samyagmithyAdRSTi guNasthAna se lekara AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke pahale bhAga taka tathA cAra prakRtika baMdhasthAna apUrvakaraNa guNasthAna ke dUsare bhAga se lekara dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hotA hai | 2 1 tatra sarva prakRtisamudAyo nava, tA eva nava styAnaddhitrikahInAH SaT, etAzca nidrA - pracalAhInAzcatasraH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 156 2 tatra navaprakRtyAtmakaM baMdhasthAnaM mithyAdRSTI sAsAdane vA / SaTprakRtyAtmakaM bandhasthAnaM samyagmithyAdRSTiguNasthAnakAdArabhyA'pUrvakaraNasya prathamaM bhAgaM. yAvat / catuSprakRtyAtmakaM tu baMdhasthAnamapUrvakaraNadvitIyabhAgAdArabhya sUkSmasaMparAyaM yAvat / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 156 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa nau prakRtika baMdhasthAna ke kAla kI apekSA tIna vikalpa haiManAdi-ananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta / inameM anAdi-ananta vikalpa abhavyoM meM hotA hai, kyoMki abhavyoM ke nau prakRtika baMdhasthAna kA kabhI bhI viccheda nahIM pAyA jAtA hai| anAdi-sAnta vikalpa bhavyoM meM hotA hai, kyoMki bhavyoM ke nau prAkRtika baMdhasthAna kA kAlAntara meM viccheda pAyA jAtA hai tathA sAdi-sAnta vikalpa samyaktva se cyuta hokara mithyAtva ko prApta hue jIvoM ke pAyA jAtA hai / isa sAdi-sAnta vikalpa kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla dezona apArdha pudgala parAvarta hai / jise isa prakAra samajhanA cAhie ki samyaktva se cyuta hokara mithyAtva ko prApta huA jo jIva antamuhUrta kAla ke pazcAt samyagdRSTi ho jAtA hai, usake nau prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla antamuhUrta pAyA jAtA hai tathA jo jIva apArdha pudgala parAvarta kAla ke prArambha meM samyagdRSTi hokara aura antamuhUrta kAla taka samyaktva ke sAtha rahakara mithyAtva ko prApta ho jAtA hai, anantara apArdha pudgala parAvarta kAla meM antarmuhUrta zeSa rahane para jo punaH samyagdRSTi ho jAtA hai, usake utkRSTa kAla dezona apArdha pudgala parAvarta pramANa prApta hotA hai / chaha prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla eka sau battIsa sAgara hai / vaha isa prakAra hai ki jo jIva sakala saMyama ke sAtha samyaktva ko prApta kara antarmuhUrta kAla ke bhItara upazama yA kSapaka zraNi para car3hakara apUrvakaraNa ke prathama bhAga ko vyatIta karake cAra prakRtika baMdha karane lagatA hai, usake chaha prakRtika baMdhasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta hotA hai, athavA jo upazama samyagdRSTi svalpakAla taka upazama samyaktva meM rahakara punaH mithyAtva meM calA jAtA hai, usake bhI jaghanyakAla antarmuhUrta dekhA jAtA hai / utkRSTa kAla eka sau battIsa sAgara isa prakAra samajhanA cAhie ki Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA0 7 madhya meM samyagmithyAtva se antarita hokara samyaktva ke sAtha rahane kA utkRSTakAla itanA hI hai, anantara vaha jIva yA to mithyAtva ko prApta ho jAtA hai yA kSapakazreNi para ArohaNa kara sayogikevalI hokara siddha ho jAtA hai / 37 cAra prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / jisa jIva ne apUrvakaraNa ke dvitIya bhAga meM praviSTa hokara eka samaya taka cAra prakRtiyoM kA baMdha kiyA aura marakara dUsare samaya meM deva ho gayA, usake cAra prakRtika baMdha kA jaghanyakAla eka samaya dekhA jAtA hai / upazamazreNi yA kSapakazreNi ke pUre kAla kA yoga antarmuhUrta pramANa hai, ataH isakA bhI utkRSTa kAla antarmuhUrta se adhika nahIM hotA hai / darzanAvaraNa ke tIna baMdhasthAnoM ko batalAne ke bAda aba tIna sattAsthAnoM ko spaSTa karate haiM nau prakRtika sattAsthAna meM darzanAvaraNa karma kI sabhI prakRtiyoM kI sattA hotI hai / yaha sthAna upazAntamoha guNasthAna taka hotA hai| chaha prakRtika sattAsthAna meM styAnaddhitrika ko chor3akara zeSa chaha prakRtiyoM kI sattA hotI hai / yaha sattAsthAna kSapaka anivRttibAdarasaMparAya ke dUsare bhAga se lekara kSINamoha guNasthAna ke upAntya samaya taka hotA hai / cAra prakRtika sattAsthAna kSINamoha guNasthAna ke aMtima samaya meM hotA hai / nau prakRtika sattAsthAna ke kAla kI apekSA anAdi-ananta aura anAdi - sAnta, yaha do vikalpa haiM / inameM pahalA vikalpa abhavyoM kI apekSA hai aura dUsarA vikalpa bhavyoM meM dekhA jAtA hai, kyoMki kAlAntara meM inake ukta sthAna kA viccheda ho jAtA hai / sAdi-sAnta vikalpa yahA~ sambhava nahIM, kyoMki no prakRtika sattAsthAna kA viccheda Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa kSapakazra eNi meM hotA hai aura kSapakazreNi se jIva kA pratipAta nahIM hotA hai / 38 chaha prakRtika sattAsthAna kA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / kyoMki yaha sthAna kSapaka anivRtti ke dUsare bhAga se lekara kSINamoha guNasthAna ke upAntya samaya taka hotA hai aura usakA jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai / cAra prakRtika sattAsthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla eka samaya hai / kyoMki yaha sthAna kSINamoha guNasthAna ke aMtima samaya meM pAyA jAtA hai | darzanAvaraNa karma ke udayasthAna do haiM-cAra prakRtika aura pA~ca prakRtika- 'udayaTThANAI duve ca paNagaM' / cAra prakRtika udayasthAna cakSu, acakSu, avadhi aura kevala darzanAvaraNa - kA udaya kSINamoha guNasthAna taka sadaiva pAyA jAtA hai / isIlie ina cAroM kA samudAya rUpa eka udayasthAna hai / ina cAra meM nidrA Adi pAMcoM meM se kisI eka prakRti ke milA dene para pAMca prakRtika udayasthAna hotA hai / nidrAdika dhruvodayA prakRtiyAM nahIM haiM, kyoMki udayayogya kAla ke prApta hone para unakA udaya hotA hai / ataH yaha pA~ca prakRtika udayasthAna kadAcit prApta hotA hai / darzanAvaraNa ke cAra aura pA~ca prakRtika, yaha do hI udayasthAna hone tathA chaha, sAta Adi prakRtika udayasthAna na hone kA kAraNa yaha hai ki nidrAoM meM do yA do se adhika prakRtiyoM kA eka sAtha udaya nahIM hotA hai, kintu eka kAla meM eka hI prakRti kA udaya hotA hai / 1 1 na hi nidrAdayo dvitrAdikA vAnyatamA kAcit / yugapadudayamAyAnti kintvekasmin kAle eka - saptatikA prakaraNa TIkA, pU0 157 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha : gA0 8 36. darzanAvaraNa karma ke bandha, udaya, sattA sthAnoM kA vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye baMdha & 6 4 ---- udaya 1 tulanA kIjie - 4 sattA ha 6 aba darzanAvaraNa karma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke paraspara saMvedha se utpanna bhaMgoM kA kathana karate haiM 5 bIyAvaraNe navabaMdhagesu cau paMca udaya nava saMtA / chaccaubaMdhe cevaM cau bandhudae chalaMsA ya // // uvarayabaMdhe ca paNa navaMsa caurudaya chacca causaMtA / 1 4 bidiyAvaraNe NavabaMdhagesu cadupaMcaudaya NavasattA / chabbaMdhagesu evaM taha cadubaMdhe chaDaMsA ya / / uvaradabaMdhe cadupaMcaudaya Nava chacca satta caMdu jugalaM / - go0 karmakAMDa gA0 631, 632 dUsare AvaraNa ( darzanAvaraNa) kI & prakRtiyoM ke baMdha karane vAle ke udaya 5 kA yA 4 kA aura sattA 6 kI hotI hai / isI prakAra 6 prakRtiyoM ke bandhaka ke bhI udaya aura satva jAnanA / cAra prakRtiyoM ke bandha karane vAle ke pUrvokta prakAra udaya cAra yA pAMca kA, satva nau kA tathA chaha kA bhI satva pAyA jAtA hai / jisake bandha kA abhAva hai, usake udaya to cAra va pA~ca kA hai aura satva nau kA va chaha kA hai tathA udaya-satva donoM hI cAra-cAra ke bhI haiM / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 saptatikA prakaraNa zabdArtha-bIyAvaraNe-dUsare AvaraNa-darzanAvaraNa meM, navabaMdhagesu-nau ke baMdha ke samaya, caupaMca-cAra yA pA~ca kA, udayaudaya, navasaMtA-nau prakRtiyoM kI sattA, chaccaubaMdhe-chaha aura cAra 2. baMdha meM, cevaM-pUrvokta prakAra se udaya aura sattA, caubaMdhudaecAra ke baMdha aura cAra ke udaya meM, chalaMsA-chaha kI sattA, yaaura, uvarayabaMdhe-baMdha kA viccheda hone para, caupaNa-cAra athavA pA~ca kA udaya, navaMsa-nau kI sattA, caurudaya-cAra kA udaya, cha-chaha, ca-aura, causaMtA-cAra kI sttaa| gAthArtha-darzanAvaraNa kI nau prakRtiyoM kA baMdha hote samaya cAra yA pA~ca prakRtiyoM kA udaya tathA nau prakRtiyoM kI sattA hoto hai| chaha aura cAra prakRtiyoM kA baMdha hote samaya udaya aura sattA pUrvavat hotI hai| cAra prakRtiyoM kA baMdha aura udaya rahate sattA chaha prakRtiyoM kI hotI hai evaM baMdhaviccheda ho jAne para cAra yA pA~ca prakRtiyoM kA udaya rahate sattA lau kI hotI hai| cAra prakRtiyoM kA udaya rahane para sattA chaha aura cAra kI hotI hai| vizeSArtha-gAthA meM darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMgoM kA vivecana kiyA gayA hai| darzanAvaraNa kI nau uttara prakRtiyoM kA baMdha pahale aura dUsaremithyAtva va sAsAdana-guNasthAna meM hotA hai, taba cAra yA pA~ca prakRtiyoM kA udaya tathA nau prakRtiyoM kI sattA hotI hai-'bIyAvaraNe nava baMdhagesu cau paMca udaya nava saMtA' / cAra prakRtika udayasthAna meM cakSudarzanAvaraNa Adi kevaladarzanAvaraNa paryanta cAra dhruvodayI prakRtiyoM kA grahaNa kiyA gayA hai tathA pA~ca prakRtika udayasthAna ukta cAra prakRtiyoM ke sAtha kisI eka nidrA ko milA dene se prApta hotA hai / isa prakAra darzanAvaraNa karma ke nau prakRtika baMdha, nau prakRtika satA rahate udaya kI apekSA do bhaMga prApta hote haiM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA08 1. nau prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / yaha bhaMga pAMca nidrAoM meM se kisI ke udaya ke binA hotA hai| 2. nau prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sttaa| yaha bhaMga nidrAdika meM se kisI eka nidrA ke udaya ke sadbhAva meM hotA hai| chaha prakRtika baMdha aura cAra prakRtika baMdha ke samaya bhI udaya aura sattA pUrvavat samajhanA cAhie / arthAt chaha prakRtika baMdha, cAra yA pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA tathA cAra prakRtika baMdha, cAra yA pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sttaa| inameM se chaha prakRtika baMdha, cAra yA pAMca prakRtika udaya, nau prakRtika sattAsthAna, tIsare samyagmithyAdRSTi guNasthAna se lekara upazAmaka apUrvakaraNa (AThaveM) guNasthAna ke pahale bhAga taka ke jIvoM meM hotA hai aura dUsarA cAra prakRtika baMdha, cAra yA pA~ca prakRtika udaya, nau prakRtika sattAsthAna upazAmaka apUrvakaraNa guNasthAna ke dUsare bhAga se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna taka ke jIvoM ke hotA hai| ina donoM sthAnoM kI apekSA kula cAra bhaMga isa prakAra hote haiM 1-chaha prakRtika baMdha, cAra prakatika udaya aura nau prakRtika sattA / 2-chaha prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / 3-cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / 4-cAra prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / ukta cAra bhaMgoM meM se kSapakazreNi meM kucha vizeSatA hai| kyoMki Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa kSapaka jIva atyanta vizuddha hotA hai, ataH usake nidrA aura pracalA prakRti kA udaya nahIM hotA hai, jisase usameM pahalA aura tIsarA yaha do bhaMga prApta hote haiN| pahalA bhaMga-chaha prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA-kSapaka jIvoM ke apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama bhAga taka hotA hai tathA tIsarA bhaMga-cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA-kSapaka jIvoM ke nauveM anivRttibAdarasaMparAya guNasthAna ke saMkhyAta bhAgoM taka hotA hai / kSapaka jIvoM ke lie eka aura vizeSatA samajhanA cAhie ki anivRttibAdara saMparAya guNasthAna meM styAddhitrika kA kSaya ho jAne se Age nau prakRtiyoM kA satva nahIM rahatA hai| ataH anivRttibAdarasaMparAya guNasthAna ke saMkhyAta bhAgoM se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna ke antima samaya taka cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA, yaha eka aura bhaMga hotA hai-'caubaMdhudae chalasA ya' / yaha bhaMga uparyukta cAra bhaMgoM se pRthak hai| isa prakAra darzanAvaraNa kI uttara prakRtiyoM kA yathAsaMbhava baMdha rahate hue kitane bhaMga saMbhava haiM, isakA vicAra kiyaa| aba udaya aura sattA kI apekSA darzanAvaraNa karma ke saMbhava bhaMgoM kA vicAra karate haiN| __ 'uvarayabaMdhe cau paNa navaMsa'-baMdha kA viccheda ho jAne para vikalpa se cAra yA pA~ca kA udaya tathA nau kI sattA vAle do bhaMga hote haiM / ukta do bhaMga isa prakAra haiM 1-cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sttaa| 2-pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA / ina donoM bhaMgoM ke banane kA kAraNa yaha hai ki upazAntamoha guNasthAna meM darzanAvaraNa kI sabhI nau prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai| aura udaya vikalpa se cAra yA pAMca prakRtiyoM kA pAyA jAtA hai| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA0 8 43 kintu kSINamoha guNasthAna meM styAnaddhitrika kA abhAva hai, kyoMki inakA kSaya kSapaka anivRttikaraNa meM ho jAtA hai tathA kSINamoha guNasthAna ke upAntya samaya meM nidrA aura pracalA kA bhI kSaya ho jAtA hai, jisase antima samaya meM cAra prakRtiyoM kI sattA rahatI hai / kSapakazreNi meM nidrA Adi kA udaya nahIM hotA hai / ataH yahA~ nimnalikhita do bhaMga hote haiM / 1 - cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA / yaha bhaMga kSINamoha guNasthAna ke upAntya samaya meM pAyA jAtA hai / 2 - cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA / yaha bhaMga kSINamoha guNasthAna ke antima samaya meM hotA hai / ina donoM bhaMgoM kA saMketa karane ke lie gAthA meM kahA hai- 'caurudaya chacca causaMtA' / darzanAvaraNa karma ke bhaMgoM sambandhI matAntara yahAM darzanAvaraNa karma ke uttara prakRtiyoM ke gyAraha saMvedha bhaMga batalAye haiM / unameM nimnalikhita tIna bhaMga bhI sammilita haiM (1) cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA / (2) cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA / (3) cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA / ina tInoM bhaMgoM meM se pahalA bhaMga kSapakazra eNi ke nauveM aura dasaveM anivRttibAdara, sUkSmasaMparAya - guNasthAna meM hotA hai tathA dUsarA va tIsarA bhaMga kSINamoha guNasthAna meM hotA hai / isase yaha pratIta hotA hai - isa grantha ke karttA kA yahI mata rahA hai ki kSapakazreNi meM nidrA aura pracalA kA udaya nahIM hotA hai / AcArya malayagiri ne saptatikA prakaraNa kI TIkA meM satkarma grantha kA yaha gAthAMza uddhRta kiyA hainiddadugassa udao khINagakhavage pariccajja | Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa kSapakoNi aura kSINamoha guNasthAna meM nidrAdvika kA udaya nahIM hotA hai / karmaprakRti tathA paMcasaMgraha ke kartAoM kA bhI yahI mata hai| kintu paMcasaMgraha ke kartA kSapaka zreNi aura kSINamoha guNasthAna meM pA~ca prakRti kA bhI udaya hotA hai, isa mata se paricita the aura usakA ullekha unhoMne 'paMcaNha vi kei icchaMti isa pada se kiyA hai / AcArya malayagiri ne ise karmastavakAra kA mata batAyA hai / isa prakAra yaha jJAta hotA hai ki karmastavakAra ke sivAya prAyaH sabhI kArmagranthikoM kA yahI mata rahA hai ki kSapakauNi aura kSINamoha guNasthAna meM nidrAdvika kA udaya nahIM hotA hai| digambara paramparA meM sarvatra vikalpa vAlA mata pAyA jAtA hai| kaSAyapAhuDa cUrNi meM itanA saMketa kiyA gayA hai ki 'kSapakoNi para car3hane vAlA jIva Ayu aura bedanIya karma ko chor3akara udaya prApta zeSa saba karmoM kI udIraNA karatA hai / isa para TIkA karate hue vIrasena svAmI ne jayadhavalA kSapaNAdhikAra meM likhA hai ki kSapakoNi vAlA jIva pA~ca jJAnAvaraNa aura cAra darzanAvaraNa kA niyama se vedaka hai kintu nidrA aura pracalA kA kadAcit vedaka hai, kyoMki inakA kadAcit avyakta udaya hone meM koI virodha nahIM AtA hai| amiti 1 nihApayalANaM khINarAgakhavage pariccajja / -karmaprakRti u0 gA0 10 2 paMcasaMgraha saptatikA gA0 14 3 karmastavakAramatena paJcAnAmapyudayo bhavati / -paMcasaMgraha saptatikA TIkA, gA0 14 4 AugavedaNIyavajjANaM vedijjamANANakammANaM pavesago / __-kaSAyapAhuDa cUNi (yativRSabha) 5 paMcaNhaM NANAvaraNIyANaM cadugrahaM daMsaNAvaraNIyANaM NiyamA vedago, NiddApayalANaM siyA, tAsimavattodayassa kadAhaM saMbhave virohaabhaavaado| - -jayadhavalA (kSapaNAdhikAra) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gA0 8 gati AcArya ne bhI apane paMcasaMgraha meM yahI mata svIkAra kiyA hai ki kSapakauNi aura kSINamoha meM darzanAvaraNa kI cAra yA pAMca prakRtiyoM kA udaya hotA hai / 1 go0 karmakAMDa meM bhI isI mata ko svIkAra kiyA gayA hai| isa prakAra digambara paramparA kI mAnyatAnusAra cAra prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA, yaha eka bhaMga nauveM, dasaveM guNasthAna meM tathA pA~ca prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA yaha eka bhaMga kSINamoha guNasthAna meM bar3ha jAtA hai| isaliye darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMga batalAne ke prasaMga meM ina donoM bhaMgoM ko milAne se teraha bhaMga digambara paramparA meM mAne jAte haiM, lekina zvetAmbara paramparA meM gyAraha tathA matAntara se teraha bhaMgoM ke do vikalpa haiN| darzanAvaraNa karma ke baMdha, udaya, sattA ke saMvedha 11 athavA 13 bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye__ krama baMdha | udaya / sattA guNasthAna 1,2 n n h h KC KNK | wwww 1,2 3,4,5,6,7,8 3,4,5,6,7,8 8,6,103 d 1. dvayornava dvayoH SaGka caturSa ca catuSTayam / paJca paJcasu zUnyAni bhaGgAH santi trayadaza / / -paMcasaMgraha, amitigati, zloka 388 2. go0 karmakAMDa gA0 631, 632, jo pR0 36 para uddhRta haiN| 3. pAMcavAM bhaMga upazama kSapaka donoM zreNi meM hotA hai, lekina itanI vizeSatA hai ki kSapakazreNi meM ise nauveM guNasthAna ke saMkhyAta bhAgoM taka hI jaannaa| Age kSapakazreNi meM sAtavAM bhaMga prArambha ho jAtA hai / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa-tatikA prakaraNa |ur n a v h 0 0 0 0 0 <<< WeMom 8,9,10 upazamazreNi 6,10 kSapaka 9,10 matAntara se 11 upazAmaka 11 upazAmaka 12 dvicarama samaya paryanta matAntara se 12 carama samaya meM h n w r darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMgoM kA kathana karane ke anantara aba vedanIya, Ayu aura gotra karma ke saMvedha bhaMga batalAte haiM--- vedanIya, Ayu aura gotra karma veyaNiyAuyagoe vibhajja mohaM paraM vocchaM // 6 // 1. ina bhaMgoM meM AThavA~ aura bArahavA~ bhaMga karmastava ke abhiprAya ke anusAra batalAyA hai aura zeSa gyAraha bhaMga isa grantha ke anusAra samajhanA caahie| 2. kinhIM vidvAna ne vedanIya, Ayu aura gotra karma ke bhaMgoM ko saMkhyA batalAne ke liye mUla prakaraNa ke anusaMdhAna meM nimnalikhita gAthA prakSipta kI hai(ka) goyammi satta bhaMgA aTTha ya bhaMgA havaMti veyaNie / paNa nava nava paNa bhaMgA Auca ukke vi kamaso u // yaha gAthA mUla prakaraNa meM nahIM hai / (kha) veyaNiye aDabhaMgA gode satteva hoMti bhaMgA hu / paNa Nava Nava paNa bhaMgA Auca ukkesu visaritthA / -go0 karmakAMDa 651 vedanIya ke ATha aura gotra ke sAta bhaMga hote haiM tathA cAroM AyuoM ke krama se pA~ca, nau, nau aura pA~ca bhaMga hote haiM / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha : gAha zabdArtha-veyaNiyAuyagoe-vedanIya, Ayu aura gotra karma ke, vibhajja-baMdhAdisthAna aura unake saMvedha bhaMga kahakara, moha-mohanIya karma ke, paraM--pazcAt, vocchaM--kathana kreNge| ___ gAthArtha-vedanIya, Ayu aura gotra karma ke baMdhAdi sthAna aura unake saMvaidha bhaMga kahakara bAda meM mohanIya karma ke bandhAdi sthAnoM kA kathana kreNge| vizeSArtha-gAthA meM vedanIya, Ayu aura gotra karma meM vibhAga karane kI sUcanA dI hai, lekina kisa karma ke apanI uttara prakRtiyoM kI apekSA kitane baMdhAdi sthAna aura unake kitane saMvedha bhaMga hote haiM, isako nahIM batAyA hai| kintu TIkAkAra AcArya malayagiri ne apanI TIkA meM inake bhaMgoM kA vistRta vicAra kiyA hai / ataH TIkA ke anusAra vedanIya, Ayu aura gotra ke bhaMgoM ko yahA~ prastuta karate haiN| vedanIya karma ke saMvedha bhaMga __ vedanIya karma ke do bheda haiM-sAtA aura asaataa| ye donoM prakRtiyA~ paraspara virodhinI haiM; ataH inameM se eka kAla meM se kisI eka kA baMdha aura kisI eka kA udaya hotA hai| eka sAtha donoM kA baMdha aura udaya saMbhava nahIM hai / lekina kisI eka prakRti kI sattA kA viccheda hone taka sattA donoM prakRtiyoM kI pAI jAtI hai tathA kisI eka prakRti kI sattA vyucchinna ho jAne para kisI eka hI prakRti kI sattA pAI jAtI hai / 1 arthAt vedanIya karma kA uttara prakRtiyoM kI apekSA 1 tatra vedanIyasya sAmAnyenaikaM baMdhasthAnam, tadyathA-sAtamasAtaM vA, dvayoH parasparaviruddhatvena yugapadbandhAbhAvAt / udayasthAnamapi ekam, tadyathAsAtamasAtaM vA, dvayogapadudayAbhAvAt parasparaviruddhatvAt / sattAsthAne dve, tadyathA- eka ca / tatra yAvadekamanyatarad na kSIyate tAvad dve api satI, anyatarasmizca kSINe ekamiti / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 156 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 saptatikA prakaraNa baMdhasthAna aura udayasthAna sarvatra eka prakRtika hotA hai kintu sattAsthAna do prakRtika aura eka prakRtikaH, isa prakAra do hote haiN| vedanIya karma ke saMvedha bhaMga isa prakAra hai--1. asAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura donoM kI sattA, 2. asAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura donoM kI sattA, 2. sAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura donoM kI sattA aura 4. sAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura donoM kI sttaa| ukta cAra bhaga baMdha rahate hue hote haiN| inameM se Adi ke do pahale mithyAdRSTi guNasthAna se lekara chaThe pramattasaMyata guNasthAna taka hote haiM / kyoMki pramattasaMyata guNasthAna meM asAtA kA baMdhabiccheda ho jAne ke Age isakA baMdha nahIM hotA hai| jisase sAtaveM apramattasaMyata Adi guNasthAnoM meM Adi ke do bhaMga prApta nahIM hote haiN| aMta ke do bhaMga arthAt tIsarA ora cauthA bhaMga mithyAdRSTi guNasthAna se lekara sayogikevalI guNasthAna taka hote haiN| kyoMki sAtA vedanIya kA baMdha terahaveM sayogikevalI guNasthAna taka hI hotA hai| baMdha kA abhAva hone para udaya va sattA kI apekSA nimnalikhita cAra bhaMga hote haiM 1. asAtA kA udaya aura donoM kI sattA / 2. sAtA kA udaya aura donoM kI sttaa| 3. asAtA kA udaya aura asAtA kI sattA / 4. sAtA kA udaya aura sAtA kI sttaa| inameM se Adi ke do bhaMga ayogikevalI guNasthAna ke dvicarama samaya taka hote haiM / kyoMki ayogikevalI ke dvicarama samaya taka donoM kI sattA pAI jAtI hai / anta ke do bhaMga-tIsarA aura cauthA carama samaya meM hotA hai / jisake dvicarama samaya meM sAtA kA kSaya hotA hai usake antima samaya meM tIsarA bhaMga-asAtA kA udaya, asAtA kI sattA-pAyA jAtA hai tathA jisake dvicarama samaya meM asAtA kA kSaya Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 46 ho gayA hai, usake antima samaya meM-sAtA kA udaya, sAtA kI sattA yaha cauthA bhaMga pAyA jAtA hai| isa prakAra vedanIya karma ke kula ATha bhaMga hote haiN| jinakA vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye - - maMga krama baMdha udaya sattA a0 a0 a0 sA. - Know sA0 a0 sA. sA0 guNasthAna sA0 asA0 2 1, 2, 3, 4, 5, 6, | 1, 2, 3, 4, 5, 6, 1 se 13 taka 1 se 13 taka 14 dvicarama samaya paryanta 14 dvi carama samayaparyanta 14 carama samaya meM sA0 14 carama samaya meM asA0 sA0 a0 sA0 4 . // G Ayukarma ke saMvedha bhaMga aba gAthA meM batAye gaye krama ke anusAra Ayukarma ke baMdhAdi sthAna aura unake saMvedha bhaMgoM kA vicAra karate haiN| Ayukarma ke cAra bhedoM meM krama se pA~ca, nau, nau, pA~ca bhaMga hote haiN| arthAt narakAyu ke 1 (ka) terasamachaTThaeesuM sAyAsAyANa bNdhvoccheo| saMtauiNNAi puNo sAyAsAyAi savvesu // baMdhai uiNNayaM ci ya iyaraM vA do vi saMta cumNgo| saMta muiNNamabaMdhe do doNNi dusaMta ii aTTha / --paMcasaMgraha saptatikA gA0 17, 18 (kha) sAdAsAdekkadaraM baMdhudayA hoMti saMbhavaTThANe / dosattaM jogitti ya carime udayAgadaM sattaM / chaTThotti cAri bhaMgA do bhaMgA hoMti jAva jogijiNe / caubhaMgA'jogijiNe ThANaM paDi veyaNIyassa / / -go0 karmakAMDa, gA0 633, 634 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa pAMca, tiryaMcAyu ke nau, manuSyAyu ke nau aura devAyu ke pAMca saMvedha bhaMga hote haiM / jinakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai eka paryAya meM kisI eka Ayu kA udaya aura usake udaya meM baMdhane yogya kisI eka Ayu kA hI baMdha hotA hai, do yA do se adhika kA nhiiN| isaliye baMdha aura udaya kI apekSA Ayu kA eka prakRtika baMdhasthAna aura eka prakRtika udayasthAna hotA hai kintu sattAsthAna do prakRtika aura eka prakRtika isa prakAra do hote haiN| kyoMki jisane parabhava kI Ayu kA baMdha kara liyA hai, usake do prakRtika tathA jisane parabhava kI Ayu kA baMdha nahIM kiyA hai, usake eka prakRtika sattAsthAna hotA hai| __ aba Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM ko batalAte haiN| Ayukarma kI tIna avasthAe~ hotI haiM 1. parabhava sambandhI Ayukarma ke baMdhakAla se pUrva kI avasthA / 2. parabhava sambandhI Ayu ke baMdhakAla kI avasthA / 3. parabhava sambandhI AyubaMdha ke uttara-kAla kI avasthA / 2 ina tInoM avasthAoM ko kramaza: abandhakAla, baMdhakAla aura uparatakAla kahate haiN| sarvaprathama narakAyu ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra karate haiN| 1 AyuSi sAmAnyenaikaM baMdhasthAnaM caturNAmanyatamat, parasparaviruddhatvena yuga pada dvitrAyuSAM bandhAbhAvat / udayasthAnamapyekam, tadapi caturNAmanyatamat, yugapad dvitrAyuSAM udayAbhAvAt / dve sattAsthAne, tadyathA-dve ekaM ca / tatraika caturNAmanyatamat yAvadanyat parabhavAyurna badhyate, parabhavAyuSi ca baddhe yAvadanyatra parabhave notpadyate tAvad dve stii| -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 156 2 tatrAyuSastisro'vasthAH, tadyathA-parabhavAyurbandhakAlAt pUrvAvasthA parabhavAyurbandhakAlAvasthA parabhavAyurbandhottarakAlAvasthA ca / saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 156 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha narakAyu ke saMvedha bhaMga-nArakiyoM ke abandhakAla meM narakAyu kA udaya aura narakAyu kA sattva, yaha eka bhaMga hotA hai| nArakoM meM pahale cAra guNasthAna hote haiM, zeSa guNasthAna nahIM hone se yaha bhaMga prArambha ke cAra guNasthAnoM meM sambhava hai| baMdhakAla meM 1. tiryaMcAyu kA baMdha, narakAyu kA udaya tathA tiryaMcanarakAyu kA sattva evaM 2. manuSya-Ayu kA baMdha, narakAyu kA udaya aura manuSya-narakAyu kA sattva, yaha do bhaMga hote haiN| nAraka jIva ke deva Ayu ke baMdha kA niyama nahIM hone se ukta do vikalpa hI sambhava haiN| inameM se pahalA bhaMga mithyAtva aura sAsAdana guNasthAna meM hotA hai, kyoMki tiryaMcAyu kA baMdha dUsare guNasthAna taka hI hotA hai tathA dUsarA bhaMga mizra guNasthAna meM Ayu baMdha kA niyama na hone se, usako chor3akara mithyAtva, sAsAdana aura avirata samyagdRSTi ina tIna guNasthAnoM meM hotA hai / kyoMki nArakoM ke ukta tIna guNasthAnoM meM manuSyaAyu kA baMdha pAyA jAtA hai / uparatabaMdhakAla meM 1. narakAyu kA udaya aura naraka-tiryaMcAyu kA sattva tathA 2. narakAyu kA udaya, naraka-manuSyAyu kA sattva, yaha do bhaMga hote haiN| nArakoM ke yaha donoM bhaMga Adi ke cAra guNasthAnoM meM sambhava haiN| kyoMki tiryaMcAyu ke baMdhakAla ke pazcAt nAraka avirata samyagdRSTi yA samyagmithyAdRSTi ho sakatA hai| avirata samyagdRSTi nAraka ke bhI manuSyAyu kA baMdha hotA hai aura baMdha ke pazcAta aisA jIva samyagamithyA dRSTi guNasthAna ko bhI prApta ho sakatA hai, jisase dUsarA bhaMga bhI prArambha ke cAra guNasthAnoM meM sambhava hai| 1 iha nArakA devAyuH nArakAyuzca bhavapratyayAdeva na badhnanti tatrotpattyabhAvAt / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 156 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa prakAra narakagati meM Ayu ke abandha meM eka, baMdha meM do aura uparatabaMdha meM do, kula milAkara pAMca bhaMga hote haiN| narakagati kI AyubaMdha sambandhI vizeSatA nAraka jIvoM ke ukta pA~ca bhaMga hone ke prasaMga meM itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki nAraka bhavasvabhAva se hI narakAyu aura devAyu kA baMdha nahIM karate haiN| kyoMki nAraka mara kara naraka aura deva paryAya meM utpanna nahIM hote haiM, aisA niyama hai|' Azaya yaha hai ki tiryaMca aura manuSya gati ke jIva, to marakara cAroM gatiyoM meM utpanna hote haiM kintu deva aura nAraka marakara puna: deva aura naraka gati meM utpanna nahIM hote haiM, ve to kevala tiryaMca aura manuSya gati meM hI utpanna hote haiM / narakagati ke Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai-- bhaMga kAla baMdha udaya / sattA guNasthAna krama abaMdhakAla naraka naraka 1, 2, 3, 4 baMdhakAla tiyaMca naraka na0 ti0 1,2 baMdhakAla manuSya naraka na0 ma0 4 upa0 baMdhakAla . naraka na0 ti0 1, 2, 3, 4 5 upa0 baMdhakAla naraka na0 ma0 1, 2, 3, 4 . devAyu ke saMvedha bhaMga-yadyapi narakagati ke pazcAta tiryaMcagati ke Ayukarma ke saMvedha bhaMgoM kA kathana karanA cAhiye thaa| lekina jisa prakAra narakagati meM abandha, bandha aura uparatabaMdha kI apekSA pA~ca bhaMga va unake guNasthAna batalAye haiM, usI prakAra devagati meM bhI hote - 1 "devA nAragA vA devesu nAragesu vi na uvavajjati iti" / tato nArakANAM parabhavAyurbandhakAle bandhottarakAle ca devAyu:-nArakAyuyA'm vikalpAbhAvAt sarvasaMkhyayA paMcava vikalpA bhavanti / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 160 , Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha haiN| parantu itanI vizeSatA hai ki narakAyu ke sthAna meM sarvatra devAyu kahanA cAhiye / jaise devAyu kA udaya, devAyu kI sattA Adi / ' devAyu ke pA~ca bhaMgoM kA kathana isa prakAra hogA-- 1. devAyu kA udaya aura devAyu kI sattA (abndhkaal)| 2. tiryaMcAyu kA baMdha, devAyu kA udaya aura tiryaMca-devAyu ko sattA (bNdhkaal)| 3. manuSyAyu kA baMdha, devAyu kA udaya aura manuSya-devAyu kI sattA (bNdhkaal)| 4. devAyu kA udaya aura deva-tiryaMcAyu kA sattva (uparata bNdhkaal)| 5. devAyu kA udaya aura deva-manuSyAyu kA sattva (uparata baMdhakAla) ukta bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai deva maMgakrama kAla baMdha udaya | sattA / guNasthAna abandhakAla deva deva 1,2,3,4 baMdhakAla tiryaMca ti0, deva 1,2 baMdhakAla / manuSya deva deva, ma0 / 1,2.4 upa0 baMdhakAla deva de0 ti0 1,2,3,4 | upa0 baMdhakAla . de0 ma0 / 1,2,3,4 tiryaMcAyu ke saMvaidha bhaMga-tiryaMcagati meM Ayukarma ke saMvedha bhaMgavikalpa nau hote haiN| jinakA kathana isa prakAra hai ki abandhakAla meM tiryaMcAyu kA udaya aura tiryaMcAyu kI sattA yaha eka bhaMga hotA hai, jo deva 1 evaM devAnAmapi paMca vikalpA bhAvanIyAH / navaraM nArakAyuH sthAne devAyuriti vaktavyam / tadyathA---devAyuSa udayo, devAyuSaH sattA ityAdi / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 160 For Private.& Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 saptatikA prakaraNa prAraMbha ke pA~ca guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai| kyoMki tiryaMcagati meM Adi ke pA~ca guNasthAna hI hote haiM, zeSa guNasthAna nahIM hote haiN| tiryaMcagati meM bandhakAla ke samaya nimnalikhita cAra bhaMga hote haiM-1. narakAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya aura naraka-tiryaMcAyu kI sattA / 2. tiryaMcAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya aura tiryaMcatiryaMcAyu kI sattA, 3. manuSyAyu kA bandha, tiryaMcAyu kA udaya aura manuSya-tiryaMcAyu kI sattA tathA-4. devAyu kA bandha, tiryaMcAyu kA udaya aura deva-tiryaMcAyu kI sttaa| ___inameM se pahalA bhaMga mithyAdRSTi guNasthAna meM hotA hai, kyoMki mithyAdRSTi guNasthAna ke sivAya anyatra narakAyu kA baMdha nahIM hotA hai| dUsarA bhaMga mithyAdRSTi aura sAsAdana guNasthAnoM meM hotA hai, kyoMki tiryaMcAyu kA baMdha sAsAdana guNasthAna taka hI hotA hai / tIsarA bhaMga bhI pahale aura dUsare guNasthAna-mithyAtva aura sAsAdana taka hotA hai, kyoMki tiryaMca jIva manuSyAyu kA baMdha mithyAdRSTi aura sAsAdana guNasthAna meM hI karate haiM, avirata samyagdRSTi aura dezavirata guNasthAna meM nhiiN| cauthA bhaMga tIsare samyagamithyAdRSTi (mizra) guNasthAna ko chor3akara pA~caveM dezavirata guNasthAna taka cAra guNasthAnoM meM hotA hai| samyagamithyAdRSTi guNasthAna meM Ayukarma kA baMdha na hone se usakA yahAM grahaNa nahIM kiyA gayA hai| isI prakAra uparatabaMdhakAla meM bhI cAra bhaMga hote haiN| jo isa prakAra haiM-1. tiryaMcAyu kA udaya aura naraka-tiryaMcAyu kI sattA, 2. tiryaMcAyu kA udaya aura tiryaMca-tiyaMcAyu kI sattA, 3. tiryaMcAyu kA udaya aura manuSya-tiryaMcAyu kI sattA aura 4. tithaMcAyu kA udaya tathA deva-tiryaMcAyu kI sattA / / ye cAroM bhaMga prArambha ke pA~ca guNasthAnoM meM hote haiM, kyoMki jisa tiryaMca ne narakAyu, tiryaMcAyu aura manuSyAyu kA baMdha kara liyA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 55 hai, usake anya guNasthAnoM kA pAyA jAnA sambhava hai / isa prakAra tiryaMcagati meM abandha, baMdha aura uparatabaMdha kI apekSA kula nau bhaMga hote haiM / tiryaMcagati meM Ayukarma ke aMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai bhaMga krama kAla baMdha abandha baMdha baMdhakAla naraka tiryaMca manuSya IMGm x < www udaya / sattA guNasthAna tiryaMca tiryaMca 1,2,3,4,5 tiyaM ca na0 ti0 tiryaMca tiryaMca ti0 1,2 tiryaMca ma. ti0 / 1,2 tiryaMca deva ti0 1,2,4,5 tiryaMca ti0 na0 / 1,2,3,4,5 tiryaMca | tiryaMca ti0 1,2,3,4,5 tiryaca ti0 ma0 1,2,3,4,5 tiryaMca ti0 de0 / 1,2,3,4,5 deva upa0 baMdha . 0 manuSyAyu ke saMvedha bhaMga-naraka, deva aura tiryaMcAyu ke saMvedha bhaMgoM kA kathana kiyA jA cukA hai| aba zeSa rahI manuSyAyu ke bhaMgoM ko batalAte haiM / manuSyAyu ke bhI nau bhaMga haiN| jo isa prakAra samajhanA cAhiye__manuSyagati meM abandhakAla meM eka hI bhaMga-manuSyAyu kA udaya aura manuSyAyu kI sattA hotA hai / yaha bhaMga pahale se lekara caudahaveM guNasthAna taka sabhI guNasthAnoM meM hotA hai| kyoMki manuSyagati meM yathAsambhava sabhI caudaha guNasthAna hote haiN| baMdhakAla meM-1. narakAyu kA baMdha, manuSyAyu kA udaya aura narakamanuSyAyu kI sattA / 2. tiryaMcAyu kA baMdha, manuSyAyu kA udaya aura tiryaMca-manuSyAyu kI sattA 3. manuSyAyu kA baMdha, manuSyAyu kA udaya aura manuSya-manuSyAyu kI sattA tathA 4. devAyu kA baMdha, manuSyAyu kA udaya aura deva-manuSyAyu kI sattA, yaha cAra bhaMga hote haiN| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ___inameM se pahalA bhaMga mithyAdRSTi guNasthAna meM hotA hai, kyoMki mithyA dRSTi guNasthAna ke sivAya anyatra narakAyu kA baMdha sambhava nahIM hai| tiryaMcAyu kA baMdha dUsare guNasthAna taka hotA hai, ata: dUsarA bhaMga mithyAtva, sAsAdana ina do guNasthAnoM meM hotA hai| tIsarA bhaMga bhI mithyAdRSTi aura sAsAdana guNasthAnoM meM hI pAyA jAtA hai, kyoMki manuSya tiryaMcAyu ke samAna manuSyAyu kA bandha bhI dUsare guNasthAna taka hI karate haiN| cauthA bhaMga mizra guNasthAna ko chor3akara apramattasaMyata sAtaveM guNasthAna taka chaha guNasthAnoM meM hotA hai| kyoMki manuSyagati meM devAyu kA baMdha apramattasaMyata guNasthAna taka pAyA jAtA hai| uparatabaMdhakAla meM-1. manuSyAyu kA udaya aura narakamanuSyAyu kA sattva, 2. manuSyAyu kA udaya aura tiryaMca-manuSyAyu kA sattva, 3. manuSyAyu kA udaya aura manuSya-manuSyAyu kA sattva tathA 4. manuSyAyu kA udaya aura deva-manuSyAyu kA satva, yaha cAra bhaMga hote haiN| ukta cAra bhaMgoM meM se Adi ke tIna bhaMga sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna taka pAye jAte haiN| kyoMki yadyapi manuSyagati meM narakAyu kA baMdha pahale guNasthAna meM, tiryaMcAyu kA baMdha dUsare guNasthAna taka tathA isI prakAra manuSyAyu kA baMdha bhI dUsare guNasthAna taka hI hotA hai, tathApi baMdha karane ke bAda aise jIva saMyama ko to dhAraNa kara sakate haiM, kintu zreNi-ArohaNa nahIM karate haiN| isaliye uparatabaMdha kI apekSA naraka, tiryaMca aura manuSya Ayu ina tIna AyuyoM kA sattva apramatta guNasthAna taka batalAyA hai / cauthA bhaMga prArambha ke gyAraha guNasthAnoM taka pAyA jAnA sambhava hai, kyoMki devAyu kA jisa manuSya ne baMdha kara liyA hai, usake upazamazreNi para ArohaNa sambhava hai| isa prakAra manuSyagati meM abandha, baMdha aura uparatabaMdha kI apekSA Ayukarma ke kula nau bhaMga hote haiN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha manuSyagati ke uparatabaMdha bhaMgoM kI vizeSatA tiryaMcagati meM uparatabaMdha kI apekSA narakAyu, tiryaMcAyu . aura manuSyAyu kI sattA pA~caveM guNasthAna taka tathA manuSyagati meM uparatabaMdha kI apekSA narakAyu, tiryaMcAyu aura manuSyAyu kI sattA sAtaveM apramatta guNasthAna taka batalAI hai / isa sambandha meM matabhinnatA hai / devendrasUri ne dUsare karmagrantha 'karmastava' ke sattAdhikAra meM likhA hai ki dUsare aura tIsare guNasthAna ke sivAya pahale se lekara gyArahaveM guNasthAna taka 148 prakRtiyoM kI sattA sambhava hai tathA Age isI grantha meM yaha bhI likhA hai ki cauthe se sAtaveM guNasthAna paryanta cAra guNasthAnoM meM anantAnubaMdhIcatuSka kI visaMyojanA aura darzanamohatrika kA kSaya ho jAne para 141 kI sattA hotI hai aura apUrvakaraNa Adi cAra guNasthAnoM meM anantAnubaMdhIcatuSka, narakAyu aura tiryaMcAyu ina chaha prakRtiyoM ke binA 142 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki 1. uparatabaMdha kI apekSA cAroM AyuyoM kI sattA gyArahaveM guNasthAna taka sambhava hai aura 2. uparatabaMdha kI apekSA narakAyu, tiryaMcAyu aura manuSyAyu kI sattA sAtaveM guNasthAna taka pAI jAtI hai| isa prakAra do mata phalita hote haiN| paMcasaMgraha saptatikA-saMgraha nAmaka prakaraNa kI gAthA 106 tathA bRhatkarmastava bhASya se dUsare mata kI puSTi hotI hai, kintu paMcasaMgraha ke isI prakaraNa kI chaThI gAthA meM ina donoM se bhinna eka anya mata bhI diyA hai ki narakAyu kI sattA cauthe guNasthAna taka, tiryaMcAyu kI 1 gAthA 25, dvitIya karmagrantha / 2 gAthA 26, dvitIya karmagrantha / / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa sattA pA~caveM guNasthAna taka, devAyu kI sattA gyArahaveM guNasthAna taka aura manuSyAyu kI sattA caudahaveM guNasthAna taka pAI jAtI hai| go0 karmakAMDa meM bhI isI mata ko mAnA hai / anya digambara granthoM meM bhI yahI eka mata pAyA jAtA hai| ___ yahA~ jo varNana kiyA gayA hai vaha dUsare mata-uparatabaMdha kI apekSA narakAyu, tiryaMcAyu aura manuSyAyu kI sattA sAtaveM guNasthAna taka pAI jAtI hai-ke anusAra kiyA hai| AcArya malayagiri ne isI mata ke anusAra saptatikA prakaraNa TIkA meM vivecana kiyA hai"bandhe tu vyavacchinne manuSyAyuSa udayo nAraka-manuSyAyuSI satI, eSa vikalpo'pramattaguNasthAnakaM yAvat, nArakAyurbandhAnantaraM saMyamapratipatterapi sambhavAt / manuSyAyuSa udayastiryaGa-manuSyAyuSI satI, eSo'pi vikalpo'pramattaguNasthAnakaM yaavt| manuSyAyuSa udayo manuSya-manuSyAyuSI satI, eSo'pi vikalpa: prAgvat / manuSyAyuSa udayo deva-manuSyAyuSI satI, eSa vikalpa upazAntamohaguNasthAnakaM yAvat, devAyuSi baddhe'pyupazamazreNyAroha smbhvaat|" -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 160 ___ zvetAmbara karma sAhitya meM isI mata kI mukhyatA hai| manuSyagati ke nau saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa nimna prakAra samajhanA cAhiye - bhaMga krama kAla baMdha abandha baMdhakAla naraka tiryaMca Garwww manuSya udaya sattA guNasthAna manuSya | manuSya sabhI caudaha gaNa0 naraka, manuSya 1 ma0tiyaM0 1.2 ma0 ma0 1,2,4,5,6,7 1,2,3,4,5,6,7 1,2,3,4,5,6,7 1,2,3,4,5,6,7 | ma0 de0 / 1 se 11 guNa taka upa0 bandha - Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha isa prakAra cAroM gatiyoM ke 5+6+6+5=28, kula milAkara Ayukarma ke aTThAIsa bhaMga hote haiN|' pratyeka gati meM Ayu ke bhaMga lAne ke liye go0 karmakAMDa gA0 645 meM eka niyama sUtra diyA hai ekkAussa tibhaMgA sambhavaAuhi tADide nnaannaa| jIve igibhavabhaMgA rUUNagugUNamasaritthe // isakA sArAMza yaha hai ki jisa gati meM jitanI AyuyoM kA baMdha hotA hai, usa saMkhyA ko tIna se guNa kara deM aura jahA~ jo labdha Aye usameM se eka kama baMdhane vAlI AyuyoM kI saMkhyA ghaTA deM to pratyeka gati meM Ayu ke abandha, baMdha aura uparatabaMdha kI apekSA kula bhaMga prApta ho jAte haiN| jaise ki-deva aura nAraka meM do-do Ayu kA hI baMdha sambhava hai, ata: una donoM meM chaha-chaha bhaMga hote haiN| aba inameM eka-eka kama baMdhane vAlI AyuyoM kI saMkhyA ko kama kara diyA to narakagati ke pA~ca bhaMga aura devagati ke pA~ca bhaMga A jAte haiN| manuSya aura tiryaMcagati meM cAra AyuyoM kA baMdha hotA hai| ataH cAra ko tIna se guNA karane para bAraha hote haiN| aba inameM se eka kama baMdhane vAlI AyuyoM kI saMkhyA tIna ko ghaTA deM to manuSya aura tiryaMcagati ke nau-nau bhaMga A jAte haiN| ataeva deva, nAraka meM pA~capA~ca aura manuSya, tiryaMca meM nau-nau bhaMga apunarukta samajhanA caahiye| ukta apunarukta bhaMga narakAdi gati meM cAroM AyuyoM ke krama se mithyAdRSTi guNasthAna meM samajhanA cAhiye / dUsare guNasthAna meM narakAyu ke binA baMdha rUpa bhaMga hote haiM, ata: vahA~ 5,8,8,5 bhaMga jaannaa| pUrva meM jo AyubaMdha kI apekSA bhaMga kahe gaye haiM, ve saba kama 1 nArayasurAuudao cau paMcama tiri maNussa coddasamaM / AsammadesajogI uvasaMtA saMtayAUNaM / abbaMdhe igi saMtaM do do baddhAu bajjhamANANaM / causu vi ekkassudao paNa nava nava paMca ii bheyA / -paMcasaMgraha saptatikA 8,9 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 60 karane para mizra guNasthAna meM narakAdi gatiyoM meM krama se 3, 5,5, 3, bhaMga hote haiM aura cauthe guNasthAna meM deva, naraka gati meM to tiryaMcAyu kA baMdha rUpa bhaMga nahIM hone se cAra-cAra bhaMga haiM tathA manuSya- tiryaMcagati meM Ayu baMdha kI apekSA naraka, tiryaMca, manuSya Ayu baMdharUpa tIna bhaMga na hone se chaha-chaha bhaMga haiM, kyoMki inake baMdha kA abhAva sAsAdana guNasthAna meM ho jAtA hai / dezavirata guNasthAna meM tiryaMca aura manuSyoM ke baMdha, abaMdha aura uparatabaMdha kI apekSA tIna-tIna bhaMga hote haiN| chaThaveM, sAtaveM guNasthAna meM manuSya ke hI aura devAyu ke baMdha kI hI apekSA tIna-tIna bhaGga hote haiN| isa prakAra mithyAdRSTi Adi sAta guNasthAnoM meM saba milAkara apunarukta bhaGga krama se 28,26,16, 20,6,3,3 haiM / ' vedanIya aura Ayu karma ke saMvedha bhaGgoM kA vicAra karane ke anantara aba gotrakarma ke bhaGgoM kA vicAra karate haiM / gotrakarma ke saMvedha bhaMga gotra karma ke do bheda haiM- uccagotra, nIcagotra / inameM se eka jIva ke eka kAla meM kisI eka kA baMdha aura kisI eka kA udaya hotA hai| kyoMki donoM kA baMdha yA udaya paraspara viruddha hai / java ucca gotra kA baMdha hotA hai taba nIca gotra kA baMdha nahIM aura nIca gotra ke baMdha ke samaya ucca gotra kA baMdha nahIM hotA hai / 1 ina bhaMgoM ke atirikta go0 karmakAMDa meM upazamazreNi aura kSapakazreNi kI apekSA manuSyagati meM Ayukarma ke kucha aura maMga batalAye haiM ki upazamazreNi meM devAyu kA bhI baMdha na hone se devAyu ke abandha, uparatabaMdha kI apekSA do-do bhaMga haiM tathA kSapakazreNi meM uparatabaMdha ke bhI na hone se abandha kI apekSA eka-eka hI bhaMga hai / ataH upazamazra Ni vAle cAra guNasthAnoM meM do-do maMga aura usake bAda kSapakazreNi meM apUrvakaraNa se lekara ayogikevalIguNasthAna taka eka-eka bhaMga kahA gayA hai / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha isI prakAra udaya ke bAre meM samajhanA caahiye| donoM meM se eka samaya meM eka kA baMdha yA udaya hone kA kAraNa inakA paraspara virodhanI prakRtiyA~ honA hai, kintu sattA donoM prakRtiyoM kI eka sAtha pAI jA sakatI hai| donoM kI eka sAtha sattA pAye jAne meM koI virodha nahIM hai| lekina itanI vizeSatA hai ki agnikAyika aura vAyukAyika jIva uccagotra kI udvalanA bhI karate haiM, ata: udvalanA karane vAle ina jIvoM ke athavA jaba ye jIva anya ekendriya Adi meM utpanna ho jAte haiM taba unake bhI kucha kAla ke liye sirpha eka nIcagotra kI hI sattA pAI jAtI hai| usake bAda uccagotra ko bAMdhane para donoM kI sattA hotI hai / 2 ayogikevalI bhI apane upAntya samaya meM nIcagotra kA kSaya kara dete haiM, usa samaya unake sirpha eka uccagotra kI hI sattA pAI jAtI hai| ___ gotrakarma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke sambandha meM ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki apekSA se gotrakarma kA baMdhasthAna bhI eka prakRtika hotA hai, udayasthAna bhI eka prakRtika hotA hai, kintu sattAsthAna do prakRtika bhI hotA hai aura eka prakRtika bhI hotA hai| 1 NIcuccANegadaraM baMdhudayA hoMti saMbhavaTThANe / / dosattA jogitti ya carime uccaM have sattaM ||-go0 karmakAMDa, gAthA 635 2 uccuvvellidateU vAummi ya NIvameva sattaM tu / sesigiviyale sayale NIcaM ca dugaM ca sattaM tu // uccuvellidateU vAU sese ya viyalasayalesu / uppaNNapaDhamakAle NIcaM evaM have sattaM / / / -go0 karmakAMDa gA0 636, 637, .3 tathA gotre sAmAnyenaikaM bandhasthAnam, tadyathA---uccairgotraM, nIcargotraM vA, __ dvayoH paraspara viruddhatvena yugapadbandhAbhAvAt / udayasthAnamapyekam, tadapi dvayoranyatarat, parasparaviruddhatvena yugapad dvayorudayAbhAvAt / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ___ gotrakarma ke sAmAnya se bhaMga batalAne ke pazcAt aba ina sthAnoM ke saMvedha bhaGga batalAte haiN| gotrakarma ke sAta saMvedha bhaGga isa prakAra haiM1. nIcagotra kA baMdha, nIcagotra kA udaya aura nIcagotra kI sttaa| 2. nIcagotra kA baMdha, nIcagotra kA udaya aura nIca-ucca gotra kI sttaa| 3. nIcagotra kA baMdha, uccagotra kA udaya aura ucca-nIca ____ gotra kI sttaa| 4. uccagotra kA baMdha, nIcagotra kA udaya aura ucca-nIca ____ gotra kI sttaa| 5. ucca gotra kA baMdha, uccagotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sttaa| 6. uccagotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sttaa| 7. uccagotra kA udaya aura uccagotra kI sttaa| inameM se pahalA bhaGga uccagotra kI udvalanA karane vAle agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke hotA hai tathA aise jIva ekendriya, vikalatraya aura paMcendriya tiyaMcoM meM utpanna hote haiM to unake bhI antarmuhUrta kAla taka ke liye hotA hai| kyoMki antarmuhUrta kAla ke pazcAt ina ekendriya Adi jIvoM ke uccagotra kA baMdha niyama se ho jAtA hai / dUsarA aura tIsarA bhaGga mithyAdRSTi aura sAsAdana ina do guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai, kyoMki nIcagotra kA baMdhaviccheda dve sattAsthAne, tadyathA-dve ekaM c| tatra uccairgotra-nIcairgotre samudite dve, tejaskAyika-vAyukAyikAvasthAyAM uccargotre udvalite ekam, athavA nIcairgotre'yogikevalidvicaramasamaye kSINe ekam / / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 161 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha dUsare guNasthAna meM ho jAtA hai| ina donoM bhaMgoM kA sambandha nIcagotra ke baMdha se hai, ata: inakA sadbhAva mahale aura dUsare guNasthAna meM batAyA hai, Age tIsare samyagamithyA dRSTi Adi guNasthAnoM meM nahIM batAyA hai| cauthA bhaGga Adi ke pA~ca guNasthAnoM meM sambhava hai kyoMki nIcagotra kA udaya pA~caveM guNasthAna taka sambhava hai, ataH pramattasaMyata Adi Age ke guNasthAnoM meM isakA abhAva batalAyA hai| uccagotra kA baMdha dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hotA hai, ataH pA~cavAM bhaGga Adi ke dasa guNasthAnoM meM sambhava hai, kyoMki isa bhaGga meM uccagotra kA baMdha vivakSita hai / jisase Age ke guNasthAnoM meM isakA niSedha kiyA hai| chaThA bhaGga-uccagotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sattA-upazAntamoha guNasthAna se lekara ayogikevalI guNasthAna ke dvicarama samaya taka hotA hai| kyoMki nIcagotra kI sattA yahIM taka pAI jAtI hai aura isa bhaGga meM nIcagotra kI sattA gabhita hai / sAtavA~ bhaGga ayogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya meM hotA hai| kyoMki uccagotra kA udaya aura uccagotra kI sattA ayogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya meM pAI jAtI hai aura isa bhaGga meM uccagotra kA udaya aura sattA saMkalita hai| gotrakarma ke ukta sAta bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai bhaMgakrama baMdha guNasthAna nIca . sattA nIca nIca-ucca or orr udaya nIca nIca ucca nIca ucca 1,2 . nIca nIca ucca ucca 1 xur, 1,2 1,2,3,4,5 1 se 10 guNasthAna 11,12,13 va 14 dvicarama samaya 14 veM kA carama samaya ucca Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa guNasthAnoM kI apekSA gotrakarma ke bhaGga mithyA dRSTi aura sAsAdana guNasthAna meM krama se pA~ca aura cAra hote haiM / mizra Adi tIna guNasthAnoM meM do-do bhaGga haiM / pramatta Adi ATha guNasthAnoM meM gotrakarma kA eka-eka bhaGga hai aura ayogikevalI guNasthAna meM do bhaGga hote haiM / 64 isa prakAra se vedanIya, Ayu aura gotra karma ke bhaMgoM ko batalAne ke pazcAta aba pUrva sUcanAnusAra - mohaM paraM vocchaM - mohanIya karma ke sthAnoM Adi kA kathana karate haiM / mohanIya karma bAvIsa ekkabIsA, sattarasA teraseva nava paMca / ca tiga dugaM ca evakaM baMdhadvANANi mohassa // 10 // 2 zabdArtha - bAvIsa-bAIsa, ekkavIsA - ikkIsa, sattarasAsatraha, teraseba - teraha, nava nau, paMca-pAMca, cau - cAra, tiga --- 1 (ka) baMdhai UiNNayaM ci ya iyaraM vA do vi saMta caU bhaMgA / nIesu tisu vi paDhamo abaMdhage doNNi uccadae // - paMcasaMgraha saptatikA, gA0 16 doNNi aTThaTThANesu / hoMti NiyameNa // -go0 karmakAMDa, gA0 638 (kha) micchAdi godabhaMgA paNa cadu tisu ekekkA jogijiNe do bhaMgA 2 tulanA kIjiye - (ka) bAvIsamekkabIsaM sattArasa teraseva Nava paMca / cadutiyadugaM ca ekkaM baMdhaTThANANi mohassa || (kha) dugaigavIsA sattara terasa nava paMca caura ti du ego / baMdhI igi duga cautthaya paNa uNavamesu mohassa || - go0 karmakAMDa 463 - paMcasaMgraha saptatikA, gA0 16 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha tIna, dugaM - do, ca- aura, ekkaM - eka prakRtika, baMdhadvANANi ---baMdhasthAna, mohassa-- mohanIya karma ke / 65 gAthArtha - mohanIya karma ke bAIsa prakRtika, ikkIsa prakRtika, satraha prakRtika, teraha prakRtika, nau prakRtika, pAMca prakRtika, cAra prakRtika, tIna prakRtika, do prakRtika aura eka prakRtika, isa prakAra dasa baMdhasthAna haiM / vizeSArtha - gAthA meM 'mohassa baMdhadvANANi' mohanIya karma ke baMdhasthAnoM kA varNana kiyA jA rahA hai| ve baMdhasthAna bAIsa, ikkIsa Adi prakRtika kula milAkara dasa haiN| jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai / mohanIya karma kI uttara prakRtiyA~ aTThAIsa haiM / inameM darzana mohanIya kI samyaktva, samyagmithyAtva aura mithyAtva yaha tIna prakRtiyA~ haiN| inameM se samyaktva aura samyagmithyAtva ina donoM kA baMdha nahIM hone se kula baMdhayogya chabbIsa prakRtiyA~ rahatI haiM aura unameM se kucha prakRtiyoM kA baMdha ke samaya paraspara virodhanI hone tathA guNasthAnoM meM viccheda hote jAne ke kAraNa bAIsa prakRtika Adi dasa baMdhasthAna mohanIya karma kI prakRtiyoM ke hote haiM / 1 mohanIya karma ke bAIsa prakRtika Adi dasa baMdhasthAnoM meM prakRtiyoM kI saMgrAhaka gAthAyeM isa prakAra haiM- micchaM kasAyasolasa bhayakucchA tiNhaveyamannayaraM / hAsarai iyarajuyalaM ca baMdhapayaDI ya bAvIsa || igavIsA micchaviNA napubaMdhaviNA u sAsaNeM baMdhe / aNarahiyA sattarasa na bandhi thiI turi aThANammi || viyasaMparAyaUNA terasa taha taiyaUNa nava bandhe / bhaya - kuccha - jugala cAe paNa baMdhe bAyare ThANe || taha purisa koha'haMkAra - mAyAlobhassa baMdhavocchee / cau-ti- duga ega baMdhe kameNa mohassa dasaThANA || -vaSTha karmagrantha prAkRta TippaNa, rAmadevargANi viracita, gAthA 22 se 25 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa mohanIya karma ke dasa baMdhasthAnoM meM se pahalA sthAna bAIsa prakRtika hai| isakA kAraNa yaha hai ki tIna vedoM kA eka sAtha baMdha nahIM hotA hai, kintu eka kAla meM eka hI veda kA baMdha hotA hai| cAhe vaha puruSaveda kA ho, strIveda kA ho yA napuMsakaveda kA ho tathA hAsya-rati yugala aura arati-zoka yugala, ina donoM yugaloM meM se eka samaya meM eka yugala kA baMdha hogaa| donoM yugala eka sAtha baMdha ko prApta nahIM hote haiN| ata: chabbIsa prakRtiyoM meM se do veda aura do yugaloM meM se kisI eka yugala ke kama karane para bAIsa prakRtiyA~ zeSa rahatI haiN| ina bAIsa prakRtiyoM kA baMdha mithyA dRSTi guNasthAna meM hotA hai / ____ ukta bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM se mithyAtva ko kama kara dene para ikkIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| yaha sthAna sAsAdana guNasthAna meM hotA hai / kyoMki mithyAtva kA viccheda pahale mithyAtva guNasthAna meM ho jAtA hai| yadyapi dUsare sAsAdana guNasthAna meM napuMsakaveda kA bhI baMdha nahIM hotA hai, lekina puruSaveda yA strIveda ke baMdha se usakI pUrti ho jAne se saMkhyA ikkIsa hI rahatI hai| anantAnubandhI kaSAya catuSka kA bandha dUsare guNasthAna taka hI hotA hai / ata: ikkIsa prakRtiyoM meM se anantAnubandhI catuSka ko kama kara dene se mizra aura avirata samyagdRSTi-tIsare, cauthe-guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna prApta hotA hai / yadyapi ina guNasthAnoM meM strIveda kA baMdha nahIM hotA hai, tathApi puruSaveda kA vahA~ baMdha hote rahane se satraha prakRtika baMdhasthAna bana jAtA hai| dezavirati guNasthAna meM teraha prakRtika baMdhasthAna hotA hai| kyoMki apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA bandha cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna taka hI hotA hai / ata: satraha prakRtika baMdhasthAna meM se apratyAkhyAnAvaraNa catuSka ko kama kara dene para pA~caveM dezavirata guNasthAna meM teraha prakRtika baMdhasthAna prApta hotA hai| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kA baMdha pA~caveM dezavirati guNasthAna taka hotA hai / ataH pUrvokta teraha prakRtiyoM meM se pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka ko kama kara dene para chaThaveM, sAtaveM aura AThaveM - pramattasaMyata, apramattasaMyata aura apUrvakaraNa - guNasthAna meM nau prakRtika bandhasthAna hotA hai / yadyapi arati-zoka yugala kA baMdha chaThe guNasthAna taka hI hotA hai, lekina sAtaveM aura AThaveM guNasthAna meM inakI pUrti hAsya va rati se ho jAne ke kAraNa nau prakRtika baMdhasthAna hI rahatA hai / 67 hAsya, rati, bhaya aura jugupsA ina cAra prakRtiyoM kA baMdha AThaveM guNasthAna ke aMtima samaya taka hotA hai / ataH pUrvokta nau prakRtika baMdhasthAna meM se ina cAra prakRtiyoM ko kama kara dene para nauveM anivRttibAdara saMparAya guNasthAna ke prathama bhAga meM pA~ca prakRtika baMdhasthAna hotA hai / dUsare bhAga meM puruSaveda kA bandha nahIM hotA, ataH vahA~ cAra prakRtika, tIsare bhAga meM saMjvalana krodha kA baMdha nahIM hotA hai ata: vahA~ tIna prakRtika, cauthe bhAga meM saMjvalana mAna kA baMdha nahIM hone se do prakRtika aura pA~caveM bhAga meM saMjvalana mAyA kA baMdha nahIM hone se eka prakRtika baMdhasthAna hotA hai| isa prakAra nauveM anivRttibAdara saMparAya guNasthAna ke pA~ca bhAgoM meM pA~ca prakRtika, cAra prakRtika, tIna prakRtika, do prakRtika aura eka prakRtika, ye pA~ca sthAna hote haiM / isake Age dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM eka prakRtika baMdhasthAna kA bhI abhAva hai / kyoMki vahA~ mohanIya karma ke baMdha ke kAraNabhUta bAdara kaSAya nahIM pAyA jAtA hai / isa prakAra mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM ke kula dasa baMdhasthAna haiM / dasa baMdhasthAnoM kA samaya va svAmI bAIsa prakRtika baMdhasthAna kA svAmI - midhyAdRSTi guNasthAnavartI Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa jIva hai / isa baMdhasthAna ke kAla kI apekSA tIna bhaGga haiM--anAdiananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta / inameM se anAdi-ananta vikalpa abhavyoM kI apekSA hotA hai| kyoMki unake bAIsa prakRtika baMdhasthAna kA kabhI abhAva nahIM pAyA jAtA hai| bhavyoM kI apekSA anAdi-sAnta vikalpa hai| kyoMki kAlAntara meM unake bAIsa prakRtika baMdhasthAna kA baMdhaviccheda sambhava hai tathA jo jIva sabhyaktva se cyuta hokara mithyAtva ko prApta hue haiM aura kAlAntara meM puna: samyaktva ko prApta ho jAte haiM, unake sAdi-sAnta vikalpa pAyA jAtA hai| kyoMki yaha vikalpa kAdAcitka hai, ata: isakA Adi bhI pAyA jAtA hai aura anta bhI / isa sAdi-sAnta vikalpa kI apekSA bAIsa prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta aura utkRSTa kAla dezona apArdha pudgala parAvarta pramANa hotA hai| ikkIsa prakRtika baMdhasthAna kA svAmI sAsAdana guNasthAnavartI jIva hai| sAsAdana guNasthAna kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTakAla chaha AvalI hai, ataH isa baMdhasthAna kA bhI ukta kAlapramANa samajhanA cAhiye / satraha prakRtika baMdhasthAna ke svAmI tIsare aura cauthe guNasthAnavI jIva haiM / isa sthAna kA jaghanyakAla antamuhUrta aura utkRSTakAla sAdhika tetIsa sAgara hai| teraha prakRtika baMdhasthAna kA svAmI dezavirata guNasthAnavI jIva hai aura dezavirata guNasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla dezona pUrvakoTi varSa pramANa hone se teraha prakRtika baMdhasthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla utanA samajhanA cAhiye / nau prakRtika baMdhasthAna chaThaveM, sAtaveM aura AThaveM guNasthAna meM pAyA jAtA hai| isa baMdhasthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla dezona pUrvakoTi varSa pramANa hai| yadyapi chaThe, sAtaveM aura AThaveM guNasthAna kA utkRSTakAla antarmuhUrta se adhika nahIM hai, phira bhI parivartana krama se chaThe aura Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha - kAla pahalA sAtaveM guNasthAna meM eka jIva dezona pUrvakoTi pramANa raha sakatA hai| isIliye nau prakRtika baMdhasthAna kA utkRSTakAla ukta pramANa hai| pA~ca, cAra, tIna, do aura eka prakRtika baMdhasthAna nauveM anivRttibAdara saMparAya guNasthAna ke pA~ca bhAgoM meM hote haiM aura ina sabhI pratyeka baMdhasthAna kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTakAla antarmuhUrta hai / kyoMki nauveM guNasthAna ke pratyeka bhAga kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / mohanIya karma ke dasa baMdhasthAnoM kA svAmI va kAla sahita vivaraNa isa prakAra haibaMdhasthAna | guNasthAna jaghanya utkRSTa 22 pra0 antarmuhUrta dezona apA. 21 pra0 dUsarA eka samaya chaha AvalI 17 pra0 3,4 thA antarmuhUrta sAdhika 33 sAgara 13 pra0 5 vA~ dezona pUrvakoTi 6,7, 8 vA~ nauveM kA pahalA bhAga | eka samaya antarmuhUrta " , dUsarA bhaag| | " , tIsarA bhAga | ,, ,, cauthA bhAga , .1 // I ,, ,, pA~cavA~ bhAga mohanIya karma ke dasa baMdhasthAnoM ko batalAne ke bAda aba udayasthAnoM kA kathana karate haiN| - ekkaM va do va cauro etto ekkAhiyA dsukkosaa| , oheNa mohaNijje udayaTThANA nava havaMti // 11 // 1 tulanA kIjiye dasa Nava aTTha ya satta ya chappaNa cattAri doSNi ekkaM ca / udayaTThANA mohe Nava ceva ya hoti NiyameNa // -go0 karmakAMDa, gA0 475 mux mar or / - - - Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 saptatikA prakaraNa zabdArtha--ekkaM--eka, va-aura, do-do, va-aura, cauro-cAra, etto-isase Age, ekkAhiyA-eka-eka prakRti adhika, dasa-dasa taka, ukkosA-utkRSTa se, oheNa-sAmAnya se, mohaNijje-mohanIya karma meM, udayaTThANA-udayasthAna, nava-nau, havaMti-hote haiN| gAthArtha-eka, do aura cAra aura cAra se Age eka-eka prakRti adhika utkRSTa dasa prakRti taka ke nau udayasthAna mohanIya karma ke sAmAnya se hote haiN| vizeSArtha-gAthA meM mohanIya karma ke udayasthAnoM kI saMkhyA batalAI haiM ki ve nau hote haiN| ina udayasthAnoM kI saMkhyA eka, do, cAra, pA~ca, chaha, sAta, ATha, nau aura dasa prakRtika hai| ye udayasthAna pazcAdAnupUrvI ke krama se batalAye haiN| gaNanAnupUrvI ke tIna prakAra haiM-1. pUrvAnupUrvI, 2. pazcAdAnupUrvI aura 3. yatratatrAnupUrvI / ' inakI vyAkhyA isa prakAra hai ki jo padArtha jisa krama se utpanna huA ho yA jisa krama se sUtrakAra ke dvArA sthApita kiyA gayA ho, usakI usI krama se gaNanA karanA pUrvAnupUrvI hai| vilomakrama se arthAt anta se lekara Adi taka gaNanA karanA pazcAdAnupUrvI hai aura apanI icchAnusAra jahA~ kahIM se apane icchita padArtha ko prathama mAnakara gaNanA karanA yatratatrAnupUrvI kahalAtA hai| yahAM granthakAra ne ukta tIna gaNanA kI AnupUrviyoM meM se pazcAdAnupUrvI ke krama se mohanIya karma ke udayasthAna ginAye haiN| ____ mohanIya karma kA udaya dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hotA hai / ataH pazcAdAnupUrvI gaNanA krama se eka prakRtika udayasthAna sUkSmasaMparAya guNasthAna meM hotA hai kyoMki vahA~ saMjvalana lobha kA udaya hai| vaha isa prakAra samajhanA cAhiye ki nauveM guNasthAna ke apagata veda 1 gaNaNANupubbI tivihA paNNattA taM jahA-punvANupubvI, pacchANupubbI, annaannupuvvii| --anuyogadvAra sUtra 116 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha ke prathama samaya se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna ke aMtima samaya taka saMjvalana lobha kA udaya pAyA jAtA hai, jisase sUkSmasaMparAya guNasthAna meM eka prakRtika udayasthAna batalAyA hai| ukta eka prakRtika udayasthAna meM tIna vedoM meM se kisI eka veda ko milA dene para do prakRtika udayasthAna hotA hai jo nauveM anivRttibAdara saMparAya guNasthAna ke prathama samaya se lekara savedabhAga ke aMtima samaya taka hotA hai| ___ isa do prakRtika udayasthAna meM hAsya-rati yugala athavA arati-zoka yugala meM se kisI eka yugala ko milAne se cAra prakRtika udayasthAna hotA hai| tIna prakRtika udayasthAna isaliye nahIM hotA hai ki do prakRtika udayasthAna meM hAsya-rati yA arati-zoka yugaloM meM se kisI eka yugala ke milAne se jor3a (yoga) cAra hotA hai / ata: cAra prakRtika udayasthAna batAyA hai| isa cAra prakRtika udayasthAna meM bhaya prakRti ko milAne se pAMca prakRtika udayasthAna hotA hai| isameM jugupsA prakRti ke milAne se chaha prakRtika udayasthAna hotA hai| ye tInoM udayasthAna chaThe, sAtaveM aura AThaveM guNasthAna meM hote haiN| isa chaha prakRtika udayasthAna meM pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kI kisI eka prakRti ko milAne se sAta prakRtika udayasthAna hotA hai| jo pAMcaveM guNasthAna meM hotA hai| isameM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka kI kisI eka prakRti ko milAne para ATha prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha udayasthAna cauthe aura tIsare guNasthAna meM hotA hai / isa ATha prakRtika udayasthAna meM anantAnubaMdhI kaSAya catuSka kI kisI prakRti ko milAne se nau prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha sthAna dUsare guNasthAna meM hotA hai aura isa nau prakRtika Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa udayasthAna meM mithyAtva ko milAne para dasa prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha udayasthAna mithyAdRSTi guNasthAna meM hotA hai / " mohanIya karma ke ukta nau udayasthAna sAmAnya se batalAye haiM / kyoMki tIsare mizra guNasthAna meM mizra mohanIya kA aura cauthe se sAtaveM guNasthAna taka vedaka samyagdRSTi ke samyaktva mohanIya kA udaya ho jAtA hai / isaliye sabhI vikalpoM ko na batalAkara yahA~ to sUcanA mAtra kI hai / vizeSa vistAra se varNana Age kiyA jA rahA hai / pratyeka udayasthAna kA jaghanyakAla eka samaya aura 1 utkRSTakAla antarmuhUrta hai / mohanIya karma ke udayasthAnoM kA vivaraNa isa prakAra hai kAla guNasthAna 72 udayasthAna 1 pra0 2 4, 5 " 6 7 IS 8 11 " " 77 " & 11 10 " nauveM kA aveda bhAga va dasavAM nauveM kA saveda bhAga 6, 7, 8 6, 7, 8 6, 7, 8 pAMcavAM 4, 3 1 jaghanya eka samaya " 13 "" 13 13 " " 19 utkRSTa antarmuhUrta 3) 11 27 73 17 " 27 " 1 mohanIya karma ke nau udayasthAnoM kI saMgrahaNIya gAthAyeM isa prakAra haiM (ka) egayara saMparAyaM vaiyajuyaM doNNi juyalajuya cauro / paccakkhANegayare chUTe paMceva payaDIo // Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 73 mohanIya karma ke udayasthAnoM ko batalAne ke pazcAt aba sattA sthAnoM kA kathana karate haiM / aTTagasattagachaccautigadugae gAhiyA bhave vIsA / ekkUNA // 12 // terasa bArikkArasa itto paMcAi saMtassa pagaiThANAI tANi mohassa huti pannarasa / bandhodayasaMte puNa bhaMgavigappA bahU jANa // 13 // zabdArtha - aga - satsaga chacca utiga- duga-egAhiyA - ATha, sAta, chaha, cAra, tIna, do, aura eka adhika, bhave - hote haiM, bosAbIsa, terasa - teraha, bArikkArasa - bAraha aura gyAraha prakRti kA, itto - isake bAda, paMcAi-- pAMca prakRti se lekara, ekUNA - ekaeka prakRti nyUna | - saMtassa -- sattA ke, pagaiThANAiM--- prakRti sthAna, tANi-ve, mohassa -- mohanIya karma ke, huMti -- hote haiM, pannarasa-pandraha, - baMdhodayasaMbaMdha, udaya aura sattA sthAna, puNa-- tathA, bhaMgavigappA - bhaMgavikalpa, bahU - aneka, jANa -- jAno / gAthArtha - mohanIya karma ke bIsa ke bAda kramazaH ATha, sAta, chaha, cAra, tIna, do aura eka adhika saMkhyA vAle tathA teraha, bAraha, gyAraha aura isake bAda pA~ca se lekara eka-eka prakRti ke kama, isa prakAra sattA prakRtiyoM ke pandraha sthAna hote haiM / ina baMdhasthAnoM, udayasthAnoM aura sattAsthAnoM kI apekSA bhaMgoM ke aneka vikalpa hote haiM / cha viiya egayareNaM chUDhe satta ya durgAchi bhaya aTTha / aNi nava micche dasagaM sAmanneNaM tu nava udayA || - rAmadevagaNikRta SaSTha karmagrantha prAkRta TippaNa, yA0 26, 27, (kha) igi duga cau eguttaraAdasagaM udayamAhu mohassa / saMjalaNaveyahAsa ra ibhaya dugaMchatika sAyadiTThI ya / / - paMcasaMgraha saptatikA gA0 23 - Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa vizeSArtha--ukta do gAthAoM meM mohanIya karma kI prakRtiyoM ke sattAsthAnoM meM prakRtiyoM kI saMkhyA batalAI hai ki amuka sattAsthAna itanI prakRtiyoM kA hotA hai| sattAsthAnoM ke bhedoM kA saMketa karane ke bAda baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kI anekatA kI sUcanA dI hai| jinakA varNana Age yathAprasaMga kiyA jA rahA hai| ____ mohanIya karma ke kitane sattAsthAna hote haiM, isakA saMketa karate hue graMthakAra ne batAyA hai ki 'saMtassa pagaiThANAiM tANi mohassa huti pannarasa'-mohanIya karma prakRtiyoM ke sattAsthAna pandraha hote haiN| ye pandraha sattAsthAna kitanI-kitanI prakatiyoM ke haiM, unakA spaSTIkaraNa kramazaH isa prakAra hai-aTThAIsa, sattAIsa, chabbIsa, caubIsa, teIsa, bAIsa, ikkIsa, teraha, bAraha, gyAraha, pA~ca, cAra, tIna, do aura eka prakRtika / kula milAkara ye pandraha sattAsthAna hote haiN| 1 (ka) agasattagacchakkagacautigadugaekkagAhiyA vIsA / terasa bArekkArasa saMte paMcAi jA ekaM / / -paMcasaMgraha saptatikA gA0 35 (kha) aTThayasattayachakkaya cadutidugegAdhigANi vIsANi / terasa bAreyAraM paNAdi egaNayaM satta / / --go0 karmakAMDa gA0 508 2 ina pandraha sattAsthAnoM meM se pratyeka sthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyoM kI saMgraha gAthAyeM isa prakAra haiM nava nokasAya solasa kasAya daMsaNatigaM ti aDavIsA / sammattunvalaNeNaM micche mIse ya sagavIsA // chavvIsA puNa duvihA mIsuvvalaNe aNAi micchatte / sammaddiTTa'DavIsA aNakkhae hoi cauvIsA // micche mIse samme khINe ti-duvIsa ekkavIsA ya / aTThakasAe terasa napukkhae hoi bArasagaM / / thIveyi khINigArasa hAsAi paMcacau purisakhINe / kohe mANe mAyA lobhe khINe ya kamaso u // tigu duga ega asaMtaM mohe pannarasa saMtaThANANi / -SaSTha karmagrantha prAkRta TippaNa, gA0 28-32 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 75 inameM se aTThAIsa prakRtika sattAsthAna meM mohanIya karma kI saba prakRtiyoM kA grahaNa kiyA gayA haiN| yaha sthAna mithyAdRSTi guNasthAna se lekara gyArahaveM upazAntamoha guNasthAna taka pAyA jAtA hai / isa sthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla sAdhika ekasau battIsa sAgara hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai chabbIsa prakRtiyoM kI sattA vAlA koI eka mithyAdRSTi jIva jaba upazama samyaktva ko prApta karake aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA prApta kara letA hai aura antarmuhUrtakAla ke bhItara vedaka samyaktva pUrvaka anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karake caubIsa prakRti kI sattA vAlA ho jAtA hai, taba aTThAIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta prApta hotA hai tathA utkRSTakAla sAdhika eka sau battIsa sAgara isa prakAra samajhanA cAhiye ki koI mithyAdRSTi jIva upazama samyaktva ko prApta karake aTThAIsa prakRti kI sattA vAlA huA, anantara vedaka samyaktva ko prApta karake prathama chiyAsaTha sAgara kAla taka samyaktva ke sAtha paribhramaNa kiyA aura phira antarmuhUrta kAla taka samyamithyAtva meM rahakara phira vedaka samyaktva ko prApta karake dUsarI bAra chiyAsaTha sAgara samyaktva ke sAtha paribhramaNa kiyA / anta meM mithyAtva ko prApta karake samyaktva prakRti ke sabase utkRSTa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla ke dvArA samyaktva prakRti kI udvalanA karake sattAIsa prakRtika sattA vAlA huaa| isa prakAra aTThAIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTakAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga se adhika eka sau battIsa sAgara hotA hai| aisA jIva yadyapi mithyAtva meM na jAkara kSapaka zreNi para bhI car3hatA hai aura anya sattAsthAnoM ko prApta karatA hai| parantu isase ukta utkRSTa kAla prApta nahIM hotA hai, ata: yahA~ usakA ullekha nahIM kiyA hai| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA : jayadhavalA aTThAIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karane se jaba caubIsa prakRtika sattA vAlA hotA hai, taba prApta hotA hai| vedaka samyagdRSTi jIva ke anantAnubandhI kaSAya catuSka kI visaMyojanA karane meM zvetAmbara aura digambara AcArya ekamata haiN| kintu isake atirikta jayadhavalA TIkA meM eka mata kA ullekha aura kiyA gayA hai| vahAM batAyA gayA hai ki upazama samyagdRSTi jIva anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karate haiM, isa viSaya meM do mata haiN| eka mata kA yaha mAnanA hai ki upazama samyaktva kA kAla thor3A hai aura anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA kA kAla bar3A hai, ata: upazama samyagdRSTi jIva anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA nahIM karatA hai tathA dUsarA mata hai ki anantAnubandhI catuSka ke visaMyojanA kAla se upazama samyaktva kA kAla bar3A hai isaliye upazama samyagdRSTi jIva bhI anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karatA hai| jina uccAraNA vRttiyoM ke AdhAra se jayadhavalA TIkA likhI gaI hai, unameM isa dUsare mata ko pradhAnatA dI hai| aTThAIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTa kAla, matabhinnatA __paMcasaMgraha ke saptatikA-saMgraha ko gAthA 45 va usakI TIkA meM aTThAIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTakAla palya kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika eka sau battIsa sAgara batalAyA hai| lekina digambara paramparA meM usakA utkRSTa kAla palya ke tIna asaMkhyAtaveM bhAga adhika eka sau battIsa sAgara batalAyA hai| isa matabheda kA spaSTIkaraNa yaha hai zvetAmbara sAhitya meM batAyA hai ki chabbIsa prakRtika sattA vAlA mithyAdRSTi hI mithyAtva kA upazama karake upazama samyagdRSTi hotA hai / tadanusAra kevala samyaktva kI udvalanA ke aMtima kAla meM jIva Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 SaSTha karmagrantha upazama samyaktva ko prApta nahIM kara sakatA hai| jisase 28 prakRtika sattAsthAna kA utkRSTakAla palya kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika 132 sAgara hI prApta hotA hai / kyoMki jo 28 prakRtiyoM kI sattA vAlA 66 sAgara taka vedaka samyaktva ke sAtha rahA aura pazcAt samyagdRSTi huA, tatpazcAt punaH 66 sAgara taka vedaka samyaktva ke sAtha rahA aura aMta meM jisane mithyAdRSTi hokara palya ke asaMkhyAtaveM bhAga kAla taka samyaktva kI ubalanA kI, usake 28 prakRtika sattAsthAna isase adhika kAla nahIM pAyA jAtA, kyoMki isake bAda vaha niyama se 27 prakRtika sattAsthAna vAlA ho jAtA hai / lekina digambara sAhitya kI yaha mAnyatA hai ki 26 aura 27 prakRtiyoM kI sattA vAlA mithyAdRSTi to niyama se upazama samyaktva ko hI utpanna karatA hai, kintu 28 prakRtiyoM kI sattA vAlA vaha jIva bhI upazama samyaktva ko hI utpanna karatA hai jisake vedaka samyaktva ke yogya kAla samApta ho gayA hai / tadanusAra yahA~ 28 prakRtika sattAsthAna kA utkRSTakAla palya ke tIna asaMkhyAtaveM bhAga adhika 132 sAgara bana jAtA hai| yathA----koI eka mithyASTi jIva upazama samyaktva ko prApta karake 28 prakRtiyoM kI sattA vAlA huA / anantara mithyAtva ko prApta hokara samyaktva ke sabase utkRSTa udvalanA kAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga ke vyatIta hone para vaha 27 prakRtika sattA vAlA hotA, para aisA na hokara vaha udvalanA ke aMtima samaya meM puna: upazama samyaktva ko prApta huaa| tadanantara prathama 66 sAgara kAla taka samyaktva ke sAtha paribhramaNa karake aura mithyAtva ko prApta hokara puna: samyaktva ke sabase utkRSTa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa udvalanA kAla ke aMtima samaya meM upazama samyaktva ko prApta huA, tadanantara dUsarI bAra 66 sAgara kAla taka samyaktva ke sAtha paribhramaNa karake aura aMta meM mithyAtva ko prApta hokara palya ke asaMkhyAtaveM Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 saptatikA prakaraNa bhAga kAla ke dvArA samyaktva kI udvalanA karake 27 prakRtiyoM kI sattA vAlA huaa| isa prakAra 28 prakRtika sattAsthAna kA utkRSTa kAla palya ke tIna asaMkhyAtaveM bhAga adhika 132 sAgara prApta hotA hai| ___isa prakAra se kucha matabhinnatAoM kA saMketa karane ke bAda mohanIya karma ke sattAIsa prakRtika Adi zeSa sattAsthAnoM ko spaSTa karate haiN| ukta aTThAIsa prakRtika sattAsthAna meM se samyaktva prakRti kI udvalanA ho jAne para sattAIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai| yaha sthAna mithyAdRSTi aura samyagamithyA dRSTi ko hotA hai tathA isakA kAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| isakA kAraNa yaha hai ki samyaktva prakRti kI udvalanA ho jAne ke pazcAt samyagmithyAtva prakRti kI udvalanA meM palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kAla lagatA hai aura jaba taka samyagmithyAtva prakRti kI udvalanA hotI rahatI hai taba taka vaha jIva sattAIsa prakRtika sattAsthAna vAlA rahatA hai| isIliye sattAIsa prakRtika sattAsthAna kA kAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa batAyA hai| ____sattAIsa prakRtika sattAsthAna meM se udvalanA dvArA samyagmithyAtva prakRti ko ghaTA dene para chabbIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai| yaha sthAna bhI mithyAdRSTi jIva ko hotA hai| kAla kI dRSTi se isa sthAna ke tIna vikalpa haiM-1. anAdi-ananta, 2. anAdi-sAnta, 3. sAdi-sAnta / inameM se anAdi-ananta vikalpa abhavyoM kI apekSA hai, kyoMki unake chabbIsa prakRtika sattAsthAna kA Adi aura anta nahIM pAyA jAtA hai| anAdi-sAnta vikalpa bhavyoM ke pAyA jAtA hai| kyoMki anAdi mithyAdRSTi bhavya jIva ke chabbIsa prakRtika sattAsthAna Adi rahita avazya hai, lekina jaba vaha samyaktva prApta kara letA hai Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 76 taba usake isa sthAna kA anta dekhA jAtA hai| sAdi-sAnta vikalpa sAdi mithyAdRSTi jIva ke hotA hai| kyoMki aTThAIsa prakRtika sattA vAle jisa sAdi mithyAdRSTi jIva ne samyaktva aura samyamithyAtva kI udvalanA karake chabbIsa prakRtika sattAsthAna ko prApta kiyA hai, usake isa chabbIsa prakRtika sattAsthAna kA puna: nAza dekhA jAtA hai| . chabbIsa prakRtika sattAsthAna ke kAla ke ukta tIna vikalpoM meM se sAdi-sAnta vikalpa kA jaghanyakAla antarmuhurta aura utkRSTakAla dezona apArdha pudgala parAvarta hai| jo isa prakAra phalita hotA hai-jo chabbIsa prakRtika sattAsthAna ko prApta kara lene ke bAda trikaraNa dvArA antarmuhUrta meM samyaktva ko prApta karake puna: aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA vAlA ho gayA, usake ukta sthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta prApta hotA hai tathA koI anAdi mithyAdRSTi jIva upazama samyaktva ko prApta huA aura mithyAtva meM jAkara usane palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla ke dvArA samyaktva aura samyagmithyAtva kI udvalanA karake chabbIsa prakRtiyoM ke sattva ko prApta kiyA, puna: vaha zeSa apArdha pudgala parAvarta kAla taka mithyA dRSTi rahA kintu jaba saMsAra meM rahane kA kAla antarmuhUrta zeSa rahA taba punaH vaha samyagdRSTi ho gayA to isa prakAra chabbIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTakAla palya kA asaMkhyAtavAM bhAga kama apArdha pudgala parAvarta pramANa prApta hotA hai| mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyoM meM se anantAnubandhI kaSAya catuSka kI visaMyojanA ho jAne para caubIsa prakRtika sattAsthAna prApta hotA hai| yaha sthAna tIsare se lekara gyArahaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| isakA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla eka sau battIsa sAgara hai| jaghanyakAla taba prApta hotA hai jaba jIva ne anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karake caubIsa prakRtika sattA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 saptatikA prakaraNa sthAna prApta kiyA aura sabase jaghanya antarmuhUrta kAla ke bhItara mithyAtva kA kSaya kara detA hai to usake caubIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta dekhA jAtA hai tathA anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karane ke bAda jo vedaka samyagdRSTi 66 sAgara taka vedaka (kSAyopazamika) samyaktva ke sAtha rahA, phira antarmuhurta ke liye * samyamithyAdRSTi huA aura isake bAda puna: 66 sAgara kAla taka vedaka samyagdRSTi rahA / anantara mithyAtva kI kSapaNA kii| isa prakAra anantAnubandhI kI visaMyojanA hone ke samaya se lekara mithyAtva kI kSapaNA hone taka ke kAla kA yoga eka sau battIsa sAgara hotA hai| isIliye caubIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTakAla eka sau battIsa sAgara batAyA hai| caubIsa prakRtika sattAsthAna meM se mithyAtva ke kSaya ho jAne para teIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai aura yaha sthAna cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| samyagamithyAtva kI kSapaNA kA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhurta hone se isa sthAna kA jaghanya va utkRSTa kAla bhI antarmuhurta pramANa hai| . teIsa prakRtika sattAsthAna meM se samyamithyAtva ke kSaya ho jAne se bAIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha sthAna bhI cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| isakA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhurta pramANa hai| kyoMki samyaktva kI kSapaNA meM itanA kAla lagatA hai| bAIsa prakRtika sattAsthAna meM se samyaktva mohanIya prakRti kA kSaya ho jAne para ikkIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha cauthe se lekara gyArahaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai| isakA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla sAdhika tetIsa sAgara pramANa hai / jaghanyakAla antarmuhUrta isaliye mAnA jAtA hai ki kSAyika samyagdarzana ko Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 81 prApta karake antarmuhurta kAla ke bhItara kSapaka zreNI para car3hakara madhya kI ATha kaSAyoM kA kSaya honA sambhava hai| utkRSTakAla sAdhika tetIsa sAgara isaliye hai ki ukta samayapramANa taka jIva ikkIsa prakRtika sattAsthAna ke sAtha raha sakatA hai| ikkIsa prakRtika sattAsthAna meM se apratyAkhyAnAvaraNa catuSka aura pratyAkhyAnAvaraNa catuSka, ina ATha prakRtiyoM kA kSaya ho jAne para teraha prakRtika sattAsthAna hotA hai| yaha sthAna kSapaka zreNI ke nauveM guNasthAna meM prApta hotA hai| isakA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai| kyoMki teraha prakRtika sattAsthAna se bAraha prakRtika sattAsthAna prApta karane meM antarmuhUrta kAla lagatA hai| isa teraha prakRtika sattAsthAna meM se napuMsaka veda ke kSaya ho jAne para bAraha prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha bhI nauveM guNasthAna meM prApta hotA hai aura isakA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai| kyoMki bAraha prakRtika sattAsthAna se gyAraha prakRtika sattAsthAna ke prApta hone meM antarmuhUrta kAla lagatA hai| jo jIva napuMsaka veda ke udaya ke sAtha kSapaka zreNI para car3hatA hai, . usake napuMsaka veda kI kSapaNA ke sAtha strIveda kA bhI kSaya hotA hai / ata: aise jIva ke bAraha prakRtika sattAsthAna nahIM pAyA jAtA hai / jisane napuMsaka veda ke kSaya se bAraha prakRtika sattAsthAna prApta kiyA, usake strIveda kA kSaya ho jAne para gyAraha prakRtika sattAsthAna hotA hai| isakI prApti nauveM guNasthAna meM hotI hai| isakA jaghanya va utkRSTa kAla antarmuhUrta pramANa hai / kyoMki hAsyAdi chaha nokaSAyoM ke kSaya hone meM antarmuhUrta samaya lagatA hai| gyAraha prakRtika sattAsthAna se chaha nokaSAyoM ke kSaya ho jAne para pAMca prakRtika sattAsthAna hotA hai / isakA jaghanya aura utkRSTa kAla Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 82 do samaya kama do AvalI pramANa hai / kyoMki chaha nokaSAyoM ke kSaya hone para puruSaveda kA do samaya kama do AvalI kAla taka sattva dekhA jAtA hai / isake bAda puruSaveda kA kSaya ho jAne se cAra prakRtika, cAra prakRtika meM se saMjvalana krodha kA kSaya hone para tIna prakRtika aura tIna prakRtika meM se saMjvalana mAna kA kSaya ho jAne para do prakRtika sattAsthAna hotA hai / ye nauveM guNasthAna meM prApta hote haiM / inakA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / do prakRtika sattAsthAna meM se saMjvalana mAyA kA kSaya hone para eka prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha nauveM aura dasaveM guNasthAna meM prApta hotA hai tathA isakA kAla jaghanya va utkRSTa antarmuhUrta hai / mohanIya karma ke ukta aTThAIsa prakRtika Adi pandraha sattAsthAnoM kA krama AcArya malayagiri ne saMkSepa meM batalAyA hai| upayogI hone se ukta aMza yahA~ avikala rUpa meM prastuta karate haiM 'tatra sarva prakRti samudAyo'STAviMzatiH / tataH samyaktve udvalite saptaviMzatiH / tato'pi samyagmithyAtve udbalite SaDvaMzatiH, anAdimithyAdRSTervA SaDaviMzatiH / aSTAviMzatisatkarmaNo'nantAnubandhicatuSTayakSaye catuvizatiH / tato'pi mithyAtve kSapite trayoviMzatiH / tato'pi samyagmithyAtve kSapite dvAviMzatiH / tataH samyaktvaM kSapite ekaviMzatiH / tato'STasvapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjJeSu kaSAyeSu kSINeSu trayodazaH / tato napuMsaka vede kSapite dvAdaza / tato'pi strIvede kSapite ekAdaza / tataH SaTsu nokaSAyeSu kSINeSu paJca / tato'pi puruSavede kSINe catasraH / tato'pi saMjvalana krodhe kSapite tisraH / tato'pi saMjvalanamAne kSapite dve / tato'pi saMjvalana mAyAyAM kSapitAyAmekA prakRtiH satIti / ' sattAsthAnoM ke svAmI aura kAla sambandhI digambara sAhitya kA mata zvetAmbara kArmagranthika mata ke samAna hI digambara karmasAhitya 1 saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 163 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 83 meM bhI mohanIya karma ke aTThAIsa prakRtika Adi pandraha sattAsthAna mAne haiN| unake svAmI aura kAla ke bAre meM bhI donoM sAhitya meM adhikatara samAnatA hai / lekina kucha sthAnoM ke bAre meM digambara sAhitya meM bhinna mata dekhane meM AtA hai / jisako pAThakoM kI jAnakArI ke lie prastuta kiyA jA rahA hai| * aTThAIsa prakRtika sattAsthAna ke kAla ke bAre meM digambara sAhitya ke mata kA pUrva meM ullekha kiyA gayA hai| zeSa sthAnoM ke bAre meM yahA~ batalAte haiM / zvetAmbara sAhitya meM sattAIsa prakRtika sattAsthAna kA svAmI mithyAdRSTi aura samyagmithyAdRSTi jIva ko batalAyA hai| lekina digambara paramparA ke anusAra kaSAyaprAbhRta kI cUrNi meM isa sthAna kA svAmI mithyAdRSTi jIva hI batalAyA hai sattAbIsAe vihattio ko hodi ? micchAiTThI / paMcasaMgraha ke saptatikA saMgraha kI gAthA 45 kI TIkA meM sattAIsa prakRtika sattAsthAna kA kAla palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa batalAyA hai| lekina jayadhavalA meM saMketa hai ki sattAIsa prakRtiyoM kI sattAvAlA bhI upazama samyagdRSTi ho sakatA hai / kaSAyaprAbhRta kI cUrNi se bhI isakI puSTi hotI hai| tadanusAra sattAIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanya kAla eka samaya bhI bana jAtA hai / kyoMki sattAIsa prakRtika sattAsthAna ke prApta hone ke dUsare samaya meM hI jisane upazama samyaktva ko prApta kara liyA, usake sattAIsa prakRtika sattAsthAna eka samaya taka hI dekhA jAtA hai / zvetAmbara sAhitya meM sAdi - sAnta chabbIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanya kAla antarmuhUrta batAyA hai / lekina kaSAyaprAbhRta kI cUNi meM ukta sthAna kA jaghanya kAla eka samaya batAyA hai - 'chabbIsavihattI kevaciraM kAlAdo ? jahaNNeNa egasamao / ' Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isakA tAtparya yaha hai ki samyaktva kI uvalanA meM antarmuhUrta kAla zeSa rahane para jo trikaraNa kriyA kA prArambha kara detA hai, aura uvalanA hone ke bAda eka samaya kA antarAla dekara jo upazama samyaktva ko prApta ho jAtA hai, usake chabbIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanya kAla eka samaya prApta hotA hai / 84 karmagrantha meM caubIsa prakRtika sattAsthAna kA utkRSTa kAla eka sau battIsa sAgara batAyA hai, jabaki kaSAyaprAbhRta kI cUrNi meM ukta sthAna kA utkRSTa kAla sAdhika eka sau battIsa sAgara batAyA hai ---- 'caubIsavihattI kevaciraM kAlAdo ? jahaNeNa aMtomuhuttaM, ukkasseNa ve chAvaTTi sAgarovamANi sAdireyANi / ' isakA spaSTIkaraNa jayadhavalA TIkA meM kiyA gayA hai ki upazama samyaktva ko prApta karake jisane anantAnubandhI kI visaMyojanA kI / anantara chiyAsaTha sAgara kAla taka vedaka samyaktva ke sAtha rahA, phira antarmuhUrta taka samyagmithyAdRSTi rahA / anantara mithyAtva kI kSapaNA kI / isa prakAra anantAnuvandhI kI visaMyojanA ho cukane ke samaya se lekara mithyAtva kI kSapaNA hone taka ke kAla kA yoga sAdhika eka sau battIsa sAgara hotA hai / ikkIsa prakRtika sattAsthAna kA jaghanyakAla antarmuhUrta aura utkRSTakAla sAdhika tetIsa sAgara donoM paramparAoM meM samAna rUpa se mAnA hai / kaSAyaprAbhRta cUrNi meM likhA hai 'ekrater vittI kevaciraM kAlAdo ? jahaNeNa aMtomuhuttaM, ukkasseNa tettIsa sAgarovamANi sAdireyANi / ' isa utkRSTa kAla kA jayadhavalA meM spaSTIkaraNa karate hue likhA hai ki koI samyagdRSTi deva yA nAraka mara kara eka pUrvakoTi kI Ayu vAle manuSyoM meM utpanna huA / anantara ATha varSa ke bAda anta Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 85 muhUrta meM usane kSAyika samyagdarzana ko utpanna kiyaa| phira Ayu ke anta meM mara kara vaha tetIsa sAgara kI Ayu vAle devoM meM utpanna huaa| isake bAda tetIsa sAgara Ayu ko pUrA karake eka pUrvakoTi kI Ayu vAle manuSyoM meM utpanna huA aura vahA~ jIvana bhara ikkIsa prakRtiyA~ kI sattA ke sAtha rahakara jaba jIvana meM antarmuhUrta kAla zeSa rahA taba kSapaka zreNi para car3hakara teraha Adi sattAsthAnoM ko prApta huaa| usake ATha varSa aura antarmuhUrta kama do pUrvakoTi varSa adhika tetIsa sAgara kAla taka ikkIsa prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai| isa prakAra digambara sAhitya meM sAdhika tetIsa sAgara pramANa kA spaSTIkaraNa kiyA gayA hai| zvetAmbara sAhitya meM bAraha prakRtika sattAsthAna kA jaghanya aura utkRSTa kAla antamuhUrta batalAyA hai| jabaki digambara sAhitya meM bAraha prakRtika sattAsthAna kA jaghanya kAla eka samaya batAyA hai| jaisA ki kaSAyaprAbhUta cUNi meM ullekha kiyA gayA hai___Navari bArasaNhaM vihattI kevaciraM kAlAdo? jahaNNaNa egsmo| isakI vyAkhyA jayadhavalA TIkA meM isa prakAra kI gaI hai ki napuMsaka veda ke udaya se kSapaka zreNi para car3hA huA jIva upAnta samaya meM strIveda aura napuMsaka veda ke saba satkarma kA puruSaveda rUpa meM saMkramaNa kara detA hai aura tadanantara eka samaya ke lie bAraha prakRtika sattAsthAna vAlA ho jAtA hai, kyoMki isa samaya napuMsaka veda kI udaya sthiti kA vinAza nahIM hotA hai| isa prakAra se kucha sattAsthAnoM ke svAmI tathA samaya ke bAre meM matabhinnatA jAnanA caahie| tulanAtmaka adhyayana karane vAloM ke liye yaha jijJAsA kA viSaya hai| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa .... mohanIya karma ke pandraha sattAsthAnoM kA guNasthAna, kAla sahita vivaraNa isa prakAra hai-- - sattA guNasthAna jaghanyakAla utkRSTakAla sthAna 28 | 1 se 11 pahalA va antarmuhUrta palya kA asaM0 bhAga sAdhika 132 sAgara | palya kA asaMkhyAtavAM bhAga tIsarA antarmuhUrta antarmuhUrta 3 se 11 dezona apArdha pud0 parAvarta 132 sAgara antarmuhUrta sAdhika 33 sAgara antarmuhUrta 8vA~ | do samaya kama do AvalI antarmuhUrta do samaya kama do AvalI antarmuhUrta 1 / nauvA~ va dasavA~ w wwwwwamenorary.org For Private & Personal use only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 87 isa prakAra mohanIya karma ke pazcAdAnupUrvI se vandha aura sattA sthAnoM tathA pUrvAnupUrvI se udayasthAnoM ko batalAne ke bAda aba inake bhaMga aura avAntara vikalpoM kA nirdeza karate haiN| sabase pahale bandhasthAnoM kA nirUpaNa karate haiN| chabbAvIse cau igavIse sattarasa terase do do / navabaMdhage vi donni u ekkevakamao paraM bhaMgA // 14 // zabdArtha-cha-chaha, bAvIse-bAIsa ke bandhasthAna ke, caucAra, igavIse-ikkIsa ke bandhasthAna ke, sattarasa-satraha ke baMdhasthAna ke, terase-teraha ke baMdhasthAna ke, do-do-do-do, navabaMdhage-- nau ke bandhasthAna ke, vi-bhI, doniu-do vikalpa, ekkekkaMeka-eka, ao-isase, paraM-Age, bhaMgA-bhaMga / / gAthArtha-bAIsa prakRtika bandhasthAna ke chaha, ikkIsa prakRtika baMdhasthAna ke cAra, satraha aura teraha prakRtika baMdhasthAna ke do-do, nau prakRtika baMdhasthAna ke bhI do bhaMga haiM / isake Age pA~ca prakRtika Adi baMdhasthAnoM meM se pratyeka kA eka-eka bhaMga hai| vizeSArtha-isa gAthA meM mohanIya karma ke baMdhasthAnoM meM se pratyeka sthAna ke yathAsaMbhava banane vAle bhaMgoM kI saMkhyA kA nirdeza kiyA hai| pUrva meM mohanIya karma ke bAIsa, ikkIsa, satraha, teraha, nau, pA~ca, cAra, tIna, do aura eka prakRtika, isa prakAra se dasa baMdhasthAna batalAye haiN| unameM se yahA~ pratyeka sthAna ke hone vAle bhaMga-vikalpoM ko batalAte hue sarvaprathama bAIsa prakRtika baMdhasthAna ke chaha bhaMga batalAye haiM-chabbAvIse / anantara kramaza: ikkIsa prakRtika baMdhasthAna ke cAra bhaMga, satraha prakRtika baMdhasthAna ke do bhaMga, teraha prakRtika baMdhasthAna Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 saptatikA prakaraNa ke do bhaMga, nau prakRtika baMdhasthAna ke do bhaMga, pA~ca prakRtika baMdhasthAna kA eka bhaMga, cAra prakRtika baMdhasthAna kA eka bhaGga, tIna prakRtika baMdhasthAna kA eka bhaMga, do prakRtika baMdhasthAna kA eka bhaMga aura eka prakRtika baMdhasthAna kA eka bhaMga hotA hai / jisakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai / bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM mithyAtva, solaha kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka veda, hAsya-rati yugala aura zoka-arati yugala, ina do yugaloM meM se koI eka yugala, bhaya aura jugupsA, ina bAIsa prakRtiyoM kA grahaNa hotA hai| yahA~ chaha bhaMga hote haiN| jo isa prakAra haiM ki hAsya-rati yugala aura zoka-arati yugala, ina do yugaloM meM se kisI eka yugala ko milAne se bAIsa prakRtikaM baMdhasthAna hotA hai| ataH ye do bhaMga hue / eka bhaMga hAsya-rati yugala sahita vAlA aura dUsarA bhaMga arati-zoka yugala sahita vAlA / ye donoM bhaMga bhI tInoM vedoM ke vikalpa se prApta hote haiM, ataH do ko tIna se guNita kara dene para chaha bhaMga ho jAte haiN| ukta bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM se mithyAtva ko ghaTA dene para ikkIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| kyoMki napuMsaka veda kA baMdha mithyAtva ke udayakAla meM hotA hai aura sAsAdana samyagdRSTi ko mithyAtva kA udaya nahIM hotA hai| strIveda aura puruSaveda, ina do 1 chabbAvIse cadu igivIse do do havaMti chaTTho tti / ekkekkamadobhaMgo baMdhaTThANesu mohassa // -go0 karmakANDa, gA0 467 2 hAsaraiaraisogANa baMdhayA ANavaM duhA savve / veyavibhajjatA puNa dugaigavIsA chahA cauhA / / -paMcasaMgraha saptatikA, gA0 20 : Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 SaSTha karmagrantha vedoM meM se koI eka veda kahanA cAhie / ataH yahA~ do yugaloM ko do vedoM se guNita kara dene para cAra bhaMga hote haiM / ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM se anantAnubaMdhI catuSka ko ghaTA . dene para satraha prakRtika baMdhasthAna hotA hai / isake bandhaka tIsare aura cauthe guNasthAnavartI jIva haiN| anantAnubaMdhI kaSAya kA udaya nahIM hone se inako strIveda kA baMdha nahIM hotA hai / ataH yahA~ hAsya- rati yugala aura zoka -arati yugala, ina do yugaloM ke vikalpa se do bhaMga hote haiM / teraha prakRtika baMdhasthAna meM bhI do bhaMga hote haiM / yaha baMdhasthAna satraha prakRtika baMdhasthAna meM se apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya catuSka ke kama karane se prApta hotA hai / yahA~ puruSaveda kA hI baMdha hotA hai ataH do yugaloM ke nimitta se do hI bhaMga prApta hote haiM / teraha prakRtika baMdhasthAna meM se pratyAkhyAnAvaraNa catuSka ke kama karane para nau prakRtika baMdhasthAna hotA hai / yaha sthAna chaThe, sAtaveM aura AThaveM - pramattasaMyata, apramattasaMyata aura apUrvakaraNa - guNasthAna meM pAyA jAtA hai / yahA~ itanI vizeSatA hai ki arati aura zoka kA baMdha pramattasaMyata guNasthAna taka hI hotA hai, Age nahIM / ataH pramattasaMyata guNasthAna meM isa sthAna ke do bhaMga hote haiM, jo pUrvokta haiM tathA apramattasaMyata aura apUrvakaraNa meM hAsya- rati rUpa eka hI bhaMga pAyA jAtA hai / pA~ca prakRtika baMdhasthAna ukta nau prakRtika baMdhasthAna meM se hAsya, rati, bhaya, jugupsA, ina cAra prakRtiyoM ko kama karane se hotA hai / yahA~ 1 navabaMdhake dvau maMgo to ca pramatte dvAvapi dRSTavyo, apramattA'pUrvakaraNayostveka eva bhaMgaH tatrArati zokarUpasya yugalasya bandhAsambhavAt / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 164 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa eka hI bhaMga hotA hai| kyoMki isameM baMdhane vAlI prakRtiyoM ke vikalpa nahIM haiN| isI prakAra baMdhane vAlI prakRtiyoM ke vikalpa nahIM hone se cAra, tIna, do aura eka prakRtika baMdhasthAnoM meM bhI eka-eka hI vikalpa hotA hai-ekkekkamao paraM bhNgaa| isa prakAra mohanIya karma ke dasa baMdhasthAnoM ke kula bhaMga 6+4+ 2+2+2+1+1+1+1+1=21 hote haiN| ___ mohanIya karma ke dasa baMdhasthAnoM kA nirdeza karane ke bAda aba Age kI tIna gAthAoM meM ina baMdhasthAnoM meM se pratyeka meM prApta hone vAle udayasthAnoM ko batalAte haiN| mohanIya karma ke baMdhasthAnoM meM udayasthAna dasa bAvIse nava ikkavIsa sattAi udytthaannaaii| chAI nava sattarase tere paMcAi aTThava // 15 // cattArimAi navabaMdhagesu ukkosa satta udyNsaa| paMcavihabaMdhage puNa udao doNhaM muNeyavvo // 1 // itto caubaMdhAI ikkekkudayA havaMti samve vi / baMdhovarame vi tahA udayAbhAve vi vA hojjA // 17 // zabdArtha-vasa-dasa paryanta, bAvIse-bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM, nava-nau taka, ikkavIsa-ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM, sattAi -sAta se lekara, udayaThANAI-udayasthAna, chAI nava-chaha se nau taka, sattarase-satraha prakRtika baMdhasthAna meM, tere-teraha prakRtika baMdhasthAna meM, paMcAi-pAMca se lekara, aTThava-ATha taka / ___cattArimAi-cAra se lekara, navabaMdhagesu-nau prakRtika baMdhasthAnoM meM, ukkosa--utkRSTa, satta-sAta taka, udayaMsA-udayasthAna, paMcavihabaMdhage-pA~ca prakRtika baMdhasthAna meM, puNa-tathA, udao-udaya, doNhaM-do prakRti kA, muNeyavvo-jAnanA cAhie / .. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha itto--isake bAda, caubaMdhAI-cAra Adi prakRtika baMdhasthAnoM meM, ikkekkudayA-eka-eka prakRti ke udaya vAle, havaMtihote haiM, samvevi-sabhI, baMdhovarame-baMdha ke abhAva meM, vi-bhI, tahA-usI prakAra, udayAbhAve--udaya ke abhAva meM, vi-bhI, vA --vikalpa, hojjA-hote haiM / gAthArtha-bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAta se lekara dasa taka, ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAta se lekara nau taka, satraha prakRtika baMdhasthAna meM chaha se lekara nau taka aura teraha prakatika baMdhasthAna meM pA~ca se lekara ATha taka nau prakRtika baMdhasthAna meM cAra se lekara utkRSTa sAta prakRtiyoM taka ke cAra udayasthAna hote haiM tathA pA~ca prakRtika baMdhasthAna meM do prakRtiyoM kA udaya jAnanA caahiye| - isake bAda (pA~ca prakRtika baMdhasthAna ke bAda) cAra Adi (4,3,2,1) prakRtika baMdhasthAnoM meM eka prakRti kA udaya hotA hai| baMdha ke abhAva meM bhI isI prakAra eka prakRti kA udaya hotA hai| udaya ke abhAva meM bhI mohanIya kI sattA vikalpa se hotI hai| vizeSArtha-pUrva meM mohanIya karma ke bAIsa, ikkIsa Adi prakatika dasa baMdhasthAna batalAye haiN| yahA~ tIna gAthAoM meM ukta sthAnoM meM se pratyeka meM kitanI-kitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai, isako spaSTa kiyA hai| sarvaprathama bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAnoM kA kathana karate hue kahA hai--sAta prakRtika, ATha prakRtika, nau prakRtika aura dasa prakRtika, ye cAra udayasthAna haiM / jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa sAta prakRtika udayasthAna isa prakAra hai ki eka mithyAtva, dUsarI apratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi meM se koI eka tIsarI pratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi meM se koI eka, cauthI saMjvalana krodha Adi meM se koI eka, pA~cavIM hAsya, chaThI rati athavA hAsya, rati ke sthAna para arati zoka aura sAtavIM tInoM vedoM meM se koI eka veda, ina sAta prakRtiyoM kA udaya bAIsa prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi jIva ko niyama se hotA hai / 1 2 1 I yahA~ caubIsa bhaMga hote haiM / ve isa prakAra haiM- krodha, mAna, mAyA aura lobha, ye cAroM prakRtiyA~ udaya kI apekSA paraspara virodhanI hone se inakA udaya eka sAtha nahIM hotA hai / ataH krodhAdika ke udaya rahate mAnAdika kA udaya nahIM hotA kintu kisI eka prakAra ke krodha kA udaya rahate, usase Age ke dUsare prakAra ke sabhI krodhoM kA udaya avazya hotA hai / jaise ki anantAnubaMdhI krodha kA udaya rahate apratyAkhyAnA - varaNa Adi cAroM prakAra ke krodhoM kA udaya eka sAtha hotA hai / apratyAkhyAnAvaraNa krodha ke udaya rahate pratyAkhyAnAvaraNa Adi tInoM prakAra ke krodhoM kA udaya rahatA hai / pratyAkhyAnAvaraNa krodha ke udaya rahate donoM prakAra ke krodhoM kA udaya eka sAtha rahatA hai aura saMjvalana krodha kA udaya rahate hue eka hI krodha udaya rahatA hai / isa taraha yahA~ sAta prakRtika udayasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi tInoM krodhoM kA udaya hotA hai / isI prakAra apratyakhyAnAvaraNa mAna kA udaya rahate tIna mAna kA udaya hotA hai, apratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA udaya rahate tIna mAyA kA udaya hotA hai tathA apratyAkhyAnAvaraNa lobha kA udaya rahate tIna lobha kA udaya hotA hai / ukta krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina cAra bhaMgoM kA udaya strIveda ke sAtha hotA hai aura yadi strIveda ke bajAya puruSaveda kA Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha udaya ho to puruSa veda ke udaya ke sAtha hotA hai aura yadi napuMsaka veda kA udaya hai to usake sAtha ina cAra kA udaya hotA hai| isa prakAra pratyeka veda ke udaya ke sAtha cAra-cAra bhaMga prApta ho jAte haiM, jo kula milAkara bAraha hote haiM / ye bAraha bhaMga hAsya aura rati ke udaya ke sAtha bhI hote haiM aura yadi hAsya aura rati ke sthAna meM zoka aura arati kA udaya huA to unake sAtha bhI hote haiM / isa prakAra bAraha ko do se guNA karane para caubIsa bhaMga ho jAte haiN| pUrva meM batAI gaI caubIsa bhaMgoM kI gaNanA isa prakAra bhI kI jA sakatI hai ki hAsya-rati yugala ke sAtha strIveda kA eka bhaMga tathA zoka-arati yugala ke sAtha strIveda kA eka bhaMga, isa prakAra strIveda ke sAtha do bhaMga tathA isI prakAra puruSaveda aura napuMsaka veda ke sAtha bhI do-do bhaMga hoNge| kula milAkara ye chaha bhaMga hue| ye chahoM bhaMga, krodha ke udaya meM krodha ke sAtha hoNge| krodha ke bajAya mAna kA udaya hone para mAna ke sAtha hoNge| mAna ke sthAna para mAyA kA udaya hone para mAyA ke sAtha bhI hoMge aura mAyA ke sthAna para lobha kA udaya hone para lobha ke sAtha bhI hoNge| isa prakAra se pUrvokta chahoM bhaMgoM ko krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra se guNita karane para kula caubIsa bhaMga hue / arthAt krodha ke chaha bhaMga, mAna ke chaha bhaMga, mAyA ke chaha bhaMga aura lobha ke chaha bhaMga / yaha eka caubIsI huii| ina sAta prakRtiyoM ke udaya meM bhaya, jugupsA aura anantAnubaMdhI catuSka meM se koI eka kaSAya, isa prakAra ina tIna prakRtiyoM meM se kramaza: eka-eka prakRti ke udaya ko milAne para ATha prakRtika udaya tIna prakAra se prApta hotA hai / sAta prakRtika udaya meM bhaya ko milAne se pahalA ATha prakRtiyoM kA udaya, sAta prakRtika udaya meM jugupsA ko milAne se dUsarA ATha prakRtiyoM kA udaya aura anantAnubaMdhI krodhAdi Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 saptatikA prakaraNa meM se kisI eka ko milAne se tIsarA ATha prakRtiyoM kA udaya, isa taraha ATha prakRtika udayasthAna ke tIna prakAra samajhanA caahie| ata: ina bhaMgoM kI tIna caubIsiyA~ hotI haiN| ve isa prakAra haiM pUrvokta sAta prakRtiyoM ke udaya meM bhaya kA udaya milAne para ATha prakRtiyoM ke udaya ke sAtha bhaMgoM kI pahalI caubIsI huii| pUrvokta sAta prakRtiyoM ke udaya meM jugupsA kA udaya milAne para ATha ke udaya ke sAtha bhaMgoM kI dUsarI caubIsI tathA pUrvokta sAta prakRtiyoM ke udaya meM anantAnubaMdhI krodhAdi meM se kisI eka prakRti ke udaya ko milAne para ATha ke udaya ke sAtha bhaMgoM kI tIsarI caubIsI prApta hotI hai| isa prakAra ATha prakRtika udayasthAna ke rahate bhaMgoM kI tIna caubIsI hotI haiN| sAta prakRtika udayasthAna meM aura bhaya va jugupsA ke udaya se prApta hone vAle ATha prakRtika udayasthAnoM meM anantAnubandhI kaSAya catuSka ko grahaNa na karane tathA bandhAvali ke bAda hI anantAnubandhI ke udaya ko mAnane ke sambandha meM jijJAsAoM kA samAdhAna karate haiN| ukta jijJAsAoM sambandhI AcArya malayagiri kRta TIkA kA aMza isa prakAra hai___"nanu mithyAdRSTeravazyamanantAnubandhinAmudayaH sambhavati tat kathamiha mithyASTiH saptodaye aSTodaye vA kasmizcidanantAnubandhyudayarahitaH proktaH ? ucyate-iha samyASTinA satA kenacit prathamato'nantAnubandhino visaMyojitAH, etAvataiva ca sa vizrAnto na mithyAtvAdikSayAya udyuktavAn tathAvidhasAmanyabhAvAt, tataH kAlAntare mithyAtvaM gataH san mithyAtvapratyayato bhUyo'pyanantAnuvandhino badhnAti, tatobandhAvalikA yAvat nAdyApyatikrAmati tAvat teSAmudayo na bhavati, bandhAvalikAyAM tvatikrAntAyAM bhavediti / / 1 saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 165 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha prazna - jabaki mithyAdRSTi jIva ke anantAnubandhI catuSka kA udaya niyama se hotA hai, taba yahA~ sAta prakRtika udayasthAna meM tathA bhaya yA jugupsA meM se kisI eka ke udaya se prApta hone vAle pUrvokta do prakAra ke ATha prakRtika udayasthAnoM meM use anantAnubandhI ke udaya se rahita kyoM batAyA hai ? samAdhAna - jo samyagdRSTi jIva anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karake raha gayA / kSapaNA ke yogya sAmagrI na milane se usane mithyAtva Adi kA kSaya nahIM kiyaa| anantara kAlAntara meM vaha mithyAtva ko prApta huA ataH vahA~ usane mithyAtva ke nimitta se punaH anantAnubandhI catuSka kA bandha kiyA / aise jIva ke eka AvalikA pramANakAla taka anantAnubandhI kA udaya nahIM hotA kintu AvalikA ke vyatIta ho jAne para niyama se hotA hai / ataH mithyAdRSTi jIva ke anantAnubandhI ke udaya se rahita sthAna bana jAte haiM / isI kAraNa se sAta prakRtika udayasthAna meM aura bhaya yA jugupsA ke udaya se prApta hone vAle ATha prakRtika udayasthAna meM anantAnubandhI kA udaya nahIM batAyA hai / "nanu kathaM bandhAvalikAtikrame'pyudayaH saMbhavati ? yato'bAdhAkAlakSaye satyudayaH, abAdhAkAlazcAnantAnubandhinAM jaghanyenAntarmuhUrtam, utkarSeNa tu catvAri varSa sahasrANIti, naMSa doSaH, yato bandhasamayAdArabhya teSAM tAvat sattA bhavati, sattAyAM ca satyAM bandhe pravartamAne tadugrahatA patadugrahatAyAM ca zeSa samAnajAtIyaprakRtidalika saGkrAntiH saMkramacca dalikaM patagrahaprakRtirUpatayA pariNamate, tataH saMkramAvalikAyAmatItAyAmudaya:, tato bandhAvalikAyAmatItAyAmudayo'bhidhIyamAno na virudhyate / 1 65 prazna - kisI bhI karma kA udaya abAdhAkAla ke kSaya hone para hotA hai aura anantAnubandhI catuSka kA jaghanya abAdhAkAla antarmuhUrta 1 saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 165 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa tathA utkRSTa abAdhAkAla cAra hajAra varSa hai| ataH baMdhAvali ke bAda hI anantAnubandhI kA udaya kaise sambhava hai ? ___samAdhAna-baMdha samaya se hI anantAnubandhI kI sattA ho jAtI hai aura sattA ke ho jAne para pravartamAna bandha meM patadgrahatA A jAtI hai aura patadgrahapane ko prApta ho jAne para zeSa samAna jAtIya prakRti dalikoM kA saMkramaNa hotA hai jo patadgraha prakRti rUpa se pariNata ho jAtA hai jisakA saMkramAvali ke bAda udaya hotA hai / ataH AvalikA ke bAda anantAnubandhI kA udaya hone lagatA hai, ata: yaha kahanA virodha ko prApta nahIM hotA hai| ukta zaMkA samAdhAna kA yaha tAtparya hai ki anantAnubandhI catuSka visaMyojanA prakRti hai aura vaise to visaMyojanA kSaya hI hai, kintu visaMyojanA aura kSaya meM yaha antara hai ki visaMyojanA ke ho jAne para kAlAntara meM yogya sAmagrI ke milane para visaMyojita prakRti kI puna: sattA ho sakatI hai kintu kSaya ko prApta prakRti kI puna: sattA nahIM hotI hai| sattA do prakAra se hotI hai-baMdha se aura saMkrama se, kintu baMdha aura saMkrama meM anyonya sambandha hai| jisa samaya jisakA baMdha hotA hai, usa samaya usameM anya sajAtIya prakRti dalika kA saMkramaNa hotA hai / aisI prakRti ko patadgraha prakRti kahate haiM / patadgraha prakRti kA artha hai Akara par3ane vAle karmadala ko grahaNa karane vAlI prakRti / aisA niyama hai ki saMkrama se prApta hue karma-dala kA saMkramAvali ke bAda udaya hotA hai| jisase anantAnubandhI kA eka AvalI ke bAda udaya mAnane meM koI Apatti nahIM hai| yadyapi navIna baMdhAvali ke bAda abAdhAkAla ke bhItara bhI apakarSaNa ho sakatA hai aura yadi aisI prakRti udaya-prApta huI ho to usa apakarSita karmadala kA udayasamaya se nirapekSa bhI ho sakatA hai, ataH navIna baMdhe hue karmadala kA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 67 prayoga vizeSa se abAdhAkAla ke bhItara bhI udIraNodaya ho sakatA hai, isameM koI bAdhA nahIM AtI hai / pahale jo sAta prakRtika udayasthAna batAyA hai, usameM bhaya aura jugupsA ke yA bhaya aura anantAnubandhI ke athavA jugupsA aura anantAnubandhI ke milAne para nau prakRtika udayasthAna tIna prakAra se prApta hotA hai / ina tIna vikalpoM meM bhI pUrvokta krama se bhaMgoM kI ekaeka caubIsI hotI hai / isa prakAra nau prakRtika udayasthAna meM bhI bhaMgoM kI tIna caubIsI jAnanA cAhie / pUrvokta sAta prakRtika udayasthAna meM eka sAtha bhaya, jugupsA aura anantAnubandhI ke milAne para dasa prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI pUrvokta prakAra se bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / isa prakAra sAta prakRtika udayasthAna kI eka caubIsI, ATha prakRtika udayasthAna kI tIna, nau prakRtika udayasthAna kI tIna aura dasa prakRtika udayasthAna kI eka caubIsI hotI hai / kula milAkara bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM ATha caubIsI hotI haiM--sarvasaMkhyA dvAviMzatibaMdhe aSTau caturviMzatayaH / bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAnoM kA nirdeza karane ke na aba ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAna batalAte haiM ki-'nava ikkavIsa sattAi udayaThANAI' - arthAt ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAta prakRtika, ATha prakRtika aura nau prakRtika ye tIna udayasthAna haiN| ve isa prakAra haiM- inameM anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana prakAra kI krodhAdi cAra kaSAyoM meM se koI eka jAti kI cAra kaSAyeM, tIna vedoM meM se koI eka veda aura do yugaloM meM se koI eka yugala, ina sAta prakRtiyoM kA udaya ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM niyama se hotA hai / yahA~ bhI pUrvokta Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa krama se bhaMgoM kI eka caubIsI prApta hotI hai / isa sAta prakRtika udayasthAna meM bhaya ke yA jugupsA ke milA dene para ATha prakRtika udayasthAna do prakAra se prApta hotA hai / isa prakAra ATha prakRtika udayasthAna ke do vikalpa hote haiM / yahA~ eka vikalpa meM eka caubIsI aura dUsare vikalpa meM eka caubIsI, isa prakAra ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI do caubIsI hotI haiN| nau prakRtika udayasthAna pUrvokta sAta prakRtika udayasthAna meM yugapada bhaya aura jugupsA ko milAne se prApta hotA hai / yaha eka hI prakAra kA hone se isameM bhaMgoM kI eka caubIsI prApta hotI hai / 68 isa prakAra ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAta prakRtika udayasthAna kI eka, ATha prakRtika udayasthAna kI do aura nau prakRtika udayasthAna kI eka, kula milAkara bhaMgoM kI cAra caubIsI hotI haiM / yaha ikkIsa prakRtika baMdhasthAna sAsAdana samyagdRSTi jIva ke hI hotA hai aura sAsAdana samyagdRSTi ke do bheda haiM-zreNigata aura azreNigata / jo jIva upazamazreNi se gira kara sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai, use zreNigata sAsAdana samyagdRSTi kahate haiM tathA jo upazama samyagdRSTi jIva upazamazreNi car3hA hI nahIM kintu anantAnubandhI ke udaya se sAsAdana bhAva ko prApta ho gayA, vaha azreNigata sAsAdana samyagdRSTi kahalAtA hai / yahA~ jo ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAta, ATha aura nau prakRtika, yaha tIna udayasthAna batalAye haiM ve azreNigata sAsAdana samyagdRSTi jIva kI apekSA samajhanA cAhiye / 1 1 ayaM caikaviMzatibaMdha: sAsAdane 'zreNigatazca / tatrAzra Nigata sthAnAnyavagantavyAni / prApyate / sAsAdanazca dvidhA, zreNigatosAsAdanamAzritya mUni saptAdIni udaya- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 166 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha zreNigata sAsAdana samyagdRSTi jIva ke viSaya meM do kathana pAye jAte haiN| kucha AcAryoM kA mata hai ki jisake anantAnubaMdhI kI sattA hai, aisA jIva bhI upazamazreNi ko prApta hotA hai| ina AcAryoM ke mata se anantAnubandhI kI bhI upazamanA hotI hai| jisakI puSTi nimnalikhita gAthA se hotI hai "aNaMdasaNaeNsitthIveyachakkaM ca purisAveyaM ca / 2 arthAt pahale anantAnubandhI kaSAya kA upazama karatA hai / usake bAda darzana mohanIya kA upazama karatA hai, phira kramazaH napuMsaka veda, strIveda, chaha nokaSAya aura puruSaveda kA upazama karatA hai| aisA jIva zreNi se girakara sAsAdana bhAva ko bhI prApta hotA hai, ataH isake bhI pUrvokta tIna udayasthAna hote haiN| kintu anya AcAryoM kA mata hai ki jisane anantAnubaMdhI kI visaMyojanA kara dI, aisA jIva hI upazamazreNi ko prApta hotA hai, anantAnubaMdhI kI sattA vAlA nhiiN| inake mata se aisA jIva upazamazreNi se girakara sAsAdana bhAva ko prApta nahIM hotA hai, kyoMki usake anantAnubaMdhI kA udaya saMbhava nahIM hai aura sAsAdana samyaktva kI 1 (ka) kecidAhuH-anantAnubaMdhisatkarmasahito'pyupazamazroNi pratipadyate, teSAM matenAnantAnubaMdhinAmapyupazamanA bhavati / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 166 (kha) digambara paramparA meM anantAnubaMdhI kI upazamanA vAle mata kA SaT khaMDAgama, kaSAyaprAbhUta aura usakI TIkAoM meM ullekha nahIM milatA hai kintu go0 karmakANDa meM isa mata kA ullekha kiyA gayA hai| vahAM upazamazroNi meM 28, 24 aura 21 prakRtika, tIna sattAsthAna batalAye haiM-aDacaurekkAvIsa uvasamaseDhimmi // 11 // Avazyaka niyukti, gA0 116 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 saptatikA prakaraNa prApti to anantAnubaMdhI ke udaya se hotI hai, anyathA nhiiN| kahA . bhI hai-aNaMtANubaMdhudayarahiyassa sAsaNabhAvo na saMbhavai / arthAt anantAnubaMdhI ke udaya ke binA sAsAdana samyaktva kI prApti honA saMbhava nahIM hai| jijJAsu prazna karatA hai ki-- athocyate- yadA mithyAtvaM pratyabhimukho na cAdyApi mithyAtvaM pratipadyati tadAnImanantAnubandhyudayarahito'pi sAsAdanasteSAM matena bhaviSyatIti kimatrAyuktam ? tavayuktam, evaM sati tasya SaDAdIni navaparyantAni catvAryudayasthAnAni bhaveyuH, na ca bhavanti, sUtra pratiSedhAt, tarapyanabhyupagamAcca, tasmAdanantAnu. bandhyudayarahitaH sAsAdano na bhavatItyavazyaM pratyeyam / / prazna-jisa samaya koI eka jIva mithyAtva ke abhimukha to hotA hai kintu mithyAtva ko prApta nahIM hotA hai, usa samaya una AcAryoM ke matAnusAra usake anantAnubaMdhI ke udaya ke binA bhI sAsAdana guNasthAna kI prApti ho jaayegii| aisA mAna liyA jAnA ucita hai| ___samAdhAna---yaha mAnanA ThIka nahIM hai, kyoMki aisA mAnane para usake chaha prakRtika, sAta prakRtika, ATha prakRtika aura nau prakRtika, ye cAra udayasthAna prApta hote haiN| kintu Agama meM aisA batAyA nahIM hai aura ve AcArya bhI aisA nahIM mAnate haiN| isase siddha hai ki anantAnubaMdhI ke udaya ke binA sAsAdana samyaktva kI prApti nahIM hotI hai| ___"anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karake jo jIva upazamazreNi para car3hatA hai, vaha gira kara sAsAdana guNasthAna ko prApta nahIM hotaa|" yaha kathana AcArya malayagiri kI TIkA ke anusAra kiyA gayA hai, . tathApi karmaprakRti Adi ke nimna pramANoM se aisA jJAta hotA hai ki aisA jIva bhI sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai| jaisA ki karmaprakRti kI cUNi meM likhA hai caritta vasamaNaM kAuMkAmo jati veyagasammaTThiI to puSvaM aNaMtANubaMdhiNo 1 saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 166 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha niyamA visaMjoeti / eeNa kAraNeNa virayANaM anaMtANa baMdhivisaMjoyaNA bhannati / arthAt jo vadaka samyagdRSTi jIva cAritra mohanIya kI upazamanA karatA hai, vaha niyama se anantAnubaMdhI catuSka kI visaMyojanA karatA hai aura isI kAraNa se virata jIvoM ke anantAnubandhI kI visaM yojanA kahI gaI hai / Age usI ke mUla meM likhA hai AsANa vA vi gacchejjA | 2 arthAt - aisA jIva upazamazreNi se utara kara sAsAdana guNasthAna ko bhI prApta hotA hai / ukta ullekhoM se jJAta hotA hai ki karmaprakRti karttA kA yahI mata rahA hai ki anantAnubaMdhI kI visaMyojanA kiye binA upazamazreNi para ArohaNa karanA saMbhava nahIM hai aura vahA~ se utarane vAlA jIva sAsAdana guNasthAna ko bhI prApta karatA hai | paMcasaMgraha ke upazamanA prakaraNa se bhI karmaprakRti ke mata kI puSTi hotI hai / lekina usake saMkramaprakaraNa se isakA samarthana nahIM hotA hai / vahA~ sAsAdana guNasthAna meM 21 meM 25 kA hI saMkramaNa batalAyA hai / 3 satraha prakRtika baMdhasthAna ke rahate - 'chAI nava sattara se' - chaha 1 karmaprakRti cUNi upazama. gAthA 30 2 karmaprakRti upazama. gA0 62 101 3 digambara saMpradAya meM SaTkhaMDAgama aura kaSAyaprAbhRta kI paramparAyeM haiM / SaTkhaMDAgama kI paramparA ke anusAra upazamazreNi se cyuta huA jIva sAsAdana guNasthAna ko prApta nahIM hotA hai / vIrasena svAmI ne dhavalA TIkA meM bhagavAna puSpadanta bhUtabali ke upadeza kA isI rUpa se ullekha kiyA hai -- "bhUda bali bhayavaMtassuvaeseNa upasamaser3hIdo odiSNo Na sAsaNattaM parivajjadi / - jIva0 10 ca0 pR0 331 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 saptatikA prakaraNa prakRtika, sAta prakRtika, ATha prakRtika aura nau prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiN| ___ satraha prakRtika baMdhasthAna tIsare mizra aura cauthe avirata samyakdRSTi ina do guNasthAnoM meM hotA hai| unameM se mizra guNasthAna meM sAta prakRtika, ATha prakRtika, nau prakRtika, ye tIna udayasthAna hote haiN| ___ sAta prakRtika udayasthAna meM anantAnubaMdhI ko chor3akara apratyAkhyAnAvaraNa Adi tIna prakAroM ke krodhAdi kaSAya catuSkoM meM se koI eka krodhAdi, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala aura samyagamithyAtva, ina sAta prakRtiyoM kA niyama se udaya rahatA hai / yahA~ bhI pahale ke samAna bhaMgoM kI eka caubIsI prApta hotI hai| isa sAta prakRtika udayasthAna meM bhaya yA jugupsA ke milAne se ATha prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha sthAna do prakAra kintu kaSAyaprAbhRta kI paramparA ke anusAra jo jIva upazamazroNi para car3hA hai, vaha usase cyuta hokara sAsAdana guNasthAna ko bhI prApta ho sakatA hai / tathApi kaSAyaprAbhUta kI cUNi meM anantAnubaMdhI upazamanA prakRti hai, isakA niSedha kiyA gayA hai aura sAtha meM yaha bhI likhA hai ki vedaka samyagdRSTi jIva anantAnubaMdhI catuSka kI visaMyojanA kiye binA kaSAyoM ko upazamAtA nahIM hai / mUla kaSAyaprAbhRta se bhI isa mata kI puSTi hotI hai| saptadazabandhakA hi dvaye samyagmithyAdRSTayo'viratasamyagdRSTyazca / tatra samyagmithyAdRSTInAM trINi udayasthAnAni tadyathA-sapta, aSTa, nava / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 166 2 tatrAnantAnubandhivarjAH trayo'nyatame krodhAdaya; trayANAM vedAnAmanyatamo vedaH, dvayoryugalayoranyatarad yugalam, samyagmithyAtvaM ceti saptAnAM prakRtInAmudayaH samyagmithyAdRSTiSu dhra vaH / / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 166 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha se prApta hotA hai ataH yahA~ do caubIsI prApta hotI haiM / ukta sAta prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA ko yugapad milAne se nau prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ vikalpa na hone se eka caubIsI hotI hai / isa prakAra mizra guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna ke rahate sAta prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI, ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI do caubIsI aura nau prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI, kula milAkara cAra caubIsI prApta hotI haiM / mizra guNasthAna meM satraha prakRtika baMdha meM udayasthAnoM ke vikalpa batalAne ke bAda aba cauthe guNasthAna meM udayasthAna batalAte haiM / cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM satraha prakRtika baMdha hote hue chaha prakRtika, sAta prakRtika, ATha prakRtika aura nau prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiM / ve isa prakAra jAnanA cAhie ki--- I 103 anantAnubaMdhI ko chor3akara zeSa tIna kaSAya prakAroM ke krodhAdi catuSka meM se koI eka kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala, ina chaha prakRtiyoM kA avirata samyagdRSTi guNasthAna meM nizcita rUpa se udaya hone se chaha prakRtika udayasthAna hotA hai / isameM bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / isa chaha prakRtika udayasthAna meM bhaya yA jugupsA yA samyaktvamohanIya ina tIna prakRtiyoM meM se kisI eka prakRti ke milAne para sAta prakRtika udayasthAna tIna prakAra se prApta hotA hai / yahA~ ekaeka bheda meM eka-eka caubIsI hotI hai, ataH sAta prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI tIna caubIsI prApta hotI haiM / ATha prakRtika udayasthAna pUrvokta chaha prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA athavA bhaya aura samyaktvamohanIya athavA jugupsA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 saptatikA prakaraNa aura samyaktvamohanIya ina do prakRtiyoM ke milAne se prApta hotA hai / isa sthAna ke tIna prakAra se prApta hone ke kAraNa pratyeka bheda meM bhaMgoM kI eka-eka caubIsI hotI hai / jisase ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI tIna caubIsI huiiN| ukta chaha prakRtika udayasthAna meM bhaya, jagupsA aura samyaktvamohanIya, ina tInoM prakRtiyoM ko eka sAtha milAne para nau prakRtika udayasthAna hotA hai| isa sthAna meM vikalpa na hone se bhaMgoM kI eka caubIsI banatI hai / isa prakAra cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna meM chaha prakRtika udayasthAna kI bhaMgoM kI eka caubIsI, sAta prakRtika udayasthAna kI bhaMgoM kI tIna caubIsI, ATha prakRtika udayasthAna kI bhaMgoM kI tIna caubIsI aura nau prakRtika udayasthAna kI bhaMgoM kI eka caubIsI, isa prakAra kula milAkara bhaMgoM kI ATha caubIsI prApta huiiN| jisameM se cAra caubIsI samyaktvamohanIya ke udaya binA kI hotI haiM aura cAra caubIsI samyaktvamohanIya ke udaya sahita kI hotI haiN| inameM se jo samyaktvamohanIya ke udaya binA kI hotI haiM, ve upazama samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi jIvoM ke jAnanA cAhiye aura jo samyaktvamohanIya ke udaya sahita kI hotI haiM, ve vedaka samyagdRSTi jIvoM ke jAnanA cAhiye / aba teraha prakRtika baMdhasthAna ke udayasthAnoM ke vikalpoM ko batalAte haiM ki 'tere paMcAi aTTheva' - teraha prakRtika baMdhasthAna ke rahate pA~ca prakRtika, chaha prakRtika, sAta prakRtika aura ATha prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiM / unameM se pahalA pA~ca prakRtika udayasthAna isa prakAra hotA hai ki pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana prakAroM ke krodhAdi kaSAya catuSka meM se koI eka-eka kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 105 veda, do yugaloM meM se koI eka yugala, ina pA~ca prakRtiyoM kA sadaiva udaya rahatA hai / yaha sthAna pA~caveM guNasthAna meM hotA hai / isameM bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / pA~ca prakRtika udayasthAna meM bhaya, jugupsA va samyaktva mohanIya, ina tIna prakRtiyoM meM se koI eka prakRti ko milAne se chaha prakRtika udayasthAna prApta hotA hai| tIna prakAra se isa sthAna ke hone se tIna caubIsI hotI haiM / anantara pA~ca prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA yA bhaya aura samyaktvamohanIya yA jugupsA aura samyaktvamohanIya, ina do prakRtiyoM ko milAne para sAta prakRtika udayasthAna prApta hotA hai / isa udayasthAna ko tIna prakAra se prApta hone ke kAraNa tIna caubIsI prApta ho jAtI haiN| ATha prakRtika udayasthAna pA~ca prakRtika udayasthAna ke sAtha bhaya, jugupsA aura samyaktvamohanIya ko yugapada milAne se hotA hai| isa sthAna meM vikalpa na hone se yahA~ bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / isa prakAra pA~caveM guNasthAna meM teraha prakRtika baMdhasthAna ke rahate udayasthAnoM kI apekSA eka, tIna, tIna, eka, kula milAkara aMgoM kI ATha caubIsI hotI haiN| jinameM cAra caubIsI upazama samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi jIvoM tathA cAra caubIsI vedaka samyagdRSTi jIvoM ke hotI haiM / vedaka samyagdRSTi ke samyaktvamohanIya ke udaya vAlI cAra caubIsI hotI haiM / abhI taka bAIsa, ikkIsa, satraha aura teraha prakRtika baMdhasthAnoM meM udayasthAnoM kA nirdeza kiyA hai| aba Age nau prakRtika Adi baMdhasthAnoM meM udayasthAnoM kA spaSTIkaraNa karate haiM / 'cattArimAi navabaMdhagesu ukkosa satta udayaMsA' arthAt nau prakRtika irsthAna meM udayasthAna cAra se prArambha hokara sAta taka hote haiM / yAni nau prakRtika baMdhasthAna meM cAra prakRtika, pA~ca prakRtika, chaha prakR . Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 saptatikA prakaraNa tika aura sAta prakRtika, ye cAra udayasthAna haiN| yaha baMdhasthAna chaThe, sAtaveM aura AThaveM guNasthAnoM meM hotA hai| cAra prakRtika udayasthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyA~ isa prakAra haiM ki saMjvalana kaSAya catuSka meM se koI eka kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala, ina cAra prakRtiyoM kA udaya kSAyika samyagdRSTiyoM, aupazamika samyagdRSTiyoM ko chaThe Adi guNasthAnoM meM niyama se hotA hai / vikalpa nahIM hone se isameM eka caubIsI hotI hai / isameM bhaya, jugupsA, samyaktvamohanIya ina tIna prakRtiyoM meM se kisI eka prakRti ko krama se milAne para pA~ca prakRtika udayasthAna tIna prakAra se prApta hotA hai| isameM tIna vikalpa haiM aura eka vikalpa kI bhaMgoM kI eka caubIsI hone se bhaMgoM kI tIna caubIsI prApta hotI haiM / pUrvokta cAra prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA, bhaya aura samyaktvamohanIya yA jugupsA aura samyaktvamohanIya ina do-do prakRtiyoM ko krama se milAne para chaha prakRtika udayasthAna tIna prakAra se prApta hotA hai aura tIna vikalpa hone se eka-eka bheda meM bhaMgoM kI eka-eka caubIsI prApta hotI hai, jisase chaha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula tIna caubIsI prApta huiiN| phira cAra prakRtika udayasthAna meM bhaya, jugupsA aura samyaktvamohanIya ina tInoM ko eka sAtha milAne se sAta prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha sAta prakRtika udayasthAna eka hI prakAra kA hai, ata: yahAM bhaMgoM kI eka caubIsI prApta hotI hai| isa prakAra nau prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAnoM kI apekSA cAra prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI, pA~ca prakRtika udayasthAnoM meM bhaMgoM kI tIna caubIsI, chaha prakRtika udayasthAnoM meM bhaMgoM kI tIna caubIsI aura sAta prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI hone se kula milAkara ATha caubIsI prApta hotI haiN| inameM se cAra Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 107 caubIsI upazama samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi jIvoM ke aura cAra caubIsI vedaka samyagdRSTi jIvoM ke hotI haiN| _pA~ca prakRtika baMdhasthAna meM saMjvalana krodha, mAna, mAyA aura lobha inameM se koI eka tathA tIna vedoM meM se koI eka veda, isa prakAra do prakRtiyoM kA eka udayasthAna hotA hai-'paMcavihabaMdhage puNa udao donnhN|' isa sthAna meM cAroM kaSAyoM ko tInoM vedoM se guNita karane para bAraha bhaMga hote haiN| ye bAraha bhaMga nauveM guNasthAna ke pA~ca bhAgoM meM se pahale bhAga meM hote haiN| pA~ca prakRtika baMdhasthAna ke bAda ke jo cAra, tIna, do aura eka prakRtika baMdhasthAna haiM, unameM eka-eka prakRti vAlA udayasthAna hotA hai / arthAt ina udayasthAnoM meM se pratyeka meM eka-eka prakRti kA udaya hotA hai-'itto caubaMdhAI ikkekkudayA havaMti savve vi|' jisakA spaSTIkaraNa nIce karate haiN| pA~ca prakRtika baMdhasthAna meM se puruSaveda kA baMdhaviccheda aura udayaviccheda eka sAtha hotA hai, ata: cAra prakRtika baMdha ke samaya cAra saMjvalanoM meM se kisI eka prakRti kA udaya hotA hai| isa prakAra yahA~ cAra bhaMga prApta hote haiN| kyoMki koI jIva saMjvalana krodha ke udaya se zreNi ArohaNa karate haiM, koI saMjvalana mAna ke udaya se, koI saMjvalana mAyA ke udaya se aura koI saMjvalana lobha ke udaya se zreNi car3hate haiN| isa prakAra cAra bhaMga hote haiN| ___ yahA~ para kitane hI AcArya yaha mAnate haiM ki cAra prakRtika baMdha ke saMkrama ke samaya tIna vedoM meM se kisI eka veda kA udaya hotA hai| ata: unake mata se cAra prakRtika baMdha ke prathama kAla meM do prakRtiyoM kA udaya hotA hai aura isa prakAra cAra kaSAyoM ko tIna vedoM se guNita Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. 108 saptatikA prakaraNa karane para bAraha bhaMga hote haiN| isI bAta kI puSTi paMcasaMgraha kI mUla TIkA meM bhI kI gaI hai "caturvidhabandhakasyAtyAdyavibhAge trayANAM vedAnAmanyatamasya vedasyodayaM kecidicchanti, atazcaturvidhabaMdhakasyApi dvAdaza dvikodayAna jAnIhi / __ arthAt--kitane hI AcArya cAra prakRtiyoM kA bandha karane vAle jIvoM ke pahale bhAga meM tIna vedoM meM se kisI eka veda kA udaya mAnate haiM, ata: cAra prakRtiyoM kA bandha karane vAle jIva ke bhI do prakRtiyoM ke udaya se bAraha bhaMga jAnanA caahie| isa prakAra una AcAryoM ke mata se do prakRtiyoM ke udaya meM caubIsa bhaMga hue| bAraha bhaMga to pA~ca prakRtika bandhasthAna ke samaya ke aura bAraha bhaMga cAra prakRtika bandhasthAna ke samaya ke, isa prakAra caubIsa bhaMga hue| - saMjvalana krodha ke bandhaviccheda ho jAne para tIna prakRtika bandha aura eka prakRtika udaya hotA hai| yahA~ tIna bhaMga hote haiN| kintu itanI vizeSatA hai ki yahA~ saMjvalana krodha ko chor3akara zeSa tIna prakRtiyoM meM se kisI eka prakRti kA udaya kahanA cAhie, kyoMki saMjvalana krodha ke udaya meM saMjvalana krodha kA bandha avazya hotA hai| kahA bhI hai-je veyai te baMdhaI-jIva jisakA vedana karatA hai, usakA bandha avazya karatA hai| isalie jaba saMjvalana krodha kA bandhaviccheda ho gayA to usakA udayaviccheda bhI ho jAtA hai| isalie tIna prakRtika bandha ke samaya 1 iha keciccaturvidhabaMdhasaMkramakAle trayANAM vedAnAmanyatamasya vedasyodaya micchanti tatastanmatena caturvidhabaMdhakasyApi prathamakAle dvAdaza dvikodayabhaMgA labhyante / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 168 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrandhra 106 saMjvalana mAna Adi tInoM meM se kisI eka prakRti kA udaya hotA hai, aisA kahanA caahie| saMjvalana mAna ke bandhaviccheda ho jAne para do prakRtika bandha aura eka prakRtika udaya hotA hai| kintu vaha udaya saMjvalana mAyA aura lobha meM se kisI eka kA hotA hai, ata: yahA~ do bhaMga prApta hote haiN| saMjvalana mAyA ke bandhaviccheda ho jAne para eka saMjvalana lobha kA bandha hotA hai aura usI kA udaya / yaha eka prakRtika bandha aura udayasthAna hai| ata: yahA~ usameM eka bhaMga hotA hai| yadyapi cAra prakRtika bandhasthAna Adi meM saMjvalana krodha Adi kA udaya hotA hai, ata: bhaMgoM meM koI vizeSatA utpanna nahIM hotI hai, phira bhI bandhasthAnoM ke bheda se unameM bheda mAnakara pRthaka-pRthaka kathana kiyA gayA hai| __isI prakAra se bandha ke abhAva meM bhI sUkSmasaMparAya guNasthAna meM . mohanIya karma kI eka prakRti kA udaya samajhanA cAhiye.---'baMdhovarame vi tahA' isaliye eka bhaMga yaha huaa| isa prakAra cAra prakRtika bandhasthAna Adi meM kula bhaMga 4+3+2+1+1=11 hue| anantara sUkSmasaMparAya guNasthAna ke anta meM mohanIya kA udayaviccheda ho jAne para bhI upazAntamoha guNasthAna meM usakA satva pAyA jAtA hai| yahA~ bandhasthAna aura "udayasthAnoM ke paraspara saMvedha kA vicAra kiyA jA rahA hai, jisase gAthA meM satvasthAna ke ullekha kI AvazyakatA nahIM thI, phira bhI prasaMgavaza yahA~ usakA bhI saMketa kiyA gayA hai-'udayAbhAve vi vA hojjA'-mohanIya karma kI sattA vikalpa se hotI hai| aba Age kI gAthA meM dasa se lekara eka paryanta udayasthAnoM meM jitane bhaMga sambhava haiM, unakA nirdeza karate haiN| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 saptatikA prakaraNa kA meM dasa ekkaga chakkekkArasa dasa satta caukka ekkagA ceva / ee cauvIsagayA cauvIsa dugekkamikkArA // 18 // zabdArtha-ekkaga-eka, chakkekkArasa-chaha, gyAraha, dasadasa, satta-sAta, caukka-cAra, ekkagA-eka, ceva-nizcaya se, ee-ye bhaMga, cauvIsagayA-caubIsa kI saMkhyA vAle hote haiM, cauvIsa-caubIsa, duga-do ke udaya hone para, ikkamikkArA--eka ke udaya meM gyAraha bhaMga / gAthArtha--dasa prakRtika Adi udayasthAnoM meM krama se eka, chaha, gyAraha, dasa, sAta, cAra aura eka, itane caubIsa vikalpa rUpa bhaMga hote haiM tathA do prakRtika. udayasthAna meM caubIsa aura eka prakRtika udayasthAna meM gyAraha bhaMga hote haiN| vizeSArtha-gAthA meM dasa prakRtika Adi pratyeka udayasthAnoM meM caubIsa vikalpa rUpa bhaMgoM kI saMkhyA batalAI hai / yadyapi pahale dasa prakRtika Adi udayasthAnoM meM kahA~ kitanI bhaMgoM kI caubIsI hotI haiM, batalA Aye haiM, lekina yahA~ unakI kula (sampUrNa) saMkhyA isa kAraNa batalAI hai ki jisase yaha jJAta ho jAtA hai ki mohanIya karma ke saba udayasthAnoM meM saba bhaMgoM kI caubIsI kitanI haiM aura phuTakara bhaMga kitane hote haiN| ___ gAthA meM batAI gaI bhaMgoM kI caubIsI kI saMkhyA kA udayasthAnoM ke sAtha yathAsaMkhya samAyojana karanA caahiye| jaise dasa ke udaya meM eka caubIsI, nau ke udaya meM chaha caubIsI Adi / isakA spaSTIkaraNa nIce karate haiN| dasa prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai'ekkaga' / isakA kAraNa yaha hai ki dasa prakRtika udayasthAna meM prakRtivikalpa nahIM hote haiN| isIliye eka caubIsI batalAI hai| batalAI hai / sI hotI haiN| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 111 nau prakRtika udayasthAna meM 'chakka' - bhaMgoM kI kula chaha caubIsI hotI haiM / ve isa prakAra haiM- bAIsa prakRtika baMdhasthAna meM jo nau prakRtika udayasthAna hai, usakI tIna caubIsI hotI haiM / ikkIsa prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo nau prakRtika udayasthAna hotA hai, usakI eka caubIsI, mizra guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo nau prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI eka caubIsI aura cauthe guNasthAna meM satraha prakRtika baMdha ke samaya jo nau prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI eka caubIsI / isa prakAra nau prakRtika udayasthAna ke bhaMgoM kI kula chaha caubIsI huIM / ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI gyAraha caubIsI hotI haiM'ikkArasa' / ve isa prakAra haiM- bAIsa prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo ATha prakRtika udayasthAna hote haiM, usake bhaMgoM kI tIna caubIsI, ikkIsa prakRtika baMdhasthAna meM jo ATha prakRtika udayasthAna haiM usake bhaMgoM kI do caubIsI, mizra guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo ATha prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI do caubosI, cauthe guNasthAna meM jo satraha prakRtika baMdhasthAna haiM, usameM ATha prakRtika udayasthAna ke bhaMgoM kI kula tIna caubIsI aura pAMcaveM guNasthAna meM teraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI / isa prakAra ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula gyAraha caubIsI huiiN| sAta prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula dasa caubIsI hotI haiM / ve isa prakAra haiM- bAIsa prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo sAta prakRtika udayasthAna hotA hai usakI eka caubIsI / ikkIsa prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo sAta prakRtika udayasthAna hotA hai usake bhaMgoM kI eka caubIsI, mizra guNasthAna meM satraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya hone vAle sAta prakRtika udayasthAna ke bhaMgoM kI eka caubIsI, cauthe guNa Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 saptatikA prakaraNa sthAna meM jo satraha prakRtika baMdhasthAna haiM, usake sAta prakRtika udayasthAna ke bhaMgoM kI tIna caubIsI, teraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo sAta prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI tIna caubIsI aura nau prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo sAta prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai| isa prakAra sAta prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula dasa caubIsI hotI haiN| chaha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula sAta caubIsI isa prakAra hotI haiM- avirata samyagdRSTi ke satraha prakRtika baMdhasthAna ke samaya jo chaha prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI eka caubIsI, teraha prakRtika aura nau prakRtika baMdhasthAna meM jo chaha prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI tIna-tIna caubIsI hotI haiN| isa prakAra chaha prakRtika udayasthAna ke bhaMgoM kI kula sAta caubIsI huii| pAMca prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI kula cAra caubIsI hotI haiN| ve isa prakAra haiM---teraha prakRtika baMdhasthAna meM jo pA~ca prakRtika udayasthAna hotA hai, usake bhaMgoM kI eka caubIsI aura nau prakRtika baMdhasthAna meM jo pA~ca prakRtika udayasthAna haiM, usake bhaGgoM kI kula tIna caubIsI hotI haiN| isa prakAra pA~ca prakRtika udayasthAna meM bhaGgoM kI kula cAra caubIsI hotI haiN| ___ nau prakRtika baMdhasthAna ke samaya cAra prakRtika udaya ke bhaGgoM kI eka caubIsI hotI hai| isa prakAra dasa se lekara cAra paryanta udayasthAnoM ke bhaMgoM kI kula saMkhyA 1+6+11+10+7+4+1=40 caubIsI hotI haiN| ... pA~ca prakRtika baMdha ke samaya do prakRtika udaya ke bAraha bhaMga hote haiM aura cAra prakRtika baMdha ke samaya bhI do prakRtika udaya saMbhava hai, aisA kucha AcAryoM kA mata hai, ata: isa prakAra do prakRtika udayasthAna ke bAraha bhaMga hue| jisase do prakRtika udayasthAna ke aMgoM kI eka Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 113 caubIsI hotI hai tathA cAra, tIna, do aura eka prakRtika baMdhasthAna ke tathA abandha ke samaya eka prakRtika udayasthAna ke kramazaH cAra, tIna, do, eka aura eka bhaMga hote haiN| inakA jor3a gyAraha hai / ataH eka prakRtika udayasthAna ke kula gyAraha bhaMga hote haiM / isa prakAra se gAthA meM mohanIya karma ke saba udayasthAnoM meM bhaMgoM kI caubIsI aura phuTakara bhaMgoM ko spaSTa kiyA gayA hai / saptatikA nAmaka SaSTha karmagrantha ke Tabe meM isa gAthA kA cauthA caraNa do prakAra se nirdiSTa kiyA gayA hai / svamata se 'vAra dumikkami ikkArA' aura matAntara se 'cavIsa gikkamikkArA' nirdiSTa kiyA hai / prathama pATha ke anusAra svamata se do prakRtika udayasthAna meM bAraha bhaMga aura dUsare pATha ke anusAra matAntara se do prakRtika udayasthAna meM caubIsa bhaMga prApta hote haiM / AcArya malayagiri ne apanI TIkA meM isI abhiprAya kI puSTi isa prakAra kI hai- "dvikodaye caturviMzatirekA bhaMgakAnAm, etacca matAntareNoktam, anyathA svamate dvAdazaM bhaMgA veditavyAH / " arthAt do prakRtika udayasthAna meM caubIsa bhaMga hote haiM / so yaha kathana anya AcAryoM ke abhiprAyAnusAra kiyA gayA hai / svamata se to do prakRtika udayasthAna meM bAraha hI bhaMga hote haiM / yahA~ gAthA 16 meM pA~ca prakRtika baMdhasthAna ke samaya do prakRtika udayasthAna aura gAthA 17 meM cAra prakRtika baMdhasthAna ke samaya eka prakRtika udayasthAna batalAyA hai / isameM jo svamata se bAraha aura matAntara se caubIsa bhaMgoM kA nirdeza kiyA hai, usakI puSTi hotI hai / paMcasaMgraha saptatikA prakaraNa aura go0 karmakAMDa meM bhI ina matabhedoM kA nirdeza kiyA gayA hai / baMdhasthAna udayasthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 guNasthAna pahalA dUsarA tIsarA cauthA pA~cava 6 se 8 nauvA~ "" " " }} 11 dasavA~ baMdhasthAna 22 21 17 17 13 5 4 4 3 2 maMga O 6 4 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 5, 6, 7, 4, 5, 6, 7 2 2 1 1 1 1 1 aba Age kI gAthA meM ina bhaMgoM kI evaM padavRndoM kI saMkhyA batalAte haiM / O saptatikA prakaraNa udayasthAna 7, 8, 9, 10 19, 5, 7, 8, 6, 7, 8, & M 85 8 caubIsI 4 8 daM bhaMga IS 8 4 navapaMcANauisaehudaya vigappeha mohiyA jIvA / ' auNattarieguttaripayavidasahi vinneyA // 216 // 21 1 " 31 12 maMga 12 "" " " " " " "} 1 caubaMdhage vi bArasa dugodayA jANa tehi chUDhehiM / bandhagabheeNevaM paMcUNAsahassamudayANaM // - paMcasaMgraha saptatikA, gA0 26 2 saptatikA prakaraNa nAmaka SaSTha karmagrantha ke Tabe meM yaha gAthA 'navate sIyasa ehi ' ityAdi ke bAda dI gaI hai / 11 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 115 zabdArtha-navapaMcANauisae-nau sau paMcAnave, udapavigappehiudayavikalpoM se, mohiyA--mohita hue, jIvA--jIva, auNattarieguttari-unahattara sau ikahattara, paryAvadasahi.---padavRndoM sahita, vinneyA-jAnanA cAhiye / gAthArtha-samasta saMsArI jIvoM ko nau sau paMcAnavai udayavikalpoM tathA unahattara sau ikahattara padavRndoM se mohita jAnanA caahiye| vizeSArtha--pUrva meM mohanIya karma ke udayasthAnoM ke bhaMgoM aura una udayasthAnoM ke bhaMgoM kI kahA~ kitanI caubIsI hotI haiM, yaha batalAyA gayA hai| aba isa gAthA meM unakI kula saMkhyA evaM unake padavRndoM ko spaSTa kiyA jA rahA hai| pratyeka caubIsI meM caubIsa bhaMga hote haiM aura pahale jo udayasthAnoM kI caubIsI batalAI haiM, unakI kula saMkhyA ikatAlIsa hai / ataH ikatAlIsa ko caubIsa meM guNita karane para kula saMkhyA nau-sau caurAsI prApta hotI hai-41424=184 / isa saMkhyA meM eka prakRtika udayasthAna ke bhaMga sammilita nahIM haiN| ve bhaMga gyAraha haiM / ata: una gyAraha bhaMgoM ko milAne para bhaMgoM kI kula saMkhyA nau sau paMcAnave hotI hai| ina aMgoM meM se kisI-na-kisI eka bhaMga kA udaya dasaveM guNasthAna taka ke jIvoM ke avazya hotA hai| yahA~ dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka ke jIvoM ko hI grahaNa karane kA kAraNa yaha hai ki mohanIya karma kA udaya vahIM taka pAyA jAtA hai| yadyapi gyArahaveM upazAntamoha guNasthAnavartI jIva kA jaba sva-sthAna se patana hotA hai taba usako bhI mohanIya karma kA udaya ho jAtA hai, lekina kama-se-kama eka samaya aura adhika-se-adhika antarmuhUrta ke liye mohanIya karma kA udaya na rahane se usakA grahaNa nahIM karake dasaveM guNasthAna taka ke jIvoM ko Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 saptatikA prakaraNa ukta nausopaMcAnavai bhaMgoM meM se yathAsaMbhava kisI na kisI eka bhaMga se mohita honA kahA gayA hai| mohanIyakarma kI mithyAtva, anantAnubandhI krodha, apratyAkhyAnAvaraNa krodha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha Adi pratyeka prakRti ko pada kahate haiM aura unake samudAya kA nAma padavRnda hai| isI kA dUsarA nAma prakRtivikalpa bhI hai| arthAt dasa prakRtika Adi udayasthAnoM meM jitanI prakRtiyoM kA grahaNa kiyA gayA hai, ve saba pada haiM aura unake bheda se jitane bhaMga hoMge, ve saba padavRnda yA prakRtivikalpa kahalAte haiN| yahA~ unake kula bheda 6971 batalAye haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai--- dasa prakRtika udayasthAna eka hai, ata: usakI dasa prakRtiyA~ huiiN| nau prakRtika udayasthAna chaha haiM ata: unakI 6x6=54 prakRtiyA~ huI / ATha prakRtika udayasthAna gyAraha haiM ataH unakI aThAsI prakRtiyA~ huIM / sAta prakRtika udayasthAna dasa haiM ataH unakI sattara prakRtiyA~ huiiN| chaha prakRtika udayasthAna sAta haiM ata: unakI bayAlIsa prakRtiyA~ huii| pAMca prakRtika udayasthAna cAra haiM ata: unakI bIsa prakRtiyA~ huI / cAra prakRtika udayasthAna ke eka hone se usakI cAra prakRtiyA~ huI aura do prakRtika udayasthAna eka hai ataH usakI do prakRtiyA~ huii| ina saba prakRtiyoM ko milAne para 10+54+88+7+42 +20+4+2=kula jor3a 290 hotA hai| ukta 260 prakRtiyoM meM se pratyeka meM caubIsa-caubIsa bhaMga prApta hote haiM ata: 260 ko 24 se guNita karane para kula 6660 hote haiM / isa saMkhyA meM eka prakRtika udayasthAna ke gyAraha bhaMga sammilita nahIM haiN| ata: una gyAraha bhaMgoM ke milAne para kula saMkhyA 6971 ho jAtI hai / yahA~ yaha vizeSa jAnanA cAhiye ki pahale jo matAntara se cAra ho ho ho ho ho ho ho or cht cror chr cur Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 117 prakRtika baMdha ke saMkramakAla ke samaya do prakRtika udayasthAna meM bAraha bhaMga batalAye the, unako sammilita karake yaha udayasthAnoM kI saMkhyA aura padasaMkhyA batAI hai| arthAt udayasthAnoM meM se matAntara vAle bAraha bhaMga kama kara diye jAyeM to 683 udayavikalpa hote haiM aura dvi-prakRtika udayasthAna ke bAraha-bAraha bhaMga kama kara diye jAyeM to padoM kI kula saMkhyA 6947 hotI hai| vizeSa spaSTIkaraNa Age kI gAthA meM kiyA jA rahA hai| aba bAraha bhaMgoM ko chor3akara udayasthAnoM kI saMkhyA aura padasaMkhyA kA nirdeza karate haiN| navatesIyasaehi udayavigappehi mohiyA jIvA / auNattarisIyAlA paryAvadasaehi vinneyA // 20 // zamdArtha-navatesIyasahi-nau sau tirAsI, udayavigappehiudayavikalpoM se, mohiyA-mohita hue, jIvA-jIva, auNattarisoyAlA-unahattara sau saiMtAlIsa, paryAvadasaehi-padoM ke samUha, vinneyA---jAnanA cAhiye / ___ gAthArtha-saMsArI jIva nausau tirAsI udayavikalpoM se aura unahattara sau saiMtAlIsa pada samudAyoM se mohita ho rahe haiM, aisA jAnanA caahiye| vizeSArtha-pUrva gAthA meM matAntara kI apekSA udayavikalpoM aura padavRndoM kI saMkhyA batalAI hai / isa gAthA meM vamata se udayavikalpoM aura padavandoM kI saMkhyA kA spaSTIkaraNa karate haiN| pichalI gAthA meM udayavikalpa 665 aura padavRnda 6971 batalAye haiM aura isa gAthA meM udayavikalpa 983 aura padavRnda 6947 kahe haiN| isakA kAraNa yaha hai-cAra prakRtika baMdha ke saMkrama ke samaya do prakRtika udayasthAna hotA hai, yadi isa matAntara ko mukhyatA na dI jAye aura unake mata se do prakRtika udayasthAna ke udayavikalpa aura Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa padavRndoM ko chor3a diyA jAye to kramaza: unakI saMkhyA 183 aura 6647 hotI hai| yahAM mohanIya karma ke udayavikalpa do prakAra se batAye haiM, eka 665 aura dUsare 683 / inameM se 665 udayavikalpoM meM do prakRtika udayasthAna ke 24 bhaMga tathA 683 udayavikalpoM meM do prakRtika udayasthAna ke 12 bhaMga liye haiN| paMcasaMgraha saptatikA meM bhI ye udayavikalpa batalAye haiM, kintu vahA~ tIna prakAra se batalAye haiN| pahale prakAra meM yahA~ vAle 665, dUsare meM yahA~ vAle 683 prakAra se kucha antara par3a jAtA hai / isakA kAraNa yaha hai ki yahA~ eka prakRtika udaya ke bandhAbandha kI apekSA gyAraha bhaMga liye haiM aura paMcasaMgraha saptatikA meM udaya kI apekSA prakRti bheda se cAra bhaMga liye haiM, jisase 983 meM se 7 ghaTA dene para kula 676 udaya-vikalpa raha jAte haiN| tIsare prakAra se udaya-vikalpa ginAte hue guNasthAna bheda se unakI saMkhyA 1265 kara dI hai| ___go0 karmakANDa meM bhI inakI saMkhyA batalAI hai / kintu vahA~ inake do bheda kara diye haiM -punarukta bhaMga aura apunarukta bhNg| punarukta bhaMga 1283 ginAye haiN| inameM se 1265 to vahI haiM jo paMcasaMgraha saptatikA meM ginAye haiM aura cAra prakRtika baMdha meM do prakRtika udaya kI apekSA 12 bhaMga aura liye haiM tathA paMcasaMgraha saptatikA meM eka prakRtika udaya ke jo pAMca bhaMga liye haiM, ve yahA~ 11 kara diye gaye haiN| isa prakAra paMcasaMgraha saptatikA se 18 bhaMga bar3ha jAne se karmakANDa meM unakI saMkhyA 1283 ho gaI tathA karmakANDa meM apunarukta bhaMga 677 ginAye haiM / so eka prakRtika udaya kA guNasthAna bheda se eka bhaMga adhika kara diyA gayA hai| jisase 676 ke sthAna para 977 bhaMga ho jAte haiN| isI prakAra yahA~ mohanIya ke padavRnda do prakAra se batalAye haiM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 116 6671 aura 6947 | jaba cAra prakRtika bandha ke samaya kucha kAla taka do prakRtika udaya hotA hai, taba isa mata ko svIkAra kara lene para 6671 padavRnda hote haiM aura isa mata ko chor3ane para 6947 padavRnda hote haiN| paMcasaMgraha saptatikA meM ye donoM saMkhyAyeM batalAI haiM, kintu inake atirikta sAtha hI cAra prakAra ke padavRnda aura batalAye haiM / unameM pahalA prakAra 6940 kA hai, jisameM bandhAbandha ke bheda se eka prakRtika udaya ke 11 bhaMga na hokara kula 4 bhaMga liye jAte haiM / isa prakAra 6647 meM se 7 bhaMga kama hokara 6640 saMkhyA hotI hai| zeSa tIna prakAra ke padavRnda guNasthAna bheda se batAye haiM jo kramazaH 8477, 8483 aura 8507 hote haiM / go0 karmakANDa meM padavRnda ko prakRtivikalpa saMjJA dI hai| udayavikalpoM kI taraha ye prakRtivikalpa bhI punarukta aura apunarukta do prakAra ke batAye haiM / punarukta udayavikalpoM kI apekSA inakI saMkhyA 8507 aura apunarukta udayavikalpoM kI apekSA inakI saMkhyA 6641 batAI hai / paMcasaMgraha saptatikA meM jo 6940 padavRnda batalAye haiM, unameM guNasthAna bheda se 1 bhaMga aura milA dene para 6941 prakRtivikalpa ho jAte haiM / kyoMki paMcasaMgraha saptatikA meM eka prakRtika udayasthAna ke kula cAra bhaMga liye gaye haiM aura karmakANDa' meM guNasthAna bheda se pA~ca liye gaye haiM / jisase eka bhaMga bar3ha jAtA hai / Upara jo kathana kiyA gayA hai usameM jo saMkhyAoM kA antara dikhatA hai, vaha vivakSAbhedakRta hai, mAnyatAbheda nahIM hai / isa prakAra se svamata aura matAntara tathA anya kArmagranthikoM ke 1 mohanIya karma ke udayasthAnoM, unake vikalpoM aura prakRtivikalpoM kI jAnakArI ke lie go0 karmakAMDa gA0 475 se 486 taka dekhie / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 saptatikA prakaraNa matoM se udayavikalpoM aura prakRtivikalpoM ke bhaMgoM kA kathana karane ke bAda aba udayasthAnoM ke kAla kA nirdeza karate haiM ! dasa Adika jitane udayasthAna aura unake bhaMga batalAye haiM, unakA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTakAla antarmuhUrta hai / " cAra prakRtika udayasthAna se lekara dasa prakRtika udayasthAna taka ke pratyeka udayasthAna meM kisI eka veda aura kisI eka yugala kA udaya hotA hai aura veda tathA yugala kA eka muhUrta ke bhItara avazya hI parivartana ho jAtA hai / isI bAta ko paMcasagraha kI mUla TIkA meM bhI batalAyA hai "vedena yugalena vA avazyaM muhUrtAdArataH parAvartitavyam / " arthAt eka muhUrta ke bhItara kisI eka veda aura kisI eka yugala kA avazya parivartana hotA hai / isase nizcita hotA hai ki ina cAra prakRtika Adi udayasthAnoM kA aura unake bhaMgoM kA jo utkRSTakAla antarmuhUrta kahA hai, vaha ThIka hai / do aura eka prakRtika udayasthAna bhI adhika-se-adhika antarmuhUrta kAla taka pAye jAte haiM / ataH unakA bhI utkRSTakAla antarmuhUrta hI hai / ina saba udayasthAnoM kA jaghanyakAla eka samaya isa prakAra samajhanA cAhiye ki jaba koI jIva kisI vivakSita udayasthAna meM yA usake kisI eka vivakSita bhaMga meM eka samaya taka rahakara dUsare samaya meM mara kara yA parivartana krama se kisI anya guNasthAna ko prApta hotA hai taba usake guNasthAna meM bheda ho jAtA hai, bandhasthAna bhI badala jAtA hai aura guNasthAna ke anusAra usake udayasthAna aura usake bhaMgoM meM bhI antara par3a jAtA hai / ata: saba udayasthAnoM aura usake saba bhaMgoM kA jaghanyakAla eka samaya prApta hotA hai / iha dazAdaya udayAstabhaMgAzca jaghanyata ekasAmayikA utkarSata AntamahUrtikAH / -- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 170 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 121 mohanIya karma ke udayavikalpoM aura padavikalpoM kA vivaraNa isa prakAra hai udayasthAna dasa ke udaya meM nau ATha sAta chaha pA~ca cAra do "J " "} 89 " "" " 29 " 29 17 11 31 13 eka " " " " "" 91 11 "3 11 kula yoga matAntara se do ke udaya meM 77 caubIsI saMkhyA 1 11 10 4 40 1 caubIsI ke kula bhaMgoM kI saMkhyA 24 144 264 240 168 66 24 sirpha 12 maMga ,,,,11,, 983 24 (12 bhaMga pUrva meM milane se, yahA~ sirpha 12 bhaMga lenA) udayapada 10 54 85 70 42 20 0 288 2 padavikalpa 240 1266 2112 1680 1008 480 66 24. 11. yahA~ 24 bhaMga lenA) 41 665 210 6671 isa prakAra se sthAnoM kA udayasthAnoM ke sAtha paraspara saMvedha 6947 48 ( 24 maMga ke pahale lie ataH Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 saptatikA prakaraNa bhaMgoM kA kathana karane ke anantara aba Age sattAsthAnoM ke sAtha bandhasthAnoM kA kathana karate haiM / tinna eva ya bAvIse igavIse aTThavIsa sattarase / cha cceva teranavabaMdha gesu paMceva ThANAI // 21 // paMcavihacauvihesuM cha chakka sesesu jANa paMceva / cattAri ya baMdhavocchee // 22 // patteyaM patteyaM zabdArtha --- tina va tIna sattAsthAna, ya-aura, bAvIsebAIsa prakRtika bandhasthAna meM, igavIse ikkIsa prakRtika bandhasthAna meM, aTThabIsa - aTThAIsa kA sattAsthAna, sattara se - satraha ke bandhasthAna meM, chacceva - chaha kA, teranababaMdhagesu teraha aura no prakRtika bandhasthAna meM, paMcena pA~ca hI, ThANANi sattAsthAna | -- P paMcaviha- pA~ca prakRtika bandhasthAna meM, cauvihesuM - cAra prakRtika bandhasthAna meM, cha chakka chaha-chaha, sesesu -- bAkI ke bandhasthAnoM meM, jANa -- jAno, paMceva-pA~ca hI, patteyaM - patteyaM --- pratyeka meM, ( eka-eka meM ), catAri-cAra va aura baMdhavocchee-bandha kA viccheda hone para bhI / gAthArtha - bAIsa prakRtika bandhasthAna meM tIna, ikkIsa prakRtika bandhasthAna meM aTThAIsa prakRti vAlA eka, satraha prakRtika bandhasthAna meM chaha, teraha prakRtika aura nau prakRtika bandhasthAna meM pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM / pA~ca prakRtika aura cAra prakRtika bandhasthAnoM meM chaha-chaha sattAsthAna tathA zeSa rahe baMdhasthAnoM meM se pratyeka ke pAMcapAMca sattAsthAna jAnanA cAhiye aura bandha kA viccheda ho jAne para cAra sattAsthAna hote haiM / vizeSArtha- pahale 15, 16 aura 17vIM gAthA meM mohanIya karma ke bandhasthAnoM aura udayasthAnoM ke paraspara saMvedha kA kathana kara Aye haiM / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha aba yahA~ do gAthAoM meM mohanIya karma ke bandhasthAna aura sattAsthAnoM ke paraspara saMvedha kA nirdeza kiyA gayA hai / sAtha hI bandhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAnoM ke paraspara saMvedha kA kathana karanA Ava zyaka hone se bandhasthAna aura sattAsthAnoM ke paraspara saMvedha ko batalAte hue prApta hone vAle udayasthAnoM kA bhI ullekha kareMge / mohanIya karma ke bAIsa, ikkIsa, satraha, teraha, nau, pA~ca, cAra, tIna, do aura eka prakRtika kula dasa bandhasthAna haiN| unameM kramaza: sattAsthAnoM kA spaSTIkaraNa karate haiM / 123 'tinna eva ya bAvIse' - bAIsa prakRtika bandhasthAna ke samaya tIna sattAsthAna hote haiM 28, 27 aura 26 prakRtika / jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai - bAIsa prakRtiyoM kA bandha mithyAdRSTi jIva ko hotA hai aura usake udayasthAna cAra hote haiM - 7, 8, 6 aura 10 prakRtika / inameM se 7 prakRtika udayasthAna ke samaya 28 prakRtika sattAsthAna hotA hai / kyoMki sAta prakRtika udayasthAna anantAnubandhI ke udaya ke binA hI hotA hai aura mithyAtva meM anantAnubandhI ke udaya kA abhAva usI jIva ke hotA hai, jisane pahale samyagdRSTi rahate anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA kI aura kAlAntara meM pariNAmavaza mithyAtva meM jAkara mithyAtva ke nimitta se punaH anantAnubandhI ke bandha kA prArambha kiyA ho / usake eka AvalI pramANa kAla taka anantAnubandhI kA udaya nahIM hotA hai| kintu aise jIva ke niyama se aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai / jisase sAta prakRtika udayasthAna meM eka aTThAIsa prakRtika udayasthAna hI hotA hai / ATha prakRtika udayasthAna meM bhI ukta tInoM sattAsthAna hote haiM / kyoMki ATha prakRtika udayasthAna do prakAra kA hotA hai- 1. anantA Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 saptatikA prakaraNa nubandhI ke udaya se rahita aura 2. anantAnubandhI ke udaya se sahita / ' inameM se jo anantAnubandho ke udaya se rahita vAlA ATha prakRtika udayasthAna hai, usameM eka aTThAIsa prakRtika sattAsthAna hI prApta hotA hai| isakA spaSTIkaraNa sAta prakRtika udayasthAna ke prasaMga meM Upara kiyA gayA hai tathA jo anantAnubandhI ke udaya sahita ATha prakRtika udayasthAna hai, usameM ukta tInoM hI sattAsthAna bana jAte haiM / ve isa prakAra haiM-1. jaba taka samyaktva kI udvalanA nahIM hotI taba taka aTThAIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai / 2. samyaktva kI udvalanA ho jAne para sattAIsa prakRtika aura 3. samyagmithyAtva kI udvalanA ho jAne para chabbIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha chabbIsa prakRtika sattAsthAna anAdi mithyAdRSTi jIva ko bhI hotA hai| nau prakRtika udayasthAna bhI anantAnubandho ke udaya se rahita aura anantAnubandhI ke udaya se sahita hotA hai| anantAnubandhI ke udaya se rahita nau prakRtika udayasthAna meM to eka aTThAIsa prakRtika sattAsthAna hI hotA hai, kintu jo nau prakRtika udayasthAna anantAnubandhI ke udaya sahita hai usameM tInoM sattAsthAna pUrvokta prakAra se bana jAte haiN| - dasa prakRtika udayasthAna anantAnubandhI ke udaya vAle ko hI hotA hai / anyathA dasa prakRtika udayasthAna hI nahIM banatA hai| ata: usameM 28, 27 aura 26 prakRtika tInoM sattAsthAna prApta ho jAte haiN| . ikkIsa prakRtika bandhasthAna ke samaya sattAsthAna eka aTThAIsa 1 yato'STodayo dvidhA-anantAnubandhyudayarahito'nantAnubandhyudayasahitazca / ---saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 171 2 ...."tatra yAvad nAdyApi samyaktvamudvalayati tAvadaSTAviMzatiH, samyaktve udvalite saptaviMzatiH, samyagmithyAtve'pyudvalite SaDviMzatiH anAdimithyAdRSTervA ssddviNshtiH| -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 171 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 125 prakRtika hI hotA hai-igavIse aTThavIsa / isakA kAraNa yaha hai ki ikkIsa prakRtika bandhasthAna sAsAdana samyagdRSTi ko hI hotA hai aura sAsAdana samyaktva upazama samyaktva se cyuta hue jIva ko hotA hai, kintu aise jIva ke darzanamohanIya ke tInoM bhedoM kI sattA avazya pAI jAtI hai, kyoMki yaha jIva samyaktva guNa ke nimitta se mithyAtva ke tIna bhAga kara detA hai, jinheM kramaza: mithyAtva, samyamithyAtva aura samyaktva kahate haiM / ata: isake darzana mohanIya ke ukta tInoM bhedoM kI sattA niyama se pAI jAtI hai| yahA~ udayasthAna sAta, ATha aura nau prakRtika, ye tIna hote haiM / ataH ikkIsa prakRtika bandhasthAna ke samaya tIna udayasthAnoM ke rahate hue eka aTThAIsa prakRtika hI sattAsthAna hotA hai| ___ satraha prakRtika bandhasthAna ke samaya chaha sattAsthAna hote haiM-'sattarase chacceva' jo 28, 27, 26, 24, 23, 22 aura 21 prakRtika hote haiN| satraha prakRtika bandhasthAna samyagmithyAdRSTi aura aviratasamyagdRSTi, ina do guNasthAnoM meM hotA hai / inameM se samyamithyAdRSTi jIvoM ke 7, 8 aura 6 prakRtika yaha tIna udayasthAna hote haiM aura avirata samyagdRSTi jIvoM ke cAra udayasthAna hote haiM-6, 7, 8 aura 6 prakRtika / 2 inameM se chaha prakRtika 1 ekaviMzati bandho hi sAsAdanasamyagdRSTerbhavati, sAsAdanatvaM cajIvasyaupazamika samyaktvAt pracyavamAnasyopajAyate, samyaktvaguNena ca mithyAtvaM vidhAkRtam, tadyayA-samyaktvaM mithaM mithyAtvaM ca, tato darzanatrikasyApi satkarmatayA prApyamANatvAd ekaviMzatibaMdhe triSvapyudayasthAneSvaSTAviMzatireka sattAsthAnaM bhavati / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 171 2 saptadazabandho hi dvayAnAM bhavati, tadyathA-samyagmithyAdRSTinAmavirata samyagdRSTInAM ca / tatra samyagmithyAdRSTInAM trINyudayasthAnAni, tadyathAsapta aSTau nava / aviratasamyagdRSTinAM catvAri, tadyathA-SaT sapta aSTo nv| -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 171 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa udayasthAna upazama samyagdRSTi yA kSAyika samyagdRSTi jIvoM ko hI prApta hotA hai / upazama samyagdRSTi jIva ko aTThAIsa aura caubIsa prakRtika ye do sattAsthAna hote haiM / aTThAIsa prakRtika sattAsthAna prathamopazama samyaktva ke samaya hotA hai tathA jisane anantAnubaMdhI kI ulanA kI usa aupazamika avirata samyagdRSTi ke caubIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai kintu kSAyika samyagdRSTi jIva ke ikkIsa prakRtika sattAsthAna hI hotA hai / kyoMki anantAnubaMdhI catuSka aura darzanamohatrika ina sAta prakRtiyoM ke kSaya hone para hI usakI prApti hotI hai / " isa prakAra chaha prakRtika udayasthAna meM 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / 2 samyagmithyAdRSTi jIvoM ke sAta prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 27 aura 24 ye tIna sattAsthAna hote haiM / inameM se aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA vAlA jo jIva samyagmithyAtva ko prApta hotA hai, usake aTThAIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai, kintu jisa mithyAdRSTi ne samyaktva kI uvalanA karake sattAIsa prakRtika sattAsthAna ko prApta kara liyA kintu abhI samyagmithyAtva kI uvalanA nahIM kI, vaha yadi mithyAtva se nivRtta hokara pariNAmoM ke nimitta se samyamithyAtva guNasthAna ko prApta hotA hai to usa samyagmithyAdRSTi jIva 1 kSAyika samyagdRSTInAM tvekaviMzatireva, kSAyikaM hi samyaktvaM saptakakSaye bhavati, saptakakSaye ca janturekaviMzatisatkarmeti / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 172 2 samyagmithyAdRSTi ke 27 prakRtika sattAsthAna hone ke mata kA ullekha digambara paramparA meM dekhane meM nahIM AyA hai / go0 karmakAMDa meM vedakakAla kA nirdeza kiyA gayA hai, usa kAla meM koI bhI mithyAdRSTi jIva vedaka samyagdRSTi yA samyagmithyAdRSTi ho sakatA hai, para yaha kAla samyaktva kI udbalanA ke cAlU rahate hue nikala jAtA hai / ataH vahAM 27 prakRtika sattA vAle ko na to vedaka samyaktva kI prApti batalAI hai aura na samyagmithyAdRSTi guNasthAna kI / 126 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 127 ke sattAIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai tathA samyagdRSTi rahate hue jisane anantAnubandhI kI visaMyojanA kI hai, vaha yadi pariNAmavazAt samyagmithyAdRSTi guNasthAna ko prApta karatA hai to usake caubIsa prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai| aisA jIva cAroM gatiyoM meM pAyA jAtA hai| kyoMki cAroM gatiyoM kA samyagdRSTi jIva anantAnubandhI kI visaMyojanA karatA hai| karmaprakRti meM kahA bhI hai-- "caugaiyA pajjatA tinni vi saMjoyaNe vijoyaMti / karaNehiM tIhiM sahiyA gaMtarakaraNaM uvasamo vA / / "2 . arthAt cAroM gati ke paryApta jIva tIna karaNoM ko prApta hokara anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karate haiM, kintu inake anantAnubaMdhI kA antarakaraNa aura upazama nahIM hotA hai| yahA~ vizeSatA itanI hai ki avirata samyagdRSTi guNasthAna meM cAroM gati ke jIva, dezavirati meM tiryaMca aura manuSya jIva tathA sarvavirati meM kevala manuSya jIva anantAnubandhI catuSka kI visaMyojanA karate haiN| anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karane ke bAda kitane hI jIva pariNAmoM ke vaza se samyagmithyAtva guNasthAna ko bhI prApta hote haiN| jisase samyagmithyAdRSTi jIvoM ke caubIsa prakRtika sattAsthAna hotA hai, yaha siddha huaa| ___ lekina avirata samyagdRSTi jIva ke sAta prakRtika udayasthAna rahate 28, 24, 23, 22 aura 21, ye pAMca sattAsthAna hote haiN| inameM se 28 1 yatazcaturgatikA api samyagdRSTayo'nantAnubaMdhino visaMyojayanti / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 172 2 karmaprakRti upa0 gA0 31 3 atra tinni vi' tti aviratA dezaviratAH sarvaviratA vA yathAyogamati / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 172 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa aura 24 prakRtika to upazama samyagdRSTi aura vedaka samyagdRSTi jIvoM ke hote haiM, kintu yaha vizeSatA hai ki 24 prakRtika sattAsthAna, jisane anantAnubaMdhI catuSka kI visaMyojanA kara dI hai, usako hotA hai / " 23 aura 22 prakRtika sattAsthAna vedaka samyagdRSTi jIvoM ke hI hote haiN| kyoMki ATha varSa yA isase adhika Ayu vAlA jo vedaka samyagdRSTi jIva kSapaNA ke liye udyata hotA hai, usake anantAnubaMdhI catuSka aura mithyAtva kA kSaya ho jAne para 23 prakRtika sattAsthAna hotA hai aura phira usI ke samyagmithyAtva kA kSaya ho jAne para 22 prakRtika sattAsthAna hotA hai / yaha 22 prakRtika sattA vAlA jIva samyaktva prakRti kA kSaya karate samaya jaba usake antima bhAga meM rahatA hai aura kadAcit usane pahale parabhava sambandhI Ayu kA baMdha kara liyA ho to mara kara cAroM gatiyoM meM utpanna hotA hai| kahA bhI hai 126 "paTThavago u maNUso niTTabago caDasu vi gaI / arthAt darzanamohanIya kI kSapaNA kA prArambha kevala manuSya hI karatA hai, kintu usakI samApti cAroM gatiyoM meM hotI hai / isa prakAra 22 prakRtika sattAsthAna cAroM gatiyoM meM prApta hotA hai kintu 21 prakRtika sattAsthAna kSAyika samyagdRSTi jIva ko hI prApta hotA hai / kyoMki anantAnubaMdhI catuSka aura darzanamohatrika, ina sAta prakRtiyoM kA kSaya hone para hI kSAyika samyagdarzana hotA hai / isI prakAra ATha prakRtika udayasthAna ke rahate hue bhI samyagmithyA 1 navaramanantAnubandhivisaMyojanAnantaraM sA avagantavyA / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 172 2 sa ca dvAviMzatisatkarmA samyaktvaM kSapayan taccaramagrAse vartamAnaH kazcit pUrvabaddhAyuSkaH kAlamapi karoti, kAlaM ca kRtvA catasRNAM gatInAmanyatamasyAM gatAvutpadyate / - saptatikA prakaraNa TIkA, pRSTha 172 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 126 dRSTi aura avirata samyagdRSTi jIvoM ke kramazaH pUrvokta tIna aura pAMca sattAsthAna hote haiN| nau prakRtika udayasthAna ke rahate hue bhI isI prakAra jAnanA cAhiye, lekina itanI vizeSatA hai ki aviratoM ke nau prakRtika udayasthAna vedaka samyagdRSTi jIvoM ke hI hotA hai aura vedaka samyagdRSTi jIvoM ke 28, 24, 23 aura 22 prakRtika, ye cAra sattAsthAna pAye jAte haiM, ata: yahA~ bhI ukta cAra sattAsthAna hote haiN| satraha prakRtika baMdhasthAna sambandhI ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki samyagmithyAdRSTi ke 17 prakRtika eka baMdhasthAna aura 7, 8, 9 prakRtika ye tIna udayasthAna tathA 28, 27 aura 24 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / avirata samyagdRSTi meM upazama samyagdRSTi ke 15 prakRtika eka baMdhasthAna aura 6, 7, 8 prakRtika tIna udayasthAna tatha 28 aura 24 prakRtika do sattAsthAna hote haiN| kSAyika samyagdRSTi ve eka 17 prakRtika baMdhasthAna tathA 6, 7 aura 8 prakRtika, ye tIna udaya sthAna tathA 21 prakRtika eka sattAsthAna hotA hai| vedaka samyagdRSNi ke 17 prakRtika eka baMdhasthAna tathA 7, 8 aura 6 prakRtika tIna udaya sthAna tathA 28, 24, 23 aura 22 prakRtika cAra sattAsthAna hote haiM saMvedha bhaMgoM kA pUrva meM nirdeza kiyA jA cukA hai, ata: yahAM kisa kitane baMdhAdi sthAna hote haiM, isakA nirdeza mAtra kiyA hai| teraha aura nau prakRtika baMdhasthAna ke rahate pA~ca-pA~ca sattAsthA hote haiM-'tera navabaMdhagesu paMceva ThANAI' / ve pA~ca sattAsthAna 28, 2' 23, 22 aura 21 prakRtika hote haiN| pahale teraha prakRtika baMdhasthAna sattAsthAnoM ko spaSTa karate haiN| teraha prakRtiyoM kA baMdha dezaviratoM ko hotA hai aura dezavira do prakAra ke hote haiM-tiryaMca aura manuSya / ' tiryaMca dezaviratoM : 1 tatra trayodazabandhakA dezaviratA: te ca dvidhA-tiryaco manuSyAzca / __-saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 15 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 saptatikA prakaraNa unake cAroM hI udayasthAnoM meM 28 aura 24 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM / 28 prakRtika sattAsthAna to upazama samyagdRSTi aura vedaka samyagdRSTi, ina donoM prakAra ke hI tiryaca dezaviratoM ke hotA hai| usameM bhI jo prathamopazama samyaktva ko utpanna karane ke samaya hI dezavirata ko prApta kara letA hai, usI dezavirata ke upazama samyaktva ke rahate hue 28 prakRtika sattAsthAna hotA hai / kyoMki antarakaraNa kAla meM vidyamAna koI bhI aupazamika samyagdRSTi jIva dezavirata ko prApta karatA hai aura koI manuSya sarvavirata ko bhI prApta karatA hai, aisA niyama hai| jaisAki zataka bRhaccUNi meM kahA bhI hai . uvasamasammaddiTThI antarakaraNe Thio koI desaviraiM koI pamattApamattabhAvaM pi gacchai, sAsAyaNo puNa na kimavi lhii| arthAt antarakaraNa meM sthita koI upazama samyagdRSTi jIva dezavirati ko prApta hotA hai aura koI pramattasaMyama aura apramattabhAva ko bhI prApta hotA hai, parantu sAsAdana samyagdRSTi jIva inameM se kisI ko bhI prApta nahIM hotA hai| . isa prakAra upazama samyagdRSTi jIva ko dezavirati guNasthAna kI prApti ke bAre meM batAyA ki vaha kaise prApta hotA hai| kintu vedaka samyaktva ke sAtha dezavirati hone meM koI vizeSa bAdhA nahIM hai| jisase dezavirati guNasthAna meM vedaka samyagdRSTi ke 28 prakRtika sattAsthAna bana hI jAtA hai| kintu 24 prakRtika sattAsthAna anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karane vAle tiryaMcoM ke hotA hai, aura ve vedaka samyagdRSTi hote haiN| kyoMki tiryaMcagati meM aupazamika samyagdRSTi' ke jayadhavalA TIkA meM svAmI kA nirdeza karate samaya cAroM gatiyoM ke jIvoM ko 24 prakRtika sattAsthAna kA svAmI batalAyA hai| isake anusAra pratyeka gati kA upazama samyagdRSTi jIva anantAnubandhI kI visaMyojanA kara sakatA hai| karmaprakRti ke upazamanA prakaraNa gA0 31 se bhI isI mata kI puSTi hotI hai| vahA~ cAroM gati ke jIvoM ko anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karane vAlA batAyA hai| . Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 131 24 prakRtika sattAsthAna kI prApti saMbhava nahIM hai / ina do sattAsthAnoM ke atirikta tiryaMca dezavirata ke zeSa 23 Adi saba sattAsthAna nahIM hote haiM, kyoMki ve kSAyika samyaktva ko utpanna karane vAle jIvoM ke hI hote haiM aura tiryaMca kSAyika samyagdarzana ko utpanna nahIM karate haiN| ise to kevala manuSya hI utpanna karate haiM / ' teIsa prakRtika Adi sattAsthAna tiryaMcoM ke nahIM mAnane ko lekara jijJAsuH prazna pUchatA hai "atha manuSyAH kSAyikasamyaktvamutpAdya yadA tiyaMbhUtpadyante tathA tirazco'pyekaviMzatiH prApyata eva tat kathamucyate zeSANi trayoviMzatyAdIni sarvANyapi na sambhavanti ? iti tad ayuktam, yataH kSAyika samyagdRSTistiryakSu na saMkhyayevarSAyukeSu madhye samutpadyate kintvasaMkhyeya varSAyuSkeSu na ca tatra dezaviratiH, tadabhAvAcca na trayodazabandhakatvam / atra trayodazabandhe sattAsthAnAni cintyamAnAni vartante tata ekaviMzatirapi trayodazabandhe tiryakSu na prApyate / prazna- yaha ThIka hai ki tiryaMcoM ke 23 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA hai, tathApi jaba manuSya kSAyika samyagdarzana ko utpanna karate hue yA utpanna karake tiryaMcoM meM utpanna hote haiM taba tiryaMcoM ke bhI 22 aura 21 prakRtika sattAsthAna pAye jAte haiM / ataH yaha kahanA yukta nahIM hai ki tiryaMcoM ke 23 Adi prakRtika sattAsthAna nahIM hote haiM / uttara - yadyapi yaha ThIka hai ki kSAyika samyaktva ko utpanna karane vAlA 22 prakRtika sattA vAlA jIva yA kSAyika samyagdRSTi jIva mara kara tiryaMcoM meM utpanna hotA hai, kintu yaha jIva saMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryacoM meM utpanna na hokara asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaMcoM 1 zeSANi tu sarvANyapi trayoviMzatyAdIni sattAsthAnAni tirazcAM na sambhavanti, tAni hi kSAyikasamyaktvamutpAdayataH prApyante, na ca tiyaMca: kSAyika samyaktvamutpAdayanti kintu manuSyA eva / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 173 << 7 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 saptatikA prakaraNa meM hI utpanna hotA hai aura unake dezavirati nahIM hotI hai aura dezavirati ke na hone se unake teraha prakRtika baMdhasthAna nahIM pAyA jAtA hai / parantu yahA~ teraha prakRtika baMdhasthAna meM sattAsthAnoM kA vicAra kiyA jA rahA hai / ataH Upara jo yaha kahA gayA hai ki tiryaMcoM ke 23 Adi prakRtika sattAsthAna nahIM hote haiM, vaha 13 prakRtika baMdhasthAna kI apekSA se ThIka hI kahA gayA hai| cUrNi meM bhI kahA hai egavIsA tirikSe saMjayA'saMjaesu na saMbhavai / kahaM ?. bhaNNai-saMkhejjavAsAuesu tirikkhesu khAigasammaddiTThI na ubavajjai asaMkhejjavAsAuesu uvavajjejjA, tassa vesaviraI natthi / arthAt - tiryaMca saMyatAsaMyatoM ke 21 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA, kyoMki kSAyika samyagdRSTi jIva saMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaMcoM meM utpanna nahIM hotA hai / asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaMcoM meM utpanna hotA hai, kintu vahA~ unake dezavirati nahIM hotI hai / isa prakAra se tiryaMcoM kI apekSA vicAra karane ke bAda aba manuSyoM kI apekSA vicAra karate haiM / jo dezavirata manuSya haiM, unake pA~ca prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / chaha prakRtika aura sAta prakRtika udayasthAna ke rahate pratyeka meM 28, 24, 23, 22 aura 21 prakRtika, ye pA~ca sattAsthAna hote haiN| ATha prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 24, 23 aura 22 prakRtika ye cAra sattAsthAna hote haiM / udayasthAnagata prakRtiyoM ko dhyAna meM rakhane se inake kAraNoM kA nizcaya sugamatApUrvaka ho jAtA hai / arthAt jaise avirata samyadRSTi guNasthAna meM kathana kiyA gayA hai, vaise hI yahA~ bhI samajha lenA cAhiye / ata: alaga se kathana na karake kisa udayasthAna meM kitane sattAsthAna hote haiM, isakA sirpha saMketamAtra kiyA gayA hai / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 133 nau prakRtika baMdhasthAna prabhattasaMyata aura apramattasaMyata jIvoM ke hotA hai| inake 4, 5, 6 aura 7 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiN| cAra prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| kyoMki yaha udayasthAna upazama samyagdRSTi aura kSAyika samyagdRSTi ko hI prApta hotA hai / pA~ca prakRtika aura chaha prakRtika udayasthAna ke rahate pA~ca-pA~ca sattAsthAna hote haiN| kyoMki ye udayasthAna tInoM prakAra ke samyagdRSTiyoM-aupazamika, kSAyika aura vedaka ko saMbhava haiN| kintu sAta prakRtika udayasthAna vedaka samyagdRSTiyo ke saMbhava hone se yahA~ 21 prakRtika sattAsthAna saMbhava na hokara zeSa cAra hI sattAsthAna hote haiN|' ____ 'paMcaviha cauvihesucha chakka'-pA~ca prakRtika aura cAra prakRtika baMdhasthAna meM chaha-chaha sattAsthAna hote haiM / arthAt pA~ca prakRtika baMdhasthAna ke chaha sattAsthAna haiM aura cAra prakRtika baMdhasthAna ke bhI chaha sattAsthAna haiN| lekina donoM ke sattAsthAnoM kI prakRtiyoM kI saMkhyA meM antara hai jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| ___ sarvaprathama pA~ca prakRtika baMdhasthAna ke sattAsthAnoM ko batalAte haiN| pA~ca prakRtika baMdhasthAna ke chaha sattAsthAnoM kI saMkhyA isa prakAra hai-28, 24, 21, 13, 12 aura 11 / 2 inakA spaSTIkaraNa nimna prakAra hai 1 evaM navabaMdhakAnAmapi pramattA'pramattAnAM pratyeka catuSkodaye trINi trINi sattAsthAnAni, tadyayA-aSTAviMzati : caturviMzatiH ekaviMzatizca / paMcakodaye SaTkodaye ca pratyeka paMca paMca sattAsthAnAni / saptodaye tvekaviMzativarjAni zeSANi catvAri sattAsthAnAni vAcyAni / saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 174 2 tatra paMcavidhe bandhe amUni, tadyathA -aSTAviMzatiH caturviMzatiH ekaviMzatiH trayodaza dvAdaza ekAdaza ca / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 174 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 saptatikA prakaraNa pAMca prakRtika baMdhasthAna upazamazreNi aura kSapakazreNi meM anivRttibAdara jIvoM ke puruSaveda ke baMdhakAla taka hotA hai aura . puruSaveda ke baMdha ke samaya taka chaha nokaSAyoM kI sattA pAI jAtI hai, ataH pAMca prakRtika baMdhasthAna meM pAMca Adi sattAsthAna nahIM pAye jAte haiN|' aba rahe zeSa sattAsthAna so upazamazreNi kI apekSA yahA~ 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna pAye jAte haiN| 28 aura 24 prakRtika sattAsthAna to upazama samyagdRSTi ko upazamazreNi meM aura 21 prakRtika sattAsthAna kSAyika samyagdRSTi ko upazamazreNi meM pAyA jAtA hai| kSapakazreNi meM bhI jaba taka ATha kaSAyoM kA kSaya nahIM hotA taba taka 21 prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai / arthAt upazamazreNi kI apekSA 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| lekina itanI vizeSatA hai ki 28 aura 24 prakRtika sattAsthAna to upazama samyagdRSTi jIva ko hI upazamazreNi meM hote haiM, kintu 21 prakRtika sattAsthAna kSAyika samyagdRSTi jIva ko upazamazreNi meM bhI hotA hai aura kSapakazreNi meM bhI ATha kaSAyoM ke kSaya na hone taka pAyA jAtA hai| 1 paMcAdIni tu sattAsthAnAni paMcaviSabandhe na prApyante, yataH paMcaviSabandhaH puruSavede badhyamAne bhavati, yAvacca puruSavedasya baMdhastApat SaD nokaSAyAH santa eveti / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 174 2 tatrASTAviMzatiH caturvizatizcaupazamikasamyagdRSTerupazamazreNyAm / ekavizatirupazamazraNyAM kSAyikasamyagdRSTeH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 174 3 kSapakazreNyA punaraSTau kaSAyA yAvad 'na kSIyante tAvadekaviMzatiH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 174 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 135 kSapakazreNi meM 13, 12 aura 11 prakRtika sattAsthAna to hote hI haiM aura unake sAtha 21 prakRtika sattAsthAna ko aura milA dene para kSapakazreNi meM 21, 13, 12 aura 11, ye cAra sattAsthAna hote haiM / ATha kaSAyoM ke kSaya na hone taka 21 prakRtika sattAsthAna hotA hai aura ATha kaSAyoM ke kSaya ho jAne para 13 prakRtika sattAsthAna / isameM se napu saka veda kA kSaya ho jAne para 12 prakRtika tathA bAraha prakRtika sattAsthAna meM se strIveda kA kSaya ho jAne para 11 prakRtika sattAsthAna hotA hai| isa prakAra pA~ca prakRtika bandhasthAna meM 28, 24, 21, 13, 12 aura 11 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hote haiN| aba cAra prakRtika bandhasthAna ke chaha sattAsthAnoM ko spaSTa karate haiN| __ cAra prakRtika bandhasthAna meM 28, 24, 21, 11, 5 aura 4 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hote haiN|' cAra prakRtika bandhasthAna bhI upazamazreNi aura kSapakaNi donoM meM hotA hai| upazamazreNi meM pAye jAne vAle 28, 24 aura 21 prakRtika sattAsthAnoM kA pahale jo spaSTIkaraNa kiyA gayA, vaisA yahA~ bhI samajha lenA cAhie / aba rahA kSapakazreNi kA vicAra, so usake liye yaha niyama hai ki jo jIva napuMsakaveda ke udaya ke sAtha kSapakoNi para car3hatA hai, vaha napuMsakaveda aura strIveda kA kSaya eka sAtha karatA hai aura isake sAtha hI puruSaveda kA bandhaviccheda ho jAtA hai| tadanantara isake puruSaveda aura hAsyAdi SaTka kA eka sAtha kSaya hotA hai / yadi koI jIva strIveda ke udaya - 1 catuvidhabandhe punaramuni SaT sattAsthAnAni, tadyathA-aSTAviMzatiH, caturviMzatiH ekaviMzatiH, ekAdaza, paMca, catasraH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pra0 174 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 saptatikA prakaraNa ke sAtha kSapakazreNi para car3hatA hai to vaha jIva pahale napuMsaka veda kA kSaya karatA hai, tadanantara antarmuhurta kAla meM strIveda kA kSaya karatA hai, phira puruSaveda aura hAsyAdi SaTka kA eka sAtha kSaya hotA hai| kintu isake bhI strIveda kI kSapaNA ke samaya puruSaveda kA baMdhaviccheda ho jAtA hai| isa prakAra strIveda aura napuMsakaveda ke udaya se kSapakazreNi para car3he hue jIva ke yA to strIveda kI kSapaNA ke antima samaya meM yA strIveda aura napuMsakaveda kI kSapaNA ke aMtima samaya meM puruSaveda kA bandhaviccheda ho jAtA hai, jisase isa jIva ke cAra prakRtika baMdhasthAna meM veda ke udaya ke binA eka prakRti kA udaya rahate gyAraha prakRtika sattAsthAna prApta hotA hai tathA yaha jIva puruSaveda aura hAsyAdi SaTka kA kSaya eka sAtha karatA hai / ataH isake pA~ca prakRtika sattAsthAna prApta na hokara cAra prakRtika sattAsthAna prApta hotA hai| kintu jo jIva puruSaveda ke udaya se kSapakazreNi para car3hatA hai, usake chaha nokaSAyoM ke kSaya hone ke samaya hI puruSaveda kA baMdhaviccheda hotA hai, jisase usake cAra prakRtika baMdhasthAna meM gyAraha prakRtika sattAsthAna nahIM hotA kintu pAMca prakRtika sattAsthAna prApta hotA hai| isake yaha sattAsthAna do samaya kama do AvalI kAla taka rahakara,' anantara antarmuhUrta kAla taka cAra prakRtika sattAsthAna prApta hotA hai / kaSAyaprAbhUta kI cUNi meM pA~ca prakRtika sattAsthAna kA jaghanya aura utkRSTa donoM prakAra kA kAla eka samaya kama do Avalo pramANa batalAyA "paMcaNhaM vihattio keviciraM kAlAdo ?. jahaNNukkasseNa do AvaliyAo smyuunnaao|" Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 137 isa prakAra cAra prakRtika baMdhasthAna meM 28, 24, 21, 11, 5 aura 4 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hote haiM, yaha siddha huaa| tIna, do aura eka prakRtika baMdhasthAnoM meM se pratyeka meM pA~ca-pA~ca sattAsthAna hote haiM---'sesesu jANa paMceva patteyaM patteyaM / jinakA spaSTIkaraNa karate haiN| tIna prakRtika baMdhasthAna ke pA~ca sattAsthAna isa prakAra haiM--28, 24, 21, 4 aura 3 prakRtika / yaha to sarvatra sunizcita hai ki upazamazreNi kI apekSA pratyeka baMdhasthAna meM 28, 24 aura 21 prakRtika sattAsthAna hote haiM, ata: zeSa rahe 4 aura 3 prakRtika sattAsthAna kSapakazreNi kI apekSA samajhanA caahiye| ataH aba kSapakazreNi kI apekSA yahA~ vicAra karanA hai| isa sambandha meM aisA niyama hai ki saMjvalana krodha kI prathama sthiti eka AvalikA pramANa zeSa rahane para baMdha, udaya aura udIraNA, ina tInoM kA eka sAtha viccheda ho jAtA hai aura tadanantara tIna prakRtika baMdha hotA hai, kintu usa samaya saMjvalana krodha ke eka AvalikA pramANa sthitigata dalika ko aura do samaya kama do AvalI pramANa samayaprabaddha ko chor3akara anya sabakA kSaya ho jAtA hai / yadyapi yaha bhI do samaya kama do AvalI pramANa kAla ke dvArA kSaya ko prApta 1 go0 karmakAMDa gA0 663 meM cAra prakRtika baMdhasthAna meM do prakRtika aura eka prakRtika ye do udayasthAna tathA 28, 24, 21, 13, 12, 11, 5 aura 4 prakRtika, ye ATha sattAsthAna batalAye haiM / isakA kAraNa batAte hue gA0 484 meM likhA hai ki jo jIva strIveda va napusakaveda ke sAtha zreNi para car3hatA hai, usake strIveda yA napuMsaka veda ke udaya ke dvi carama samaya meM puruSaveda kA baMdhaviccheda ho jAtA hai| isI kAraNa karmakAMDa meM cAra prakRtika baMdhasthAna ke samaya 13 aura 12 prakRtika, ye do sattAsthAna aura batAye haiN| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 saptatikA prakaraNa hogA kintu jaba taka kSaya nahIM huA taba taka tIna prakRtika baMdhasthAna meM cAra prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai aura isake kSaya ho jAne para tIna prakRtika baMdhasthAna meM tIna prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai, jo antarmuhUrta kAla taka rahatA hai| isa prakAra tIna prakRtika baMdhasthAna meM 28, 24, 21, 4 aura 3 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiM / dviprakRtika baMdhasthAna meM pA~ca sattAsthAna isa prakAra haiM- 28, 24, 21, 3 aura 2 prakRtika / saMjvalana mAna kI bhI isI prakAra prathama sthiti eka AvalI pramANa zeSa rahane para baMdha, udaya aura udIraNA, ina tInoM kA eka sAtha viccheda ho jAtA hai, usa samaya do prakRtika baMdhasthAna prApta hotA hai, para usa samaya saMjvalana mAna ke eka AvalI pramANa prathama sthitigata dalika ko aura do samaya kama do AvalI pramANa samayaprabaddha ko chor3akara anya saba kA kSaya ho jAtA hai / yadyapi vaha zeSa satkarma do samaya kama do AvalI pramANa kAla ke dvArA kSaya ko prApta hogA kintu jaba taka isakA kSaya nahIM huA, taba taka do prakRtika baMdhasthAna meM tIna prakRtika sattAsthAna pAyA jAtA hai / pazcAt isake kSaya ho jAne para do prakRtika baMdhasthAna meM do prakRtika sattAsthAna hotA hai / isakA kAla antamuhUrta pramANa hai / isa prakAra do prakRtika baMdhasthAna meM 25, 24, 21, 3 aura 2 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiM / eka prakRtika baMdhasthAna meM hone vAle pA~ca sattAsthAna isa prakAra haiM- 28, 24, 21, 2 aura 1 prakRtika / inameM se 28, 24 aura 21 prakRtika sattAsthAna to upazamazreNi kI apekSA samajha lenA cAhiye / zeSa 2 aura 1 prakRtika sattAsthAnoM kA vivaraNa isa prakAra hai ki isI taraha saMjvalana mAyA kI prathama sthiti eka AvalI pramANa zeSa rahane para baMdha, udaya aura udIraNA kA eka sAtha viccheda ho jAtA hai aura Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 136 usake bAda eka prakRtika baMdha hotA hai, parantu usa samaya saMjvalana mAyA ke eka AvalI pramANa prathama sthitigata dalika ko aura do samaya kama do AvalI pramANa samayaprabaddha ko chor3akara zeSa sabakA kSaya ho jAtA hai / yadyapi yaha zeSa satkarma bhI do samaya kama do AvalI pramANa kAla ke dvArA kSaya ko prApta hogA, kintu jaba taka isakA kSaya nahIM huA taba taka eka prakRtika baMdhasthAna meM do prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai / pazcAt isakA kSaya ho jAne para eka prakRtika baMdhasthAna meM sirpha eka saMjvalana lobha kI sattA rahatI hai / -- isa prakAra eka prakRtika baMdhasthAna meM 28, 24, 21, 2 aura 1 prakRtika, ye pA~ca sattAsthAna hote haiM / aba baMdha ke abhAva meM bhI vidyamAna sattAsthAnoM kA vicAra karate haiN| isake liye gAthA meM kahA gayA hai - ' cattAri ya baMdhavocchee' - arthAt baMdha ke abhAva meM cAra sattAsthAna hote haiM / ve cAra sattAsthAna isa prakAra haiM- 28, 24, 21 aura 1 prakRtika / baMdha kA abhAva dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM hotA hai / jo upazamazreNi para car3hakara sUkSmasaMparAya muNasthAna ko prApta hotA hai, yadyapi usako mohanIya karma kA baMdha to nahIM hotA, kintu usake 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna saMbhava haiM tathA jo kSapakazreNi para ArohaNa karake sUkSmasaMparAya guNasthAna ko prApta karatA hai, usake saMjvalana lobha kI sattA pAI jAtI hai| isIliye baMdha ke abhAva meM 28, 24, 21 aura 1 prakRtika, ye cAra sattAsthAna mAne jAte haiM / ' isa prakAra se mohanIya karma ke baMdha, udaya aura sattAsthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA nirdeza kiyA gayA / unake samasta vivaraNa kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai 1 bandhAbhAve sUkSmasamparAyaguNasthAne catvAri sattAsthAnAni tadyathA - aSTAvizatiH caturviMzatiH ekaviMzatiH ekA ca / tatrAdyAni trINi prAgivopazamazreNyAm | ekA tu saMjvalanalobharUpA prakRtiH kSapakazra eNyAm / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 175 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - udaya | maMgaudayasthAna sthAna sthAna udayabhaMga caubIsI jor3a jor3a 22 192 9 vu09 uur p llh llh mmh lh 168 ___smani.may alwri 3 m udaya padaudayapada vRnda saMkhyA sattAsthAta jor3a jor3a 28 24 68 576.1632/ 3 / 28, 27, 26 648 28, 27, 26 240 28, 27, 26 28 384 28 28 28, 24, 21 28, 27, 24, 23, 22, 21 62660/2208 6 28,27,24,23,22,21 18 5 28,27,24,23,22 1203 28, 24, 21 4321248 5 28,24,23,22,21 5 28,24,23,22,21 4 ! 28, 24, 23, 22 3 28, 24, 21 / 5 28,24,23,22,21 5 28,24,23,22,21 4 28, 24, 23, 22 r h tmh. 24 ujarur 9 iw mr mr oworm ro 6 saptatikA prakaraNa w m x ur 21 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ guNa- baMdha sthAna sthAna us ;3 " 13 0 11 jor3a Xxm 1 0 0 bhaga Ovove ove 0 X | 21 udayasthAna Yovevo V 26 0 jor3a X X X X X X X X X udaya caubIsI X 25 X IX X X jor3a x 1x X X X udayabhaMga jor3a 12 12 4 40 mr mor o mra 1 1 X IX X 683 | udayapada X X X X X X X jor3a X X X X X X 288 udaya padavRnda saMkhyA jor3a 24 24 4 mar 1 X x mov X ur ur xx 4 3 6647 101 sattAsthAna 28,24,21,1 28, 24, 21, 11, 5,4 28, 24, 21, 4, 3 28, 24, 21, 3, 2 28, 24, 21, 2, 1 2, 24, 21, 1 28, 24, 21 noTa -- jina AcAryoM kA mata hai ki cAra prakRtika baMdhasthAna meM do aura eka prakRtika udayasthAna hotA hai, unake mata se 12 udayapada aura 24 udayapadavRnda bar3hakara unakI saMkhyA krama se 665 aura 6671 ho jAtI hai / SaSTha karmagrantha 141 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa aba mohanIya karma ke kathana kA upasaMhAra karake nAmakarma ko kahane kI pratijJA karate haiM / dasanavapannarasAI baMdhodayasantapayaDiThANAI / 142 1 bhaNiyAI mohaNijje itto nAmaM paraM vocchaM // 23 // ' . vizeSArtha - mohanIya karma ke bandha, udaya aura sattAsthAnoM ke kathana kA upasaMhAra karate hue gAthA meM saMketa kiyA gayA hai ki mohana karma ke baMdhasthAna dasa, udayasthAna nau aura sattAsthAna pandraha hote haiN| jinameM aura jinake saMvedha bhaMgoM kA kathana kiyA jA cukA hai / aba Age kI gAthA se nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattA ke saMvedha bhaMgoM kA kathana prArambha karate haiM / nAmakarma 2 zabdArtha - dasanavapammarasAI- dasa, no aura pandraha, baMdhodayasantapayaDiThANA iMbaMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke sthAna, bhaNiyAI -- kahe, mohaNijje -- mohanIya karma ke, iso - isase nAmaM - nAmakarma ke, paraM- Age, vocchaM - kahate haiM / --- -- gAthArtha -- mohanIya karma ke baMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke sthAna kramaza: dasa, nau aura pandraha kahe / aba Age nAmakarma kA kathana karate haiM / sabase pahale nAmakarma ke baMdhasthAnoM kA nirdeza karate haiMtevIsa paNNavIsA chathvIsA aTThavIsa guNatIsA / tIgatIsa mekkaM baMdhadvANANi nAmassa // 24 // 2 tulanA kIjie-- dasaNavapaNNarasAiM baMdhodaya sattapayaDiThANANi / bhaNidANi mohaNijje etto NAmaM paraM vocchaM // tulanA kIjie go0 karmakAMDa 518 (ka) jAmassa kammassa aTTha dvANANi ekkatIsAe tIsAe egUNatIsAe aTThavIsAe chabbIsAe paNuvIsAe tevIsAe ekkisse dvANaM cedi / 0 ThA0, 0 60 jIva0 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha B zabdArtha - tevIsa - teIsa, paNNavIsA - paccIsa, chabbIsAchabbIsa, aTThavIsa - aTThAIsa, guNatIsA--unatIsa, tIsegatIsaMtIsa, ikatIsa, ekkaM eka, baMdhaTThANANi - baMdhasthAna, NAmassanAmakarma ke / gAthArtha - nAmakarma ke teIsa, paccIsa, chabbIsa, aTThAIsa, unatIsa, tIsa, ikatIsa aura eka prakRtika, ye ATha baMdhasthAna hote haiM / vizeSArtha - gAthA meM nAmakarma ke ATha baMdhasthAna hone ke sAtha-sAtha ve sthAna kitane prakRtika saMkhyA vAle haiM, isakA saMketa kiyA gayA hai ki ve baMdhasthAna 1 teIsa prakRtika, 2. paccIsa prakRtika, 3. chabbIsa prakRtika, 4. aTThAIsa prakRtika, 5. unatIsa prakRtika, 6. tIsa prakRtika, 7. ikatIsa prakRtika aura 8. eka prakRtika haiM / vaise to nAmakarma kI uttara prakRtiyA~ tirAnave haiM / kintu ina sabakA eka sAtha kisI bhI jIva ko baMdha nahIM hotA hai, ataeva unameM se kitanI prakRtiyoM kA eka sAtha baMdha hotA hai, isakA vicAra ATha sthAnoM ke dvArA kiyA gayA hai| inameM bhI koI tiryaMcagati ke koI manuSyagati ke koI devagati ke aura koI narakagati ke yogya baMdhasthAna haiM aura isameM bhI inake aneka avAntara bheda ho jAte haiN| jisase ina avAntara bhedoM ke sAtha unakA vicAra yahA~ karate haiM / tiryaMcagati meM ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIva hote haiM / (kha) tevIsA paNuvIsA chathvIsA aTTavIsa guNatIsA / tIsegatIsa ego baMdhaTThANAi nAme'TTha // (ga) tevIsaM paNavIsaM chabbIsaM aTThavIsamugatIsaM / tIsekkatIsa mevaM ekko baMdhI duseDhimmi | 143 -paMca0 saptatikA, gA0 55 - go0 karmakAMDa, gA0 521 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 saptatikA prakaraNa tiryaMcagati ke yogya baMdha karane vAle jIvoM ke sAmAnya se 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika pA~ca baMdhasthAna hote haiN| unameM se bhI ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke 23, 25 aura 26 prakRtika, ye tIna baMdhasthAna hote haiM / 2 __unameM se 23 prakRtika baMdhasthAna meM tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, ekendriya jAti, audArika zarIra, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, huMDasaMsthAna, varNa, rasa, gaMdha, sparza, agurulaghu, upaghAta nAma, sthAvara nAma, sUkSma aura bAdara meM se koI eka, aparyApta nAma, pratyeka aura sAdhAraNa inameM se koI eka, asthira, azubha, durbhaga, anAdeya, ayaza:kIti aura nirmANa, ina teIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| ina teIsa prakRtiyoM ke samudAya ko teIsa prakRtika baMdhasthAna kahate haiM aura yaha baMdhasthAna aparyApta ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi tiryaMca aura manuSya ko hotA hai| yahA~ cAra bhaMga prApta hote haiN| Upara batAyA hai ki vAdara aura sUkSma meM se kisI eka kA tathA pratyeka aura sAdhAraNa meM se kisI eka kA baMdha hotA hai / ata: yadi kisI ne eka bAra bAdara ke sAtha pratyeka kA aura dUsarI bAra bAdara ke sAtha sAdhAraNa kA baMdha kiyaa| isI 1-~-(ka) tatra tiryaggatiprAyogyaM baghnataH sAmAnyena paMca baMdhasthAnAni, tadyathA trayoviMzati: paMcaviMzatiH SaDviMzatiH ekonatriMzat triMzat / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 176 (kha) tirikkhagadiNAmAe paMcaTThANANi tIsAe egUNatIsAe chaThavIsAe paNuvIsAe tevIsAe TThANaM cedi / --jI0 cU0, ThA0, sU0 63 2 tatrApyekendriyaprAyogyaM badhnatastrINi bandhasthAnAni, tadyathA---trayoviMzatiH - paMcaviMzatiH SaDviMzatiH / saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 176 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 145 prakAra kisI ne eka bAra sUkSma ke sAtha sAdhAraNa kA baMdha kiyA aura dUsarI bAra sUkSma ke sAtha pratyeka kA baMdha kiyA to isa prakAra teIsa prakRtika baMdhasthAna meM cAra bhaMga ho jAte haiN| paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, ekendriya jAti, audArikazarIra, tejasazarIra, kArmaNazarIra, huMDasaMsthAna, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, uccha vAsa, sthAvara, bAdara aura sUkSma meM se koI eka, paryApta, pratyeka aura sAdhAraNa meM se koI eka, sthira aura asthira meM se koI eka, zubha aura azubha meM se koI eka, yazaHkIrti aura ayaza:kIrti meM se koI eka, dubhaMga, anAdeya aura nirmANa, ina paccIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| ina paccIsa prakRtiyoM ke samudAya ko eka paccIsa prakRtika baMdhasthAna kahate haiN| yaha baMdhasthAna paryApta ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi tiryaMca, manuSya aura deva ke hotA hai| isa baMdhasthAna meM bIsa bhaMga hote haiN| ve isa prakAra haiM-jaba koI jIva bAdara, paryApta aura pratyeka kA baMdha karatA hai, taba usake sthira aura asthira meM se kisI eka kA, zubha aura azubha meM se kisI eka kA tathA yazakIti aura ayazaHkIti meM se kisI eka kA baMdha hone ke kAraNa ATha bhaMga hote haiM tathA jaba koI jIva bAdara, paryApta aura sAdhAraNa kA baMdha karatA hai, taba usake yaza:kIti kA baMdha na hokara ayaza:kIti kA hI baMdha hotA hai-- no suhumatigeNa jasaM arthAt sUkSma, sAdhAraNa aura aparyApta ina tIna meM se kisI eka kA bhI baMdha hote samaya yaza:kIrti kA baMdha nahIM hotA hai| jisase yahA~ yazaHkIti aura ayaza:kIrti ke nimitta se banane Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa vAle bhaMga saMbhava nahIM haiN| ave rahe sthira-asthira aura zubha-azubha, ye do yugala / so inakA vikalpa se baMdha saMbhava hai yAnI sthira ke sAtha eka bAra zubha kA, eka bAra azubha kA tathA isI prakAra asthira ke sAtha bhI eka bAra zubha kA tathA eka bAra azubha kA baMdha saMbhava hai, ataH yahA~ kula cAra bhaMga hote haiM / jaba koI jIva mUkSma aura paryApta kA baMdha karatA hai, taba usake yazaHkIti aura ayazaH kIti inameM se eka ayaza kIti kA hI baMdha hotA hai kintu pratyeka aura sAdhAraNa meM se kisI eka kA, sthira aura asthira meM se kisI eka kA tathA zubha aura azubha meM se kisI eka kA baMdha hone ke kAraNa ATha bhaMga hote haiN| isa prakAra paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM 8-+4+8-20 bhaMga hote haiN| ___ chabbIsa prakRtiyoM ke samudAya ko chabbIsa prakRtika baMdhasthAna kahate haiN| yaha baMdhasthAna paryApta aura bAdara ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA Atapa aura udyota meM se kisI eka prakRti ke sAtha baMdha karane vAle mithyAdRSTi liyaMca, manapya aura deva ko hotA hai / chabbIsa prakRtika baMdhasthAna meM grahaNa kI gaI prAtiyA~ isa prakAra haiM--tiryaMcagati, tiryacAnupUrvI, ekendriya jAti, audArika zarIra, taijasa, kAmaNa zarIra, huMDasaMsthAna, varNacatuka, aguruladhu, parAghAta, upaghAta, uccha .. vAsa, sthAvara, Atapa aura udyona meM se koI eka, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM se koI eka, zubha aura azubha meM se koI eka, durbhaga, anAdeya, yaza:kIti aura ayaza:kIti meM se koI eka tathA nirmaann| isa baMdhasthAna meM solaha bhaMga hote haiN| ye bhaMga Atapa aura udyola meM se kisI eka prakRti kA, sthira aura asthira meM se kisI eka kA, zubha aura azubha meM se kisI eka kA tathA yaza:kIti aura ayaza:kIrti meM se kisI eka kA baMdha hone ke kAraNa banate haiM / Atapa aura udyota Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha ke sAtha sUkSma aura sAdhAraNa kA baMdha nahIM hotA hai / isaliye yahA~ sUkSma aura sAdhAraNa ke nimitta se prApta hone vAle bhaMga nahIM kahe gaye haiN| isa prakAra ekendriya prAyogya 23, 25 aura 26 prakRtika, ina tIna baMdhasthAnoM ke kula bhaMga 4+20+16 -40 hote haiN| kahA bhI haicatAri vIsa solasa bhaMgA egiMdiyANa cattAlA / 147 arthAt ekendriya sambandhI 23 prakRtika baMdhasthAna ke cAra, 25. prakRtika baMdhasthAna ke bIsa aura 26 prakRtika baMdhasthAna ke solaha bhaMga hote haiN| ye saba milakara cAlIsa ho jAte haiM / ekendriya prAyogya baMdhasthAnoM kA kathana karane ke anantara dvIndriyoM ke baMdhasthAnoM ko batalAte haiM / dvIndriya ke yogya prakRtiyoM ko bA~dhane vAle jIva ke 25, 26 aura 30 prakRtika, ye tIna baMdhasthAna hote haiM / 2 jinakA vivaraNa isa prakAra hai--paccIsa prakRtiyoM ke samudAya rUpa baMdhasthAna ko paccIsa prakRtika baMdhasthAna kahate haiM / isa sthAna ke baMdhaka aparyApta dvIndriya ke yogya prakRtiyoM ko bA~dhane vAle mithyAdRSTi manuSya aura tiryaca hote haiM / paccIsa prakRtiyoM ke baMdhasthAna kI prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM tiryaMcagati, tiryacAnupUrvI, dvIndriya jAti, audArika zarIra, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, huMDasaMsthAna, sevArta saMhanana, audArika aMgopAMga, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, trasa, bAdara, aparyApta, pratyeka, asthira, azubha, dubhaMga, anAdeya, ayaza: kIrti aura nirmANa / yahA~ aparyApta prakRti ke sAtha kevala azubha prakRtiyoM kA hI baMdha hotA hai. zubha prakRtiyoM kA nahIM, jisase eka hI bhaMga hotA hai / 1 dvIndriyaprAyogyaM baghnato baMdhasthAnAni trINi, tadyathA- paMcavizatiH ekona triMzat trizat / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 17: Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 . saptatikA prakaraNa __ ukta paccIsa prakRtiyoM meM se aparyApta ko kama karake parAghAta, uccha vAsa, aprazasta vihAyogati, paryApta aura duHsvara, ina pA~ca prakatiyAM ko milA dene para unatIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| unatIsa prakRtiyoM kA kathana isa prakAra karanA cAhiye-tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, dvIndriya jAti, audArika zarIra, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, audArika aMgopAMga, huMDasaMsthAna, sevArta saMhanana, varNacatuSka, agurulaghu, parAghAta, upaghAta, uccha vAsa, aprazasta vihAyogati, trasa, vAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM se koI eka, zubha aura azubha meM se koI eka, durbhaga, duHsvara, anAdeya, yaza:kIrti aura ayaza:kIti meM se koI eka, nirmANa / ye unatIsa prakRtiyA~ unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM hotI haiN| yaha baMdhasthAna paryApta dvIndriya ke yogya prakRtiyoM ko bA~dhane vAle mithyAdRSTi jIva ko hotA hai| __isa baMdhasthAna meM sthira-asthira, zubha-azubha aura yazaHkIrti ayaza:kIti, ina tInoM yugaloM meM se pratyeka prakRti kA vikalpa se baMdha hotA hai, ata: ATha bhaGga prApta hote haiN| ina unatIsa prakRtiyoM meM udyota prakRti ko milA dene para tIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| isa sthAna ko bhI paryApta dvIndriya ke yogya prakRtiyoM ko vA~dhane vAlA mithyAvRSTi hI vAMdhatA hai| yahA~ bhI ATha bhaGga hote haiN| isa prakAra 1+8+8=17 bhaGga hote haiN| trIndriya aura caturindriya ke yogya prakRtiyoM ko bA~dhane vAle mithyAdRSTi jIva ke bhI pUrvokta prakAra se tIna-tIna baMdhasthAna hote haiN| lekina itanI vizeSatA samajhanA cAhie ki trIndriya ke yogya prakRtiyoM meM trIndriya aura caturindriya ke yogya prakRtiyoM meM caturindriya jAti kahanA cAhie / bhaGga bhI pratyeka ke satraha-satraha haiM, arthAt trIndriya ke satraha aura caturindriya ke satraha bhaGga hote haiN| isa prakAra se vikalatrika ke ikyAvana bhaGga hote haiN| kahA bhI hai Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 146 egaTa aTTha vilidiyANa igavaNNa tiNhaM pi / __ arthAt--vikalatrayoM meM se pratyeka meM baMdhane vAle jo 25, 26 aura 30 prakRtika baMdhasthAna haiM, unameM se pratyeka meM kramazaH eka, ATha aura ATha bhaMga hote haiM tathA tInoM ke milAkara kula ikyAvana bhaMga hote haiM / ____ aba taka ekendriya se lekara caturindriya taka ke tiyaMcagati ke baMdhasthAnoM kA kathana kiyA gyaa| aba tiryaMcagati paMcendriya ke yogya baMdhasthAnoM ko batalAte haiN| tiryaMcagati paMcendriya ke yogya prakRtiyoM kA bandha karane vAle jIva ke 25, 26 aura 30 prakRtika, ye tIna baMdhasthAna hote haiN| inameM se 25 prakRtika baMdhasthAna to vahI hai jo dvIndriya ke yogya paccIsa prakatika baMdhasthAna batalA Aye haiN| kintu vahAM jo dvIndriya jAti kahI hai usake sthAna para paMcendriya jAti kahanA cAhiye / yahA~ eka bhaMga hotA hai| unatIsa prakRtika vaMdhasthAna meM unatIsa prakRtiyAM isa prakAra haiMtiryacagati, tiryaMcAnupUrvI, paMcendriyajAti, audArikazarIra, audArika aMgopAMga, taijasazarIra, kArmaNazarIra, chaha saMsthAnoM meM se koI eka saMsthAna, chaha saMhananoM meM se koI eka saMhanana, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa, prazasta aura aprazasta vihAyogati meM se koI eka, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM se koI eka, zubha aura azubha meM se koI eka, subhaga aura durbhaga meM se koI eka, susvara aura duHsvara meM se koI eka, Adeya anAdeya meM se koI eka, yazaHkIrti-ayazaHkIrti meM se koI eka tathA nirmANa / yaha baMdhasthAna paryApta tiryaca paMcendriya ke yogya prakRtiyoM ko bAMdhane vAle cAroM gati 1 tiryaggatipaMcendriyaprAyogyaM bandhatastrINi baMdhasthAnAni, tadyathA-paMcaviMzati; ekonaviMzat triMzat / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 177 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ke mithyAdRSTi jIva ko hotA hai| yadi isa baMdhasthAna kA baMdhaka sAsAdana samyagdRSTi hotA hai to usake Adi ke pAMca saMhananoM meM se kisI eka saMhanana kA tathA Adi ke pA~ca saMsthAnoM meM se kisI eka saMsthAna kA baMdha hotA hai| kyoMki huNDasaMsthAna aura sevArta saMhanana ko sAsAdana samyagdRSTi jIva nahIM bA~dhatA hai-- huM' asaMpattaM va sAsaNo na baMdhai / arthAt --sAsAdana sambagdRSTi jIva huMDasaMsthAna aura asaMprAptasaMhanana ko nahIM bA~dhatA hai| __isa unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAmAnya se chaha saMsthAnoM meM se kisI eka saMsthAna kA, chaha saMhananoM meM se kisI eka saMhanana kA, prazasta aura aprazasta vihAyogati meM se kisI eka vihAyogati kA, sthira aura asthira meM se kisI eka kA, zubha aura azubha meM se kisI eka kA, subhaga aura durbhaga meM se kisI eka kA, susvara aura duHzvara meM se kisI eka kA, Adeya aura anAdeya meM se kisI eka kA, yazaHkIrti aura ayaza:kIti meM se kisI eka kA baMdha hotA hai| ataH ina saba saMkhyAoM ko guNita kara dene para-6x6x2x2x2x2x2x2 x 2==4608 bhaMga prApta hote haiN| isa sthAna kA baMdhaka sAsAdana samyagdRSTi bhI hotA hai, kintu usake pA~ca saMhanana aura pA~ca saMsthAna kA baMdha hotA hai, isaliye usake 54542x2x2x2x2x2x2= 3200 bhaMga prApta hote haiN| kintu inakA antarbhAva pUrvokta bhaMgoM meM hI ho jAne se inheM alaga se nahIM ginAyA hai| ukta unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM eka udyota prakRti ko milA dene para tIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| jisa prakAra unatIsa prakatika baMdhasthAna meM mithyAdRSTi aura sAsAdana samyagdaSTi kI apekSA Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 151 vizeSatA hai, usI prakAra yahAM bhI vahI vizeSatA samajhanA cAhiye / yahA~ bhI sAmAnya se 4608 bhaMga hote haiM ---- 'guNatose tIse vi ya bhaMgA avAhiyA chayAlasayA / paMcidiyatirijoge paNavIse baMdhi bhaMgikko / arthAt---paMcendriya tiryaca ke yogya unatIsa aura tIsa prakRtika baMdhasthAna meM 4608 aura 4608 aura paccIsa prakatika baMdhasthAna meM eka bhaMga hotA hai| isa prakAra paMcendriya tiryaMca ke yogya tInoM vandhasthAnoM ke kula bhaMga 4608+4608 - / -1 -- 6217 hote haiN| paMcendriya tiryaM ca ke uAka 6217 bhaMgoM meM ekendriya ke yogya baMdhasthAnoM ke 40, dvIndriA ke yogya bandha thAnoM ke 17, bIndriya ke yogya baMdhasthAnoM ke 17 aura caturindriya ke yogya baMdhasthAnoM ke 17 bhaMga milAne para tiryacati sambandhI baMdhasthAnoM ke kula bhaMga 9217-1-40 +17+ 17+17-1308 hote haiN| isa prakAra se liyaMcagati yogya baMdhasthAnoM aura unake bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba manuSyagati ke baMdhasthAnoM aura unake bhaMgoM kA kathana karate haiN| manuSyagati ke yogya prakRtiyoM ko vA~dhane vAle jIvoM ke 25, 26 aura 30 prakRtika baMdhasthAna hote haiN| paccIsa prakRtika baMdha sthAna vahI hai jo aparyApta dvIndriya ke yogya baMdha karane vAle jIvoM ko batalAyA hai| kintu itanI vizeSatA samajhanA .. 1 (ka) manuSyagati prAyogyaM banatastrINi baMdhasthAnAni, tadyathA-paMcaviMzatiH ekonatrizat triMzat / -saptatikA prakaraNa TokA, pR0 178 (kha) maNusagadiNAmAe tiNi dvANANi tIsAe eguNatIsAe paNuvIsAe TThANaM cedi / --jI0 cU TA0, sUtra 84 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 saptatikA prakaraNa cAhiye ki yahA~ tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI aura dvIndriya ke sthAna para manuSyagati, manuSyAnupUrvI aura paMcendriya kahanA cAhiye / unatIsa prakRtika baMdhasthAna tIna prakAra kA hai--eka mithyAdRSTi kI apekSA se, dUsarA sAsAdana samyagdRSTi kI apekSA se aura tIsarA samyagmithyAdRSTi yA avirata samyagdRSTi kI apekSA se / inameM se mithyAdRSTi aura sAsAdana samyagdRSTi ke tiryaMcaprAyogya unatIsa prakRtika baMdhasthAna batAyA gayA hai, usI prakAra yahA~ bhI samajha lenA cAhiye, kintu yahA~ tiryaMcagatiprAyogya prakRtiyoM ke badale manuSyagati ke yogya prakRtiyoM ko milA denA cAhiye / tIsare prakAra ke unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM - manuSyagati, manuSyAnupUrvI, pacendriya jAti, audArika zarIra, audArika aMgopAMga, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, samacaturastra saMsthAna, vajraRSabhanArAca saMhanana, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchavAsa, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM se koI eka zubha aura azubha meM se koI eka, subhaga, susvara, Adeya, yaza:kIrti aura ayazaHkIrti meM se koI eka tathA nirmANa, ina unatIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / ina tInoM prakAra ke unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM sAmAnya se 4608 bhaMga hote haiM / yadyapi guNasthAna ke bheda se yahA~ bhaMgoM meM bheda ho jAtA hai, kintu guNasthAna bheda kI vivakSA na karake yahA~ 4608 bhaMga kahe gaye haiM / 1 ukta unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM tIrthaMkara nAma ko milA dene para tIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai / isa baMdhasthAna meM sthira aura 1 ekonatriMzat tridhA -- ekA mithyAdRSTIn baMdhakAnAzritya veditavyA, dvitIyA sAsAdanAna, tRtIyA samyagmithyAdRSTIn aviratasamyagdRSTIn vA / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 178 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 153 asthira meM se kisI eka kA, zubha aura azubha meM se kisI eka kA tathA yazaHkIti aura ayazaHkIti meM se kisI eka kA baMdha hone se ina saba saMkhyAoM ko guNita karane para 2x2x2=8 bhaMga prApta hote haiN| arthAt tIsa prakRtika baMdhasthAna ke ATha bhaMga hote haiN| isa prakAra manuSyagati ke yogya 25, 26 aura 30 prakRtika baMdhasthAnoM meM kula bhaMga 1+4608+8=4617 hote haiM paNuvIsammi ekko chAyAlasayA aDuttara gutIse / maNutIseTTha u savve chAyAlasayA u sattarasA // arthAt ----manuSyagati ke yogya paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM eka, unatIsa prakRtika baMdhasthAna meM 4608 aura tIsa prakRtika baMdhasthAna meM 8 bhaMga hote haiM / ye kula bhaMga 4617 hote haiN| aba devagati yogya baMdhasthAnoM kA kathana karate haiN| devagati ke yogya prakRtiyoM ke baMdhaka jIvoM ke 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye cAra baMdhasthAna hote haiN| ____ aTThAIsa prakRtika baMdhasthAna meM-devagati, devAnupUrvI, paMcendriyajAti, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, samacaturasrasaMsthAna, varNacatuSka, agurulaghu, parAghAta, upaghAta, ucchavAsa, prazasta vihAyogati, basa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira aura asthira meM se koI eka, zubha aura azubha meM se koI eka, subhaga, Adeya, susvara, yaza:kIrti aura ayaza:kIrti meM se koI eka tathA nirmANa, ina aTThAIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| isIliye inake samudAya ko eka baMdhasthAna kahate haiN| yaha baMdhasthAna devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdaSTi, samyagamithyAdRSTi, avirata samyagdaSTi, dezavirata aura sarvavirata jIvoM ko hotA hai| 1 devagatiprAyogyaM baghnatazcatvAri bandhasthAnAni, tadyathA--aSTAviMzatiH ekonaviMzat triMzad ektriNsht| -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 176 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa baMdhasthAna meM sthira aura asthira meM se kisI eka kA, zubha aura azubha meM se kisI eka kA tathA yazaH kIrti aura ayazaH kIrti meM se kisI eka kA baMdha hotA hai / ataH ukta saMkhyAoM ko paraspara guNita karane para 22x2 = 8 bhaMga prApta hote haiM / 154 ukta aTThAIsa prakRtika baMdhasthAna meM tIrthaMkara prakRti ko milAne para unatIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| tIrthakara prakRti kA baMdha avirata samyagdRSTi Adi guNasthAnoM meM hotA hai / jisase yaha baMdhasthAna avirata samyagdRSTi Adi jIvoM ke hI banatA hai / yahA~ bhI 28 prakRtika baMdhasthAna ke samAna hI ATha bhaMga hote haiM / tIsa prakRtiyoM ke samudAya ko tIsa prakRtika baMdhasthAna kahate haiM / isa baMdhasthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyA~ isa prakAra haiM-devagati, devAnapUrvI, paMcendriya jAti, AhArakadvika vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, samacaturasra saMsthAna, varNacatuSka, agurulatru, upaghAta, parAghAta, ucchavAsa, prazasta vihAyogati, sa, bAdara, paryApta, pratyeka, zubha, sthira, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIrti aura nirmANa / isakA baMdhaka apramattasaMyata yA apUrvakaraNa guNasthAnavartI ko jAnanA cAhiye / isa sthAna meM saba zubha karmoM kA baMdha hotA hai, ataH yahA~ eka hI bhaMga hotA hai / tIsa prakRtika baMdhasthAna meM eka tIrthaMkara nAma ko milA dene para ikatIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai / yahA~ bhI eka hI bhaMga hotA hai / isa prakAra devagati ke yogya baMdhasthAnoM meM 5+5+1+1= 18 bhaMga hote haiM / kahA bhI hai ags eke vera bhaMgA aTThAra devajogesu / 1 etacca devagatiprAyogyaM baghnato'pramattasaMyatasyA'pUrvakaraNasya vA veditavyam / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 176 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 155 arthAt--devagati ke yogya 28, 29, 30 aura 31 prakRtika baMdhasthAnoM meM kramazaH ATha, ATha, eka aura eka, kula aThAraha bhaMga hote abhI taka tiryaMca, manuSya aura deva gati yogya baMdhasthAnoM aura unake bhaMgoM kA kathana kiyA gyaa| aba narakagati ke baMdhasthAnoM va unake bhaMgoM ko batalAte haiN| narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke eka aTThAIsa prakRtika baMdhasthAna hotA hai| isameM aTThAIsa prakRtiyA~ hotI haiM, ata: unakA samudAya rUpa eka baMdhasthAna hai| yaha bandhasthAna mithyAdRSTi ke hI hotA hai| isameM saba azubha prakRtiyoM kA hI baMdha hone se yahA~ eka hI bhaMga hotA hai| aTThAIsa prakRtika baMdhasthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyA~ isa prakAra haiM---narakagati, narakAnupUrvI, paMcendriya jAti, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, taijasa zarIra,kArmaNa zarIra, huMDa saMsthAna, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchavAsa, aprazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIti aura nirmANa / ___ ina teIsa Adi uparyukta baMdhasthAnoM ke atirikta eka aura baMdhasthAna hai jo devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdhaviccheda ho jAne para apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM hotA hai / isa eka prakRtika baMdhasthAna meM sirpha yazaHkIrti nAmakarma kA baMdha hotA hai / __ aba kisa baMdhasthAna meM kula kitane bhaMga hote haiM, isakA vicAra karate haiM---- 1 ekaM tu baMdhasthAnaM yazaHkIrtilakSaNam tacca devagatiprAyogyabandhe vyavacchinne apUrvakaraNAdInAM trayANAmavagantavyam / ---saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 176 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 saptatikA prakaraNa cau paNavIsA solasa nava bANauIsayA ya aDayAlA / eyAluttara chAyAlasayA ekkekka baMdhavihI // 25 // zabdArtha--ghau---cAra, paNavIsA-paccIsa, solasa--solaha, nava-nau, bANauIsayA-bAnavaisI, ya-aura, aDayAlA---ar3atAlIsa, eyAluttara chAyAlasayA-chiyAlIsa sau ekatAlIsa, ekkeka-- eka-eka, baMdhavihI-baMdha ke prakAra, bhNg| gAthArtha-teIsa prakRtika Adi baMdhasthAnoM meM krama meM cAra, paccIsa, solaha, nau, bAnavaisau ar3atAlIsa, chiyAlIsa sau ikatAlIsa, eka aura eka bhaMga hote haiN| vizeSArtha--pUrva gAthA meM nAmakarma ke baMdhasthAnoM kA vivecana karake pratyeka ke bhaMgoM kA ullekha kiyA hai / parantu unase pratyeka baMdhasthAna ke samuccaya rUpa se bhaMgoM kA bodha nahIM hotA hai| ataH pratyeka baMdhasthAna ke samuccaya rUpa se bhaMgoM kA bodha isa gAthA dvArA karAyA jA ____ nAmakarma ke pUrva gAthA meM 23, 25, 26, 28, 29, 30, 31 aura 1 prakRtika, ye ATha baMdhasthAna batalAye gaye haiM aura isa gAthA meM sAmAnya se pratyeka baMdhasthAna ke bhaMgoM kI alaga-alaga saMkhyA batalA dI gaI hai ki kisa baMdhasthAna meM kitane bhaMga hote haiN| kintu yaha spaSTa nahIM hotA hai ki ve kisa prakAra hote haiN| ata: una bhaMgoM ke hone kA vicAra pUrva meM batAye gaye baMdhasthAnoM ke krama se karate haiN| pahalA baMdhasthAna teIsa prakRtika hai| isa sthAna meM cAra bhaMga hote haiN| kyoMki yaha sthAna aparyApta ekendriya ke yogya prakRtiyoM ke bAMdhane vAle jIva ke hI hotA hai, anyatra teIsa prakRtika baMdhasthAna nahIM pAyA jAtA hai| isake cAra bhaMga pahale batA Aye haiN| ata: teIsa prakRtika baMdhasthAna meM ve hI cAra bhaMga jAnanA cAhiye / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 157 paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM kula paccIsa bhaMga hote haiN| kyoMki ekendriya ke yogya paccIsa prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke bIsa bhaMga hote haiM tathA aparyApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyagati ke yogya paccIsa prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke eka-eka bhaMga hote haiN| ata: pUrvokta bIsa bhaMgoM meM ina pA~ca bhaMgoM ko milAne para paccIsa prakRtika baMdhasthAna meM kula paccIsa bhaMga hote haiN| __chabbIsa prakRtika baMdhasthAna ke kula solaha bhaMga haiN| kyoMki yaha ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke hI hotA hai aura ekendriyaprAyogya chabbIsa prakRtika baMdhasthAna meM pahale solaha bhaMga batA Aye haiM, ata: ve hI solaha bhaMga isa chabbIsa prakRtika baMdhasthAna meM jAnanA caahiye| aTThAIsa prakRtika baMdhasthAna meM kula nau bhaMga hote haiN| kyoMki devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke 28 prakRtika baMdhasthAna ke ATha bhaMga hote haiM aura narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke aTThAIsa prakRtika vadhasthAna kA eka bhNg| yaha sthAna deva aura nAraka ke sivAya anya jIvoM ko kisI bhI prakAra se prApta nahIM hotA hai / ata: isake kula nau bhaMga hote haiN| unatIsa prakRtika badhasthAna ke 6248 bhaMga hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki tiryaMca paMcendriya ke yogya unatIsa prakRtika bandhasthAna ke 4608 bhaMga hote haiM tathA manuSyagati ke yogya unatIsa prakRtika bandhasthAna ke 4608 bhaMga haiM aura dvIndriya, trIndriya, caturindriya ke yogya evaM tIrthaMkara nAma sahita devagati ke yogya unatIsa prakRtika bandhasthAna ke ATha-ATha bhaMga hote haiM / isa prakAra ukta saba bhaMgoM ko milAne para unatIsa prakRtika bandhasthAna ke kula bhaMga 4608+4608+8++ 8+8=6248 hote haiN| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 saptatikA prakaraNa tIsa prakRtika bandhasthAna ke kula bhaMga 4641 hote haiN| kyoMki tiryaMcagati ke yogyaM tIsa prakRtika baMdha karane vAle ke 4608 bhaMga hote haiM tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura manuSyagati ke yogya tIsa prakRti kA baMdha karane vAle jIvoM ke ATha-ATha bhaMga haiM aura AhAraka ke sAtha devagati ke yogya tIsa prakRti kA bandha karane vAle ke eka bhaMga hotA hai| isa prakAra ukta bhaMgoM ko milAne para tIsa prakRtika bandhasthAna ke kula bhaMga 4608+8+818+8-1=4641 hote haiN| __ikatIsa prakRtika aura eka prakRtika bandhasthAna kA eka-eka bhaMga hotA hai| isa prakAra se ina saba bandhasthAnoM ke bhaMga 13945 hote haiM / ve isa taraha samajhanA cAhiye-4+2+16.-1-6+6248 +4641+1+ 1=13645 / nAmakarma ke bandhasthAna aura unake kula bhaMgoM kA vivaraNa pRSTha 156 kI tAlikA meM dekhiye / nAmakarma ke baMdhasthAnoM kA kathana karane ke pazcAt aba udayasthAnoM ko batalAte haiN| vIsigavIsA cauvIsagAi egAhiyA u igatIsA / udayadvANANi bhave nava aTTa ya haMti nAmassa // 26 // 1 tulanA kIjiye(ka) aDanavavImigavIsA cauvIsegahiya jAva igitIsA / ca ugaiesaM bArasa udayaTThANAiM nAmassa / / -~~-paMcasaMgraha saptatikA, gA0 73 (kha) bIsa igicauvIsaM tatto ikitIsao ti eyadhiyaM / . udayaTThANA evaM Nava aTTha ya hoti NAmassa / / --go0 karmakAMDa, 562 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMga krama baMdhasthAna 13645 AgAmI bhavaprAyogya baMdhaka SaSTha karmagrantha aparyApta ekendriya prAyogya 4 tiryaMca, manuSya 4 ekendriya 20, dvIndriya 1, trIndriya 1, caturindriya 1, tiryaMca, manuSya 25, deva 8 paMcendriya tiryaMca 1, manuSya 1 paryApta ekendriya prAyogya 16 tiryaca, manuSya va deva 16 devagati prAyogya 8, narakaMgati prAyogya 1 paMcendriya tiryaca, manuSya 6 6 - - - dvIndriya 8, trIndriya 8, ca. 8, paM0 ti. 4608, manuSya tiryaMca 6240, manuSya 6248, 4608, deva 8 deva 6216, nA. 6216 - dvI. 8, trI. 8, ca. 8, paM. ti. 4608, manuSya 8, deva 1 tiryaMca 4632, manuSya 4633 deva 4616, nA. 4616 1 deva prAyogya 1 manuSya 1 manuSya 1 1 aprAyogya 1 156 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 saptatikA prakaraNa " zabdArtha - vo sigavIsA - bIsa aura ikkIsa kA, cauvIsagAi - caubIsa se lekara egAhiyA -- eka-eka adhika, ya-aura, igatIsA - ikatIsa taka, udayaTThANANi udayasthAna, bhave hote -nau aura ATha prakRti kA, huMti - hote haiM, nAmassa haiM, nava aTThaya nAmakarma ke / gAthArtha ---- nAmakarma ke bIsa, ikkIsa aura caubIsa se lekara eka, eka prakRti adhika ikatIsa taka tathA ATha aura nau prakRtika, ye bAraha udayasthAna hote haiM / vizeSArtha - nAmakarma ke baMdhasthAna batalAne ke bAda isa gAthA meM udayasthAna batalAye haiM / ve udayasthAna bAraha haiM / jinakI prakRtiyoM kI saMkhyA isa prakAra hai - 20, 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 8 aura / ina udayasthAnoM kA spaSTIkaraNa tiryaMca, manuSya, deva aura narakagati ke AdhAra se nIce kiyA jA rahA hai / nAmakarma ke jo bAraha udayasthAna kahe haiM, unameM se ekendriya jIva ke 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiM / yahA~ taijasa, kArmaNa, agurulaghu, sthira, asthira, zubha, azubha, varNacatuSka aura nirmANa ye bAraha prakRtiyA~ udaya kI apekSA dhruva haiN| kyoMki terahaveM sayogikevalI guNasthAna taka inakA udaya niyama se sabako hotA hai| ina dhruvodayA vAraha prakRtiyoM meM tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, sthAvara, ekendriya jAti, vAdara-sUkSma meM se koI eka, paryApta - aparyApta meM se koI eka, dubhaMga, anAdeya tathA yaza: kIrtiayazaH kIrti meM se koI eka, ina nau prakRtiyoM ke milA dene para ikkIsa prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha udayasthAna bhava ke apAntarAla meM vidyamAna ekendriya ke hotA hai / isa udayasthAna meM pAMca bhaMga hote haiM, jo isa prakAra haiM-- bAdara paryApta, bAdara aparyApta, sUkSma paryApta, sUkSma aparyApta ina cAroM Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha bhaMgoM ko ayaza:kIrti ke sAtha kahanA cAhiye jisase cAra bhaMga hote haiM tathA bAdara paryApta ko yaza:kIrti ke sAtha kahane para eka bhaMga aura hotA hai / isa prakAra kula pAMca bhaMga hote haiM / yadyapi uparyukta 21 prakRtiyoM meM vikalparUpa tIna yugala hone ke kAraNa 2x2x2-8 bhaMga hote haiN| kintu sUkSma aura aparyApta ke sAtha yaza:kIrti kA udaya nahIM hotA hai, jisase tIna bhaMga kama ho jAte haiM / bhava ke apAntarAla meM paryAptiyoM kA prArambha hI nahIM hotA, phira bhI paryApta nAmakarma kA udaya pahale samaya se hI ho jAtA hai aura isaliye apAntarAla meM vidyamAna aisA jIva labdhi se paryAptaka hI hotA hai, kyoMki usake Age paryAptiyoM kI pUrti niyama se hotI hai| ___ina ikkIsa prakRtiyoM meM audArika zarIra, huMDasaMsthAna, upaghAtatathA pratyeka aura sAdhAraNa inameM se koI eka, ina cAra prakRtiyoM ko milAne para tathA tiryaMcAnupUrvI prakRti ko kama kara dene se zarIrastha ekendriya jIva ke caubIsa prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ pUrvokta pAMca bhaMgoM ko pratyeka aura sAdhAraNa se guNA kara dene para dasa bhaMga hote haiM tathA vAyukAyika jIva ke vaikriya zarIra ko karate samaya audArika zarIra ke sthAna para vaikriya zarIra kA udaya hotA hai, ata: isake vaikriya zarIra ke sAtha bhI caubIsa prakRtiyoM kA udaya aura isake kevala vAdara, paryApta, pratyeka aura ayaza:kIrti, ye prakRtiyA~ hI kahanA cAhiye, isaliye isakI apekSA eka bhaMga huaa| tejaskAyika aura vAyukAyika jIva ke sAdhAraNa aura yazaHkIti kA udaya nahIM hotA ata: vAyukAyika ko inakI apekSA bhaMga nahIM batAye haiM / isa prakAra caubIsa prakRtika udayasthAna meM kula gyAraha bhaMga hote haiN| ___anantara zarIra paryApti se paryApta ho jAne ke bAda 24 prakRtika udayasthAna ke sAtha parAghAta prakRti ko milA dene para 25 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bAdara ke pratyeka aura sAdhAraNa tathA yaza: Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 saptatikA prakaraNa kIrti aura ayazaHkIti ke nimitta se cAra bhaMga hote haiM tathA sUkSma ke pratyeka aura sAdhAraNa kI apekSA ayaza:kIti ke sAtha do bhaMga hote haiN| jisase chaha bhaMga to ye hue tathA vaikriya zarIra ko karane vAlA bAdara vAyukAyika jIva jaba zarIra paryApti se paryApta ho jAtA hai, taba usake 24 prakRtiyoM meM parAghAta ke milAne para paccIsa prakRtiyoM kA udaya hotA hai| isaliye eka bhaMga isakA hotA hai| isa prakAra paccIsa prakRtika udayasthAna meM saba milakara sAta bhaMga hote haiN| ___ anantara prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke pUrvokta 25 prakRtiyoM meM ucchavAsa ke milAne para chabbIsa prakRtika udayasthAna hotA hai| yahAM bhI pUrva ke samAna chaha bhaMga hote haiN| athavA zarIra paryApti se paryApta hue jisa jIva ke ucchavAsa kA udaya na hokara Atapa aura udyota meM se kisI eka kA udaya hotA hai, usake chabbIsa prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI chaha bhaMga hote haiN| ve isa prakAra haiM-Atapa aura udyota kA udaya bAdara ke hI hotA hai, sUkSma ke nahIM, ata: inameM se udyota sahita bAdara ke pratyeka aura sAdhAraNa tathA yaza:kIrti aura ayazaHkIti, inakI apekSA cAra bhaMga hue tathA Atapa sahita pratyeka ke yazaHkIti aura ayaza:kIrti, inakI apekSA do bhaMga hue| isa prakAra kUla chaha bhaMga hue| Atapa kA udaya bAdara pRthvIkAyika ke hI hotA hai, kintu udyota kA udaya vanaspatikAyika ke bhI hotA hai aura bAdara vAyukAyika ke vaikriya zarIra ko karate samaya uccha vAsa paryApti se paryApta hone para 25 prakRtiyoM meM uccha vAsa ko milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / ata: yaha eka bhaMga huaa| itanI vizeSatA samajhanA cAhiye ki agni kAyika aura vAyukAyika jIvoM ke Atapa, udyota aura yaza:kIti kA udaya nahIM hotA hai| isa prakAra chabbIsa prakRtika udayasthAna meM kula 13 bhaMga hote haiM / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha ukta chabbIsa prakRtika udayasthAna meM prANApAna paryApti se paryApta jIva ke Atapa aura udyota meM se kisI eka prakRti ke milA dene para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI chaha bhaMga hote haiM, jinakA spaSTIkaraNa Atapa aura udyota meM se kisI eka prakRti ke sAtha chabbIsa prakRtika udayasthAna meM kiyA jA cukA hai| isa prakAra ekendriya ke pAMca udayasthAnoM ke kula bhaMga 5+11+ 7+13+6=42 hote haiN| isakI saMgraha gAthA meM kahA bhI hai egidayaudaesaM paMca ya ekkAra satta terasa thaa| chakkaM kamaso bhaMgA bAyalA huMti savve vi|| arthAt ekendriya ke jo 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika pA~ca udayasthAna batalAye haiM unameM kramazaH 5, 11, 7, 13 aura 6 bhaMga hote haiM aura unakA kula jor3a 42 hotA hai| ___isa prakAra se ekendriya tiryaMcoM ke udayasthAnoM kA kathana karane ke bAda aba vikalatrika aura paMcendriya tiryaMcoM ke udayasthAnoM ko batalAte haiN| dvIndriya jIvoM ke 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiN| pahale jo nAmakarma kI bAraha dhruvodaya' prakRtiyA~ batalA Aye haiM, unameM tiryacagati, tiryaMcAnupUrvI, dvIndriyajAti, trasa, bAdara, paryApta aura aparyApta meM se koI eka, durbhaga, anAdeya tathA yazaHkIrti aura ayaza:kIti meM se koI eka, ina nau prakRtiyoM ko milAne para ikkIsa cakRtika udayasthAna hotA hai| yaha udayasthAna bhava ke apAntarAla meM vidyamAna jIva ke hotA hai| yahA~ tIna bhaMga hote haiM, kyoMki aparyApta 1 taijasa, kArmaNa, agurulaghu, sthira, asthira, zubha, azubha varNa catuSka aura nirmANa, ye bAraha prakRtiyA~ udaya kI apekSA dhra va haiM / Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 saptatikA prakaraNa ke eka ayaza:kIti kA udaya hotA hai, ataH eka bhaMga huA tathA paryApta ke yazaHkIti aura ayaza:kIti ke vikalpa se ina donoM kA udaya hota hai ata: do bhaMga hue| isa prakAra ikkIsa prakRtika udayasthAna meM kula tIna bhaMga hue| ___ isa ikkIsa prakRtika udayasthAna meM audArika zarIra, audAriva aMgopAMga, huMDasaMsthAna sevArtasaMhanana, upaghAta aura pratyeka ina chaha prakRtiyoM ko milAne aura tiryaMcAnupUrvI ko kama karane para zarIrastha dvIndriya jIva ke chabbIsa prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ maiM ikkIsa prakRtika udayasthAna ke bhaMgoM ke samAna tIna bhaMga hote haiN| - chabbIsa prakatika udayasthAna meM zarIra paryApti se paryApta hA dvIndriya jIva ke aprazasta vihAyogati aura parAghAta ina do prakRtiya ke milA dene para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ yaza:kIrti aura ayazaHkIrti kI apekSA do bhaMga hote haiN| isake aparyApta nAma kA udaya na hone se usakI apekSA bhaMga nahIM kahe haiN| anantara zvAsoccha vAsa paryApti se paryApta hone para pUrvokta 28 prakRtika udayasthAna meM ucchavAsa prakRtika ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI yazaHkIti aura ayazaHkIrti kI apekSA do bhaMga hote haiM athavA zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke udyota kA udaya hone para uccha vAsa ke binA 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI yaza:kIrti aura ayazaHkIrti kI apekSA do bhaMga ho jAte haiN| isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna meM kula cAra bhaMga hote haiN| bhASA paryApti se paryApta hue jIva ke uccha vAsa sahita 26 prakR. tiyoM meM susvara aura duHsvara inameM se koI eka ke milA dene para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ para susvara aura duHsvara tathA yaza:kIti aura ayazaHkIti ke vikalpa se cAra bhaMga hote haiM athavA prANA pAna paryApti se paryApta hue jIva ke svara kA udaya na hokara yadi Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSTha karmagrantha 165 usake sthAna para udyota kA udaya ho gayA to bhI 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ yazaHkIrti aura ayazaH kIrti ke vikalpa se do hI bhaMga hote haiN| isa prakAra tIsa prakRtika udayasthAna meM chaha bhaMga hote haiN| anantara svara sahita 30 prakRtika udayasthAna meM udyota ke milAne ikatIsa prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ susvara aura duHsvara tathA yaza kIrti aura ayazaHkIrti ke vikalpa se cAra bhaMga hote haiM / isa prakAra dvandriya jIvoM ke chaha udayasthAnoM (21, 26, 28, 29, 10 aura 31 prakRtika) meM kramaza: 3+3+2+4+6+4 kula 22 raMga hote haiM / isI prakAra se trIndriya aura caturindriya jIvoM meM se tyeka ke chaha-chaha udayasthAna aura unake bhaMga ghaTita kara lenA hiye / arthAt dvandriya kI taraha hI trIndriya aura caturindriya jIvoM bhI prakRtika udayasthAna tathA unameM se pratyeka ke bhaMga samajhanA hiye, lekina itanI vizeSatA kara lenA cAhiye ki dvIndriya jAti sthAna para trIndriya ke liye trIndriya jAti aura caturindriya ke laye caturindriya jAti kA ullekha kara leveM / kula milAkara vikalatrikoM ke 66 bhaMga hote haiM / kahA bhI hai tiga tiga duga caU cha cca vigalANa chasaTThi hoi tinhaM pi / arthAt dvIndriya Adi meM se pratyeka ke 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika ye chaha udayasthAna haiM aura unake kramaza: 3, 3, 2, , 6 aura 4 bhaMga hote haiM, jo milakara 22 haiM aura tInoM ke milAkara kula 223 = 66 bhaMga hote haiM / aba tiryaca paMcendriyoM ke udayasthAnoM ko batalAte haiM / tiyaMca cendriyoM ke 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayathAna hote haiM / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ina chaha udayasthAnoM meM se 21 prakRtika udayasthAna nAmakarma kI bAraha dhruvodayA prakRtiyoM ke sAtha tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, paMcendriya jAti, trasa, bAdara, paryApta aura aparyApta meM se koI eka, subhama aura durbhaga meM se koI eka, Adeya aura anAdeya meM se koI eka, yaza kIti aura ayaza kIti meM se koI eka, ina nau prakRtiyoM ko milAne se banatA hai / yaha udayasthAna apAntarAla meM vidyamAna tiryaMca paMcendriya ke hotA hai| isake nau bhaMga hote haiN| kyoMki paryApta nAmakarma ke udaya meM subhaga aura durbhaga meM se kisI eka kA, Adeya aura anAdeya meM se kisI eka kA tathA yazaHkIti aura ayazaHkIrti meM se kisI eka kA udaya hone se 2x2x2=8 bhaMga hue tathA aparyApta nAmakarma ke udaya meM durbhaga, anAdeya aura ayazaHkIrti, ina tIna azubha prakRtiyoM kA hI udaya hone se eka bhaMga hotA hai| isa prakAra 21 prakRtika udayasthAna meM kula nau bhaMga hote haiM / kinhIM AcAryoM kA yaha mata hai ki subhaga ke sAtha Adeya kA aura durbhaga ke sAtha anAdeya kA hI udaya hotA hai| ata: isa mata ke anu. sAra paryApta nAmakarma ke udaya meM ina donoM yugaloM ko yaza:kIrti aura ayaza:kIrti, ina do prakRtiyoM se guNita kara dene para cAra bhaMga hote haiM tathA aparyApta kA eka, isa prakAra 21 prakRtika udayasthAna meM kula pAMca bhaMga hote haiN| isI prakAra matAntara se Age ke udayasthAnoM meM bhI maMgoM kI viSamatA samajhanA cAhiye / ' 1 apare punarAhaH-subhagA''deye yugapadudayamAyAta: durbhagA'nAdeye ca, tata paryAptakasya subhagA''deyayugaladurbha gA'nAdeyayugalAbhyAM yazaH kIti-ayazaHkIrti bhyAM ca catvAro bhaMgA: aparyAptakasya tveka iti, sarvasaMkhyayA paMca / evamuttara trApi matAntareNa maMgavaiSamyaM svadhiyA paribhAvanIyam / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR. 183 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 167 zarIrastha tiryaca paMcendriya ke 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / ukta 21 prakRtika udayasthAna meM audArika zarIra, audArika aMgopAMga, chaha saMsthAnoM meM se koI eka saMsthAna, chaha saMhananoM meM se koI eka saMhanana, upaghAta aura pratyeka, ina chaha prakRtiyoM ko milAne tathA tiryaMcAnupUrvI ke nikAla dene para yaha 26 prakRtika udayasthAna banatA hai / C isa 26 prakRtika udayasthAna ke bhaMga 286 hote haiN| kyoMki paryApta ke chaha saMsthAna, chaha saMhanana aura subhaga Adi tIna yugaloM kI saMkhyA ko paraspara guNita karane para 646x2x2x2= 288 bhaMga hote haiM tathA aparyApta ke huDasaMsthAna, sevArta saMhanana, durbhaga, anAdeya aura ayazaHkIrti kA hI udaya hotA hai ataH yaha eka bhaMga huA / isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula 286 bhaGga hote haiM / zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke isa chabbIsa prakRtika udayasthAna meM parAghAta aura prazasta va aprazasta vihAyogati meM se koI eka isa prakAra ina do prakRtiyoM ke milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake bhaGga 576 hote haiN| kyoMki pUrva meM paryApta ke jo 288 bhaGga batalAye haiM unako prazasta aura aprazasta vihAyogati se guNita karane para 288x2= 576 hote haiM / ukta 28 prakRtika udayasthAna meM ucch vAsa ko milA dene para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake bhI pahale ke samAna 576 bhaMga hote haiM / athavA zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke ucchavAsa kA udaya nahIM hotA hai, isalie usake sthAna para udyota ko milAne para bhI 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| isake bhI 576 bhaMga hote haiM / isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula bhaMga 576 + 576 = 1152 hote haiM / ukta 26 prakRtika udayasthAna meM bhASA paryApti se paryApta hue Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 saptatikA prakaraNa jIva ke susvara aura duHsvara meM se kisI eka ko milAne para 30 prakatika udayasthAna hotA hai| isake 1152 bhaMga hote haiN| kyoMki pahale 26 prakRtika sthAna ke uccha vAsa kI apekSA 576 bhaMga batalAye haiM, unheM svaradvika se guNita karane para 1152 bhaMga hote haiM athavA prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke jo 26 prakRtika udayasthAna batalAyA hai, usameM udyota ko milAne para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake pahale kI taraha 576 bhaMga hote haiN| isa prakAra 30 prakRtika udayasthAna ke kula bhaGga 1728 prApta hote haiN| svara sahita 30 prakRtika udayasthAna meM udyota nAma ko milA dene para 31 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake kula bhaMga 1152 hote haiM / kyoMki svara prakRti sahita 30 prakRtika udayasthAna ke jo 1152 bhaMga kahe haiM, ve hI yahA~ prApta hote haiN| isa prakAra sAmAnya tiryaMca paMcendriya ke chaha udayasthAna aura unake kula bhaGgaha+286 + 576+ 1152+1728+ 1152= 4606 hote haiN| aba vaikriya zarIra karane vAle tiryaMca paMcendriya kI apekSA baMdhasthAna aura unake bhaGgoM ko batalAte haiN| __ vaikriya zarIra karane vAle tiryaMca paMcendriyoM ke 25, 27, 28, 29 aura 30 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiN| pahale jo tiryaMca paMcendriya ke 21 prakRtika udayasthAna batalAyA hai, usameM vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, samacaturasra saMsthAna, upadhAta aura pratyeka ina pA~ca prakRtiyoM ko milAne tathA tiryaMcAnupUrvI ke nikAla dene para paccIsa prakRtika udayasthAna hotA hai| isa 25 prakatika udayasthAna meM subhaga aura durbhaga meM se kisI eka kA, Adeya aura anAdeya meM se kisI eka kA tathA yazaHkIti aura ayaza:kIrti Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha 166 meM se kisI eka kA udaya hone ke kAraNa 2x2x2=8 bhaGga hote haiN| ___anantara zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke parAghAta aura prazasta vihAyogati ina do prakRtiyoM ko 25 prakRtika udayasthAna meM milA dene para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai, yahA~ bhI pUrvavat ATha bhaGga hote haiN| ukta 27 prakRtika udayasthAna meM prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke uccha vAsa prakRti ko milA dene para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI pahale ke samAna ATha bhaGga hote haiN| athavA zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke yadi udyota kA udaya ho to bhI 28 prakRtika udayasthAna hotA hai, yahA~ bhI ATha bhaGga hote haiN| isa prakAra 28 prakRtika udayasthAna ke solaha bhaGga hote haiN| anantara bhASA paryApti se paryApta hue jIva ke uccha vAsa sahita 28 prakRtiyoM meM susvara ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI ATha bhaGga hote haiN| athavA prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke uccha vAsa sahita 28 prakRtiyoM meM udyota ko milAne para bhI 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| isake bhI ATha bhaGga hote haiN| isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula solaha bhaGga hote haiN| ___ anantara susvara sahita 26 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milAne para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake bhI ATha bhaGga hote haiN| isa prakAra vaikriya zarIra ko karane vAle paMcendriya tiryaMcoM ke kula udayasthAna 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika aura unake kula bhaGga 8+8+16+16+8=56 hote haiN| ina 56 bhaGgoM ko pahale ke sAmAnya paMcendriya tiryaMca ke 4606 bhaGgoM meM milAne para saba tiryaMcoM ke kula udayasthAnoM ke 4662 bhaGga hote haiN| Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 saptatikA prakaraNa isa prakAra se tiryaMcoM ke ekendriya se lekara paMcendriya taka ke bhedoM meM udayasthAna aura unake bhaGgoM ko batalAne ke pazcAt aba manuSyagati kI apekSA udayasthAna va bhaGgoM kA kathana karate haiN| manuSyoM ke udayasthAnoM kA kathana sAmAnya, vaikriyazarIra karane vAle, AhAraka zarIra karane vAle aura kevalajJAnI kI apekSA alagaalaga kiyA jA rahA hai| sAmAnya manuSya-sAmAnya manuSyoM ke 21, 26, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiN| ye saba udayasthAna tirya ca paMcendriyoM ke pUrva meM jisa prakAra kathana kara Aye haiM, usI prakAra manuSyoM ko bhI samajhanA cAhiye, kintu itanI vizeSatA hai ki manuSyoM ke tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI ke sthAna para manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA udaya kahanA cAhiye aura 26 va 30 prakRtika udayasthAna udyota rahita kahanA cAhiye, kyoMki vaikriya aura AhAraka saMyatoM ko chor3akara zeSa manuSyoM ke udyota kA udaya nahIM hotA hai| isaliye tiryaMcoM ke jo 26 prakRtika udayasthAna meM 1152 bhaGga kahe unake sthAna para manuSyoM ke kula 576 bhaGga hote haiN| isI prakAra tiryacoM ke jo 30 prakRtika udayasthAna meM 1728 bhaGga kahe, unake sthAna para manuSyoM ke kula 1152 bhaGga prApta hoNge| isa prakAra sAmAnya manuSyoM ke pUrvokta pA~ca udayasthAnoM ke kula 6+286+ 576 + 576+1152 = 2602 bhaGga hote haiN| __ vaikriya zarIra karane vAle manuSya-vaikriya zarIra ko karane vAle manuSyoM ke 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiN| bAraha dhruvodaya prakRtiyoM ke sAtha manuSyagati, paMcendriya jAti, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, samacaturasra, saMsthAna, upaghAta, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, subhaga aura durbhaga meM se koI eka, Adeya aura anAdeya meM se koI eka tathA yazaHkIti aura ayaza:kIrti meM se koI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha eka, ina teraha prakRtiyoM ko milAne para 25 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ subhaga aura durbhaga kA, Adeya aura anAdeya kA tathA yaza: kIrti aura ayazaH kIrti kA udaya vikalpa se hotA hai / ataH 2x 2x2=8 ATha bhaGga hote haiM / vaikriya zarIra ko karane vAle dezavirata aura saMyatoM ke zubha prakRtiyoM kA udaya hotA hai / 171 ukta 25 prakRtika udayasthAna meM zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke parAghAta aura prazasta vihAyogati, ina do prakRtiyoM ko milAne para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI 25 prakRtika udayasthAna kI taraha ATha bhaGga hote haiM / anantara prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke ucchavAsa ke milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahAM bhI ATha bhaGga hote haiM / athavA uttara vaikriya zarIra ko karane vAle saMyatoM ke zarIra paryApti se paryApta hone para pUrvokta 27 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / saMyata jIvoM ke durbhaga, anAdeya aura ayazaH kIrti, ina tIna azubha prakRtiyoM kA udaya na hone se isakA eka hI bhaGga hotA hai / isa prakAra 28 prakRtika udayasthAna ke kula nau bhaGga hote haiM / 28 prakRtika udayasthAna meM susvara ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI ATha bhaGga hote haiM / athavA saMyatoM ke svara ke sthAna para udyota ko milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| isakA eka hI bhaGga hotA hai / isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula 6 bhaGga hote haiM / susvara sahita 26 prakRtika udayasthAna meM saMyatoM ke udyota nAmakarma ko milAne para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / isakA sirpha eka bhaGga hotA hai / Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa prakAra vaikriya zarIra karane vAle manuSyoM ke 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, pA~ca udayasthAna hote haiM aura ina udayasthAnoM ke kramazaH 8+8+6+6+1 = kula 35 bhaGga hote haiM / " AhAraka saMyata- AhAraka saMyatoM ke 25, 27, 28, 26, aura 30 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiM / pahale manuSyagati ke udayayogya 21 prakRtiyA~ batalAI gaI haiM, unameM AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAga, samacaturasra saMsthAna, upaghAta aura pratyeka, ina pAMca prakRtiyoM ko milAne tathA manuSyAnupUrvI ko kama karane para 25 prakRtika udayasthAna hotA hai| AhAraka zarIra ke samaya prazasta prakRtiyoM kA hI udaya hotA hai, kyoMki AhAraka saMyatoM ke aprazasta prakRtiyoM - durbhaga dusvara aura ayazaHkIrti prakRti kA udaya nahIM hotA hai| isalie yahA~ eka hI bhaGga hotA hai / anantara ukta 25 prakRtika udayasthAna meM zarIra paryApti se paryApta 172 1 go0 karmakAMDa meM vaikriya zarIra aura vaikriya aMgopAMga kA udaya deva aura nArakoM ko batalAyA hai, manuSyoM aura tiryaMcoM ko nahIM / ataeva vahA~ vaikriya zarIra kI apekSA se manuSyoM ke 25 Adi prakRtika udayasthAna aura unake bhaMgoM kA nirdeza nahIM kiyA hai / isI kAraNa se vahA~ vAyukAyika aura paMcendriya tiryaMca ke bhI vaikriya zarIra kI apekSA udayasthAnoM aura unake bhaMgoM ko nahIM batAyA / yadyapi isa saptatikA prakaraNa meM ekendriya Adi jIvoM ke udayaprAyogya nAmakarma kI baMdha prakRtiyoM kA nirdeza nahIM kiyA hai tathApi TIkA se aisA pratIta hotA hai ki vahA~ devagati aura narakagati kI udayayogya prakRtiyoM meM hI vaikriya zarIra aura vaikriya aMgopAMga kA grahaNa kiyA gayA hai| jisase aisA jJAta hotA hai ki tiryaMca aura manuSyoM ke vaikriya zarIra aura vaikriya aMgopAMga kA udaya nahIM honA cAhie, tathApi karma prakRti ke udIraNA prakaraNa kI gAthA 8 se isa bAta kA samarthana hotA hai ki yathAsambhava tiryaMca aura manuSyoM ke bhI ina do prakRtiyoM kA udaya va udIraNA hotI hai / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 173 hue jIva ke parAghAta aura prazasta vihAyogati, ina do prakRtiyoM ke milA dene para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahAM bhI eka hI bhaGga hotA hai| 27 prakRtika udayasthAna meM zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke uccha vAsa nAma ko milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai| isakA bhI eka hI bhaGga hotA hai| athavA zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke pUrvokta 27 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai| isakA bhI eka bhaGga hotA hai| isa prakAra 28 prakRtika udayasthAna ke do bhaGga hue| anantara bhASA paryApti se paryApta hue jIva ke uccha vAsa sahita 28 prakRtika udayasthAna meM susvara ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / isakA eka bhaGga hai / athavA prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke susvara ke sthAna para udyota nAma ko milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / isakA bhI eka bhaGga hai / isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke do bhaGga hote haiN| bhASA paryApti se paryApta hue jIva ke svarasahita 26 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milAne para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai| isakA bhI eka bhaGga hotA hai| isa prakAra AhAraka saMyatoM ke 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiM aura ina pAMca udayasthAnoM ke kramaza: 1-1-1+2+2+1=7 bhaMga hote haiN| 1 go0 karmakAMDa kI gAthA 267 se jJAta hotA hai ki pAMcaveM guNasthAna taka ke jIvoM ke hI udyota prakRti kA udaya hotA hai-- "dese tadiyakasAyA tiriyaaujjovnniictiriygdii|" tathA gAthA 286 se yaha bhI jJAta hotA hai ki udyota prakRti kA udaya tiryaMcagati meM hI hotA hai-- Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa kevalajJAnI - kevalI jIvoM ke 20, 21, 26, 27, 18, 29, 30, 31, & aura prakRtika ye dasa udayasthAna hote haiM / 174 nAmakarma kI bAraha dhruvodayA prakRtiyoM meM manuSyagati, paMcendriya jAti, trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yazaH kIrti ina ATha prakRtiyoM ke milAne se 20 prakRtika udayasthAna hotA hai| isakA eka bhaGga hotA hai / yaha udayasthAna samudghAtagata atIrtha kevalI ke kAma kAya yoga ke samaya hotA hai / ukta 20 prakRtika udayasthAna meM tIrthaMkara prakRti ko milAne para 21 prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha udayasthAna samudghAtagata tIrthaMkara kevalI ke kArmaNakAyayoga ke samaya hotA hai / isakA bhI eka bhaGga hai| 20 prakRtika udayasthAna meM audArikaM zarIra, chaha saMsthAnoM meM se koI eka saMsthAna, audArika aMgopAMga, vajraRSabhanArAca saMhanana, upaghAta aura pratyeka, ina chaha prakRtiyoM ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha atIrthakara kevalI ke audArikamizra kAyayoga ke samaya hotA hai / isake chaha saMsthAnoM kI apekSA chaha bhaGga hote haiM, kintu ve sAmAnya manuSyoM ke udayasthAnoM meM bhI sambhava hone se unakI pRthaka se gaNanA nahIM kI hai / 25, 27, 28 aura 26 1 te utiguNatirikkhe sujjovo bAdaremu puSNesu / isI se karmakAMDa meM AhAraka saMyatoM ke prakRtika cAra udayasthAna batalAye haiM / inameM 25 aura 27 prakRtika udayasthAna to saptatikA prakaraNa ke anusAra jAnanA cAhiye / zeSa rahe 28 aura 26 prakRtika udayasthAna, inameM se 28 prakRtika udayasthAna uccha vAsa prakRti ke udaya se aura 26 prakRtika udayasthAna susvara prakRtika ke udaya se hotA hai / arthAt 27 prakRtika udayasthAna meM ucchavAsa prakRti ke milAne se 28 prakRtika udayasthAna aura isa 28 prakRtika udayasthAna meM susvara prakRti ke milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 175 . 26 prakRtika udayasthAna meM tIrthaMkara prakRti ko milAne para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha sthAna tIrthaMkara kevalI ke audArika mizra kAyayoga ke samaya hotA hai| isa udayasthAna meM samacaturasra saMsthAna kA hI udaya hone se eka hI bhaGga hotA hai| pUrvokta 26 prakRtika udayasthAna meM parAghAta, uccha vAsa, prazasta vihAyogati aura aprazasta vihAyogati meM se koI eka tathA susvara aura duHsvara meM se koI eka, ina cAra prakRtiyoM ke milAne se 30 prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha sthAna atIrthaMkara sayogi kevalI ke audArika kAyayoga ke samaya hotA hai / yahA~ chaha saMsthAna, prazasta aura aprazasta vihAyogati tathA susvara aura duHsvara kI apekSA 64242= 24 bhaGga hote haiN| kintu ve sAmAnya manuSyoM ke udayasthAnoM meM prApta hote haiM, ataH inakI pRthaka se gaNanA nahIM kI gaI hai| 30 prakRtika udayasthAna meM tIrthaMkara prakRtika ko milA dene para 31 prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha tIrthaMkara sayogikevalI ke audArika kAyayoga ke samaya hotA hai tathA tIrthaka ra kevalI jaba vAkyoga kA nirodha karate haiM taba unake svara kA udaya nahIM rahatA hai, jisase pUrvokta 31 prakRtika udayasthAna meM se eka prakRti ko nikAla dene para tIrthakara kevalI ke 30 prakRtika udayasthAna hotA hai| jaba uccha vAsa kA nirodha karate haiM taba uccha vAsa kA udaya nahIM rahatA, ata: ucchavAsa ko ghaTA dene para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| kintu atIrthaMkara kevalI ke tIrthaMkara prakRtika kA udaya nahIM hotA hai ataH pUrvokta 30 aura 26 prakRtika udayasthAnoM se tIrthakara prakRti ko kama kara dene para atIrthakara kevalI ke vacanayoga kA nirodha hone hone para 26 prakRtika aura uccha vAsa kA nirodha hone para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / atIrthaMkara kevalI ke ina donoM udayasthAnoM meM chaha saMsthAna aura prazasta va aprazasta vihAyogati, ina donoM kI apekSA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 saptatikA prakaraNa 12,12 bhaGga hote haiN| kintu ve sAmAnya manuSyoM ke udayasthAnoM meM sambhava hone se unakI alaga se ginatI nahIM kI hai| 6 prakRtika udayasthAna meM manuSyagati, paMcendriya jAti, basa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yaza:kIrti aura tIrthaMkara, ina nau prakRtiyoM kA udaya hotA hai| yaha nau prakRtika udayasthAna tIrthaMkara kevalI ke ayogikevalI guNasthAna meM prApta hotA hai| isa udayasthAna meM se tIrthakara prakRti ko ghaTA dene para ATha prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha ayogikevalI guNasthAna meM atIrthaMkara kevalI ke hotA hai| ___ yahA~ kevalI ke udayasthAnoM meM 20,21,27,26,30,31, 6 aura 8 ina ATha udayasthAnoM kA eka-eka vizeSa bhaGga hotA hai| ataH ATha bhaGga hue| inameM se 20 prakRtika aura 8 prakRtika, ina do udayasthAnoM ke do bhaGga atIrthakara kevalI ke hote haiM tathA zeSa chaha bhaGga tIrthakara kevalI ke hote haiN| isa prakAra saba manuSyoM ke udayasthAna sambandhI kula bhaGga 2602+35+7+8= 2652 hote haiN| aba devoM ke udayasthAna aura unake bhaGgoM kA kathana karate haiN| devoM ke 21, 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiN| nAmakarma kI dhruvodayA bAraha prakRtiyoM meM devagati, devAnupUrvI, paMcendriya jAti, basa, bAdara, paryApta, subhaga aura durbhaga meM se koI eka, Adeya aura anAdeya meM se koI eka tathA yaza:kIrti aura ayaza:kIrti meM se koI eka, ina nau prakRtiyoM ke milA dene para 21 prakRtika 1 iha kevalyudayasthAnamadhye vizati-ekaviMzati-saptaviMzati,ekonaviMzat-trizad ekatriMzad-navA'STarUpeSvaSTasUdayasthAneSu pratyekakaiko vizeSabhaMgaH prApyate ityaSTo bhaMgAH / tatra viMzatyaSTa kayobhaMgAvatIrthakRtaH zeSeSu SaTsu udayasthAneSu tIrthakRtaH SaD bhaMgAH / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 186 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha Kav udayasthAna hotA hai / devoM ke jo dubhaMga, anAdeya aura ayazaHkIrti kA udaya kahA hai, vaha pizAca Adi devoM kI apekSA samajhanA cAhiye / yahA~ subhaga aura dubhaMga meM se kisI eka, Adeya aura anAdeya meM se eka aura yaza: kIrti aura ayaza: kIrti meM se kisI eka kA udaya hone se, inakI apekSA kula 22x2=8 bhaGga hote haiM / isa 21 prakRtika udayasthAna meM vaikriya zarIra, vaikiya aMgopAMga, upaghAta, pratyeka aura samacaturasra saMsthAna, ina pA~ca prakRtiyoM ko milAne aura devagatyAnupUrvI ko nikAla dene para zarIrastha deva ke 25 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI pUrvavat ATha bhaGga hote haiM / anantara 25 prakRtika udayasthAna meM parAghAta aura prazasta vihAyogati, ina do prakRtiyoM ko milAne para zarIra paryApta se paryApta hue devoM ke 27 prakRtika udavasthAna hotA hai / yahA~ bhI pUrvAnusAra ATha bhaGga hote haiN| devoM ke aprazasta vihAyogati kA udaya nahIM hone se nimitta bhaGga nahIM kahe haiM / anantara 27 prakRtika udayasthAna meM prANApAna paryApti se paryApta hue devoM ke ucchavAsa ko milA dene para 28 prakRtika udayasthAna holA hai / yahA~ bhI pUrvokta ATha bhaGga hote haiM / athavA zarIra paryApti paryApta hue devoM ke pUrvokta 27 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milA dene para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahAM bhI ATha bhaGga hote haiM / isa prakAra 28 prakRtika udayasthAna meM kula 16 bhaGga hote haiM / bhASA paryApti se paryApta hue jIva ke ucchavAsa sahita 26 prakRtika udayasthAna meM susvara ko milA dene para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI ATha bhaGga pUrvavat jAnanA cAhiye / devoM ke duHsvara prakRti kA udaya nahIM hotA hai, ataH tannimittaka bhaGga yahA~ nahIM kahe haiN| athavA prANApAna paryApti se paryApta hue jIva ke ucchavAsa Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 saptatikA prakaraNa sa hita 28 prakRtika udayasthAna meM udyota nAma ko milA dene para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / devoM ke udyota nAma kA udaya uttaravikriyA karane ke samaya hotA hai| yahA~ bhI pUrvavat ATha bhaGga hote haiN| isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula bhaGga 16 haiN| ___bhASA paryApti se paryApta hue devoM ke susvara sahita 26 prakRtika udayasthAna meM udyota ko milA dene para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahAM bhI ATha bhaGga hote haiN| ___isa prakAra devoM ke 21, 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiM tathA unameM kramazaH 8+8-8+1+16+ 8=64 bhaGga hote haiN| ___ aba nArakoM ke udayasthAnoM aura unake bhaGgoM kA kathana karate haiN| nArakoM ke 21, 25, 27, 28 aura 26 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiN| yahA~ dhruvodayA bAraha prakRtiyoM ke sAtha narakagati, narakAnupUrvI, paMcendriya jAti, trasa, bAdara, paryApta, durbhaga, anAdeya aura ayazaHkIrti, ina nau prakRtiyoM ko milA dene para 21 prakRtika udayasthAna hotA hai / nArakoM ke saba aprazasta prakRtiyoM kA udaya hai, ataH yahA~ eka bhaGga hotA hai| ___ anantara zarIrastha nAraka ke vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, huMDasaMsthAna, upaghAta aura pratyeka, ina pA~ca prakRtiyoM ko milAne aura narakAnupUrvI ke nikAla dene para 25 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI eka bhaMga hotA hai| zarIra paryApti se paryApta hue nAraka ke 25 prakRtika udayasthAna meM parAghAta aura aprazasta vihAyogati ina do prakRtiyoM ko milA dene para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai| isakA bhI eka bhaGga hotA hai| ___ Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 176 anantara prANApAna paryApti se paryApta hue nAraka ke 27 prakR tika udayasthAna meM ucchavAsa ko milA dene para 28 prakRtika udaya - sthAna hotA hai / yahA~ bhI eka hI bhaGga hotA hai / bhASA paryApti se paryApta hue jIva ke 28 prakRtika udayasthAna meM duHsvara ko milA dene para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / isakA bhI eka bhaMga hai / isa prakAra nArakoM ke 21, 25, 27, 28 aura 26 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiM aura ina pAMcoM kA eka-eka bhaMga hone se kula pA~ca bhaMga hote haiM / aba taka nAmakarma ke ekendriya se lekara nArakoM taka ke jo udayasthAna batAye gaye haiM unake kula bhaMga 42 +66+4962+2652+ 64 + 5 = 7761 hote haiM / nAmakarma ke udayasthAnoM va bhaMgoM kA nirdeza karane ke anantara aba do gAthAoM meM pratyeka udayasthAna ke bhaMgoM kA vicAra karate haiM / ega biyAlekkArasa tettIsA chassayANi tettIsA / bArasasattarasasayANahigANi bipaMcasIIhiM // 27 // auNattI sekkArasasayAhigA satarasapaMcasaTThIhi / ikhani ca vIsAdaTThadayaMtesu udayavihI // 28 // } zabdArtha ega eka, biyAlekkArasa- bayAlIsa, gyAraha, tettIsA -- tetIsa chassayANi-chaha sau tettIsA tetIsa, bArasasattarasamayArNAhigANi - bAraha sau aura satraha sau adhika, bipaMcasIIhi-do aura pacAsI auNattI sekkArasasayAhigA unatIsa sau aura gyAraha so adhika satarasapaMcasaTThIhiM-- satraha aura paiMsaTha, ikkekkaieka-eka, bosAdaTThadayaMtesu -- bIsa prakRti ke udayasthAna se ATha prakRti ke udayasthAna taka, udayaviho - udaya ke bhaMga / 3 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 saptatikA prakaraNa gAthArtha-bIsa prakRti ke udayasthAna se lekara ATha prakRti ke udayasthAna paryanta anukrama se 1, 42, 11, 33, 600, 33, 1202, 1785, 2617, 1165, 1, aura 1 bhaMga hote haiN|' vizeSArtha-pahale nAmakarma ke 20, 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 6 aura 8 prakRtika, isa prakAra 12 udayasthAna batalAye gaye haiM tathA inameM se kisa gati meM kitane udayasthAna aura unake kitane bhaMga hote haiM, yaha bhI batalAyA jA cukA hai| aba yahA~ yaha batalAte haiM ki unameM se kisa udayasthAna ke kitane bhaMga hote haiM / bIsa prakRtika udayasthAna kA eka bhaMga hai| vaha atIrthakara kevalI ke hotA hai / 21 prakRtika udayasthAna ke 42 bhaMga haiN| ve isa prakAra samajhanA cAhiye-ekendriyoM kI apekSA 5, vikalendriyoM kI apekSA 6, tiyaMca paMcendriyoM kI apekSA , manuSyoM kI apekSA 6, tIrthaMkara kI apekSA 1, devoM kI apekSA 8 aura nArakoM kI apekSA 1 / ina saba kA jor3a 5+6+6+6+1+8+1=42 hotA hai| 24 prakRtika udayasthAna ekendriyoM ko hotA hai, anya ko nahIM 1 go0 karmakAMDa gAthA 603---605 taka meM ina 20 prakRtika Adi udaya sthAnoM ke maMga kramazaH 1, 60, 27, 16, 620, 12, 1175, 1760, 2621, 1161, 1, 1 batalAye haiN| jinakA kula jor3a 7758 hotA hai "vIsAdINaM maMgA igidAlapadesu saMbhavA kmso| ekkaM saTThI ceva ya sattAvIsaM ca uguvIsaM // vIsuttarachaccasayA bArasa paNNattarohiM sNjuttaa| ekkArasasayasaMkhA sattarasasayAhiyA saTThI / / UNattIsasayAhiyaekkAvIsA tadovi ekaTThI / ekkArasasayasahiyA ekkekka visarisagA bhaMgA / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha aura 24 prakRtika udayasthAna meM ekendriya kI apekSA 11 bhaMga prApta hote haiM / ataH 24 prakRtika udayasthAna meM 11 bhaMga hote haiM / 25 prakRtika udayasthAna ke ekendriyoM kI apekSA 7, vaikriya zarIra karane vAle tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 8, vaikriya zarIra karane vAle manuSyoM kI apekSA 8 AhAraka saMyatoM kI apekSA 1, devoM kI apekSA 8 aura nArakoM kI apekSA 1 bhaMga batalA Aye haiN| ina sabakA jor3a 7+8+8+1+8+1=33 hotA hai / ataH 25 prakRtika udayasthAna ke 33 bhaMga hote haiM / 181 26 prakRtika udayasthAna ke bhaMga 600 haiM / inameM ekendriya kI apekSA 13, vikalendriyoM kI apekSA & prAkRta tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 286 aura prAkRta manuSyoM kI apekSA 286 bhaGga hote haiM / ina sabakA jor3a 13+1+286 + 286 = 600 hotA hai / ye 600 bhaGga 26 prakRtika udayasthAna ke haiM / 27 prakRtika udayasthAna ke ekendriyoM kI apekSA 6, vaikriya tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA, vaikriya manuSyoM kI apekSA 8 AhAraka saMyatoM kI apekSA 1, kevaliyoM kI apekSA 1 devoM kI apekSA aura nArakoM kI apekSA 1 bhaGga pahale batalA Aye haiM / inakA kula jor3a 33 hotA hai / ataH 27 prakRtika udayasthAna ke 33 bhaGga hote haiM / 8 28 prakRtika udayasthAna ke vikalendriyoM kI apekSA 6 prAkRta tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 576, vaikriya tiryaca paMcendriyoM kI apekSA 16, prAkRta manuSyoM kI apekSA 576, vaikriya manuSyoM kI apekSA &, AhArakoM kI apekSA 2, devoM kI apekSA 16 aura nArakoM kI apekSA 1 bhaGga batalA Aye haiM / inakA kula jor3a 6+576+16+576+ c+2+16+1=1202 hotA hai / ataH 28 prakRtika udayasthAna ke 1202 bhaGga hote haiM / 26 prakRtika udayasthAna ke bhaGga 1785 haiM / isameM vikalendriyoM Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 saptatikA prakaraNa kI apekSA 12, tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 1952 vaikriya tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 16, manuSyoM kI apekSA 576, vaikriya manuSyoM kI apekSA &, AhAraka saMyatoM kI apekSA 2, tIrthaMkara kI apekSA 1, devoM kI apekSA 16 aura nArakoM kI apekSA 1 bhaGga hai| inakA jor3a 12+1152+16+576+6+2+1+16+1 = 1785 hotA hai / ataH 26 prakRtika udayasthAna ke kula bhaGga 1785 prApta hote haiM / 30 prakRtika udayasthAna meM vikalendriyoM kI apekSA 15, tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 1728, vaikriya tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 8, manuSyoM kI apekSA 1152, vaikriya manuSyoM kI apekSA 1, AhAraka saMyatoM kI apekSA 1. kevaliyoM kI apekSA 1 aura devoM kI apekSA 8 bhaGga pUrva meM batalA Aye haiN| inakA jor3a 18+1728+6+1152+ 1+1+1+8=2617 hotA hai / ataH 30 prakRtika udayasthAna ke 2917 bhaGga hote haiM / 31 prakRtika udayasthAna meM vikalendriyoM kI apekSA 12 tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 1152, tIrthaMkara kI apekSA 1 bhaGga pUrva meM batalAyA hai, aura inakA kula jor3a 1165 hai, ata: 31 prakRtika udayasthAna ke 1165 bhaGga kahe haiM / 6 prakRtika udayasthAna kA tIrthaMkara kI apekSA 1 bhaMga hotA hai aura 8 prakRtika udayasthAna kA atIrthaMkara kI apekSA 1 bhaMga hotA hai / ina donoM ko pUrva meM batalAyA jA cukA hai / ataH 6 prakRtika aura 8 prakRtika udayasthAna kA 1, 1 bhaMga hotA hai / isa prakAra 20 prakRtika Adi bAraha udayasthAnoM ke 1+42+11 +33+600+ 33 + 1202+1785 + 2617 / 1165 +1+1= 7761 bhaMga hote haiN| nAmakarma ke udayasthAnoM ke bhaMga va anya vizeSatAoM sambandhI vivaraNa isa prakAra samajhanA cAhiye - Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . udayasthAna sarvabhaMga ekendriya vikalendriya paMce. tiyaMca manuSya vaikriya tiryaMca vaikriya manuSya deva tIrthaMkara kevalI vaikriya yati AhAraka nAraka 20 a o 21 pra pre in se s 5 0 24 25 26 27 28 42 11 33 600 33 1202 17852617 1165 13 Govo h yh 11 0 RC IS ga * 0 oov 286 286 0 0 * (ma.) 6 0 m w o ir 77 8 o 1 -- iya savvadayavigappA ekkANauyA sayA u sagasayarI / eto saMtadvANA te vArasa hoMti nAmassa || o w O 6 26 our v 30 1 0 12 576 | 1152 | 1728 1152 576 576 1152 16 16 8 8 16 16 1 (ma.) 6 (ma) 6 (ma.)6 or 0 18 31 ga 0 00 O 12 0 O 00 1 @ no 0 0 0 -saptatikA nAmaka SaSTha karmagrantha prAkRta TippaNa IS maMga saMkhyA 1 7761 0 42 66 0 | 4606 2602 56 32 64 yoga 7761 SaSTha karmagrantha 183 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 saptatikA prakaraNa nAmakarma ke baMdhasthAnoM aura udayasthAnoM kA kathana karane ke pazcAt aba sattAsthAnoM kA kathana karate haiN| tidunauI ugunauI aTThacchalasI asIi ugusiiii| aThThayachappaNattari nava aTTha ya nAmasaMtANi // 26 // zabdArtha-tidunauI-terAnabai, bAnave, ugunauI-navAsI aTThacchalasI--aThAsI, chiyAsI, asIi-assI, ugusoI --unyAsI, aThThayachappaNattarI--.-aThahattara, chiyattara, pacahattara, nava-nau, aTTha--- ATha, ya-aura, nAmasaMtANi-nAmakarma ke sattAsthAna / ___ gAthArtha-nAmakarma ke 63, 62, 86, 88, 86, 80, 76, 78, 76, 75, 6 aura 8 prakRtika sattAsthAna hote haiN|' vizeSArtha--isa gAthA meM nAmakarma ke sattAsthAnoM ko batalAte hue unameM garbhita prakRtiyoM kI saMkhyA batalAI hai ki pratyeka sattAsthAna kitanI-kitanI prakRti kA hai| isase yaha to jJAta ho jAtA hai ki mAmakarma ke sattAsthAna bAraha haiM aura ve 63, 62 Adi prakRtika haiM, lekina yaha spaSTa nahIM hotA hai ki pratyeka sattAsthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyoM ke nAma kyA haiM, ata: yahA~ pratyeka sattAsthAna meM grahaNa kI gaI prakRtiyoM ke nAmollekhapUrvaka unakI saMkhyA ko spaSTa karate haiN| pahalA sattAsthAna 63 prakRtiyoM kA batalAyA hai| kyoMki nAmakarma kI saba uttara prakRtiyAM 632 haiM, ataH 63 prakRtika sattAsthAna meM , 1 karmaprakRti aura paMcasaMgraha saptatikA meM nAmakarma ke 103, 102, 66, 65, 63, 60, 86, 84, 83, 82, 6 aura 8 prakRtika, ye 12 salA'sthAna batalAye haiN| yahAM batAye gaye aura ina 103 Adi saMkhyA ke sattAsthAnoM meM itanA aMtara hai ki ye sthAna baMdhana ke 15 bheda karake batalAye gaye haiM / 82 prakRtika jo sattAsthAna batalAyA hai vaha do prakAra se batalAyA hai / vizeSa jAnakArI vahA~ se kara lenA cAhiye / 2 nAmakarma kI 63 uttara prakRtiyoM ke nAma prathama karmagrantha meM diye haiM / ataH punarAvRtti ke kAraNa yahAM unakA ullekha nahIM kiyA hai ! Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 185 saba prakRtiyoM kI sattA svIkAra kI gaI hai| ina 63 prakRtiyoM meM se tIrthakara prakRti ko kama kara dene para 62 prakRtika sattAsthAna hotA hai / 63 prakRtika sattAsthAna meM se AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, AhAraka saMghAta aura AhAraka baMdhana, ina cAra prakRtiyoM ko kama kara dene para 86 prakRtika sattAsthAna hotA hai / isa 86 prakRtika sattAsthAna meM se tIrthaMkara prakRti ko kama kara dene paraM 88 prakRtika sattAsthAna hotA hai| ukta 88 prakRtika sattAsthAna meM se narakagati aura narakAnupUrvI kI athavA devagati aura devAnupUrvI kI udvalanA ho jAne para 86 prakRtika sattAsthAna hotA hai athavA narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle 80 prakRtika sattAsthAna vAle jIva ke narakagati, narakAnupUrvI, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, vaikriya saMghAta aura vaikriya baMdhana ina chaha prakRtiyoM kA baMdha hone para 86 prakRtika sattAsthAna hotA hai| isa 86 prakRtika sattAsthAna meM se narakagati, narakAnupUrvI aura vaikriya catuSka, ina chaha prakRtiyoM kI udvalanA ho jAne para 80 prakatika sattAsthAna hotA hai athavA devagati, devAnupUrvI aura vaikriya catuSka ina chaha prakRtiyoM kI udvalanA ho jAne para 80 prakRtika sattAsthAna hotA hai| isameM se manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kI udvalanA hone para 78 prakRtika sattAsthAna hotA hai| ukta sAta sattAsthAna akSapakoM kI apekSA kahe haiM / aba kSapakoM kI apekSA sattAsthAnoM ko batalAte haiN| ___ jaba kSapaka jIva 63 prakRtiyoM meM se narakagati, narakAnupUrvI, tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, jAticatuSka (ekendriya jAti, dvIndriya jAti, trIndriya jAti, caturindriya jAti), sthAvara, Atapa, udyota, sUkSma aura sAdhAraNa, ina teraha prakRtiyoM kA kSaya kara dete haiM taba unake 80 praka Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 186 tika sattAsthAna hotA hai| jaba 62 prakRtiyoM meM se ina teraha prakRtiyoM kA kSaya karate haiM, taba 76 prakRtika sattAsthAna hotA hai aura jaba 86 prakRtiyoM meM se ina teraha prakRtiyoM kA kSaya karate haiM taba 76 prakRtika sattAsthAna hotA hai tathA jaba 88 prakRtiyoM meM se ina teraha prakRtiyoM kA kSaya kara dete haiM, taba 75 prakRtika sattAsthAna hotA hai / aba rahe aura 8 prakRtika sattAsthAna / so ye donoM ayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM hote haiN| nau prakRtika sattAsthAna meM manuSyagati, paMcendriya jAti, trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yaza:kIrti aura tIrthaMkara, ye nau prakRtiyAM haiM aura inameM se tIrthaMkara prakRtika ko kama kara dene para 8 prakRtika, satAsthAna hotA hai / go0 karmakAMDa aura nAmakarma ke sattAsthAna ' pUrva meM gAthA ke anusAra bAraha sattAsthAnoM kA kathana kiyA gayA / lekina go0 karmakAMDa meM 63, 62, 61, 60, 88, 84, 82, 80, 76, 78, 77, 10 aura 8 prakRtika kula teraha sattAsthAna batalAye haiMtiduigiNaudo udo aucaudo ahiyasIbi sIbI ya / UNAsIdaTThattari sattattari dasa ya Naba sattA // 606 // vivecana isa prakAra hai yahA~ 93 prakRtika sattAsthAna meM nAmakarma kI saba prakRtiyoM kI sattA mAnI hai / unameM se tIrthaMkara prakRti ko ghaTAne para 62 prakRtika sattAsthAna hotA hai / AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga, ina do prakRtiyoM ko kama kara dene para 61 prakRtika sattAsthAna hotA hai| tIrthakara, AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga ko kama kara dene para 90 prakRtika sattAsthAna hotA hai / isameM se devadvika kI udbalanA karane para prakRtika aura isa pada prakRtika sattAsthAna meM se naraka 1 tulanAtmaka adhyayana kI dRSTi se go0 karmakAMDa kA abhimata yahA~ diyA hai / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha 187 catuSka kI udvalanA karane para 84 prakRtika sattAsthAna hotA hai / ina 84 prakRtiyoM meM se manuSyadvika kI udvalanA hone para 82 prakRtika sattAsthAna hotA hai| kSapaka anivRttikaraNa ke 63 prakRtiyoM meM se narakadvika Adi teraha prakRtiyoM kA kSaya hone para 80 prakRtika sattAsthAna hotA hai tathA 92 prakRtiyoM meM se ukta 13 prakRtiyoM kA kSaya hone para 76 prakRtika sattAsthAna hotA hai tathA inhIM 13 prakRtiyoM ko 61 prakRtiyoM meM se kama karane para 78 prakRtika sattAsthAna hotA hai| 60 meM se inhIM 13 prakRtiyoM ko ghaTAne para 77 prakRtika sattAsthAna hotA hai| tIrthaMkara ayogikevalI ke 10 prakRtika tathA sAmAnya kevalI ke hai prakRtika sattAsthAna hotA hai| ___ isa prakAra se nAmakarma ke sattAsthAna ko batalAne ke pazcAt aba Age kI gAthA meM nAmakarma ke baMdhasthAna Adi ke paraspara saMveSa kA kathana karane kA nirdeza karate haiN| aTTa ya bArasa bArasa baMdhodayasaMtapayaDiThANANi / oheNAdeseNa ya jattha jahAsaMbhavaM vibhaje // 30 // zabdArtha-aTTha-ATha, ya-aura, bArasa-bArasa-bAraha, bAraha, baMdhokyasaMtapayaDiThANANi-baMdha, udaya aura sattA prakRtiyoM ke sthAna, oheNa-ogha, sAmAnya se, AveseNa-vizeSa se, ya-aura, jattha-jahA~, jahabhAsaMvaM-yathAsaMbhava, vibhaje-vikalpa karanA caahie| gAthArtha-nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattA prakRti sthAna krama se ATha, bAraha aura bAraha hote haiM / unake ogha Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 saptatikA prakaraNa sAmAnya aura Adeza vizeSa se jahA~ jitane sthAna sambhava haiM, utane vikalpa karanA caahiye| vizeSArtha-grantha meM adyapi nAmakarma ke pahale baMdhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAna batalAye jA cuke haiM ki nAmakarma ke baMdhasthAna ATha haiM, udayasthAna bAraha haiM aura sattAsthAna bhI bAraha haiN| phira bhI yahA~ punaH sUcanA inake saMvedha bhaMgoM ko batalAne ke liye kI gaI hai| ina saMvedha bhaMgoM ko jAnane ke do upAya haiM--1. ogha aura 2. Adeza / ogha sAmAnya kA paryAyavAcI hai aura Adeza vizeSa kaa| yahA~ ogha kA yaha artha huA ki jisa prarUpaNA meM kevala yaha batalAyA jAe ki amuka baMdhasthAna kA baMdha karane vAle jIva ke amuka udayasthAna aura amuka sattAsthAna hote haiM, isako oghaprarUpaNa kahate haiN| Adeza prarUpaNa meM mithyAdRSTi Adi guNasthAna aura gati Adi mArgaNAoM meM baMdhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAnoM kA vicAra kiyA jAtA hai / granthakAra ne ogha aura Adeza ke saMketa dvArA yaha spaSTa kiyA hai ki donoM prakAra se baMdhasthAna Adi ke saMvedha bhaMgoM ko yahA~ batalAyA jaayegaa| aba sabase pahale ogha se saMvedha bhaGgoM kA vicAra karate haiM / nava paMcodaya saMtA tevIse paNNavIsa chavvIse / aTTa cauraTuvIse nava sattugatosa tIsammi // 31 // zabdArtha-nava paMca-nau aura pA~ca, udayasaMtA-udaya aura sattA sthAna, tevIse--teIsa, paNNavIsa chanvIse-~~-paccIsa aura chabbIsa ke baMdhasthAna meM, aTTha-ATha, caura-cAra, aTThavIseaTThAIsa ke baMdhasthAna meM, nava-nI, satta--sAta, ugatIsa tIsammi-unatIsa aura tIsa prakRtika baMdhasthAna meM / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaSTha karma grantha egegamegatI se ege egudaya uvarayabaMdhe dasa dasa veyagasaMtammi zabdArtha - egegaM eka, eka, egatIse- ikatIsa prakRtika baMdhasthAna meM, ege -- eka ke baMdhasthAna meM, egudaya -- eka udayasthAna, aTTha saMtammi ATha sattAsthAna, uvarayabaMdhe -- baMdha ke abhAva meM, basa basa -- dasa-dasa, veyaga- udaya meM, saMtambhi -- sattA meM, ThANANisthAna / 1 tulanA kIjiye -- aTTha saMtammi ! ThANANi // 32 // nava paMcodayasattA aTTha cauraTThavIse ekkke igatIse ekke uvaraya baMdhe dasa dasa donoM gAthArtha - teIsa, paccIsa aura chabbIsa prakRtika baMdhasthAnoM meM nau-nau udayasthAna aura pA~ca-pA~ca sattAsthAna hote haiM / aTThAIsa ke baMdhasthAna meM ATha udayasthAna aura cAra sattAsthAna hote haiN| unatIsa evaM tIsa prakRtika baMdhasthAnoM meM nau udayasthAna tathA sAta sattAsthAna hote haiM / ikatIsa prakRtika baMdhasthAna meM eka udayasthAna va eka sattAsthAna hotA hai / eka prakRtika baMdhasthAna meM eka udayasthAna aura ATha sattAsthAna hote haiM / baMdha ke abhAva meM udaya aura sattA ke dasa-dasa sthAna jAnanA cAhie / tevIse paNavIsachavvIse / navasantigatI satIse ya // ekkudaya aTTha saMtasA / nAmodayasaMtaThANANi // NavapaMcodayasattA tevIse, paNNavIsa chabbIse / aTTha caduraTuvIse NavasattagutI satIsammi // egegaM igitIse ege egudayamaTTha sattANi / uvaradabaMdhe dasa dasa udayaMsA hoMti niyameNaM // 186 analada - paMcasaMgraha saptatikA, gA0 66, 100 -go0 karmakAMDa, gA0 740, 741 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 saptatikA prakaraNa vizeSArtha-ina do gAthAoM meM yaha batalAyA gayA hai ki kisa baMdhasthAna meM kitane udayasthAna aura kitane sattAsthAna hote haiN| lekina yaha jJAta nahIM hotA hai ki ve udaya aura sattAsthAna kitanI prakRti vAle haiM aura kauna-kaunase haiN| ata: isa bAta ko AcArya malayagiri kRta TIkA ke AdhAra se spaSTa kiyA jA rahA hai| teIsa, paccIsa aura chabbIsa prakRtika baMdhasthAnoM meM se pratyeka meM nau udayasthAna aura pA~ca sattAsthAna haiM--'nava paMcodaya sNttaa......| inakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-teIsa prakRtika baMdhasthAna meM aparyApta ekendriya yogya prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura isako ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSya bAMdhate haiN| ina teIsa prakRtiyoM ko bA~dhane vAle jIvoM ke sAmAnya se 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye nau udayasthAna hote haiM / ina udayasthAnoM ko isa prakAra ghaTita karanA cAhiye-jo ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSya teIsa prakRtiyoM kA baMdha kara rahA hai, usako bhava ke apAntarAla meM to 21 prakRtika udayasthAna hotA hai| kyoMki 21 prakRtiyoM ke udaya meM aparyApta ekendriya ke yogya 23 prakRtiyoM kA baMdha sambhava hai| ____24 prakRtika udayasthAna aparyApta aura paryApta ekendriyoM ke hotA hai| kyoMki yaha udayasthAna ekendriyoM ke sivAya anyatra nahIM pAyA jAtA hai| 25 prakRtika udayasthAna paryApta ekendriyoM aura vaikriya zarIra ko prApta mithyAdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai| 26 prakRtika udayasthAna paryApta ekendriya tathA paryApta aura aparyApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke hotA hai| 27 prakRtika udayasthAna paryApta ekendriyoM aura vaikriya zarIra ko karane vAle tathA zarIra paryApti se paryApta hue mithyAdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai| 28, 29, 30 prakRtika, ye tIna udayasthAna Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 191 mithyAdRSTi paryApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke hote haiM tathA 31 prakatika udayasthAna mithyAdRSTi vikalendriya aura tiryaMca paMcendriya jIvoM ke hotA hai| ukta udayasthAna vAle jIvoM ke sivAya zeSa jIva 23 prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate haiN| ataH 23 prakRtika baMdhasthAna meM ukta 21 Adi prakRtika 6 udayasthAna hote haiN| 23 prakRtiyoM ko bA~dhane vAle jIvoM ke pA~ca sattAsthAna haiN| unameM grahaNa kI gaI prakRtiyoM kI saMkhyA isa prakAra hai-62, 88, 86, 80 aura 78 / inakA spaSTIkaraNa yaha hai-21 prakRtiyoM ke udaya vAle ukta jIvoM ke to saba sattAsthAna pAye jAte haiM, kevala manuSyoM ke 78 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA hai, kyoMki manuSyagati aura manuSyanupUrvI kI udvalanA karane para 78 prakRtika sattAsthAna hotA hai| kintu manuSyoM ke ina do prakRtiyoM kI udvalanA sambhava nahIM hai| 24 prakRtika udayasthAna ke samaya bhI pA~coM sattAsthAna hote haiN| lekina vaikriya zarIra ko karane vAle vAyukAyika jIvoM ke 24 prakRtika udayasthAna ke rahate hue 80 aura 78 prakRtika, ye do sattAsthAna nahIM hote haiN| kyoMki inake vaikriyaSaTka aura manuSyadvika kI sattA niyama se hai / ye jIva vaikriya zarIra kA to sAkSAta hI anubhava kara rahe haiM / ataH inake vaikriyadvika kI udvalanA sambhava nahIM hai aura isake abhAva meM devadvika aura narakadvika kI bhI udvalanA sambhava nahIM hai, kyoMki vaikriyaSaTka kI udvalanA eka sAtha hI hotI hai, yaha svAbhAvika niyama hai aura vaikriyaSaTka kI udvalanA ho jAne para hI manuSya dvika kI udvalanA hotI hai, anyathA nahIM hotI hai| cUNi meM bhI kahA hai veuviyachakkaM umvaleuM pacchA maNuyadugaM umvalei / arthAt vaikriyaSaTka kI udvalanA karane ke anantara hI yaha jIva manuSyadvika kI udvalanA karatA hai / isase yaha siddha huA ki Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 saptatikA prakaraNa vaikriya zarIra ko karane vAle vAyukAyika jIvoM ke 24 prakRtika udayasthAna rahate ha2, aura 86 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hI hote haiM kintu 80 aura 78 prakRti vAle sattAsthAna nahIM hote haiM / 25 prakRtika udayasthAna ke hote hue bhI ukta pA~ca sattAsthAna hote haiM / kintu unameM se 78 prakRtika sattAsthAna vaikriya zarIra ko nahIM karane vAle vAyukAyika jIvoM ke tathA agnikAyika jIvoM ke hI hote haiM, anya ko nahIM, kyoMki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ko chor3akara anya saba paryApta jIva niyama se manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA baMdha karate haiM teUvAUvajjo pajjattago maNuyagaiM niyamA baMdhei / cUrNikAra kA mata hai ki agnikAyika, vAyukAyika jIvoM ko chor3akara anya paryApta jIva manuSyagati kA niyama se baMdha karate haiM / isase siddha huA ki 78 prakRtika sattAsthAna agnikAyika jIvoM ko aura vaikriya zarIra ko nahIM karane vAle vAyukAyika jIvoM ko chor3akara anyatra prApta nahIM hotA hai / 26 prakRtika udayasthAna meM bhI ukta pA~ca sattAsthAna hote haiM / kintu yaha vizeSa hai ki 78 prakRtika sattAsthAna vaikriya zarIra ko nahIM karane vAle vAyukAyika jIvoM ke tathA agnikAyika jIvoM ke hotA hai tathA jina paryApta aura aparyApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIvoM meM ukta agnikAyika aura vAyukAyika jIva utpanna hue haiM, unako bhI jaba taka manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA baMdha nahIM huA hai, taba taka 78 prakRtika sattAsthAna hotA hai / 27 prakRtika udayasthAna meM 78 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa cAra sattAsthAna hote haiN| kyoMki 27 prakRtika udayasthAna agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ko chor3akara paryApta bAdara ekendriya aura vaikriya zarIra karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ko Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 193 hotA hai / parantu inake manuSyadvika kI sattA hone se 78 prakRtika sattAsthAna nahIM pAyA jAtA hai| ... yahA~ jijJAsu kA prazna hai ki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke 27 prakRtika udayasthAna na pAye jAne kA kAraNa kyA hai ? to isakA samAdhAna yaha hai ki ekendriyoM ke 27 prakRtika udayasthAna Atapa aura udyota meM se kisI eka prakRti ke milAne para hotA hai, kintu agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke Atapa aura udyota kA udaya hotA nahIM hai| isIliye 27 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai|' __ 28, 29, 30 aura 31 prakRtika udayasthAnoM meM 78 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa cAra sattAsthAna niyama se hote haiN| kyoMki 28, 26 aura 30 prakRtiyoM kA udaya paryApta vikalendriyoM, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ko hotA hai aura 31 prakRtika udayasthAna paryApta vikalendriyoM aura paMcendriya tiryaMcoM ko hotA hai| parantu ina jIvoM ke manuSyagati, manuSyAnupUrvI kI sattA niyama se pAI jAtI hai| ata: una udayasthAnoM meM 78 prakRtika sattAsthAna nahIM hotaa| isa prakAra 23 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke yathAyogya nau udayasthAnoM kI apekSA cAlIsa sattAsthAna hote haiN| 25 aura 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke bhI udayasthAna aura sattAsthAna isI prakAra jAnane caahiye| kintu itanI vizeSatA hai ki paryApta ekendriya yogya 25 aura 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle devoM ke 21, 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika udayasthAnoM meM 12 aura 88 prakRtika ye do sattAsthAna hI prApta hote haiM / aparyApta 1 atha kathaM tejovAyUnAM saptaviMzatyudayo na bhavati yena tadvarjanaM kriyate ? ucyate-saptaviMzatyudaya ekendriyANAmAtapa-udyotAnyataraprakSepe sati prApyate, na ca tejovAyuSvAtapa-udyotodayaH sambhavati, tatastadvarjanam / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 160 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 saptatikA prakaraNa vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke yogya 25 prakRtiyoM kA baMdha deva nahIM karate haiN| kyoMki ukta aparyApta jIvoM meM deva utpanna nahIM hote haiM / ata: sAmAnya se 25 aura 26 prakRtika, inameM se pratyeka baMdhasthAna meM nau udayasthAnoM kI apekSA 40 sattAsthAna hote haiN| __ 23, 25 aura 26 prakRtika baMdhasthAnoM ko batalAne ke bAda aba 28 prakRtika baMdhasthAna ke udaya va sattAsthAna batalAte haiM ki "aTTha cauraTThavIse" arthAt ATha udayasthAna aura cAra sattAsthAna hote haiM / ATha udayasthAna isa prakAra kI saMkhyA vAle haiM-21,25,26,27,28,26,30 aura 31 prakRtika / 28 prakRtika baMdhasthAna ke do bheda haiM-1. devagatiprAyogya, 2. narakagati-prAyogya / inameM se devagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA bandha hote samaya nAnA jIvoM kI apekSA uparyukta AThoM hI udayasthAna hote haiM aura narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 30 aura 31 prakRtika, ye do hI udayasthAna hote haiM / unameM se devagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke 21 prakRtika udayasthAna kSAyika samyagdRSTi yA vedaka samyagdRSTi paMcendriya tiryaMca, manuSyoM ke bhava ke apAntarAla meM rahate samaya hotA hai / 25 prakRtika udayasthAna AhAraka saMyatoM ke aura vaikriya zarIra ko karane vAle samyagdRSTi yA mithyAdRSTi manuSya aura tiryaMcoM ke hotA hai / 26 prakRtika udayasthAna kSAyika samyagdRSTi yA vedaka samyagdRSTi zarIrastha paMcendriya tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai / 27 prakRtika udayasthAna AhAraka saMyatoM ke, samyagdRSTi yA mithyAdRSTi vakriya zarIra karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai| 28 aura 26 prakRtika udayasthAna krama se zarIra paryApti aura prANApAna paryApti se paryApta hue kSAyika samyagdRSTi yA vedaka samyagdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ke tathA AhAraka saMyata, vaikriya saMyata aura vaikriya zarIra ko karane vAle samyagdRSTi yA mithyAdRSTi tiryaMca aura Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranya 165 manuSyoM ke hote haiM / 30 prakRtika udayasthAna samyagdRSTi, mithyAdRSTi yA samyamithyAdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ke tathA AhAraka saMyata aura vaikriya saMyatoM ke hotA hai| 31 prakRtika udayasthAna samyagdRSTi yA mithyAdRSTi paMcendriya tiryaMcoM ke hotA hai| naraka gati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 30 prakRtika udayasthAna mithyAdRSTi paMcendriya tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai tathA 31 prakRtika udayasthAna mithyAdRSTi paMcendriya tiryaMcoM ko hotA hai| __ aba 28 prakRtika baMdhasthAna meM sattAsthAnoM kI apekSA vicAra karate haiM / 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke sAmAnya se 62, 86, 88 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiN| usameM bhI jisake 21 prakRtiyoM kA udaya ho aura devagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha hotA ho, usake 62 aura 88 ye do hI sattAsthAna hote haiN| kyoMki yahA~ tIrthaMkara prakRti kI sattA nahIM hotI hai / yadi tIrthaMkara prakRti kI sattA mAneM to devagati ke yogya 28 prakRtika baMdhasthAna nahIM banatA hai| 25 prakRtiyoM kA udaya rahate hue 28 prakRtiyoM kA baMdha AhAraka saMyata aura vaikriya zarIra ko karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai| ata: yahA~ bhI sAmAnya se 62 aura 88 prakRtika, ye do hI sattAsthAna hote haiN| inameM se AhAraka saMyatoM ke AhArakacatuSka kI sattA niyama se hotI hai, jisase inake 62 prakRtiyoM kI hI sattA hogii| zeSa jIvoM ke AhArakacatuSka kI sattA ho bhI aura na bhI ho, jisase inake donoM sattAsthAna bana jAte haiN| 26, 27, 28 aura 26 prakRtiyoM ke udaya meM bhI ye do 12 aura 88 prakRtika sattAsthAna hote haiN| 30 prakRtika udayasthAna meM devagati yA narakagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke sAmAnya se 62, 86, 88 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiN| inameM se 62 aura 88 prakRtika Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa sattAsthAnoM kA vicAra to pUrvavat hai aura zeSa do sattAsthAnoM ke bAre meM yaha vizeSatA jAnanA cAhie ki kisI eka manuSya ne narakAyu kA baMdha karane ke bAda vedaka samyagdRSTi hokara tIrthaMkara prakRti kA baMdha kiyA, anantara manuSya paryAya ke anta meM vaha samyaktva se cyuta hokara mithyAdRSTi huA taba usake antima antarmuhUrta meM tIrthaMkara prakRti kA baMdha na hokara 28 prakRtiyoM kA hI baMdha hotA hai aura sattA meM 86 prakRtiyA~ hI prApta hotI haiM, jisase yahA~ 86 prakRtiyoM kI sattA batalAI hai / 63 prakRtiyoM meM se tIrthakara, AhArakacatuSka, devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI aura vaikriya catuSka ina 13 prakRtiyoM ke vinA 80 prakRtika sattAsthAna hotA hai| isa prakAra 80 prakRtiyoM kI sattA vAlA koI jIva paMcendriya tiryaMca yA manupya hokara sava paryAptiyoM kI pUrNatA ko prApta huA aura anantara yadi vaha vizuddha pariNAma vAlA huA to usane devagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha kiyA aura isa prakAra devadvika aura vaikriyacatuSka kI sattA prApta kI, ata: usake 28 prakRtiyoM ke baMdha ke samaya 86 prakRtiyoM kI sattA hotI hai aura yadi vaha jIva saMvaleza pariNAma vAlA huA to usake narakagati yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura isa prakAra narakadvika aura vaikriyacatuSka kI sattA prApta ho jAne ke kAraNa bhI 86 prakRtika sattAsthAna hotA hai / isa prakAra 30 prakRtika udayasthAna meM 28 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 62, 86, 88 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiN| . 31 prakRtika udayasthAna meM 62, 88 aura 86 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| yahA~ 86 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA hai / kyoMki jisake 28 prakRtiyoM kA baMdha aura 31 prakRtiyoM kA udaya hai, vaha paMcendriya tiryaMca hI hogA aura tiryaMcoM ke tIrthaMkara prakRti kI sattA nahIM hai, kyoMki tIrthakara prakRti kI sattA vAlA manuSya tiyaMcoM meM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 167 utpanna nahIM hotA hai / isIliye yahA~ 89 prakRtika sattAsthAna kA niSedha kiyA hai| 26 aura 30 prakRtika baMdhasthAnoM meM se pratyeka meM 8 udayasthAna aura 7 sattAsthAna hote haiM-"navasattugatIsa tiismmi"| inakA vivecana nIce kiyA jAtA hai|| ___ 26 prakRtika baMdhasthAna meM 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye 6 udayasthAna haiM tathA 63, 62, 86, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika, ye 7 sattAsthAna haiM / inameM se pahale udayasthAnoM kA spaSTIkaraNa karate haiM ki 21 prakRtiyoM kA udaya tiryaMca aura manuSyoM ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle paryApta aura aparyApta ekendriya, vikalendriya, tiryaMca aura manuSyoM ke aura deva va nArakoM ke hotA hai / 24 prakRtiyoM kA udaya paryApta ekendriyoM ke, deva aura nArakoM ke tathA vaikriya zarIra ko karane vAle mithyAdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai| 26 prakRtiyoM kA udaya paryApta ekendriyoM ke tathA paryApta aura aparyApta vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke hotA hai| 27 prakRtiyoM kA udaya paryApta ekendriyoM ke, deva aura nArakoM tathA vaikriya zarIra ko karane vAle mithyAdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ko hotA hai| 28 aura 26 prakRtiyoM kA udaya vikalendriya, tithaMca paMcendriya aura manuSyoM ke tathA vaikriya zarIra ko karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke tathA deva aura nArakoM ke hotA hai| 30 prakRtiyoM kA udaya vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke tathA udyota kA vedana karane vAle devoM ke hotA hai aura 31 prakRtiyoM kA udaya udyota kA vedana karane vAle paryApta vikalendriya aura tiryaMca paMcendriyoM ke hotA hai tathA devagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle avirata samyagdRSTi manuSyoM ke 21, 26, 28, 29 aura 30 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiM / AhAraka saMyatoM aura vaikriya saMyatoM ke 25, 27, 28, 26 aura 30 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 saptatikA prakaraNa prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiM / vaikriya zarIra ko karane vAle asaMyata aura saMyatAsaMyata manuSyoM ke 30 ke binA 4 udayasthAna hote haiN| manuSyoM meM saMyatoM ko chor3akara yadi anya manuSya vaikriya zarIra ko karate haiM to unake udyota kA udaya nahIM hotaa| ata: yahA~ 30 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai| isa prakAra 26 prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAnoM kA vicAra kiyA gayA ki 21, 24, 25, 26, 27, 28, 26, 30 aura 31 prakRtika, ye nau udayasthAna haiN| aba sattAsthAnoM kA vicAra karate haiM / pUrva meM saMketa kiyA gayA hai ki 26 prakRtika baMdhasthAna meM 63, 62, 86, 88, 86, 80 aura 78 prakRti vAle sAta sattAsthAna haiM / jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra haiyadi vikalendriya aura tiryaMca paMcendriya ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle paryApta aura aparyApta ekendriya aura vikalendriya tathA tiryaMca paMcendriya jIvoM ke 21 prakRtika udayasthAna hotA hai to vahA~ 62, 88, 86, 80 aura 78, ye pA~ca sattAsthAna hote haiN| isI prakAra 24, 25 aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM ukta pA~ca sattAsthAna jAnanA cAhiye tathA 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ina pA~ca udayasthAnoM meM 78 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa cAra sattAsthAna hote haiN| isakA vicAra jaisA 23 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke kara Aye haiM vaisA hI yahA~ bhI samajha lenA caahie| manuSyagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ekendriya, vikalendriya aura tiryaMca paMcendriya jIvoM ke tathA manuSya va tiryaMcagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle manuSyoM ke apaneapane yogya udayasthAnoM meM rahate hue 78 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa cAra ve hI sattAsthAna hote haiN| tiryaMca paMcendriya aura manuSyagati ke yogya 29 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle deva aura nArakoM ke apane-apane udayasthAnoM meM 62 aura 88 prakRtika, ye do sattAsthAna Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 166 hote haiM kintu manuSyagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA bandha karane vAle mithyAdRSTi nAraka ke tIrthaMkara prakRti kI sattA rahate hue apane pA~ca udayasthAnoM meM eka 86 prakRtika sattAsthAna hI hotA hai| kyoMki jo tIrthakara prakRti sahita ho vaha yadi AhArakacatuSka rahita hogA to hI usakA mithyAtva meM jAnA saMbhava hai, kyoMki tIrthaMkara aura AhArakacatuSka ina donoM kI eka sAtha sattA mithyAdRSTi guNasthAna meM nahIM pAye jAne kA niyama hai / ataH 93 meM se AhArakacatuSka ko nikAla dene para usa nAraka ke 86 prakRtiyoM kI hI sattA pAI jAtI hai| tIrthakara prakRti ke sAtha devagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle avirata samyagdRSTi manuSya ke 21 prakRtiyoM kA udaya rahate hue 63 aura 86 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM / isI prakAra 25, 26, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ina chaha udayasthAnoM meM bhI ye hI do sattAsthAna jAnanA caahiye| kintu AhAraka saMyatoM ke apane yogya udayasthAnoM ke rahate hue 63 prakRtika sattAsthAna hI samajhanA caahiye| isa prakAra sAmAnya se 26 prakRtika baMdhasthAna meM 21 prakRtiyoM ke udaya meM 7, caubIsa prakRtiyoM ke udaya meM 5, paccIsa prakRtiyoM ke udaya meM 7, chabbIsa prakRtiyoM ke udaya meM 7, sattAIsa prakRtiyoM ke titthAhArA jugavaM satvaM titthaM Na micchagAditie / tassattakammiyANaM tagguNaThANaM Na saMbhavadi / / -go0 karmakAMDa gA0 333 ukta uddharaNa meM yaha batAyA hai ki tIrthaMkara aura AhArakacatuSka, inakA eka sAtha sattva mithyAdRSTi jIva ko nahIM pAyA jAtA hai| lekina go0 karmakAMDa ke sattA adhikAra kI gAthA 365, 366 se isa bAta kA bhI patA lagatA hai ki mithyAdRSTi ke bhI tIrthakara aura AhArakacatuSka kI sattA eka sAtha pAI jA sakatI hai, aisA bhI eka mata rahA hai / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ... saptatikA prakaraNa udaya meM 6, aTThAIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6, unatIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6, tIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6 aura ikatIsa prakRtiyoM ke udaya meM 4 sattAsthAna hote haiN| ina saba kA kula jor3a 7+5+7+ 7+6+6+6+6+4=54 hotA hai| ____ aba tIsa prakRtika baMdhasthAna kA vicAra karate haiN| jisa prakAra tiryaMcagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ekendriya, vikalendriya, tiryaMca paMcendriya, manuSya, deva aura nArakoM ke udayasthAnoM kA vicAra kiyA usI prakAra udyota sahita tiryaMcagati ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ekendriyAdika ke udayasthAna aura sattAsthAnoM kA cintata karanA cAhiye / usameM 30 prakRtiyoM ko bAMdhane vAle devoM ke 21 prakRtika udayasthAna meM 63 aura 86 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM tathA 21 prakRtiyoM ke udaya se yukta nArakoM ke 86 prakRtika eka hI sattAsthAna hotA hai, 63 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA hai / kyoMki tIrthaMkara aura AhAraka catuSka ko sattA vAlA, jIva nArakoM meM utpanna nahIM hotA hai jassa titthagarA''hAragANi jugavaM saMti so neraiesu na uvavajjai / jisake tIrthaMkara aura AhArakacatuSka, inakI eka sAtha sattA hai vaha nArakoM meM utpanna nahIM hotA hai / yaha cUrNikAra kA mata bhI ukta maMtavya kA samarthana karatA hai| isI prakAra 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika udayasthAnoM meM bhI samajhanA caahie| kintu itanI vizeSatA hai ki nArakoM ke 30 prakatika udayasthAna nahIM hai / kyoMki 30 prakRtika udayasthAna udyota prakRti ke sadbhAva meM pAyA jAtA hai parantu nArakoM ke udyota kA udaya nahIM pAyA jAtA hai| isa prakAra sAmAnya se 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 201 ke 21 prakRtiyoM ke udaya meM 7, caubIsa prakRtiyoM ke udaya meM 5, paccIsa prakRtiyoM ke udaya meM 7, chabbIsa prakRtiyoM ke udaya meM 5, sattAIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6, aTThAIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6, unatIsa prakRtiyoM ke udaya meM 6, tIsa praka tiyoM ke udaya meM 6 aura ikattIsa prakRtiyoM ke udaya meM 4 sattAsthAna hote haiN| jinakA kula jor3a 7+ 5+7+5+6+6+6+6+4=52 hotA hai| ___ aba 31 prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAna aura sattAsthAna kA vicAra karate haiM / 31 prakRtika baMdhasthAna meM 'egegamegatIse-eka udayasthAna aura eka sattAsthAna hotA hai| udayasthAna 30 prakRtika aura sattAsthAna 63 prakRtika hai| vaha isa prakAra samajhanA cAhie ki tIrthaMkara aura AhAraka sahita devagati yogya 31 prakRtiyoM kA baMdha apramattasaMyata aura apUrvakaraNa, ina do guNasthAnoM meM hotA hai| parantu inake na to vikriya hotI hai aura na AhAraka samudghAta hI hotA hai| isaliye yahA~ 25 prakRtika Adi udayasthAna na hokara eka 30 prakRtika udayasthAna hI hotA hai / cU~ki inake AhAraka aura tIrthaMkara prakRti kA baMdha hotA hai, isaliye yahAM eka 63 prakRtika hI sattAsthAna hotA hai / isa prakAra 31 prakRtika baMdhasthAna meM 30 prakRtika udayasthAna aura 63 prakRtika sattAsthAna mAnA gayA hai| aba eka prakRtika baMdhasthAna meM udayasthAna aura sattAsthAnoM kA vicAra karate haiM / eka prakRtika baMdhasthAna ke udayasthAna aura sattAsthAnoM kI saMkhyA batalAne ke liye gAthA meM saMketa hai ki "ege egudaya aTThasaMtammi"-arthAt-udayasthAna eka hai aura sattAsthAna ATha haiN| udayasthAna 30 prakRtika hai aura ATha sattAsthAna 63, 62, 86, 88, 80, 76, 76 aura 75 prakRtika haiN| jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-eka prakRtika baMdhasthAna meM eka yazaHkIrti prakRti kA baMdha hotA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 saptatikA prakaraNa hai jo apUrvakaraNa guNasthAna ke sAtaveM bhAga se lekara dasaveM guNasthAna taka hotA hai| yaha jIva atyanta vizuddha hone ke kAraNa vaikriya aura AhAraka samudghAta ko nahIM karatA hai, jisase isake 25 Adi prakRtika udayasthAna nahIM hote kintu eka 30 prakRtika hI udayasthAna hotA hai| eka prakRtika baMdhasthAna meM jo ATha sattAsthAna batAye haiM, unameM se Adi ke cAra 63, 62, 86. aura 88 prakRtika sattAsthAna upazamazreNi kI apekSA aura aMtima cAra 80,76,76 aura 75 prakRtika sattAsthAna kSapakazreNi kI apekSA kahe haiN| parantu jaba taka anivRttikaraNa ke prathama bhAga meM sthAvara, sUkSma, tiryaMcadvika, narakadvika, jAticatuSka, sAdhAraNa, Atapa aura udyota, ina teraha prakRtiyoM kA kSaya nahIM hotA taba taka 63 Adi prakRtika, prArambha ke cAra sattAsthAna bhI kSapakazreNi meM pAye jAte haiN| ___isa prakAra eka prakRtika baMdhasthAna meM eka 30 prakRtika udayasthAna tathA 63, 62, 86, 88, 80, 76, 76 aura 75 prakRtika, ye ATha sattAsthAna samajhanA caahiye| aba uparatabaMdha kI sthiti ke udayasthAnoM aura sattAsthAnoM kA vicAra karate haiN| baMdha ke abhAva meM bhI udaya evaM sattA sthAnoM kA vicAra karane kA kAraNa yaha hai ki nAmakarma kA baMdha dasaveM guNasthAna taka hotA hai, Age ke cAra guNasthAnoM meM nahIM, kintu udaya aura sattA 14veM guNasthAna taka hotI hai| phira bhI usameM vividha dazAoM aura jIvoM kI apekSA aneka udayasthAna aura sattAsthAna pAye jAte haiN| inake liye gAthA meM kahA hai uvarayabaMdhe basa ghasa veyagasaMtammi ThANANi / arthAta-baMdha ke abhAva meM bhI dasa udayasthAna aura dasa sattAsthAna Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 203 haiN| dasa udayasthAna 20,21,26,27,28,29,30,31, 6 aura 8 prakRtika saMkhyA vAle haiM tathA sattAsthAna 63,92,89,88,80,76,76,75, 6 aura 8 prakRtika saMkhyA vAle haiN| inakA spaSTIkaraNa yaha hai ki kevalI ko kevalI samudghAta meM 8 samaya lagate haiN| inameM se tIsare, cauthe aura pA~caveM samaya meM kArmaNa kAyayoga hotA hai jisameM paMcendriya jAti, satrika, subhaga, Adeya, yazaHkIti, manuSyagati aura dhruvodayA 12 prakRtiyAM, isa prakAra kula milAkara 20 prakRtika udayasthAna hotA hai aura tIrthaMkara ke binA 76 tathA tIrthaMkara aura AhArakacatuSka ina pA~ca ke binA 75 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiN| yadi isa avasthA meM vidyamAna tIrthakara hue to unake eka tIrthaMkara prakRti kA udaya aura sattA hone se 21 prakRtika udayasthAna tathA 80 tathA 76 prakRtika sattAsthAna hoNge| jaba kevalI samudghAta ke samaya audArikamizra kAyayoga meM rahate haiM taba unake audArikadvika, vajraRSabhanArAca saMhanana, chaha saMsthAnoM meM se koI eka saMsthAna, upaghAta aura pratyeka, ina chaha prakRtiyoM ko pUrvokta 20 prakRtiyoM meM milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai tathA 76 aura 75 prakRtika ye do sattAsthAna hote haiN| yadi tIrthaMkara audArikamizra kAyayoga meM hue to unake tIrthaMkara prakRti udaya va sattA meM mila jAne para 27 prakRtika udayasthAna tathA 80 aura 76 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiN| 26 prakRtiyoM meM parAghAta, uccha vAsa, zubha aura azubha vihAyogati meM se koI eka tathA susvara aura duHsvara meM se koI eka, ina cAra prakRtiyoM ke milA dene para 30 prakRtika udayasthAna hotA hai jo audArika kAyayoga meM vidyamAna sAmAnya kevalI tathA gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM prApta hotA hai / ataeva 30 prakRtika udayasthAna . Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 saptatikA prakaraNa meM 63,62,86,88, 76 aura 75 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hoteM haiM / inameM se Adi ke cAra sattAsthAna upazAntamoha guNasthAna kI apekSA aura aMta ke do sattAsthAna kSINamoha aura sayogikevalI kI apekSA batAye haiM / yadi isa 30 prakRtika udayasthAna meM se svara prakRti ko nikAlakara tIrthaMkara prakRti ko milAyeM to bhI ukta udayasthAna prApta hotA hai jo tIrthaMkara kevalI ke vacanayoga ke nirodha karane para hotA hai / kintu isameM sattAsthAna 80 aura 76 prakRtika, ye do hote haiM / kyoMki sAmAnya kevalI ke jo 76 aura 75 prakRtika sattAsthAna kaha Aye haiM unameM tIrthaMkara prakRti ke mila jAne se 80 aura 76 prakRtika hI sattAsthAna prApta hote haiM / sAmAnya kevalI ke jo 30 prakRtika udayasthAna batalAyA gayA hai, usameM tIrthaMkara prakRti ke milAne para tIrthaMkara kevalI ke 31 prakRtika udayasthAna hotA hai aura usI prakAra 80 va 76 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiN| kyoMki sAmAnya kevalI ke 75 aura 76 prakRtika, ye do sattAsthAna batalAye haiM, unameM tIrthaMkara prakRti ke milAne se 76 aura 80 kI saMkhyA hotI hai / sAmAnya kevalI ke jo 30 prakRtika udayasthAna batalA Aye haiM, usameM se vacanayoga ke nirodha karane para svara prakRti nikala jAtI hai, jisase 26 prakRtika udayasthAna hotA hai athavA tIrthaMkara kevalI ke jo 30 prakRtika udayasthAna batalAyA hai usameM se zvAsocch vAsa ke nirodha karane para ucchavAsa prakRti ke nikala jAne se 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / inameM se pahalA udayasthAna sAmAnya kevalI ke aura dUsarA udayasthAna tIrthakara kevalI ke hotA hai / ataH pahale 26 prakRtika udayasthAna meM 76 aura 75 prakRtika aura dUsare 26 prakRtika udayasthAna meM 80 aura 76 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 205 sAmAnya kevalI ke vacanayoga ke nirodha karane para 26 prakRtika udayasthAna batAyA gayA hai, usameM se zvAsoccha vAsa kA nirodha karane para uccha vAsa prakRti ke kama ho jAne se 28 prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha sAmAnya kevalI ke hotA hai ataH yahA~ sattAsthAna 76 aura 75 prakRtika, ye do hote haiN| tIrthakara kevalI ke ayogikevalI guNasthAna meM prakRtika udayasthAna hotA hai aura upAntya samaya taka 80 aura 76 tathA antima samaya meM prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| kintu sAmAnya kevalI kI apekSA ayogi guNasthAna meM 8 prakRtika udayasthAna hotA hai tathA upAntya samaya taka 76 va 75 aura antima samaya meM 8 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| isa prakAra se baMdha ke abhAva meM dasa udayasthAna aura dasa sattAsthAna hone kA kathana samajhanA caahie| __ nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattAsthAnoM ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai-- guNa sthAna bhaMga udayasthAna 12 udaya bhaMga sattAsthAna saMvedhabhaMga sthAna 12 62,88,86,80,78 62,88,86,80,78 22 / 62,88,86,80 28 | For Private &1102al smonly , www.jainendrary.org Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 guNa sthAna baMdha sthAna bhaMga 8 1 25 25 1 26 16 udayasthAna 12 26 30 31 21 24 25 26 27 28 26 30 31 21 24 25 26 27 28 26 & udayabhaMga 1764 206 1164 sattAsthAna 12 62,88,86,80 31 "" 17 " 13 " " 40 62,88,86,80, 78 11 31 600 30 1168 1780 2614 1164 17 11 " == 33 " 73 zy "" " 11 " 12,88,86,80 11 2 " 11 1" " " " " " " " " " "" 11 23 saptatikA prakaraNa "1 " 40 12,88,86,50,78 11 31 600 30 1168 1780 a " " " "" " " "} 17 17 31 31 "" "" " " 13 12,88,86,80 " 2 " 13 " " "3 "" saMvedhabhaMga 4 4 40 5 S "1 " " 4 " " 12 " "" 40 5 12 11 "" 4 " www.jainerbrary.org Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 207 - | baMdha guNa sthAna sthAna udayasthAna | 12 / udayabhaMga sattAsthAna 12 saMvedhabhaMga | 2614 62,88,86,80 1seca 28 6 576 : :: : : 1176 1755 2860 1152 62,86,88,86 62,88,86 M 1seca 266248 ___ 41 63,62,86,88,86,80,78 62,88,86,80,78 5 ___33 63,62,86,88,86,80,78 7 600 , , , , , , , 7 63,62,86,88,86,80 1202 32 1784 2616 1164 62,88,86,804 ___ Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 udayasthAna guNa sthAna 12 1,2,430 4641 | 21 24 25 26 27 28 26 30 31 7, 8 768 baMdha sthAna bhaMga 8 11 12 13 14 31 5,8 1 1 10 ov 0 30 30 20 21 26 27 28 26 m a 1 udaya bhaMga 144 sattAsthAna 12 41 11 12,8866,80,78 5 32 | 63,62,86,88,86,80, 78 7 600 31 1166 1781 2614 1164 3,62,86,88,86,80, 78 7 19 saptatikA prakaraNa e2,88,86,80,785 e3,62,86,88,86,806 e3,62,86,88,86,80/6 " 11 1 6 1 12 13 Por Private & Personal Use Only 17 "1 " Dha saMvedhabhaMga " "" " " " " } 2,88,86,804 52 72 / 63,62,86,88,80,76,76/8 75 76,752 80,76 2 76,752 80,76 2 76,752 80,76,76,75/4 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha guNa | baMdha | sthAna sthAna udayasthAna | udayabhaMga sattAsthAna 12 73 63,62,86,88,80,76,76, mmu 180,76 180,76,6 176,75,8 65 46724 / 3 13945 isa prakAra AThoM karmoM kI uttara prakRtiyoM ke baMdhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAnoM aura unake paraspara saMvedha bhaMgoM kA kathana samApta huaa| aba isI krama meM unake jIvasthAnoM aura guNasthAnoM kI apekSA bhaMga kA kathana karate haiN| tivigappapagaiThANehiM jIvaguNasanniesu ThANesu / bhaMgA pauMjiyavvA jattha jahA saMbhavo bhavai // 33 // zabdArtha-tivigappapagaiThANehi-tIna vikalpoM ke prakRtisthAnoM ke dvArA, jIvaguNasanniesu-jIva aura guNa saMjJA vAle, ThANesu-sthAnoM meM, bhaMgA--bhaMga, pauMjiyavvA-ghaTita karanA cAhie, jattha-- jahA~, jahA saMbhavo-jitane saMbhava, bhavai-hote haiN| gAthArtha-tIna vikalpoM (baMdha, udaya aura sattA) ke prakRtisthAnoM ke dvArA jIva aura guNa saMjJA vAle sthAnoM (jIvasthAna, guNasthAnoM) meM jahA~ jitane bhaMga saMbhava hoM vahAM utane bhaMga ghaTita kara lenA caahie| vizeSArtha-abhI taka grantha meM mUla aura uttara prakRtiyoM ke baMdha- . sthAna, udayasthAna aura sattAsthAnoM va unake saMvedha bhaMga batalAye haiM tathA sAtha hI mUla prakRtiyoM ke ina sthAnoM aura unake saMvedha bhaMgoM Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 saptatikA prakaraNa ke jIvasthAnoM aura guNasthAnoM kI apekSA svAmI kA nirdeza kiyA hai / kintu uttara prakRtiyoM kI apekSA baMdhasthAna, udayasthAna aura unake saMvedha bhaMgoM ke svAmI kA nirdeza nahIM kiyA hai / inake nirdeza karane kI pratijJA isa gAthA meM kI gaI hai ki tInoM prakAra ke prakRtisthAnoM ke saba bhaMga jIvasthAnoM aura guNasthAnoM meM ghaTita karake batalAye jAyeMge | jIvasthAnoM aura guNasthAnoM meM se pahale yahA~ jIvasthAnoM meM tInoM prakAra ke prakRtisthAnoM ke saba bhaMga ghaTita karate haiM / jIvasthAnoM ke saMvedha bhaMga pahale aba jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma ke bhaMga batalAte haiM / terasasu jIvasaMkhevaesu nANaMtarAya tivigappo / ekkammi tiduvigappo karaNaM pai ettha avigappo ||34|| zabdArtha -- terasasu--- teraha, jIvasaMkhevaesu-- jIva ke saMkSepa ( sthAnoM) ke viSaya meM, nANaMtarAya -- jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma ke, tivigappotIna vikalpa, ekkammi - eka jIvasthAna meM, tiduvigappo-tIna athavA do vikalpa karaNaMpas - karaNa ( dravyamana ke Azraya se) kI apekSA, ettha - yahA~, avigappo - vikalpa kA abhAva hai / gAthArtha - Adi ke teraha jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke tIna vikalpa hote haiM tathA eka jIvasthAna ( paryApta saMjJI paMcendriya) meM tIna aura do vikalpa hote haiM / dravyamana kI apekSA inake koI vikalpa nahIM haiM / vizeSArtha -- isa gAthA se jIvasthAnoM meM saMvedha bhaMgoM kA kathana prArambha karate haiM / sarvaprathama jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke bhaMga batalAte haiM / Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 211 granthakAra ne jIvasthAna pada ke artha kA bodha karAne ke liye gAthA meM 'jIvasaMkhevaesu' pada diyA hai arthAt jina aparyApta ekendriyatva Adi dharmoM ke dvArA jIva saMkSipta yAnI saMgRhIta kiye jAte haiM, unakI jIvasaMkSepa saMjJA hai - unheM jIvasthAna kahate haiM / " isa prakAra jIvasaMkSepa pada ko jIvasthAna pada ke artha meM svIkAra kiyA gayA hai| ekendriya sUkSma aparyApta Adi jIvasthAnoM ke caudaha bheda caturtha karmagrantha meM batalAye jA cuke haiM / ukta caudaha jIvasthAnoM meM se Adi ke teraha jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma ke tIna vikalpa haiM- 'nANaMtarAya tivigappo' / 1. isakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai- jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma kI pAMca-pAMca uttara prakRtiyAM haiM aura ve saba prakRtiyAM dhruvabaMdhinI, dhruvodayA aura dhruvasattAka haiM / kyoMki ina donoM karmoM kI uttara prakRtiyoM kA apane-apane viccheda ke antima samaya taka baMdha, udaya aura sattva nirantara banA rahatA hai / ataH Adi ke teraha jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma kI uttara prakRtiyoM kA pAMca prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya aura pAMca prakRtika sattA, ina tIna vikalpa rUpa eka bhaMga pAyA jAtA hai / kyoMki ina jIvasthAnoM meM se kisI bhI jIvasthAna meM inake baMdha, udaya aura sattA kA viccheda nahIM pAyA jAtA hai / antima caudahaveM paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma kA baMdhaviccheda pahale hotA hai aura usake bAda udaya tathA sattA kA viccheda hotA hai / ataH yahAM pAMca prakRtika baMdha, 1 saMkSipyante - saMgRhyante jIvA ebhiriti saMkSepA:-- aparyApta kai kendriyatvAdayosvAntarajAtibhedAH, jIvAnAM saMkSepA jIvasaMkSepA: jIvasthAnAnItyarthaH / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 165 " S Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 saptatikA prakaraNa pAMca prakRtika udaya aura pAMca prakRtika sattA, isa prakAra tIna vikalpa rUpa eka bhaMga hotA hai| anantara baMdhaviccheda ho jAne para pA~ca prakRtika udaya aura pA~ca prakRtika sattA, isa prakAra do vikalpa rUpa eka bhaMga hotA hai.---'ekkammi tiduvigppo|' pA~ca prakRtika baMdha, udaya aura sattA, yaha tIna vikalpa sUkSmasaMparAya guNasthAna taka pAye jAte haiM tathA usake bAda baMdha kA viccheda ho jAne para upazAntamoha aura kSINamoha guNasthAna meM pA~ca prakRtika udaya aura pA~ca prakRtika sattA, yaha do vikalpa hote haiN| kyoMki udaya aura sattA kA yugapad viccheda ho jAne se anya bhaMga sambhava nahIM haiN| paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna kI eka aura vizeSatA batalAte haiM ki 'karaNaM pai ettha avigappo' arthAt kevalajJAna ke prApta ho jAne ke bAda isa jIva ko bhAvamana to nahIM rahatA kintu dravyamana hI rahatA hai aura isa apekSA se use bhI paryApta saMjJI paMcendriya kahate haiN| cUNi meM bhI kahA hai__maNakaraNaM kevaliNo vi asthi teNa saniNo vuccaMti / maNoviNNANaM paDucca te sanniNo na hvNti| arthAt-mana nAmaka karaNa kevalI ke bhI hai, isaliye ve saMjJI kahalAte haiM kintu ve mAnasika jJAna kI apekSA saMjJI nahIM hote haiM / aise sayogi aura ayogi kevalI jo dravyamana ke saMyoga se paryApta saMjJI paMcendriya haiM, unake tIna vikalpa rUpa aura do vikalpa rUpa bhaMga nahIM hote haiN| arthAta kevala dravyamana kI apekSA jo jIva paryApta saMjJI paMcendriya kahalAte haiM, unake jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke baMdha, udaya aura satva kI apekSA koI bhaMga nahIM hai kyoMki ina karmoM ke baMdha, udaya aura sattA kA viccheda kevalI hone se pahale hI ho jAtA hai| ___isa prakAra se jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 213 bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu aura gotra karma ke baMdhAdi sthAnoM ke bhaMgoM ko batalAte haiM / tere nava cau paNagaM nava saMtegammiM bhaMgamekkArA / veyaNiyAuyagoe vibhajja mohaM paraM vocchaM // 35 // zabdArtha - tere teraha jIvasthAnoM meM, nava--- nau, prakRtika baMdha, cau paMNagaM - cAra athavA pAMca prakRtika udaya, navasaMta - nau kI sattA, egammi eka jIvasthAna meM, bhaMgamekkArA - gyAraha bhaMga hote haiM, veyaNiyAjayagoe - vedanIya, Ayu aura gotra karma meM, vibhajja - vikalpa karake, mohaM - mohanIya karma ke, paraM- Age, bocchaM -kaheMge / - gAthArtha - teraha jIvasthAnoM meM nau prakRtika baMdha, cAra yA pA~ca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA hotI hai| eka jIvasthAna meM gyAraha bhaMga hote haiM / vedanIya, Ayu aura gotra karma meM baMdhAdi sthAnoM kA vibhAga karake mohanIya karma ke bAre meM Age kaheMge / vizeSArtha - gAthA meM darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu aura gotra karma ke baMdhAdi sthAnoM ko batalA kara bAda meM mohanIya karma ke vikalpa batalAne kA saMketa kiyA hai / darzanAvaraNa karma ke baMdhAdi vikalpa isa prakAra haiM ki Adi ke teraha jIvasthAnoM meM nau prakRtika baMdha, cAra yA pA~ca prakRtika udaya tathA nau prakRtika sattA, ye do bhaMga hote haiM / arthAt nau prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA yaha eka bhaMga aura nau prakRtika baMdha, pAMca prakRtika udaya tathA nau prakRtika sattA yaha dUsarA bhaMga, isa prakAra Adi ke teraha jIvasthAnoM meM do bhaMga hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki prArambha ke teraha jIvasthAnoM meM darzanAvaraNa karma kI kisI bhI uttara prakRti kA na to baMdhaviccheda hotA hai, na udayaviccheda Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 saptatikA prakaraNa hotA hai aura na sattAviccheda hI hotA hai / nidrA, nidrA-nidrA Adi pAMca nidrAoM meM se eka kAla meM kisI eka kA udaya hotA bhI hai aura nahIM bhI hotA hai / isIliye ina pA~ca nidrAoM meM se kisI eka kA udaya hone yA na hone kI apekSA se Adi ke teraha jIvasthAnoM ke do bhaMga batalAye haiM / -- parantu eka jo paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna hai usameM gyAraha bhaMga hote haiM - ' egammi bhaMgamekkArA' / kyoMki paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM guNasthAnoM ke krama se darzanAvaraNa karma kI nau prakRtiyoM kA baMdha, udaya aura sattA tathA inakI vyucchitti saba kucha sambhava hai / isIliye isa jIvasthAna meM darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA kI apekSA 99 bhaMga hone kA saMketa kiyA gayA hai / ina gyAraha bhaMgoM kA vicAra pUrva meM darzanAvaraNa ke sAmAnya saMvedha bhaMgoM ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai| ataH punaH yahA~ unakA spaSTIkaraNa nahIM kiyA gayA hai / jijJAsu jana vahAM se inakI jAnakArI kara leveM / isa prakAra se darzanAvaraNa karma ke saMvedha bhaMgoM kA kathana karane ke bAda vedanIya, Ayu aura gotra karma ke bhaMga batalAte haiM / lekina granthakarttA ne svayaM ukta tIna karmoM ke bhaMgoM kA nirdeza nahIM kiyA aura na hI yaha batAyA ki kisa jIvasthAna meM kitane bhaMga hote haiM / kintu inakA vivecana Avazyaka hone se anya AdhAra se inakA spaSTIkaraNa karate haiM / bhASya meM eka gAthA AI hai, jisameM vedanIya aura gotra karma ke bhaMgoM kA vivecana caudaha jIvasthAnoM kI apekSA kiyA gayA hai / ukta gAthA isa prakAra hai pajjattagasanniyare aTTha cakkaM ca veyaNiyabhaMgA / ca goe patteyaM jIvaThANesu // sattaga Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : SaSTha karmagrantha 215 ___ arthAt-paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM vedanIya karma ke ATha bhaMga aura zeSa teraha jIvasthAnoM meM cAra bhaMga hote haiM tathA gotra karma ke paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM sAta bhaMga aura zeSa teraha jIvasthAnoM meM se pratyeka meM tIna bhaMga hote haiN| ___ukta kathana kA vizada vivecana nimna prakAra hai-vedanIya karma ke paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM caudaha guNasthAna sambhava haiM ataH usameM, 1. asAtA kA bandha, asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, 2. asAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, 3. sAtA kA bandha, asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA, 4. sAtA kA bandha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, 5. asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, 6. sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, 7. asAtA kA udaya aura asAtA kI sattA aura 8. sAtA kA udaya tathA sAtA kI sattA, ye ATha bhaMga hote haiN| kintu prArambha ke teraha jIvasthAnoM meM se pratyeka ke ukta ATha bhaMgoM meM se Adi ke cAra bhaMga hI prApta hote haiN| kyoMki inameM sAtA aura asAtA vedanIya ina donoM kA yathAsambhava bandha, udaya aura sattA sarvatra sambhava hai| isIliye bhASya gAthA meM kahA gayA hai ki 'pajjattagasanniyare aThTha caukkaM ca veynniybhNgaa|' vedanIya karma ke ukta ATha bhaMgoM ko paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM guNasthAnoM kI apekSA isa prakAra ghaTita karanA cAhiye pahalA bhaMga--asAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA tathA dUsarA bhaMga-asAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA, yaha do bhaMga pahale mithyAdRSTi guNasthAna se lekara chaThe pramattasaMyata guNasthAna taka pAye jAte haiN| kyoMki Age ke guNasthAnoM meM asAtA vedanIya ke baMdha kA abhAva hai| tIsarA bhaMga Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 saptatikA prakaraNa sAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA; cauthA bhaMga-sAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA, yaha do vikalpa pahale mithyAdRSTi guNasthAna se lekara terahaveM sayogikevalI guNasthAna taka pAye jAte haiN| isake bAda baMdha kA abhAva ho jAne se pA~cavAM bhaMga-asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA tathA chaThA bhaMga-sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA donoM kI sattA, yaha do bhaMga ayogikevalI guNasthAna meM dvicarama samaya taka prApta hote haiM aura carama samaya meM sAtavAM bhaMga-asAtA kA udaya aura asAtA kI sattA tathA AThavAM bhaMga-sAtA kA udaya aura sAtA kI sattA, yaha do bhaMga pAye jAte haiN| sayogikevalI aura ayogikevalI dravyamana ke sambandha se saMjJI kahe jAte haiM, ata: saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM vedanIya karma ke ATha bhaMga mAnane meM kisI prakAra kA virodha nahIM hai| isa prakAra se vedanIya karma ke bhaMgoM kA kathana karake aba gotra karma ke bhaMgoM ko batalAte haiM ki 'sattaga tigaM ca goe'-ve isa prakAra haiM____ gotrakarma ke paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM sAta bhaMga prApta hote haiN| ve sAta bhaMga isa prakAra haiM-1. nIca kA baMdha, nIca kA udaya aura nIca kI sattA, 2. nIca kA baMdha, nIca kA udaya aura ucca-nIca donoM kI sattA, 3. nIca kA baMdha, ucca kA udaya aura ucca-nIca donoM kI sattA, 4. ucca kA baMdha, nIca kA udaya aura ucca-nIca donoM kI sattA, 5. ucca kA baMdha, ucca kA udaya aura ucca-nIca kI sattA, 6. ucca kA udaya aura ucca-nIca donoM kI sattA tathA 7. ucca kA udaya aura ucca kI sttaa|| ukta sAta bhaMgoM meM se pahalA bhaMga una saMjJiyoM ko hotA hai jo Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 217 agnikAyika aura vAyukAyika paryAya se Akara saMjJiyoM meM utpanna hote haiM, kyoMki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke ucca gotra kI udvalanA dekhI jAtI hai| phira bhI yaha bhaMga saMjJI jIvoM ke kucha samaya taka hI pAyA jAtA hai| saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM dUsarA aura tIsarA bhaMga prArambha ke do guNasthAna mithyAtva, sAsAdana kI apekSA batAyA hai / cauthA bhaMga prArambha ke pAMca guNasthAnoM kI apekSA se kahA hai| pAMcavAM bhaMga prArambha ke dasa guNasthAnoM kI apekSA se kahA hai| chaThA bhaMga upazAntamoha guNasthAna se lekara ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya taka hone kI apekSA se kahA hai / aura sAtavAM bhaMga ayogikevalI guNasthAna ke antima samaya kI apekSA se kahA hai| lekina zeSa teraha jIvasthAnoM meM ukta sAta bhaMgoM meM se pahalA, dUsarA aura cauthA ye tIna bhaMga prApta hote haiN| pahalA bhaMga nIca gotra kA baMdha, nIca gotra kA udaya aura nIca gotra kI sattA agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM meM ucca gotra kI udvalanA ke anantara sarvadA hotA hai kintu zeSa meM se unake bhI kucha kAla taka hotA hai jo agnikAyika aura vAyukAyika paryAya se Akara anya pRthvIkAyika, dvIndriya Adi meM utpanna hue haiN| dUsarA bhaMga-nIca gotra kA baMdha, nIca gotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sattA tathA cauthA bhaMga-ucca gotra kA baMdha, nIca gotra kA udaya aura ucca-nIca gotra kI sattA, yaha donoM bhaMga bhI teraha jIvasthAnoM meM nIca gotra kA hI udaya hone se pAye jAte haiN| anya vikalpa sambhava nahIM haiM, kyoMki tiryaMcoM meM ucca gotra kA udaya nahIM hotA hai| ___ isa prakAra se bhASya kI gAthA ke anusAra jIvasthAnoM meM vedanIya aura gotra karmoM ke bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba jIvasthAnoM meM Ayu karma ke bhaMgoM ko batalAne ke liye bhASya kI gAthA ko uddhRta " karate haiM Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 saptatikA prakaraNa pajjattApajjattaga samaNe pajjatta amaNa sesesu / aTThAvIsaM dasagaM navagaM paNagaM ca Aussa / / arthAt-paryApta saMjJI paMcendriya, aparyApta saMjJI paMcendriya, paryApta asaMjJI paMcendriya aura zeSa gyAraha jIvasthAnoM meM Ayu karma ke kramazaH 28, 10, 6 aura 5 bhaMga hote haiN| Azaya yaha hai ki paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM Ayukama ke 28 bhaMga hote haiN| aparyApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM 10 tathA paryApta asaMjJI paMcendriya jIvasthAna meM 6 bhaMga hote haiN| ina tIna jIvasthAnoM se zeSa rahe gyAraha jIvasthAnoM meM se pratyeka meM pAMca-pAMca bhaMga hote haiN| paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM Ayukarma ke aTThAIsa bhaMga isa prakAra samajhanA cAhiye ki pahale nArakoM ke 5, tiryaMcoM ke 6, manuSyoM ke hai aura devoM ke 5 bhaMga batalA Aye haiM, jo kula milAkara 28 bhaMga hote haiM, ve hI yahAM paryApta saMjJI paMcendriya ke 28 bhaMga kahe gaye haiN| vizeSa vivecana isa prakAra hai--- nAraka jIva ke 1. parabhava kI Ayu ke baMdhakAla ke pUrva narakAyu kA udaya, narakAyu kI sattA, 2. parabhava kI Ayu baMdha hone ke samaya tiryaMcAyu kA baMdha, narakAyu kA udaya, naraka-tiryaMcAyu kI sattA athavA 3. manuSyAyu kA baMdha, narakAyu kA udaya, naraka-manuSyAyu kI sattA, 4. parabhava kI AyubaMdha ke uttarakAla meM narakAyu kA udaya aura narakatiryaMcAyu kI sattA athavA 5. narakAyu kA udaya aura manuSya-narakAyu kI sattA, yaha pAMca bhaMga hote haiN| nAraka jIva bhavapratyaya se hI deva aura narakAyu baMdha nahIM karate haiM ataH parabhava kI Ayu baMdhakAla meM aura baMdhottara kAla meM deva aura narakAyu kA vikalpa sambhava nahIM hone se nAraka jIvoM meM Ayukarma ke pAMca vikalpa hI hote haiM / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 216 ___isI prakAra devoM meM Ayukarma ke pAMca vikalpa samajhanA caahiye| kintu itanI vizeSatA hai ki narakAyu ke sthAna para devAyu kahanA cAhiye / jaise ki devAyu kA udaya aura devAyu kI sattA ityaadi| tiryaMcoM ke nau vikalpa isa prakAra haiM ki 1. tiryaMcAyu kA udaya, tiryaMcAyu kI sattA, yaha vikalpa parabhava kI Ayu baMdhakAla ke pUrva hotA hai / 2. parabhava kI Ayu baMdhakAla meM narakAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya, naraka-tiryaMca Ayu kI sattA athavA 3. tiryaMcAyu kA baMdha, tiryacAyu kA udaya aura tiryaMca-tiryaMcAyu kI sattA athavA 4. manuSyAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya aura manuSya-tiryaMcAyu kI sattA athavA 5. devAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya aura deva-tiryaMcAyu kI sattA / parabhavAyu ke baMdhottara kAla meM 6. tiryaMcAyu kA udaya, naraka-tiryaMcAyu kI sattA athavA 7. tiryaMcAyu kA udaya, tiryaMca-tiryaca Ayu kI sattA athavA 8. tiryaMcAyu kA udaya, manuSya-tiryaMcAyu kI sattA athavA 6. tiryaMcAyu kA udaya, deva-tiryaMcAyu kI sattA / isa prakAra saMjJI paMcendriya paryApta tiryaMca ke Ayukarma ke ha bhaMga hote haiM / isI prakAra manuSyoM ke bhI nau bhaMga samajhanA cAhiye, lekina itanI vizeSatA hai ki tiryaMcAyu ke sthAna para manuSyAyu kA vidhAna kara leveN| jaise ki manuSyAyu kA udaya aura manuSyAyu kI sattA ityaadi| isa prakAra nAraka ke 5, deva ke 5, tiryaMca ke haiM aura manuSya ke 8 vikalpoM kA kula jor3a 5+5+6+6=28 hotA hai| isIliye paryApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM Ayukarma ke 28 bhaMga mAne jAte haiN| saMjJI paMcendriya aparyApta jIva ke dasa bhaMga haiN| saMjJI paMcendriya aparyApta jIva manuSya aura tiryaMca hI hote haiM, kyoMki deva aura nArakoM Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 saptatikA prakaraNa meM aparyApta nAma karma kA udaya nahIM hotA hai tathA inake parabhava saMbaMdhI manuSyAyu tathA tiryaMcAyu kA hI bandha hotA hai, ataH inake manuSyagati kI apekSA 5 aura tiryaMcagati kI apekSA 5 bhaMga, isa prakAra kula dasa bhaMga hote haiN| jaise ki tiryaMcagati kI apekSA 1. AyubaMdha ke pahale tiryacAyu kA udaya aura tiryaMcAyu kI sattA 2. AyubaMdha ke samaya tiryaMcAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya aura tiryaMca-tiryaMcAyu kI sattA athavA 3. manuSyAyu kA baMdha, tiryaMcAyu kA udaya aura manuSya-tiryaMcAyu kI sattA, 4. baMdha kI uparati hone para tiryaMcAyu kA udaya aura tiryaMca-tiryaMcAyu kI sattA athavA 5. tiryaMcAyu kA udaya aura manuSya-tiryaMcAyu kI sattA / kula milAkara ye pA~ca bhaMga hue| isI prakAra manuSyagati kI apekSA bhI pA~ca bhaMga samajhanA cAhiye, lekina tiryaMcAyu ke sthAna para manuSyAyu ko rkheN| jaise ki Ayu baMdha ke pahale manuSyAyu kA udaya aura manuSyAyu kI sattA Adi / paryApta asaMjJI paMcendriya jIva tiryaMca hI hotA hai aura usake cAroM AyuoM kA baMdha sambhava hai, ata: yahA~ Ayu ke ve hI nau bhaMga hote haiM jo sAmAnya tiryaMcoM ke batalAye haiN| isa prakAra se tIna jIvasthAnoM meM Ayukarma ke bhaMgoM ko batalAne ke bAda zeSa rahe gyAraha jIvasthAnoM ke bhaMgoM ke bAre meM kahate haiM ki unameM se pratyeka meM pA~ca-pA~ca bhaMga hote haiN| kyoMki zeSa gyAraha jIvasthAnoM ke jIva tiryaMca hI hote haiM aura unake devAyu va narakAyu kA baMdha nahIM hotA hai, ataH saMjJI paMcendriya aparyApta tiryaMcoM ke jo pA~ca bhaMga batalAye haiM, ve hI yahA~ jAnanA cAhiye ki baMdhakAla se pUrva kA eka bhaMga, baMdhakAla ke samaya ke do bhaMga aura uparata baMdhakAla ke do bhaMga / isa prakAra zeSa gyAraha jIvasthAnoM meM pAMca bhaMga hote haiN| - Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 221 caudaha jIvasthAnoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, gotra aura aMtarAya ina chaha karmoM ke bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra hai jIvasthAna aMtarAya krama 1 ekendriya sUkSma aparyApta 2 ekendriya sUkSma paryApta 3 ekendriya bAdara aparyApta 4 ekendriya bAdara paryApta 5 dvIndriya aparyApta 6 dvIndriya paryApta trIndriya aparyApta 8 trIndriya paryApta caturindriya aparyApta 10 | caturindriya paryApta 11 asaMjJI paMcendriya aparyApta 12 asaMjJI paMcendriya paryApta 13 saMjJI paMcendriya aparyApta 14 saMjJI paMcendriya paryApta 7 m jJAnA- drshnaa| varaNa varaNa 1 1 1 1 1 1 ov 1 1 2 2 2 2 r 2 2 2 vedanIya m m m n Falle X meM 5 X `r 5 5 5 X 1 2 1 2 2 1 2 2 11 5 25 5 0 w gotra m m m m m m m 3 m 1 1 1 1 1 1 3 chaha karmoM ke jIvasthAnoM meM bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba 'mohaM paraM vocchaM' -- mohanIya karma ke bhaMgoM ko batalAte haiM / aTTasu paMcasu ege ega dugaM dasa ya mohabaMdhagae / tiga cau nava udayagae tiga tiga pannarasa saMtammi ||36|| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 saptatikA prakaraNa zabdArtha-aTusu-ATha jIvasthAnoM meM, paMcasu-pA~ca jIvasthAnoM meM, ege-eka jIvasthAna meM, ega-eka, durga-do, dasadasa, ya--aura, mohabaMdhagae-mohanIya karma ke baMdhagata sthAnoM meM, tiga cau nava-tIna cAra aura nau, udayagae-udayagata sthAna, tiga tiga pannarasa-tIna, tIna aura pandraha, sataMmmi-sattA ke sthAna / gAthArtha-ATha, pA~ca aura eka jIvasthAna meM mohanIya karma ke anukrama se eka, do aura dasa baMdhasthAna, tIna, cAra aura nau udayasthAna tathA tIna, tIna aura pandraha sattAsthAna hote haiN| vizeSArtha-isa gAthA meM mohanIya karma ke jIvasthAnoM meM baMdha, udaya aura sattA sthAna batalAye haiM aura jIvasthAnoM tathA baMdhasthAnoM, udayasthAnoM tathA sattAsthAnoM kI saMkhyA kA saMketa kiyA hai ki kitane jIvasthAnoM meM mohanIya karma ke kitane baMdhasthAna haiM, kitane udayasthAna haiM aura kitane sattAsthAna haiM / parantu yaha nahIM batAyA hai ki ve kauna-kauna hote haiN| ata: isakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai| ___ATha, pA~ca aura eka jIvasthAna meM yathAkrama se eka, do aura dasa baMdhasthAna haiN| arthAt ATha jIvasthAnoM meM eka baMdhasthAna hai, pA~ca jIvasthAnoM meM do baMdhasthAna haiM aura eka jIvasthAna meM dasa baMdhasthAna haiN| inameM se pahale ATha jIvasthAnoM meM eka baMdhasthAna hone ko spaSTa karate haiM ki paryApta sUkSma ekendriya, aparyApta sUkSma ekendriya, aparyApta bAdara ekendriya, aparyApta dvIndriya, aparyApta trIndriya, aparyApta caturindriya, aparyApta asaMjJI paMcendriya aura aparyApta saMjJI paMcendriya, ina ATha jIvasthAnoM meM pahalA mithyAdRSTi guNasthAna hI hotA hai ata: inake eka 22 prakRtika baMdhasthAna hotA hai / ve 22 prakRtiyA~ isa prakAra haiM-mithyAtva, anantAnubaMdhI kaSAya catuSka Adi solaha kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka veda, hAsya-rati aura zoka-arati yugala meM se koI Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 223 eka yugala, bhaya aura jugupsA / isa baMdhasthAna meM tIna veda aura do yugaloM kI apekSA chaha bhaMga hote haiM / pA~ca jIvasthAnoM meM do baMdhasthAna isa prakAra jAnanA cAhiye ki paryApta bAdara ekendriya, paryApta dvIndriya, paryApta trIndriya, paryApta caturindriya aura paryApta asaMjJI paMcendriya, ina pA~ca jIvasthAnoM meM 22 prakRtika aura 21 prakRtika, yaha do baMdhasthAna hote haiM / bAIsa prakRtiyoM kA nAmollekha pUrva meM kiyA jA cukA hai aura usameM se mithyAtva ko kama kara dene para 21 prakRtika baMdhasthAna ho jAtA hai / inake mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai isaliye to inake 22 prakRtika baMdhasthAna kahA gayA hai tathA sAsAdana samyagdRSTi jIva mara kara ina jIvasthAnoM meM bhI utpanna hote haiM, isaliye inake 21 prakRtika baMdhasthAna batalAyA hai / inameM se 22 prakRtika baMdhasthAna ke 6 bhaMga haiM jo pahale batalAye jA cuke haiM aura 21 prakRtika baMdhasthAna ke 4 bhaMga hote haiN| kyoMki napuMsakaveda kA baMdha mithyAtvodaya nimittika hai aura yahA~ mithyAtva kA udaya na hone se napuMsakaveda kA bhI baMdha na hone se zeSa do veda - puruSa aura strI tathA do yugaloM kI apekSA cAra bhaMga hI saMbhava haiN| aba rahA eka saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna, so isameM 22 prakRtika Adi mohanIya ke dasa baMdhasthAna hote haiN| ukta dasa baMdhasthAnoM kI prakRti saMkhyA mohanIya karma ke baMdhasthAnoM ke prasaMga meM batalAI jA cukI hai, jo vahA~ se samajha lenA cAhiye / aba jIvasthAnoM meM mohanIya karma ke udayasthAna batalAte haiM ki 'tiga cau nava udayagae' - ATha jIvasthAnoM meM tIna, pA~ca jIvasthAnoM meM cAra aura eka jIvasthAna meM nau udayasthAna haiM / paryApta sUkSma ekendriya Adi ATha jIvasthAnoM meM ATha, nau aura dasa prakRtika, yaha 1 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 saptatikA prakaraNa tIna udayasthAna haiN| ve isa prakAra jAnanA cAhiye ki yadyapi mithyAdRSTi guNasthAna meM anantAnubaMdhI catuSka meM se kisI eka ke udaya ke binA 7 prakRtika udayasthAna bhI hotA hai, parantu vaha ina ATha jIvasthAnoM meM nahIM pAyA jAtA hai| kyoMki jo jIva upazamazreNi se cyuta hokara kramazaH mithyAdRSTi hotA hai usI ke mithyAdRSTi guNasthAna meM eka AvalI kAla taka mithyAtva kA udaya nahIM hotA, parantu ina jIvasthAna vAle jIva to upazamazreNi para car3hate hI nahIM haiM, ataH inako sAta prakRtika udayasthAna saMbhava nahIM hai| ukta ATha jIvasthAnoM meM napuMsakaveda, mithyAtva, kaSAya catuSka aura do yugaloM meM se koI eka yugala, isa taraha ATha prakRtika udayasthAna hotA hai| isa udayasthAna meM ATha bhaMga hote haiM, kyoMki ina jIvasthAnoM meM eka napuMsakaveda kA hI udaya hotA hai, puruSaveda aura strIveda kA nahIM, ataH yahA~ veda kA vikalpa to saMbhava nahIM kintu yahA~ vikalpa vAlI prakRtiyA~ krodha,Adi cAra kaSAya aura do yugala haiM, so unake vikalpa se ATha bhaMga hote haiN| isa ATha prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA ko vikalpa se milAne para nau prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ eka-eka vikalpa ke ATha-ATha bhaMga hote haiM ata: ATha ko do se guNita karane para solaha bhaMga hote haiM / arthAt nau prakRtika udayasthAna ke solaha bhaMga haiN| ATha prakRtika udayasthAna meM bhaya aura jugupsA ko yugapat milAne se dasa prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha eka hI prakAra kA hai, ata: pUrvokta ATha bhaMga hI hote haiN| isa prakAra tInoM udayasthAnoM ke kula 32 bhaMga hue, jo pratyeka jIvasthAna meM alaga-alaga prApta hote haiN| paryApta bAdara ekendriya Adi pAMca jIvasthAnoM meM se pratyeka meM cAra-cAra udayasthAna haiM--sAta, ATha, nau aura dasa prakRtika / so Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 225 inameM se sAsAdana bhAva ke kAla meM 21 prakRtika baMdhasthAna meM 8, 9 aura 10, ye tIna-tIna udayasthAna hote haiM tathA 22 prakRtika baMdhasthAna meM 8, 6 aura 10 ye tIna-tIna udayasthAna hote haiN| ina jIvasthAnoM meM bhI eka napuMsakaveda kA hI udaya hotA hai ata: yahAM bhI 7, 8 aura 6 aura 10 prakRtika udayasthAna ke kramaza: 8, 16 aura 8 bhaMga hote haiM tathA isI prakAra 8, ha aura 10 prakRtika udayasthAna ke kramazaH 8, 16 aura 8 bhaMga hoMge, kintu cUrNikAra kA mata hai ki asaMjJI labdhiparyApta ke yathAyogya tIna vedoM meM se kisI eka veda kA udaya hotA hai / ata: isa mata ke anusAra asaMjJI labdhiparyApta ke sAta Adi udayasthAnoM meM se pratyeka meM ATha bhaMga na hokara 24 bhaMga hote haiN| paryApta saMjJI. paMcendriya jIvasthAna meM udayasthAna haiM, jinakA ullekha mohanIya karma ke udayasthAnoM ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai| ata: unako vahA~ se jAna leveM / - jIvasthAnoM meM mohanIya karma ke sattAsthAna isa prakAra jAnanA cAhiye ki 'tiga tiga pannarasa saMtammi' arthAt ATha jIvasthAnoM meM tIna, pAMca jIvasthAnoM meM tIna aura eka jIvasthAna meM 15 hote haiN| pUrvokta ATha jIvasthAnoM meM se pratyeka meM 28, 27 aura 26 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| kyoMki mithyAdRSTi guNasthAna meM ina tIna ke alAvA aura sattAsthAna nahIM pAye jAte haiN| isI prakAra se paryApta bAdara ekendriya Adi pAMca jIvasthAnoM meM bhI 28, 27 aura 26 prakRtika sattAsthAna samajhanA cAhiye aura eka paryApta saMjJI paMcendriya meM sabhI 15 sattAsthAna haiN| kyoMki isa jIvasthAna meM sabhI guNasthAna hote haiN| 1 ekkekkami udayammi napuMsagavedeNaM ceva aTTha-aTTha bhaMgA / sesA na sNbhvNti....| asanni pajjattagassa tihiM vi vedehiM utttthaaveyjjaa| . Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 saptatikA prakaraNa ... isa prakAra se jIvasthAnoM meM pRthak-pRthak udaya aura sattAsthAnoM kA kathana karane ke anantara aba inake saMvedha kA kathana karate haiM-ATha jIvasthAnoM meM eka 22 prakRtika baMdhasthAna hotA hai aura usameM 8, 9 aura 10 prakRtika, yaha tIna udayasthAna hote haiM tathA pratyeka udayasthAna meM 28, 27 aura 26 prakRtika sattAsthAna haiN| isa prakAra ATha jIvasthAnoM meM se pratyeka ke kula nau bhaMga hue / pA~ca jIvasthAnoM meM 22 prakRtika aura 21 prakRtika, ye do baMdhasthAna haiM aura inameM se 22 prakRtika baMdhasthAna meM 8, 6 aura 10 prakRtika tIna udayasthAna hote haiM aura pratyeka udayasthAna meM 28, 27 aura 26 prakRtika, ye tIna sattAsthAna haiN| isa prakAra kula nau bhaMga hue / 21 prakRtika baMdhasthAna meM 7, 8 aura 6 prakRtika, tIna udayasthAna haiM aura pratyeka udayasthAna meM 28 prakRtika eka sattAsthAna hotA hai| isa prakAra 21 prakRtika baMdhasthAna meM tIna udayasthAnoM kI apekSA tIna sattAsthAna haiN| donoM baMdhasthAnoM kI apekSA yahA~ pratyeka jIvasthAna meM 12 bhaMga haiN| __ 21 prakRtika baMdhasthAna meM 28 prakRtika eka sattAsthAna mAnane kA kAraNa yaha hai ki 21 prakRtika baMdhasthAna sAsAdana guNasthAna meM hotA hai aura sAsAdana guNasthAna 28 prakRtika sattA vAle jIva ko hI hotA hai, kyoMki sAsAdana samyagdRSTiyoM ke darzanamohatrika kI sattA pAI jAtI hai| isIliye 21 prakRtika baMdhasthAna meM 28 prakRtika sattAsthAna mAnA jAtA hai| eka saMjJI paryApta paMcendriya jIvasthAna meM mohanIya karma ke baMdha Adi sthAnoM ke saMvedha kA kathana jaisA pahale kiyA gayA hai, vaisA hI yahA~ jAnanA caahiye| 1 ekaviMzatibandho hi sAsAdana bhAvamupAgateSu prApyate, sAsAdanAzcAvazya maSTAviMzatisatkarmANaH, teSAM darzanatrikasya niyamato bhAvAt, tatasteSu sattAsthAnamaSTAviMzatireva / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 200 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 227 jIvasthAnoM meM mohanIya karma ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye - udaya jIvasthAna bhaMga udayasthAna padavRnda | sattAsthAna n | 8,9,10 n 1 sU. e. a. 2 | sU. e. pa. 22 | bA.e. a. | bA. e. pa. n | 8,6,10 28,27,26 28,27,26 288 28,27,26 28,27,26 28 28,27,26 28,27,26 n | 8,9,10 7,8,6 | n 5 dvI. apa. 8,6,10/ 32 6 dvI. paryA. n 8,6,10 7,8,9 n n 8,9,10 64 n catu. apa. 10 | catu.paryA. n 8,9,10 28,27,26 | 28,27,26 7,8,6 28,27,26 8,9,10 28,27,26 | 8,6,10 64 28,27,26 7,8,9 8,9,10 28,27,26 8,6,10 64 28,27,26 7,5,6 28 8,9,10 32, 36 | 28,27,26 saba 83 288 / 6647 | saba 28 n 11 asaM.paM.a. 22 - 12 | asaM.paM.pa. 22 n n .. 13 | saM.pa.apa. 22 14 saM.paM.paryA. saba / * . Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa jIvasthAnoM meM mohanIya karma ke baMdhAdi sthAnoM va saMvedha bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba nAmakarma ke bhaMgoM ko batalAte haiM - 228 paNa duga paNagaM paNa cau paNagaM paNagA havaMti tinneva / paNa chappaNagaM chacchaSpaNagaM aTThaTTha satteva apajjattA sAmI taha suhuma vigaliMdiyA u tinni u taha ya asannI ya sannI ya // 38 // dasagaM ti // 37 // bAyarA ceva / zabdArtha- paNa duga paNagaM- pA~ca, do, pA~ca, paNa cau paNagaM- pA~ca, cAra, pA~ca, paNagA - pAMca-pAMca, havaMti -- hote haiM, tinneva - tInoM hI ( baMdha, udaya aura sattAsthAna ), paNa chappaNagaM pA~ca, chaha, pA~ca, cchapaNa- chaha, chaha, pA~ca, aTThaTTha-ATha, ATha, dasagaM - dasa, ti -- isa prakAra / - satteva- sAtoM hI, apajjattA - aparyApta, sAmI- svAmI, tahatathA, suhuma - sUkSma ekendriya paryApta, bAyarA - bAdara ekendriya paryApta, ceva - aura, vigalidiyA - vikalendriya paryApta, tinni-tIna, tahavaise hI, tha - aura, asannI - asaMjJI paMcendriya paryApta, sannI-saMjJI paMcendriya paryApta / gAthArtha - pAMca, do, pA~ca, pA~ca, cAra, pA~ca, pA~ca, pA~ca, pA~ca, pA~ca, chaha, pA~ca, chaha, chaha, pA~ca aura ATha ATha, dasa, ye baMdha, udaya aura sattAsthAna haiM / inake krama se sAtoM aparyApta, sUkSma ekendriya paryApta, bAdara ekendriya paryApta, vikalatrika paryApta, asaMjJI paMcendriya paryApta aura saMjJI paMcendriya paryApta jIva svAmI jAnanA caahie| vizeSArtha - ina do gAthAoM meM jIvasthAnoM meM nAmakarma ke bhaMgoM kA vicAra kiyA gayA hai| pahalI gAthA meM tIna-tIna saMkhyAoM kA eka puMja liyA gayA hai, jisameM se pahalI saMkhyA baMdhasthAna kI, dUsarI Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 226 saMkhyA udayasthAna kI aura tIsarI saMkhyA sattAsthAna kI dyotaka hai| gAthA meM saMkhyA ke aise kula chaha puMja haiN| dUsarI gAthA meM caudaha jIvasthAnoM ko chaha bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| jisakA yaha tAtparya huA ki pahale bhAga ke jIvasthAna pahale puMja ke svAmI dUsare bhAga ke jIvasthAna dUsare puMja ke svAmI haiM ityaadi| yadyapi gAthAgata saMketa se itanA to jAna liyA jAtA hai ki amuka jIvasthAna meM itane baMdhasthAna, itane udayasthAna aura itane sattAsthAna haiM, kintu ve kauna-kaunase haiM aura unameM kitanI-kitanI prakRtiyoM kA grahaNa kiyA gayA hai, yaha jJAta nahIM hotA hai| ataH yahA~ unhIM kA bhaMgoM ke sAtha AcArya malayagiri kRta TIkA ke anusAra vistAra se vivecana kiyA jAtA hai| _ 'paNa duga paNagaM satteva apajjattA' donoM gAthAoM ke padoM ko yathAkrama se jor3ane para yaha eka pada huaa| jisakA yaha artha huA ki caudaha jIvasthAnoM meM se sAta aparyApta jIvasthAnoM meM se pratyeka meM pA~ca baMdhasthAna, do udayasthAna aura pA~ca sattAsthAna haiM / jinakA spaSTIkaraNa yaha hai ki sAta prakAra ke aparyApta jIva manuSyagati aura tiryaMcagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM, devagati aura narakagati ke yogya prakRtiyoM kA nahIM, ata: ina sAta aparyApta jIvasthAnoM meM 28, 31 aura 1 prakRtika baMdhasthAna na hokara 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca baMdhasthAna hote haiM aura inameM bhI manuSyagati tathA tiryaMcagati ke yogya prakRtiyoM kA hI baMdha hotA hai| ina baMdhasthAnoM kA vizeSa vivecana nAmakarma ke baMdhasthAna batalAne ke avasara para kiyA gayA hai, ata: vahA~ se samajha lenA caahiye| yahA~ saba baMdhasthAnoM ke milAkara pratyeka jIvasthAna meM 13647 bhaMga hote haiN| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 saptatikA prakaraNa ina sAta jIvasthAnoM meM do udayasthAna haiM--- 21 aura 24 prakRtika / so inameM se 21 prakRtika udayasthAna meM aparyApta bAdara ekendriya ke tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, taijasazarIra, kArmaNazarIra, agurulaghu varNacatuSka, ekendriya jAti, sthAvara, bAdara, aparyApta, sthira, asthira, zubha, azubha, dubhaMga, anAdeya, ayazaH kIrti aura nirmANa ine 21 prakRtiyoM kA udaya hotA hai / yaha udayasthAna apAntarAla gati meM pAyA jAtA hai / yahA~ bhaMga eka hotA hai kyoMki yahA~ parAvartamAna zubha prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA hai / aparyApta sUkSma ekendriya jIva ko bhI yahI udayasthAna hotA hai / kintu itanI vizeSatA hai ki usake bAdara ke sthAna meM sUkSma prakRti kA udaya kahanA cAhie / yahA~ bhI eka bhaMga hotA hai / isa 21 prakRtika udayasthAna meM audArikazarIra, huDasaMsthAna, upaghAta aura pratyeka va sAdhAraNa meM se koI eka ina cAra prakRtiyoM ko milAne aura tiryaMcAnupUrvI isa prakRti ko ghaTA dene para 24 prakRtika udayasthAna hotA hai / jo donoM sUkSma va bAdara ekendriya aparyApta jIvasthAnoM meM samAna rUpa se sambhava hai / yahA~ sUkSma aparyApta aura bAdara aparyApta meM se pratyeka ke sAdhAraNa aura pratyeka nAmakarma kI apekSA do-do bhaMga hote haiN| isa prakAra do udayasthAnoM kI apekSA donoM jIvasthAnoM meM se pratyeka ke tIna-tIna bhaMga hote haiM / vikalendriyatrika aparyApta, asaMjJI aparyApta aura saMjJI aparyApta, ina pA~ca jIvasthAnoM meM 21 aura 26 prakRtika, yaha do udayasthAna hote haiN| inameM se aparyApta dvIndriya ke tiryaMcagati, ticAnupUrvI, tejasa, kArmaNa, agurulaghu, varNacatuSka, dvIndriya jAti, trasa, bAdara, aparyApta, sthira, asthira, zubha, azubha, dubhaMga, anAdeya, ayazaHkIrti aura nirmANa yaha 21 prakRtika udayasthAna hotA hai| jo apAntarAla gati meM Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 231 vidyamAna jIva ke hI hotA hai, anya ke nhiiN| yahA~ sabhI prakRtiyA~ aprazasta haiM, ata: eka hI bhaMga jAnanA caahiye| isI prakAra trIndriya Adi jIvasthAnoM meM bhI yaha 21 prakRtika udayasthAna aura 1 bhaMga jAnanA caahiye| kintu itanI vizeSatA hai ki pratyeka jIvasthAna meM dvIndriya jAti na kahakara trIndriya jAti Adi apanI-apanI jAti kA udaya kahanA caahiye| ___ anantara 21 prakRtika udayasthAna meM zarIrastha jIva ke audArika zarIra, audArika aMgopAMga, huMDasaMsthAna, sevArta saMhanana, upaghAta aura pratyeka ina chaha prakRtiyoM ke milAne aura tiryaMcAnupUrvI ke nikAla dene para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI eka hI bhaMga hotA hai| isa prakAra aparyApta dvIndriya Adi pratyeka jIvasthAna meM do-do udayasthAnoM kI apekSA do-do bhaMga hote haiN| lekina aparyApta saMjJI paMcendriya jIvasthAna isakA apavAda hai| kyoMki aparyApta saMjJI jIvasthAna tiryaMcagati aura manuSyagati donoM meM hotA hai| ata: yahA~ isa apekSA se cAra bhaMga prApta hote haiN|' ___ina sAta jIvasthAnoM meM se pratyeka meM 62, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika pA~ca-pA~ca sattAsthAna haiN| aparyApta avasthA meM tIrthaMkara prakRti kI sattA sambhava nahIM hai ata: ina sAtoM jIvasthAnoM meM 93 aura 86 prakRtika, ye do sattAsthAna nahIM hote haiM kintu mithyAdRSTi guNasthAna sambandhI zeSa sattAsthAna sambhava hone se ukta pA~ca sattAsthAna kahe haiN| isa prakAra se sAta aparyApta jIvasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAna jAnanA caahiye| aba isake anantara 'paNa 1 kevalamaparyAptasaMjJinazcatvAraH, yato dvau bhaMgAvaparyAptasaMjJinastirazcaH prApyete, dvau cAparyAptasaMjJino manuSyasyeti / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 201 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM saptatikA prakaraNa 232 cau paNagaM' aura 'suhumaM' pada kA sambandha karate haiM / jisakA artha yaha hai ki sUkSma ekendriya paryApta jIvasthAna meM pA~ca baMdhasthAna haiM, cAra udayasthAna haiM aura pA~ca sattAsthAna haiN| jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai - sUkSma ekendriya paryApta jIva bhI marakara manuSya aura tiryaMcagati meM hI utpanna hotA hai, jisase usake una gatiyoM ke yogya karmoM kA baMdha hotA hai / isIlie isake bhI 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca baMdhasthAna mAne gaye haiM / ina pA~ca baMdhasthAnoM ke mAnane ke kAraNoM ko pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai / yahA~ bhI ina pA~coM sthAnoM ke kula bhaMga 13917 hote haiM / sUkSma ekendriya paryApta jIvoM ke 21, 24, 25 aura 26 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiN| kyoMki ina sUkSma jIvoM ke Atapa aura udyota nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai / isIliye 27 prakRtika udayasthAna chor3a diyA gayA hai / 21 prakRtika udayasthAna meM ve hI prakRtiyA~ lenI cAhiye, jo sUkSma ekendriya aparyApta jIvoM ko batalA Aye haiM / lekina itanI vizeSatA hai ki yahA~ sUkSma ekendriya paryApta jIvasthAna vivakSita hone se aparyApta ke sthAna para paryApta kA udaya kahanA cAhiye / yaha 21 prakRtika udayasthAna, apAntarAla gati meM hotA hai / pratipakSI prakRtiyA~ na hone se isameM eka hI bhaMga hotA hai / ukta 21 prakRtika udayasthAna meM audArika zarIra, huMDa-saMsthAna, upaghAta tathA sAdhAraNa aura pratyeka meM se koI eka prakRti, ina cAra prakRtiyoM ko milAne tathA tiryaMcAnupUrvI ko kama karane para 24 prakRtika udayasthAna hotA hai / yaha udayasthAna zarIrastha jIva ko hotA hai| yahA~ pratyeka aura sAdhAraNa ke vikalpa se do bhaMga hote haiM / anantara zarIra paryApti se paryApta hue jIva kI apekSA 24 prakRtika Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 233 udayasthAna meM parAghAta ko milA dene para 25 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI 24 prakRtika udayasthAna kI taraha ve hI do bhaMga hote haiM / ukta 25 prakRtika udayasthAna meM prANApAna paryApti se paryApta hue jIva kI apekSA ucchvAsa prakRti ko milAne se 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI pUrvokta do bhaMga hote haiM / isa prakAra sUkSma ekendriya paryApta jIvasthAna meM cAra udayasthAna aura unake sAta bhaMga hote haiM / aba sUkSma ekendriya paryApta jIvasthAna meM sattAsthAna batalAte haiM / isa jIvasthAna meM pA~ca sattAsthAna batalAye haiM / ve pA~ca sattAsthAna 2,88,86,80 aura 78 prakRtika haiM / tiryaMcagati meM tIrthaMkara prakRti kI sattA nahI hotI haiM / isalie 63 aura 66 prakRtika ye do sattAsthAna saMbhava nahIM hone se ha2, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika pA~ca sattAsthAna pAye jAte haiM / phira bhI jaba sAdhAraNa prakRti ke udaya ke sAtha 25 aura 26 prakRtika udayasthAna liye jAte haiM taba isa bhaMga meM 78 prakRtika sattAsthAna sambhava nahIM haiM / kyoMki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ko chor3akara zeSa saba jIva zarIra paryApti se paryApta hone para manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA niyama se bandha karate haiM aura 25 va 26 prakRtika udayasthAna zarIra paryApti se paryApta hue jIvoM ke hI hote haiM / ataH sAdhAraNa sUkSma ekendriya paryApta jIvoM ke 25 aura 26 udayasthAna rahate 78 prakRtika sattAsthAna nahIM hotA hai / zeSa cAra sattAsthAna 12,88,86 aura 80 prakRtika hote haiM / lekina jaba pratyeka prakRti ke sAtha 25 aura 26 prakRtika udayasthAna liye jAte haiM taba pratyeka meM agnikAyika aura vAyukAyika jIva bhI zAmila ho jAne se 25 aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM 75 prakRtika sattAsthAna bhI bana jAtA hai / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa prakAra ukta kathana kA sArAMza yaha huA ki 21 aura 24 prakRtika meM se pratyeka udayasthAna meM to pA~ca-pA~ca sattAsthAna hote haiM aura 25 va 26 prakRtika udayasthAnoM meM se pratyeka meM eka apekSA se cAra-cAra aura eka apekSA se pA~ca-pA~ca sattAsthAna hote haiM / apekSA kA kAraNa sAdhAraNa va pratyeka prakRti hai / jisakA spaSTIkaraNa Upara kiyA gayA hai| ___ aba gAthA meM nirdiSTa kramAnusAra bAdara ekendriya paryApta jIvasthAna meM baMdhAdi sthAnoM ko batalAte haiM ki 'paNagA havaMti tinneva' kA sambandha "bAyarA" se jodd'eN| jisakA artha yaha huA ki bAdara ekendriya paryApta jIvasthAna meM pA~ca baMdhasthAna, pA~ca udayasthAna aura pAMca sattAsthAna hote haiN| jinakA vivaraNa nIce likhe anusAra hai bAdara ekendriya paryApta jIva bhI manuSyagati aura tiryaMcagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| isalie usake bhI 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca baMdhasthAna hote haiM aura tadanusAra inake kula bhaMga 13617 hote haiN| udayasthAnoM kI apekSA vicAra karane para yahA~ para bhI ekendriya sambandhI pA~ca udayasthAna 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika hote haiN| kyoMki sAmAnya se apAntarAla gati kI apekSA 21 prakRtika, zarIrastha hone kI apekSA 24 prakRtika, zarIra paryApti se paryApta hone kI apekSA 25 prakRtika aura prANApAna paryApti se paryApta hone kI apekSA 26 prakRtika, ye cAra udayasthAna to paryApta ekendriya ko niyama se hote hI haiN| kintu yaha bAdara ekendriya hai ata: yahA~ Atapa aura udyota nAma meM se kisI eka kA udayasthAna aura saMbhava hai, jisase 27 prakRtika udayasthAna bhI bana jAtA hai| isIliye bAdara ekendriya paryApta jIvasthAna meM 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna mAne gaye haiN| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaM karmagrantha 235 bAdara ekendriya paryApta jIvasthAna ke 21 prakRtika udayasthAna meM 61 prakRtiyA~ isa prakAra haiM-tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, ekendriya jAti, sthAvara, bAdara, paryApta, taijasa, kArmaNa, agurulaghu, sthira, asthira, zubha, azubha, varNacatuSka, nirmANa, durbhaga, anAdeya, yaza:kIti aura ayaza:kIrti meM se koI eka / isa udayasthAna meM yaza:kIrti aura ayaza:kIrti kA udaya vikalpa se hotA hai| ata: isa apekSA se yahA~ 21 prakRtika udayasthAna ke do bhaMga hote haiN| ukta 21 prakRtika udayasthAna meM zarIrastha jIva kI apekSA audArika zarIra, huMDasaMsthAna, upaghAta tathA pratyeka aura sAdhAraNa meM se koI eka, ina cAra prakRtiyoM ko milAne tathA tiryaMcAnupUrvI ko kama karane para 24 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ pratyeka-sAdhAraNa aura yazaHkIrti-ayaza:kIrti kA vikalpa se udaya hone ke kAraNa cAra bhaMga hote haiN| kintu itanI vizeSatA hai ki zarIrastha vikriyA karane vAle bAdara vAyukAyika jIvoM ke sAdhAraNa aura yazaHkIrti nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai, isaliye vahA~ eka hI bhaMga hotA hai| dUsarI vizeSatA yaha hai ki aise jIvoM ke audArika zarIra kA udaya na hokara vaikriya zarIra kA udaya hotA hai, ata: inake audArika zarIra ke sthAna para vaikriya zarIra kahanA caahie|' isa prakAra 24 prakRtika udayasthAna meM kula pA~ca bhaMga hue| anantara 24 prakRtika udayasthAna meM parAghAta prakRti ko milAne se 25 prakRtika udayasthAna hotA hai| yaha udayasthAna zarIra paryApti se 1 vaikriyaM kurvataH punarbAdaravAyukAyikasya kaH, yatastasya sAdhAraNa-yazaHkIrtI udayaM nAgacchataH, anyacca vaikriyavAyukAyikacaturviMzatAvaudArikazarIrasthAne vaikriyazarIramiti vaktavyam / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 202 / / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 saptatikA prakaraNa paryApta hue jIva ko hotA hai / yahA~ bhI 24 prakRtika udayasthAna kI taraha pA~ca bhaGga hote haiM / yadi zarIra paryApti se paryApta hue jIva ke Atapa aura udyota meM se kisI eka kA udaya ho jAve to 25 prakRtika udayasthAna meM Atapa aura udyota meM se kisI eka ko milAne para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / kintu Atapa kA udaya sAdhAraNa ko nahIM hotA hai, ata: isa pakSa meM 26 prakRtika udayasthAna ke yazaH kIrti aura ayaza:kIrti kI apekSA do bhaMga hote haiM / lekina udyota kA udaya sAdhAraNa aura pratyeka, inameM se kisI ke bhI hotA hai ata: isa pakSa meM sAdhAraNa aura pratyeka tathA yazaH kIrti aura ayazaHkIrti, inake vikalpa se cAra bhaMga hote haiM / isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula 5+2+4= 11 bhaMga hue / anantara prANApAna paryApti se paryApta hue jIva kI apekSA ucchvAsa sahita 26 prakRtika udayasthAna meM Atapa aura udyota meM se kisI eka prakRti ke milA dene para 27 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhI pahale ke samAna Atapa ke sAtha do bhaGga aura udyota ke sAtha cAra bhaGga, isa prakAra kula chaha bhaGga hue / ina pA~coM udayasthAnoM ke bhaGga jor3ane para bAdara ekendriya paryApta jIvasthAna ke kula bhaGga 26 hote haiM / bAdara ekendriya paryApta jIvoM ke 62, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika, ye pA~ca sattAsthAna hote haiM / isa jIvasthAna meM jo pA~coM udayasthAnoM ke 26 bhaGga batalAye haiM, unameM se ikkIsa prakRtika udayasthAna ke do bhaGga, 24 prakRtika udayasthAna meM vaikriya bAdara vAyukAyika ke eka bhaGga ko chor3akara zeSa cAra bhaGga tathA 25 aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM pratyeka nAma aura ayazaH kIrti nAma ke sAtha prApta hone Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 237 vAlA eka-eka bhaGga, isa prakAra ina ATha bhaGgoM meM se pratyeka meM uparyukta pA~coM sattAsthAna hote haiM kintu zeSa 21 meM se pratyeka bhaGga meM 78 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa cAra-cAra sattAsthAna hote haiM / aba gAthA meM kiye gaye nirdezAnusAra paryApta vikalendriyoM meM baMdhAdi sthAnoM aura unake yathAsambhava bhaGgoM ko batalAte haiM / gAthAoM meM nirdeza hai 'paNa chappaNagaM vigalidiyA u tinni u' / arthAt vikalatrika - dvIndriya, trIndriya aura caturindriya paryAptoM meM pA~ca baMdhasthAna, chaha udayasthAna aura pA~ca sattAsthAna haiM / jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki - vikalendriya paryApta jIva bhI tiryaMcagati aura manuSyagati ke yogya prakRtiyoM kA hI baMdha karate haiN| ataH inake bhI 23, 25, 26, 29 aura 30 prakRtika, ye pA~ca baMdhasthAna hote haiM aura tadanusAra inake kula bhaGga 13917 hote haiM / udayasthAnoM kI apekSA vicAra karane para yahA~ 21, 26, 28, 26, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiM / inameM se 21 prakRtika udayasthAna meM - taijasa, kArmaNa, agurulaghu, sthira, asthira, zubha, azubha, varNacatuSka, nirmANa, tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, dvIndriya jAti, trasa, bAdara, paryApta, durbhaga, anAdeya aura yazaH kIrti va ayazaH kIrti meM se koI eka - isa prakAra 21 prakRtiyoM kA udaya hotA hai jo apAntarAla gati meM pAyA jAtA hai| isake yazaH kIrti aura ayazaHkIrti ke vikalpa se do bhaGga hote haiM / anantara zarIrastha jIva kI apekSA 21 prakRtika udayasthAna meM audArika zarIra, audArika aMgopAMga, huMDasaMsthAna, sevArta saMhanana, upaghAta aura pratyeka, ina chaha prakRtiyoM ko milAne tathA tiryaMcAnupUrvI ko kama karane se 26 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI 21 prakRtika udayasthAna kI taraha do bhaGga jAnanA cAhiye / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa 26 prakRtika udayasthAna meM zarIra paryApti se paryApta hue jIva kI apekSA parAghAta aura aprazasta vihAyogati, ina do prakRtiyoM ko milAne para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahAM bhI pUrvavat do bhaGga hote haiM / 28 prakRtika udayasthAna ke anantara 26 prakRtika udayasthAna kA krama hai / yaha 26 prakRtika udayasthAna do prakAra se hotA hai - eka to jisane prANApAna paryApti ko prApta kara liyA hai, usake udyota ke binA kevala ucchvAsa kA udaya hone para aura dUsarA zarIra paryApti kI prApti hone ke pazcAt udyota kA udaya hone para / ina donoM meM se pratyeka sthAna meM pUrvokta do-do bhaGga prApta hote haiM / isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna ke kula cAra bhaGga hue / isI prakAra 30 prakRtika udayasthAna bhI do prakAra se prApta hotA hai / eka to jisane bhASA paryApti ko prApta kara liyA hai, usake udyota kA udaya na hokara susvara aura duHsvara ina do prakRtiyoM meM se kisI eka kA udaya hone para hotA hai aura dUsarA jisane zvAsocchvAsa paryApti ko prApta kiyA aura abhI bhASA paryApti kI prApti nahIM huI kintu isI bIca meM usake udyota prakRti kA udaya ho gayA to bhI 30 prakRtika udayasthAna ho jAtA hai / inameM se pahale prakAra ke 30 prakRtika udayasthAna meM yazaH kIrti aura ayazaHkIrti tathA susvara aura duHsvara ke vikalpa se cAra bhaGga prApta hote haiM / kintu dUsare prakAra ke 30 prakRtika udayasthAna meM yazaHkIrti aura ayazaH kIrti ke vikalpa se do hI bhaGga hote haiM / isa prakAra 30 prakRtika udayasthAna meM chaha bhaGga prApta hue / 238 1 tataH prANApAnaparyAptyA paryAptasyocchvAse kSipte ekontriMzat, atrApi tAveva dvau bhaGgau; athavA tasyAmevASTA viMzatau ucchvAse'nudite udyotanAmni tUdite ekonatriMzat / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 203 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 SaSTha karmagrantha Upara jo 30 prakRtika udayasthAna ke do prakAra batalAye haiM usameM se yadi jisane bhASA paryApti ko bhI prApta kara liyA aura udyota kA bhI udaya hai, usako 31 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ yaza:kIrti aura ayazaHkIti tathA donoM svaroM ke vikalpa se cAra bhaGga hote haiN| isa prakAra paryApta dvIndriya ke saba udayasthAnoM ke kula bhaGga 20 hote haiN| dvIndriya paryApta jIvasthAna meM bhI ekendriya ke samAna 62, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika, ye pA~ca sattAsthAna hote haiN| pahale jo chaha udayasthAnoM ke 20 bhaGga batalAye haiM unameM se 21 prakRtika udayasthAna ke do bhaGga tathA 26 prakRtika udayasthAna ke do bhaGga, ina cAra bhaGgoM meM se pratyeka bhaGga meM pA~ca-pA~ca sattAsthAna hote haiM kyoMki 78 prakRtiyoM kI sattA vAle jo agnikAyika aura vAyukAyika jIva paryApta dvIndriyoM meM utpanna hote haiM, unake kucha kAla taka 78 prakRtiyoM kI sattA saMbhava hai tathA isa kAla meM dvIndriyoM ke kramazaH 21 aura 26 prakRtika udayasthAna hI hote haiN| isIliye ina do udayasthAnoM ke cAra bhaGgoM meM se pratyeka bhaGga meM ukta pA~ca sattAsthAna kahe haiM tathA ina cAra bhaGgoM ke atirikta jo zeSa 16 bhaGga raha jAte haiM, unameM se kisI meM bhI 78 prakRtika sattAsthAna na hone se pratyeka meM cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| kyoMki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke sivAya zeSa jIva zarIra paryApti se paryApta hone ke pazcAt niyama se manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kA baMdha karate haiM, jisase unake 78 prakRtika sattAsthAna nahIM pAyA jAtA hai| paryApta dvIndriya jIvoM kI taraha trIndriya aura caturindriya paryApta jIvoM ko bhI baMdhAdi sthAnoM aura unake bhaGgoM ko jAnanA cAhiye / itanI vizeSatA jAnanA cAhiye ki udayasthAnoM meM dvIndriya ke sthAna para trIndriya aura caturindriya kA ullekha kara diyA jaaye| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa aba kramaprApta aMsajJI paryApta jIvasthAna meM baMdhAdi sthAnoM aura unake bhaGgoM kA nirdeza karate haiM / isake liye gAthAoM meM nirdeza kiyA hai- 'chacchappaNagaM' 'asannI ya' arthAt asaMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna ke chaha baMghasthAna haiM, chaha udayasthAna hai aura pA~ca sattAsthAna haiM / jinakA vivecana yaha hai ki asaMjJI paMcendriya paryApta jIva manuSyagati. aura tiryaMcagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate hI haiM, kintu narakagati aura devagati ke yogya prakRtiyoM kA bhI baMdha kara sakate haiM / isaliye inake 23, 25, 26, 28, 26 aura 30 prakRtika ye chaha baMdhasthAna hote haiM aura tadanusAra 13626 bhaGga hote haiM / 240 udayasthAnoM kI apekSA vicAra karane para yahA~ 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna haiM / inameM se 21 prakRtika udayasthAna meM taijasa, kArmaNa, agurulaghu, sthira, asthira, zubha, azubha, varNacatuSka, nirmANa, tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, paMcendriya jAti, trasa, bAdara, paryApta, subhaga aura dubhaMga meM se koI eka, Adeya aura anAdeya meM se koI eka tathA yazaHkIrti aura ayaza: kIrti meM se eka, ina 21 prakRtiyoM kA udaya hotA hai / yaha 21 prakRtika udayasthAna apAntarAlagati meM hI pAyA jAtA hai tathA subhaga Adi tIna yugaloM meM se pratyeka prakRti ke vikalpa se 8 bhaGga prApta hote haiM / anantara jaba yaha jIva zarIra ko grahaNa kara letA hai taba audArika zarIra, audArika aMgopAMga, chaha saMsthAnoM meM se koI eka saMsthAna, chaha saMhananoM meM se koI eka saMhanana, upaghAta aura pratyeka ina chaha prakRtiyoM kA udaya hone lagatA hai / kintu yahA~ AnupUrvI nAmakarma kA udaya nahIM hotA hai / ataeva ukta 21 prakRtika udayasthAna meM chaha prakRtiyoM ko milAne aura tiryaMcAnupUrvI ko kama karane para 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ chaha saMsthAna aura chaha saMhananoM Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 241 kI apekSA subhagatrika kI apekSA se pUrvokta 8 bhaGgoM meM do bAra chaha se . guNita kara dene para 84646=288 bhaGga prApta hote haiN| ___anaMtara isake zarIra paryApti se paryApta ho jAne para parAghAta tathA prazasta vihAyogati aura aprazasta vihAyogati meM se kisI eka kA udaya aura hone lagatA hai / ata: 26 prakRtika udayasthAna meM ina do prakRtiyoM ko aura milA dene para 28 prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ donoM vihAyogatiyoM ke vikalpa kI apekSA bhaGgoM ke vikalpa pUrvokta 288 ko do se guNA kara dene para 28842=576 ho jAte haiM / 26 prakRtika udayasthAna do prakAra se hotA hai-eka to jisane Ana-prANa paryApti ko pUrNa kara liyA hai usake udyota ke binA kevala ucchvAsa ke udaya se prApta hotA hai aura dUsarA zarIra paryApti ke pUrNa hone para udyota prakRti ke udaya se prApta hotA hai| ina donoM sthAnoM meM se pratyeka sthAna meM 576 bhaGga hote haiN| ata: 26 prakRtika udayasthAna ke kula 576 42=1152 bhaGga hue| __ 30 prakRtika udayasthAna bhI do prakAra se prApta hotA hai / eka to jisane bhASA paryApti ko pUrNa kara liyA usake udyota ke binA susvara aura duHsvara prakRtiyoM meM se kisI eka prakRti ke udaya se prApta hotA hai aura dUsarA jisane zvAsocchvAsa paryApti ko pUrNa kara liyA, usake udyota kA udaya ho jAne para hotA hai| inameM se pahale prakAra ke sthAna ke pUrvokta 576 bhaGgoM ko svaradvika se guNita karane para 1152 bhaGga prApta hote haiM tathA dUsare prakAra ke sthAna meM 576 bhaMga hI hote haiN| isa prakAra 30 prakRtika udayasthAna ke kula bhaMga 1152+576= 1728 hote haiN| __ anantara jisane bhASA paryApti ko bhI pUrNa kara liyA aura udyota prakRti kA bhI udaya hai usake 31 prakRtika udayasthAna hotA hai| Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 saptatikA prakaraNa yahA~ kula bhaMga 1152 hote haiN| isa prakAra asaMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna ke saba udayasthAnoM ke kula 4904 bhaGga hote haiM / asaMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM ha2,88,86,80 aura 78 prakRtika ye pAMca sattAsthAna hote haiN| inameM se 21 prakRtika udayasthAna ke 8 bhaGga tathA 26 prakRtika udayasthAna ke 288 bhaGga, inameM se pratyeka bhaGga meM pUrvokta pA~ca-pA~ca sattAsthAna hote haiN| kyoMki 78 prakRtiyoM kI sattA vAle jo agnikAyika aura vAyukAyika jIva haiM ve yadi asaMjJI paMcendriya paryAptakoM meM utpanna hote haiM to unake 21 aura 26 prakRtika udayasthAna rahate hue 78 prakRtika sattAsthAna pAyA jAnA saMbhava hai / kintu inake atirikta zeSa udayasthAnoM aura unake bhaGgoM meM 78 ke binA zeSa cAra-cAra sattAsthAna hI hote haiM / isa prakAra se abhI taka teraha jIvasthAnoM ke nAmakarma ke baMdhAdi sthAnoM aura unake bhaGgoM kA vicAra kiyA gyaa| aba zeSa rahe caudahaveM saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna ke baMdhAdi sthAnoM va bhaGgoM kA nirdeza karate haiN| isa jIvasthAna ke baMdhAdi sthAnoM ke liye gAthA meM saMketa kiyA gayA hai - 'aTThaTThadasagaM ti sannI ya' arthAt saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM ATha baMdhasthAna, ATha udayasthAna aura dasa sattAsthAna hai / jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai / nAma karma ke 23, 2526, 2826, 30, 31 aura 1 prakRtika, ye ATha baMdhasthAna batalAye haiN| ye AThoM baMdhasthAna saMjJI paMcendriya paryApta jIvoM ke hote haiM aura unake 13645 bhaGga saMbhava haiN| kyoMki inake cAroM gati sambandhI prakRtiyoM kA baMdha sambhava hai, isIliye 23 prakRtika Adi baMdhasthAna inake kahe haiM / tIrthaMkara nAma aura AhArakacatuSka kA bhI inake baMdha hotA hai isIliye 31 prakRtika baMdhasthAna kahA hai / isa jIvasthAna meM upazama aura kSapaka donoM zreNiyA~ pAI jAtI haiM isIliye 1 prakRtika baMdhasthAna bhI kahA hai / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 243 udayasthAnoM kI apekSA vicAra karane para aura 20, 6 aura 8 prakRtika ye tIna udayasthAna kevalI sambandhI haiM aura 24 prakRtika udayasthAna ekendriyoM ko hotA hai ata: isa jIvasthAna meM 20, 24, 6 aura 8 prakRtika, ina cAra udayasthAnoM ko chor3akara zeSa yaha jIvasthAna bArahaveM guNasthAna taka hI pAyA jAtA hai / 21, 25, 26, 27, 28, 26 30, 31 prakRtika ye ATha udayasthAna pAye jAte haiN| ina ATha udayasthAnoM ke kula bhaMga 7671 hote haiN| kyoMki 12 udayasthAnoM ke kula bhaMga 7761 haiM so unameM se 120 bhaMga kama ho jAte haiM, kyoMki una bhaMgoM kA saMbaMdha saMjJI paMcendriya paryApta jIva se nahIM hai| nAmakarma ke sattAsthAna 12 haiM, unameM se hai aura 8 prakRtika sattAsthAna kevalI ke pAye jAte haiM, ata: ve donoM saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM saMbhava nahIM hone se unake atirikta 63, 62, 86, 88, 86, 80, 76 78, 76 aura 75 prakRtika, ye dasa sattAsthAna pAye jAte haiM / 21 aura 26 prakRtika udayasthAnoM ke kramazaH 8 aura 288 bhaMgoM meM se to pratyeka bhaMga meM 92, 88, 86, 80 aura 76 prakRtika, ye pA~ca-pAMca sattAsthAna hI pAye jAte haiN| 1 go0 karmakAMDa gAthA 606 meM nAmakarma ke 63, 62, 61, 60, 88, 84, 82, 80, 76, 78, 77, 10 aura 6 prakRtika ye 13 sattAsthAna batalAye haiM / inameM se saMjJI paMcendriya jIvasthAna meM 10 aura 6 prakRtika sattAsthAna ko chor3akara zeSa 11 sattAsthAna batalAye haiM-dasaNavaparihINasavvayaM sattaM // 706 // zvetAmbara aura digambara karmagranthoM meM nAmakarma ke nimnalikhita sattAsthAna samAna prakRtika haiM, 63, 62, 88, 80, 76, 78 aura 6 prakRtika aura bAkI ke sattAsthAnoM meM prakRtiyoM kI saMkhyA meM bhinnatA hai / zvetAmbara karmagranthoM meM 86, 86, 76, 75 prakRtika tathA digambara sAhitya meM 61, 60, 84, 82, 77, 10 prakRtika sattAsthAna batalAye haiN| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa isa prakAra caudaha jIvasthAnoM meM baMdhAdi sthAnoM aura unake bhaMgoM kA vicAra kiyA gyaa| aba unake paraspara saMvedha kA vicAra karate haiM / sUkSma ekendriya aparyApta jIvoM ke 23 prakRtika baMdhasthAna meM 21 prakRtika udayasthAna ke rahate 62,88,86, 80 aura 78 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiM / isI prakAra 24 prakRtika udayasthAna meM bhI pAMca sattAsthAna hote haiN| kula milAkara donoM udayasthAnoM ke 10 sattAsthAna hue / isI prakAra 25, 26, 26 aura 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ukta jIvoM ke do-do udayasthAnoM kI apekSA dasa-dasa sattAsthAna hote haiM / jo kula milAkara 50 hue / isI prakAra bAdara ekendriya aparyApta Adi anya chaha aparyAptoM ke 50-50 sattAsthAna jAnanA kintu sarvatra apane-apane do-do udayasthAna kahanA cAhiye / 244 sUkSma ekendriya paryApta ke 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, ye pAMca baMdhasthAna hote haiM aura eka-eka baMdhasthAna meM 21, 24, 25 aura 26 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiM / ata: pAMca ko cAra se guNita karane para 20 hue tathA pratyeka udayasthAna meM pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM ataH 20 ko 5 se guNA karane para 100 sattAsthAna sUkSma ekendriya paryApta jIvasthAna meM hote haiM / bAdara ekendriya paryApta ke bhI pUrvokta 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, pAMca baMdhasthAna hote haiM aura eka-eka baMdhasthAna meM 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika, ye pAMca-pAMca udayasthAna hote haiM, ataH 5 ko 5 se guNA karane para 25 hue| inameM se antima pAMca udayasthAnoM meM 78 ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiM, jinake kula bhaMga 20 hue aura zeSa 20 udayasthAnoM meM pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM, jinake kula bhaMga 100 hue / isa prakAra yahA~ kula bhaMga 120 hote haiM / dvIndriya paryApta ke 23, 25, 26, 27 aura 30 prakRtika, ye pAMca Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 245 baMghasthAna hote haiM aura pratyeka baMdhasthAna meM 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiN| inameM se 21 aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM pAMca-pAMca sattAsthAna haiM tathA zeSa cAra udayasthAnoM meM 78 prakatika sattAsthAna ke sivAya cAra-cAra sattAsthAna haiM / ye kula milAkara 26 sattAsthAna hue| isa prakAra pAMca baMdhasthAnoM ke 130 bhaMga hue / dvIndriya paryApta kI taraha trIndriya aura caturindriya paryApta ke baMdhasthAna Adi jAnanA cAhiye tathA unake bhI 130, 130 bhaGga hote haiM / asaMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM bhI 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika, ina pAMca baMdhasthAnoM meM se pratyeka baMdhasthAna meM vikalendriyoM kI taraha chabbIsa bhaGga hote haiM jinakA yoga 130 hai / parantu 28 prakRtika baMdhasthAna meM 30 aura 31 prakRtika ye do udayasthAna hI hote haiM / ataH yahAM pratyeka udayasthAna meM ha2, 88 aura 86 prakRtika ye tIna-tIna sattAsthAna hote haiM / inake kula 6 bhaGga hue| yahAM tIna sattAsthAna hone kA kAraNa yaha hai ki 28 prakRtika baMdhasthAna devagati aura narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha paryApta ke hI hotA hai| isI prakAra asaMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM 130 + 6 = 136 bhaGga hote haiM / saMjJI paMcendriya paryApta ke 23 prakRtika badhasthAna meM jaise asaMjJI paMcendriya paryApta ke 26 sattAsthAna batalAye, vaise yahAM bhI jAnanA - 1 aSTAviMzatibaMdhakAnAM punasteSAM dve evodayasthAne, tadyathA - triMzadekatrizacca / tatra pratyekaM trINi trINi sattAsthAnAni tadyathA -- dvinavatiH aSTAzItiH SaDazItizca / aSTAviMzatirhi devagatiprAyogyA narakagatiprAyogyA vA, tatastasyAM badhyamAnAyAmavazyaM vaikriyacatuSTayAdi badhyate ityazIti-aSTasaptatI na prApyete / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 205 S Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 saptatikA prakaraNa caahiye| 25 prakRtika baMdhasthAna meM 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye ATha udayasthAna batalAye haiM so inameM se 21 aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM to pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM tathA 25 aura 27 prakRtika udayasthAna devoM ke hI hote haiM, ataH inameM 62 aura 18 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| zeSa rahe cAra udayasthAnoM meM se pratyeka meM 78 prakRtika ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra yahA~ kula 30 sattAsthAna hote haiN| 26 prakRtika baMdhasthAna meM bhI isI prakAra 30 sattAsthAna hote haiN| 28 prakRtika baMdhasthAna meM ATha udayasthAna hote haiN| inameM se 21 25, 26, 27, 28 aura 26 prakRtika ina chaha udayasthAnoM meM 62 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| 30 prakRtika udayasthAna meM 62, 88, 86 aura 80 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiM tathA 31 prakRtika udayasthAna meM 62, 88 aura 86 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / isa prakAra yahAM kula 16 sattAsthAna hote haiN| 26 prakRtika baMdhasthAna meM 30 prakRtika sattAsthAna to 25 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke samAna jAnanA kintu yahA~ kucha vizeSatA hai ki jaba avirata samyagdRSTi manuSya devagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai taba usake 21, 26, 28, 26 aura 30 prakRtika ye pA~ca udayasthAna tathA pratyeka udayasthAna meM 63 aura 86 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM jinakA jor3a 10 huA / isI prakAra vikriyA karane vAle saMyata aura saMyatAsaMyata jIvoM ke bhI 26 prakRtika baMdhasthAna ke samaya 25 aura 27 prakRtika, ye do sattAsthAna tathA pratyeka udayasthAna meM 63 aura 89 prakRtika ye do udayasthAna hote haiN| jinakA jor3a 4 hotA hai athavA AhAraka saMyata ke bhI ina do udayasthAnoM meM 93 prakRtiyoM kI sattA hotI hai aura tIrthaMkara prakRti kI sattA vAle mithyAdRSTi ko apekSA 86 kI sattA hotI hai| isa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 247 prakAra ina 14 sattAsthAnoM ko pahale ke 30 sattAsthAnoM meM milA dene para 26 prakRtika baMdhasthAna meM kula 44 sattAsthAna hote haiN| isI prakAra 30 prakRtika bandhasthAna meM bhI 25 prakRtika bandhasthAna ke samAna 30 sattAsthAnoM ko grahaNa karanA caahie| kintu yahA~ bhI kucha vizeSatA hai ki tIrthaMkara prakRti ke sAtha manuSyagati ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 21, 25, 27, 28, 26 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna tathA pratyeka udayasthAna meM 63 aura 89 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiN| jinakA kula jor3a 12 hotA hai| inheM pUrvokta 30 meM milA dene para 30 prakRtika baMdhasthAna meM kula 42 sattAsthAna hote haiN| 31 prakRtika bandhasthAna meM tIrthaMkara aura AhArakadvika kA bandha avazya hotA hai / ataH yahA~ bhI 63 prakRtiyoM kI sattA hai tathA 1 prakRtika baMdha ke samaya 8 sattAsthAna hote haiN| inameM se 63, 62, 86 aura 88 prakRtika, ye cAra sattAsthAna upazamazreNi meM hote haiM aura 80, 76, 76 aura 75 prakRtika, ye cAra sattAsthAna kSapakazreNi meM hote haiN| baMdha ke abhAva meM bhI saMjJI paMcendriya paryApta ke pUrvokta ATha sattAsthAna hote haiN| jinameM se prArambha ke 4 sattAsthAna upazAMtamoha gyArahaveM guNasthAna meM prApta hote haiM aura antima 4 sattAsthAna bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM prApta hote haiN| isa prakAra saMjJI pacendriya paryApta jIva ke saba milAkara 208 sattAsthAna hote haiN| dravyamana ke saMyoga se kevalI ko bhI saMjJI mAnA jAtA hai| so unake bhI 26 sattAsthAna prApta hote haiN| kyoMki kevalI ke 20, 21, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 6 aura 8 prakRtika, ye dasa udayasthAna hote haiN| inameM se 20 prakRtika udayasthAna meM 76 aura 75 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM tathA 26 aura 28 prakRtika udayasthAnoM meM bhI yahI Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 248 do sattAsthAna jAnanA cAhie / 21 tathA 27 prakRtika udayasthAna meM 80 aura 76 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM / 26 prakRtika udayasthAna meM 80, 79, 76 aura 75 prakRtika ye cAra sattAsthAna hote haiM / kyoMki 26 prakRtika udayasthAna tIrthaMkara aura sAmAnya kevalI donoM ko prApta hotA hai / unameM se yadi tIrthaMkara ko 26 prakRtika udayasthAna hogA to 80 aura 76 prakRtika ye do sattAsthAna hoMge aura yadi sAmAnya kevalI ke 26 prakRtika udayasthAna hogA to 76 aura 75 prakRtika, ye do sattAsthAna hoNge| isI prakAra 30 prakRtika udayasthAna meM bhI cAra sattAsthAna prApta hote haiM / 31 prakRtika udayasthAna meM 80 aura 76 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM, kyoMki yaha udayasthAna tIrthaMkara kevalI ke hI hotA hai / 6 prakRtika udayasthAna meM 80, 76 aura 6 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / inameM se prArambha ke do sattAsthAna tIrthaMkara ke ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya taka hotA hai aura antima prakRtika sattAsthAna ayogikevalI guNasthAna ke aMta samaya meM hotA hai / 8 prakRtika udayasthAna meM 76, 75 aura 8 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / inameM se Adi ke do sattAsthAna (76, 75) sAmAnya kevalI ke ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya taka prApta hote haiM aura antima 8 prakRtika sattAsthAna antima samaya meM prApta hotA hai / isa prakAra ye 26 sattAsthAna hote haiM / A aba yadi inheM pUrvokta 208 sattAsthAnoM meM zAmila kara diyA jAye to saMjJI paMcendriya paryApta jIvasthAna meM kula 234 sattAsthAna hote haiM / caudaha jIvasthAnoM meM nAmakarma ke baMdhasthAnoM, udayasthAnoM aura unake bhaMgoM kA vivaraNa nIce likhe anusAra hai / pahale baMdhasthAnoM aura unake bhaMgoM ko batalAte haiM / Jain. Education International Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 246 - - m sUkSma eke0 apa0 sUkSma eke0 pa0 | bAdara eke0 apa0 | bAdara eke0 50 23 6240 9240 6240 6240 4632 4632 4632 13617 13617 | 5 13617 - - - - - dvIndriya aparyApta dvIndriya paryApta | trIndriya aparyApta | zrIndriya paryApta | 23 6240 6240 6240 .4632 4632 13617 , 5 .13617 13617 / 5 13617 - - - Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 saptatikA prakaraNa - caturindriya apa0 catu0 paryApta asaM0 paMce0 apa0 asaM050 paryApta 6240 6240 4632 4632 6240 4632 13617 | 5 13617 - 13 saMjJI paMcendriya aparyApta saMjI paMcendriya paryApta 6240 4632 6248 4641 13617 13645 - - - Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 251 baMdhasthAnoM ke bhaMgoM ko batalAne ke bAda aba udayasthAnoM ke bhaMgoM ko batalAte haiN| sUkSma eke0 apa0 sUkSma eke0 paryApta | bAdara eke0 apa0 | bAdara eke0 paryApta 21. 24 / dvIndriya aparyApta dvIndriya paryApta trIndriya aparyApta | trIndriya paryApta - - - < < - - Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 saptatikA prakaraNa caturi0 apa0 10 caturi0 paryApta asaM0 paMce0 apa0 / asaM0 paMce0 paryApta 3 28 asaMjJI manuSya 1728 asaMjJI tiryaMca 1152 2 3 20 4904 saMjJI paMcendriya aparyApta saMjJI paMcendriya paryApta 26 576 26 1166 1772 2868 1152 - - 7676 Ravanvejainalilawanmarg dain.Educationwinternational Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasthAnoM meM nAmakarma kI prakRtiyoM ke baMdha, udaya, sattAsthAnoM ke bhaMgoM kA vivaraNa Jain Education SaSTha karmagrantha arm OM - - jIvasthAna / bhaMga baMdhasthAna 8 udayasthAna 12 sattAsthAna 12 7761 1 sU0 eke0 apa0 | 523,25,26,26,30 13617/ 221,24 3/5/62,88,86,80,78 2 sU0 eke0 paryA0 | 5 23,25,26,26,30 | 421,24,25,26 . . 75/62,88,86,80,78 3) bA0 eke0 apa05 23,25,26,26,30 13617/ 221,24 3. 562,88,86,80,78 4 bA0 eke0 paryA0/5 23,25,26,26,30 13617 / 521,24,25,26,27 / ra 5/62,88,86,80,78 5 dvIndriya aparyApta 5 23,25,26,26,30 13617 | 221,26 / 2 5/62,88,86,80,78 dvIndriya paryApta |5 23,25,26,26,30 | 13917621,26,28,26,30,31] 20 562,88,86,80,78 7trIndriya aparyApta 5 23,25,26,26,30 | 13617 / 221,26 2 5/62,88,86,80,78 8trIndriya paryApta |5 23,25,26,26,30 | 13617/ 621,26,28,26,30,31, 20592,88,86,80,78 80/catu0 aparyApta | 5 23,25,26,26,30 | 13617 221,26 2 562,88,86,80,78 210 catu0 paryApta 5 23,25,26,26,30 12617/6/21,26,28,26,30,31, 20562,88,86,80,78 11 asaM0 paMce0 apa05 23,25,26,26,30 13617 / 221,26 4/562,88,86,80,78 12 asaM0 paMce0 paryA06 23,25,26,28,26,30/13626 / 621,26,28,29,30,314604 562,88,86,80,78 13 saMjJI paMce0 apa05 23,25,26,26,30 | 13617 / 221,26 4562,88,86,80,78 14saMjJI paMce0 paryA08 23,25,26,28,26,30/13645/11/21,25,26,27,28,26/7676/12/63,62,86,88,86,80, 30,31, ke0 20,6,8 76,78,76,75ke06,8 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 saptatikA prakaraNa __ isa prakAra se jIvasthAnoM meM ATha karmoM kI uttara prakRtiyoM ke baMdha, udaya va sattA sthAna tathA unake bhaMgoM kA kathana karane ke bAda aba guNasthAnoM meM bhaMgoM kA kathana karate haiN| guNasthAnoM meM saMvedha bhaMga sarvaprathama guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke baMdhAdi sthAnoM kA kathana karate haiMnANaMtarAya tivihamavi dasasu do hoti dosu ThANesuM / zabdArtha-nANaMtarAya-jJAnAvaraNa aura antarAya karma, tivihamavi-tIna prakAra se (baMdha, udaya aura sattA kI apekSA), dasasuAdi ke dasa guNasthAnoM meM, do-do (udaya aura sattA), hotihotA hai, dosu-do (upazAMtamoha aura kSINamoha meM), ThANesuMguNasthAnoM meN| gAthArtha-prArambha ke dasa guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma bandha, udaya aura sattA kI apekSA tIna prakAra kA hai aura do guNasthAnoM (upazAMtamoha, kSINamoha) meM udaya aura sattA kI apekSA do prakAra kA hai| vizeSArtha-pUrva meM caudaha jIvasthAnoM meM ATha karmoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAna tathA unake saMvedha bhaMgoM kA kathana kiyA gyaa| aba guNasthAnoM meM unakA kathana karate haiN| ... jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke bAre meM yaha niyama hai ki jJAnAvaraNa kI pA~coM aura antarAya kI pAMcoM prakRtiyoM kA bandhaviccheda dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna ke anta meM tathA udaya aura sattA kA viccheda bArahaveMkSINamoha guNasthAna ke anta meM hotA hai / ataeva isase yaha siddha ho jAtA hai ki pahale mithyAdRSTi guNasthAna se lekara dasaveM guNasthAna taka dasa guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa aura antarAya karma ke pA~ca Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 25.5 prakRtika bandha, pA~ca prakRtika udaya aura pA~ca prakRtika sattA, ye tInoM prApta hote haiM / " lekina dasaveM guNasthAna meM ina donoM kA bandhaviccheda ho jAne se upazAMtamoha aura kSINamoha - gyArahaveM aura bArahaveM guNasthAna meM pA~ca prakRtika udaya aura pA~ca prakRtika sattA ye do hI prApta hote haiM / bArahaveM guNasthAna se Age terahave, caudahaveM guNasthAna meM ina donoM karmoM ke bandha, udaya aura sattA kA abhAva ho jAne se baMdha, udaya aura sattA meM se koI bhI nahIM pAI jAtI hai / jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma ke baMdhAdi sthAnoM ko batalAne ke bAda aba darzanAvaraNa karma ke bhaMgoM kA kathana karate haiM / micchAsANe biie nava cau paNa nava ya saMtaMsA // 36 // missAi niyaTTIo cha cacau paNa nava ya saMtakammaMsA / caubaMdha tige cau paNa navaMsa dusu juyala cha ssaMtA // 40 // uvasaMte cau paNa nava khINe caurudaya chacca cau saMtaM / zabdArtha - micchAsANe - mithyAtva aura sAsAdana guNasthAna meM, fast - dUsare karma ke, nava-no, cau paNa -- cAra yA pAMca nava no, ya- - aura, saMtaMsA --- sattA / missAi -- mizra guNasthAna se lekara, niyaTTIo - apUrvakaraNa guNasthAna taka, cha ccau paNa - chaha, cAra yA pAMca, nava-nau, ya aura, saMtakammaMsA sattA prakRti, caubaMdha -cAra kA baMdha, tige ---- - 1 mithyAdRSTyAdiSu dazasu guNasthAnakeSu jJAnAvaraNasyAntarAyasya ca paMcavidho baMdha: paMcavidha udayaH paMcavidhA sattA ityarthaH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 207 2 bandhAbhAve upazAntamohe kSINamohe ca jJAnAvaraNIyA'ntarAyayoH pratyekaM paMcavidha udayaH paMcavidhA ca sattA bhavatIti, parata udaya - sattayorapyabhAvaH / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 207 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM, caupaNa-cAra athavA pAMca, navaMsa-nau kI sattA, dusu-do guNasthAnoM (anivRttibAdara aura sUkSbhasaMparAya) meM, juyala-baMdha aura udaya, chassaMtA-~-chaha kI sttaa| uvasaMte-upazAMtamoha guNasthAna meM, cau paNa-cAra athavA pA~ca, nava-nau, khoNe-kSINamoha guNasthAna meM, caurudaya---cAra kA udaya, chacca cau-chaha aura cAra kI, saMtaM- sattA / gAthArtha-dUsare darzanAvaraNa karma kA mithyAtva aura sAsAdana guNasthAna meM nau prakRtiyoM kA baMdha, cAra yA pAMca prakRtiyoM kA udaya tathA nau prakRti kI sattA hotI hai| mizra guNasthAna se lekara apUrvakaraNa guNasthAna ke pahale saMkhyAtaveM bhAga taka chaha kA baMdha, cAra yA pA~ca kA udaya aura nau kI sattA hotI hai| apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM cAra kA baMdha, cAra yA pA~ca kA udaya aura nau kI sattA hotI hai| kSapaka ke nau aura dasa ina do guNasthAnoM meM cAra kA baMdha, cAra kA udaya aura chaha kI sattA hotI hai| upazAMtamoha guNasthAna meM cAra yA pA~ca kA udaya aura nau kI sattA hotI hai / kSINamoha guNasthAna meM cAra kA udaya tathA chaha aura cAra kI sattA hotI hai / ' 1 (ka) micchA sAsayaNesu nava baMdhu valakkhiyA u do bhaMgA / mIsAo ya niyaTTI jA chabbaMdheNa do do u|| caubaMdhe navasaMte doNi apuvAu suhumarAgo jaa| abbaMdhe Nava saMte uvasaMte haMti do bhaMgA // caubaMdhe chassaMte bAyara suhamANamegukkhavayANaM / chasu causu va saMtesu doSiNa abaMdhaMmi khINassa / / -paMcasaMgraha saptatikA gA0 102-104 (kha) Nava sAsaNotti baMdho chacceva apuvvapaDhamabhAgotti / cattAri hoti tatto suhumakasAyassa carabhotti // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 257 vizeSArtha-ina gAthAoM meM guNasthAnoM kI apekSA darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA nirdeza kiyA gayA hai| ___ darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyA~ 6 haiN| inameM se styAnaddhitrika kA baMdha sAsAdana guNasthAna taka hI hotA hai tathA cakSurdarzanAvaraNa Adi cAra kA udaya apane udayaviccheda hone taka niraMtara banA rahatA hai kintu nidrA Adi pAMca kA udaya kadAcita hotA hai aura kadAcita nahIM hotA hai tathA usameM bhI eka samaya meM eka kA hI udaya hotA hai, eka sAtha do kA yA do se adhika kA nahIM hotA hai| isIliye mithyAtva aura sAsAdana ina do guNasthAnoM meM 6 prakRtika baMdha, 4 prakRtika udaya aura 6 prakRtika sattA tathA 6 prakRtika baMdha, 5 prakRtika udaya aura 6 prakRtika sattA, ye do bhaMga prApta hote haiM-'micchAsANe biie nava cau paNa nava ya sNtNsaa|' ina do-mithyAtva aura sAsAdana guNasthAnoM ke Age tIsare mizra guNasthAna se lekara AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama bhAga taka'missAi niyaTTIo chaccau paNa nava ya saMtakammaMsA'-chaha kA baMdha, cAra yA pAMca kA udaya aura nau kI sattA hotI hai| isakA kAraNa yaha hai ki styAddhitrika kA baMdha sAsAdana guNasthAna taka hone se chaha prakRtika baMdha hotA hai| kintu udaya aura sattA prakRtiyoM meM koI aMtara nahIM par3atA hai| ataH ina guNasthAnoM meM chaha prakRtika baMdha, cAra prakRtika khINo tti cAri udayA paMcasu NiddAsu dosu NiddAsu / ekke udayaM patte khINaducarimotti paMcudayA / micchAduvasaMto tti ya aNiyaTTI khavaga paDhamabhAgotti / NavasattA khINassa ducarimotti ya chaccadUvarime // -go0 karmakAMDa 460-462 .. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 saptatikA prakaraNa udaya aura nau prakRtika sattA tathA chaha prakRtika baMdha, pA~ca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA, ye do bhaMga prApta hote haiN| yadyapi styAnaddhitrika kA udaya pramattasaMyata guNasthAna ke aMtima samaya taka hI ho sakatA hai, phira bhI isase pA~ca prakRtika udayasthAna ke kathana meM koI aMtara nahIM AtA hai, sirpha vikalpa rUpa prakRtiyoM meM hI aMtara par3atA hai / chaThe guNasthAna taka nidrA Adi pA~coM prakRtiyA~ vikalpa se prApta hotI haiM, Age nidrA aura pracalA ye do prakRtiyA~ hI vikalpa se prApta hotI haiN| apUrvakaraNa guNasthAna ke prathama bhAga meM nidrA aura pracalA kI bhI baMdhavyucchitti ho jAne se Age sUkSmasaMparAya guNasthAna paryanta tIna guNasthAnoM meM baMdha meM cAra prakRtiyA~ raha jAtI haiM, kintu udaya aura sattA pUrvavat prakRtiyoM kI rahatI hai| ata: apUrvakaraNa ke dUsare bhAga se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna taka tIna guNasthAnoM meM cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA tathA cAra prakRtika baMdha, pA~ca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA, yaha do bhaMga prApta hote haiM-'caubaMdha tige cau paNa navaMsa' / __lekina ukta kathana upazamazreNi kI apekSA samajhanA cAhiye, kyoMki aisA niyama hai ki nidrA yA pracalA kA udaya upazamazreNi meM hI hotA hai, kSapakazreNi meM nahIM hotA hai| ataH kSapakazreNi meM apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM pA~ca prakRtika udaya rUpa. bhaGga prApta nahIM hotA hai tathA anivRttikaraNa ke kucha bhAgoM ke vyatIta hone para styAddhitrika kI sattA kA kSaya ho jAtA hai| jisase chaha prakRtiyoM kI hI sattA rahatI hai / ata: anivRttikaraNa ke aMtima saMkhyAta bhAga aura sUkSmasaparAya ina do kSapaka guNasthAnoM meM cAra prakRtika baMdha, cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA, yaha eka bhaGga prApta hotA hai- 'dusu juyala chssNtaa'| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 256 upazamazreNi yA kSapakazreNi vAle ke dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna ke aMta meM darzanAvaraNa karma kA baMdhaviccheda ho jAtA hai| isaliye Age gyArahaveM Adi guNasthAnoM meM baMdha kI apekSA darzanAvaraNa ke bhaMga prApta nahIM hote haiM / ataH upazAMtamoha guNasthAna meM jo upazamazreNi kA guNasthAna hai, udaya aura sattA to dasaveM guNasthAna ke samAna banI rahatI hai kintu baMdha nahIM hone se - 'uvasaMte caupaNa nava' -- cAra prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA tathA pAMca prakRtika udaya aura nau prakRtika sattA, yaha do bhaGga prApta hote haiM / kSINamoha guNasthAna meM - ' khINe caurudaya chacca causaMta'-- cAra kA udaya aura chaha yA cAra kI sattA hotI hai / isakA kAraNa yaha hai ki bArahavAM kSINamoha guNasthAna kSapakazreNi kA hai aura kSapaka zreNi meM nidrA yA pracalA kA udaya nahIM hone se cAra prakRtika udayasthAna prApta hotA hai tathA chaha yA cAra prakRtika sattAsthAna hote haiM / kyoMki jaba kSINamoha guNasthAna meM nidrA aura pracalA kA udaya hI nahIM hotA hai taba kSINamoha guNasthAna ke aMtima samaya meM inakI sattA bhI prApta nahIM ho sakatI hai aura niyamAnusAra anudaya prakRtiyA~ jo hotI haiM, unakA pratyeka niSeka stibukasaMkramaNa ke dvArA sajAtIya udayavatI prakRtiyoM meM pariNama jAtA hai, jisase kSINamoha guNasthAna ke aMtima samaya meM nidrA aura pracalA kI sattA na rahakara kevala cakSurdarzanAvaraNa Adi cAra kI hI sattA rhegii| isakA tAtparya yaha huA ki kSINamoha guNasthAna meM jo cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA tathA cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA, ina do bhaGgoM meM se pahalA bhaGga cAra prakRtika udaya aura chaha prakRtika sattA kA kSINamoha guNasthAna ke upAntya samaya taka jAnanA cAhiye aura aMtima samaya meM cAra prakRtika udaya aura cAra prakRtika sattA Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 saptatikA prakaraNa kA dUsarA bhaGga prApta hotA hai| isa prakAra kSINamoha guNasthAna meM bhI do bhaMga prApta hote haiM / isa prakAra se jJAnAvaraNa, aMtarAya aura darzanAvaraNa karma kI uttara prakRtiyoM ke guNasthAnoM meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ko batalAne ke bAda aba vedanIya, Ayu aura gotra karmoM ke bhaMgoM ko batalAte haiM / veyaNiyAuyagoe vibhajja mohaM paraM vocchaM // 41 // zabdArtha - veyaNiyAuyagoe - vedanIya, Ayu aura gotra karma ke, vibhajja - vibhAga karake, mohaM - mohanIya karma ke, paraM - isake bAda, vacchaM - kaheMge / gAthArtha - vedanIya, Ayu aura gotra karma ke bhaMgoM kA kathana karane ke bAda mohanIya karma ke bhaMgoM kA kathana kareMge / vizeSArtha - gAthA meM vedanIya, Ayu aura gotra karma ke bhaMgoM ke vibhAga karane kI sUcanA dI hai kintu unake kitane-kitane bhaMga hote haiM yaha nahIM batalAyA hai / ata: AcArya malayagiri kI TIkA meM bhASya kI gAthAoM ke AdhAra para vedanIya, Ayu aura gotra karma ke jo bhaMgavikalpa batalAye haiM, unako yahA~ spaSTa karate haiM / bhASya kI gAthA meM vedanIya aura gotra karma ke bhaGgoM kA nirdeza isa prakAra kiyA gayA hai cau chassu doNi sattasu ege cau guNisu veyaNiyabhaMgA / goe paNa cau do tisu egaTThalu doNNi ekkammi || arthAt vedanIya karma ke chaha guNasthAnoM meM cAra, sAta meM do aura eka meM cAra bhaGga hote haiM tathA gotrakarma ke pahale meM pA~ca, dUsare meM cAra, tIsare Adi tIna meM do, chaThe Adi ATha meM eka aura eka meM eka bhaGga hotA hai jinakA spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 261 pahale gAthA meM vedanIya karma ke vikalpoM kA nirdeza kiyA hai / pahale mithyAtva guNasthAna se lekara chaThe pramattasaMyata guNasthAna taka chaha guNasthAnoM meM-- 'cau chassu' - cAra bhaGga hote haiN| kyoMki baMdha aura udaya kI apekSA sAtA aura asAtAvedanIya, ye donoM prakRtiyA~ pratipakSI haiM / arthAt donoM meM se eka kAla meM kisI eka kA baMdha aura kisI eka kA hI udaya hotA hai kintu donoM kI eka sAtha sattA pAye jAne meM koI virodha nahIM hai tathA asAtA vedanIya kA baMdha Adi ke chaha guNasthAnoM meM hI hotA hai, Age nahIM / isaliye prAraMbha ke chaha guNasthAnoM meM vedanIya karma ke nimnalikhita cAra bhaMga prApta hote haiM 1. asAtA kA baMdha asAtA kA udaya aura sAtA - asAtA kI sattA / 2. asAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA asAtA kI sattA / 3. sAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura sAtA - asAtA kI sattA / 4. sAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA - asAtA kI sattA / 'doNi sattasu " - sAtaveM guNasthAna se lekara terahaveM guNasthAna taka sAta guNasthAnoM meM do bhaGga hote haiN| kyoMki chaThe guNasthAna meM asAtAvedanIya kA baMdhaviccheda ho jAne se sAtaveM se lekara terahaveM guNasthAna taka sirpha sAtAvedanIya kA baMdha hotA hai, kintu udaya aura sattA donoM kI pAI jAtI hai, jisase ina sAta guNasthAnoM meM -- 1. sAtA kA baMdha, sAtA kA udaya aura sAtA - asAtA kI sattA tathA 2. sAtA kA baMdha, asAtA kA udaya aura sAtA - asAtA kI sattA, yaha do bhaGga prApta hote haiM / isa prakAra se terahaveM guNasthAna taka vedanIya karma ke baMdhAdi Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 saptatikA prakaraNa sthAnoM ke vikalpoM ko batalAne ke bAda aba caudahaveM guNasthAna ke bhaGgoM ko batalAne ke liye kahate haiM ki 'ege cau' arthAt eka guNasthAna-caudahaveM ayogikevalI guNasthAna meM cAra bhaGga hote haiN| kyoMki ayogikevalI guNasthAna meM sAtA vedanIya kA bhI baMdha nahIM hotA hai, ataH vahA~ baMdha kI apekSA to koI bhaGga prApta nahIM hotA hai kintu udaya aura sattA kI apekSA bhaGga banate haiN| phira bhI jisake isa guNasthAna meM asAtA kA udaya hai, usake upAntya samaya meM sAtA kI sattA kA nAza ho jAne se tathA jisake sAtA kA udaya hai usake upAntya samaya meM asAtA kI sattA kA nAza ho jAne se upAntya samaya taka--1. sAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA, 2. asAtA kA udaya aura sAtA-asAtA kI sattA, ye do bhaGga prApta hote haiM / tathA aMtima samaya meM, 3. sAtA kA udaya aura sAtA kI sattA tathA 4. asAtA kA udaya aura asAtA kI sattA, yaha do bhaGga prApta hote haiN| isa prakAra ayogikevalI guNasthAna meM vedanIya karma ke cAra bhaMga banate haiN| aba gotrakarma ke bhaMgoM ko guNasthAnoM meM batalAte haiN| gotrakarma ke bAre meM bhI vedanIya karma kI taraha eka vizeSatA to yaha hai ki sAtA aura asAtA vedanIya ke samAna ucca aura nIca gotra baMdha aura udaya kI apekSA pratipakSI prakRtiyA~ haiM, eka kAla meM ina donoM meM se kisI eka kA baMdha aura eka kA hI udaya ho sakatA hai, lekina 1 'ekasmin' ayogikevalini catvAro bhaMgA, te ceme-asAtasyodayaH sAtAsAte satI, athavA sAtasyodaya: sAtAsAte satI, etau, dvau vikalpAvayogikevalini dvicaramasamayaM yAvatprApyete, caramasamaye tu asAtasyodayaH asAtasya sattA yasya dvicarama-samaye sAtaM kSINam, yasya tvasAtaM dvicarama samaye kSINaM tasyAyaM vikalpa:-sAtasyodayaH sAtasya sttaa| -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 206 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha sattA donoM kI hotI hai aura dUsarI vizeSatA yaha hai ki agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke uccagotra kI uvalanA hone para baMdha, udaya aura sattA nIca gotra kI hI hotI hai, tathA jinameM aise agnikAyika aura vAyukAyika jIva utpanna hote haiM, unake bhI kucha kAla taka baMdha, udaya aura sattA nIca gotra kI hotI hai / ina donoM vizeSatAoM ko dhyAna meM rakhakara mithyAtva guNasthAna meM gotrakarma ke bhaMgoM kA vicAra karate haiM to pAMca bhaMga prApta hote haiM - 'goe paNa' / ve pA~ca bhaMga isa prakAra haiM 1. nIca kA baMdha, nIca kA udaya tathA nIca aura ucca gotra kI sattA 2. nIca kA baMdha, ucca kA udaya tathA nIca aura ucca kI sattA / 3. ucca kA baMdha, ucca kA udaya aura ucca va nIca kI sattA 4. ucca kA baMdha, nIca kA udaya tathA ucca va nIca kI sattA / 5. nIca kA baMdha, nIca kA udaya aura nIca kI sattA / ukta pA~ca bhaMgoM meM se pA~cavAM bhaMga-nIca gotra kA baMdha, udaya aura sattA-agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM tathA una jIvoM meM bhI kucha kAla ke lie prApta hotA hai jo agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM meM se Akara janma lete haiM / zeSa mithyAtva guNasthAnavartI jIvoM ke pahale cAra vikalpa prApta hote haiM / sAsAdana guNasthAna meM cAra bhaMga prApta hote haiN| kyoMki nIca gotra kA baMgha sAsAdana guNasthAna taka hI hotA hai aura mizra Adi 263 1 nIcairgotrasya bandhaH nIcairgotrasyodayaH nIcairgotraM sat, eSa vikalpastejaskAyika- vAyukAyikeSu labhyate, tadbhavAduvRtte Su vA zeSajIveSu kiyatkAlam / -- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 206 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 saptatikA prakaraNa huA guNasthAnoM meM eka uccagotra kA hI baMdha hotA hai / isakA yaha artha ki mithyAtva guNasthAna ke samAna sAsAdana guNasthAna meM bhI kisI eka kA baMdha kisI eka kA udaya aura donoM kI sattA bana jAtI hai / isa hisAba se yahA~ cAra bhaMga pAye jAte haiM aura ve cAra bhAga vahI haiM jinakA mithyAtva guNasthAna ke bhaMga 1, 2, 2 aura 4 meM ullekha kiyA gayA hai / 'do tisu' arthAt tIsare, cauthe, pAMcaveM - mizra, avirata samyagdRSTi aura dezavirati guNasthAnoM meM do bhaMga hote haiN| kyoMki tIsare se lekara pA~caveM guNasthAna taka baMdha eka ucca gotra kA hI hotA hai kintu udaya aura sattA donoM kI pAI jAtI hai / isaliye ina tIna guNasthAnoM meM1. ucca kA baMdha, ucca kA udaya aura ucca-nIca kI sattA, tathA 2. ucca kA baMdha, nIca kA udaya aura nIca ucca kI sattA, yaha do bhaMga pAye jAte haiN| yahAM kitane hI AcAryoM kA yaha bhI abhimata hai ki pAMcave guNasthAna meM ucca kA baMdha, ucca kA udaya aura ucca-nIca kI sattA yahI eka bhaMga hotA hai| isa viSaya meM Agama vacana hai ki sAmanneNaM vayajAIe uccAgoyassa udao hoi / arthAt -- sAmAnya se saMyata aura saMyatAsaMyata jAti vAle jIvoM ke ucca gotra kA udaya hotA hai / 'egassu' - yAnI chaThe pramattasaMyata guNasthAna se lekara ATha guNasthAnoM meM se pratyeka guNasthAna meM eka bhaMga prApta hotA hai| kyoMki chaThe se lekara dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka hI ucca gotra kA baMdha hotA hai| ataH chaThe, sAtaveM, AThaveM, nauveM dasaveM - pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRtti bAdara aura sUkSmasaMparAya - guNasthAnoM meM se pratyeka meM ucca kA baMdha, ucca kA udaya aura ucca Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 265 nIca kI sattA yaha eka bhaMga prApta hotA hai tathA dasaveM guNasthAna meM ucca gotra kA baMdhaviccheda ho jAne se gyArahaveM, bArahaveM, terahaveMupazAntamoha, kSINamoha aura sayogikevalI guNasthAna meM uccagotra kA udaya aura ucca-nIca kI sattA, yaha eka bhaMga prApta hotA hai| isa prakAra chaThe se lekara terahaveM guNasthAna taka pratyeka guNasthAna meM eka bhaMga prApta hotA hai, yaha siddha huaa| ___'doNNi ekkammi'-zeSa rahe eka caudahaveM ayogikevalI guNasthAna meM do bhaMga hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki ayogikevalI guNasthAna meM nIca gotra kI sattA upAntya samaya taka hI hotI hai kyoMki caudahaveM guNasthAna meM yaha udayarUpa prakRti na hone se upAntya samaya meM hI isakA stibuka saMkramaNa ke dvArA ucca gotra rUpa se pariNamana ho jAtA hai, ataH isa guNasthAna ke upAntya samaya taka ucca kA udaya aura uccanIca kI sattA, yaha eka bhaMga tathA anta samaya meM ucca kA udaya aura ucca kI sattA, yaha dUsarA bhaMga hotA hai| isa prakAra caudahaveM guNasthAna meM do bhaMgoM kA vidhAna jAnanA caahie| guNasthAnoM meM vedanIya aura gotra karmoM ke bhaMgoM kA vivecana karane ke bAda aba Ayukarma ke bhaMgoM kA vicAra bhASya gAthA ke AdhAra se karate haiN| isa sambandhI gAthA nimna prakAra hai adRcchAhigavIsA solasa vIsaM ca bAra cha doSu / vo ghausu tIsu ekkaM micchAisu Auge bhNgaa|| arthAt mithyAtva guNasthAna meM 28, sAsAdana meM 26, mizra meM 16, avirata samyagdRSTi meM 20, dezavirata meM 12, pramatta aura apramatta meM 6, apUrvakaraNa Adi cAra meM 2 aura kSINamoha Adi meM 1, isa prakAra mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM meM Ayukarma ke bhaMga jAnanA caahie| jinakA vizeSa spaSTIkaraNa nimna prakAra hai Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 saptatikA prakaraNa mithyAdRSTi guNasthAna meM Ayukarma ke 28 bhaMga hote haiN| kyoMki cAroM gatiyoM ke jIva mithyAdRSTi bhI hote haiM aura nArakoM ke pA~ca, tiryaMcoM ke nau, manuSyoM ke nau aura devoM ke pAMca, isa prakAra Ayukarma ke 28 bhaMga pahale batalAye gaye haiN| ata: ve saba bhaMga mithyA dRSTi guNasthAna meM saMbhava hone se 28 bhaMga mithyAdRSTi guNasthAna meM kahe haiM / sAsAdana guNasthAna meM 26 bhaMga hote haiN| kyoMki narakAyu kA baMdha mithyAtva guNasthAna meM hI hone se sAsAdana samyagdRSTi tiryaMca aura manuSya narakAyu kA baMdha nahIM karate haiM / ataH uparyukta 28 bhaMgoM meM se1 bhujyamAna tiryaMcAyu, badhyamAna narakAyu aura tiryaMca-narakAyu kI sattA, tathA bhujyamAna manuSyAyu badhyamAna narakAyu aura manuSya-narakAyu kI sattA, ye do bhaMga kama hone jAne se sAsAdana guNasthAna meM 26 bhaMga prApta hote haiN| __ tIsare mizra guNasthAna meM parabhava saMbaMdhI Ayu ke baMdha na hone kA niyama hone se parabhava saMbaMdhI kisI bhI Ayu kA bandha nahIM hotA hai / ataH pUrvokta 28 bhaMgoM meM se baMdhakAla meM prApta hone vAle nArakoM ke do, tiryaMcoM ke cAra, manuSyoM ke cAra aura devoM ke do, isa prakAra 2+4+4+2=12 bhaMgoM ko kama kara dene para 16 bhaMga prApta hote haiN| ___cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 20 bhaMga hote haiN| kyoMki avirata samyagdRSTi guNasthAna meM tithaMcoM aura manuSyoM meM se pratyeka ke naraka, tiryaMca aura manuSya Ayu kA bandha nahIM hone se tIna-tIna bhaMga 1 yatastiyaMco manuSyA vA sAsAdanamAve vartamAnA narakAyurna baghnanti, tataH pratyeka tirazcAM manuSyANAM ca paramavAyubandhakAle ekaiko bhaMgo na prApyata iti SaDviMzatiH / --saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 210 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 267 tathA deva aura nArakoM meM pratyeka ke tiryaMcAyu kA bandha nahIM hone se eka-eka bhaMga, isa prakAra kula ATha bheda hue / jinako pUrvokta 28 bhaMgoM meM se kama karane para 20 bhaMga hote haiM / dezavirata guNasthAna meM 12 bhaMga hote haiN| kyoMki dezavirati tiryaMca aura manuSyoM ke hotI hai aura yadi ve parabhava sambandhI Ayu kA bandha karate haiM to devAyu kA hI bandha karate haiM anya Ayu kA nahIM / dezaviratA Ayurbadhnanto devAyureva badhnanti na zeSamAyuH / ataH inake Ayubandha ke pahale eka-eka hI bhaMga hotA hai aura Ayubandha ke kAla meM bhI eka-eka bhaMga hI hotA hai| isa prakAra tithaMca aura manuSyoM, donoM ko milAkara kula cAra bhaMga hue tathA uparata baMdha kI apekSA tiryaMcoM ke bhI cAra bhaMga hote haiM aura manuSyoM ke bhI cAra bhaMga / kyoMki cAroM gati sambandhI Ayu kA bandha karane ke pazcAta tiryaMca aura manuSyoM ke dezavirati guNasthAna ke prApta hone meM kisI prakAra kA virodha nahIM hai / isa prakAra uparata baMdha kI apekSA tiryaMcoM ke cAra aura manuSyoM ke cAra, jo kula milAkara ATha bhaGga haiN| inameM pUrvokta cAra bhaGgoM ko milAne para dezavirata guNasthAna meM kula bAraha bhaGga ho jAte haiM / 'cha hosu' - arthAt pAMcaveM guNasthAna ke bAda ke pramattasaMyata aura apramattasaMyata, ina do guNasthAnoM meM chaha bhaGga hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki ye donoM guNasthAna manuSyoM ke hI hote haiM / aura ye devAyu ko hI bAMdhate haiM / ataH inake Ayu bandha ke pahale eka bhaGga aura Ayubandha kAla meM bhI eka bhaGga hotA hai / kintu uparata bandha kI apekSA yahA~ cAra bhaGga hote haiM, kyoMki cAroM gati sambandhI Ayubandha ke pazcAta pramatta aura apramatta saMyata guNasthAna prApta hone meM koI bAdhA nahIM hai / isa prakAra Ayubandha ke pUrva kA eka, Ayu bandha ke samaya kA eka aura uparata bandha kAla ke cAra bhaGgoM ko milAne se pramattasaMyata aura apramattasaMyata, ina donoM guNasthAnoM meM chaha bhaGga prApta hote haiM / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa Ayukarma kA bandha sAtaveM guNasthAna taka hI hotA hai / Age AThaveM apUrvakaraNa Adi zeSa guNasthAnoM meM nahIM hotA hai / kintu eka vizeSatA hai ki jisane devAyu kA bandha kara liyA, aisA manuSya upazamazreNi para ArohaNa kara sakatA hai aura jisane devAyu ko chor3akara anya Ayu kA bandha kiyA hai, vaha, upazamazreNi para ArohaNa nahIM karatA haitisu Augesu basu jeNa seDhi na ArahA / " ------------ tIna Ayu kA bandha karane vAlA (devAyu ko chor3akara) jIva zreNi para ArohaNa nahIM karatA hai / ataH upazamazreNi kI apekSA apUrvakaraNa Adi upazAMtamoha guNasthAna paryanta ATha, nau, dasa aura gyAraha, ina cAra guNasthAnoM meM do-do bhaGga prApta hote haiM- 'do causu' / ve do bhaGga isa prakAra haiM- 1 manuSyAyu kA udaya, manuSyAyu kI sattA, 2 manuSyAyu kA udaya manuSya devAyu kI sattA / inameM se pahalA bhaGga parabhava saMbaMdhI Ayu bandhakAla ke pUrva meM hotA aura dUsarA bhaGga uparata bandhakAla meM hotA hai / 268 lekina kSapakazreNi kI apekSA apUrvakaraNa Adi tIna guNasthAnoM meM manuSyAyu kA udaya aura manuSyAyu kI sattA, yahI eka bhaGga hotA hai / kSINamoha, sayogikevalI, ayogikevalI ina tIna guNasthAnoM meM bhI manuSyAyu kA udaya aura manuSyAyu kI sattA, yahI eka bhaGga hotA hai'tIsu ekkaM' / isa prakAra pratyeka guNasthAna meM Ayukarma ke sambhava bhaGgoM kA vicAra kiyA gayA ki pratyeka guNasthAna meM kitane-kitane bhaGga hote haiM / 14 guNasthAnoM meM jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, gotra aura aMtarAya ina chaha karmoM kA vivaraNa isa prakAra hai 1 1 karma prakRti gAthA 375 / Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 266 jJAnA krama sa0 guNasthAna darzanAvaraNa vedanIya AyU | gotra | aMtarAya varaNa mithyAtva bh >> 4 >> . sAsAdana h h >> . h >> . h >> . h >> . h yh . or sm x x was wo aan x . h h mizra avirata dezavirata pramattavirata | apramattavirata . apUrvakaraNa anivRttikaraNa sUkSmasaMparAya upazAMtamoha kSINamoha sayogikevalI ayogikevalI h h . s h . lh h . h yh . h . h . aba gAthA ke nirdezAnusAra mohanIya karma ke bhaMgoM kA vicAra karate haiN| unameM se bhI pahale baMdhasthAnoM ke bhaMgoM ko batalAte haiN| guNaThANagesu aTThasu ekkekkaM mohabaMdhaThANesu / paMcAniyaTTiThANe baMdhovaramo paraM tatto // 42 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa zabdArtha - guNaThANagesu-guNasthAnoM meM aTThasu-ATha meM, ekkkaM - eka-eka, mohabaMdhaThANesu - mohanIya karma ke baMdhasthAnoM meM se, paMca-pA~ca, aniyaTTiThANe - anivRttibAdara guNasthAna meM, baMdhovaramo - baMdha kA abhAva hai, paraM--Age, tatto- usase ( anivRtti bAdara guNasthAna se ) / 270 gAthArtha - mithyAtva Adi ATha guNasthAnoM meM mohanIya karma ke baMdhasthAnoM meM se eka, eka baMdhasthAna hotA hai tathA anivRttivAdara guNasthAna meM pA~ca aura anantara Age ke guNasthAnoM meM baMdha kA abhAva hai / - vizeSArtha - isa gAthA meM mohanIya karma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM meM se baMdhasthAnoM ko batalAyA hai| sAmAnya se mohanIya karma ke baMdhasthAna pahale batAye jA cuke haiM, jo 22,21,17,13, 6, 5, 4, 3, 2, 1 prakRtika haiM / ina dasa sthAnoM ko guNasthAnoM meM ghaTAte haiM / 'guNaThANagesu aTThasu ekkekkaM' arthAt pahale mithyAtva guNasthAna se lekara AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna paryanta pratyeka guNasthAna meM mohanIya karma kA eka-eka baMdhasthAna hotA hai| vaha isa prakAra jAnanA cAhie ki mithyAdRSTi guNasthAnoM meM eka 22 prakRtika, sAsAdAna guNasthAna meM 21 prakRtika, mizra guNasthAna aura avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 17 prakRtika, dezavirati meM 13 prakRtika tathA pramattasaMyata, apramattasaMyata aura apUrvakaraNa meM hai prakRtika baMdhasthAna hotA hai / inake bhaMgoM kA vivaraNa mohanIya karma ke baMdhasthAnoM ke prakaraNa meM kahe gaye anusAra jAnanA cAhie, lekina yahA~ itanI vizeSatA hai ki arati aura zoka kA baMdhaviccheda pramattasaMyata guNasthAna meM ho jAtA hai ata: apramattasaMyata aura apUrvakaraNa guNasthAna meM nau prakRtika baMdhasthAna meM eka-eka hI bhaMga prApta hotA hai / pahale jo nau prakRtika Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha 271 baMdhasthAna meM do bhaMga batalAye haiM ve pramattasaMyata guNasthAna kI apekSA kahe gaye haiM / " 'paMcAniyATTaThANe' AThaveM guNasthAna ke anantara nauveM anivRttibAdara nAmaka guNasthAna meM 5, 4, 3, 2 aura 1 prakRtika ye pA~ca baMdhasthAna hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki nauveM guNasthAna ke pA~ca bhAga haiM aura pratyeka bhAga meM krama se mohanIya karma kI eka -eka prakRti kA baMdhaviccheda hone se pahale bhAga meM 5, dUsare bhAga meM 4, tIsare bhAga meM 3, cauthe bhAga meM 2 aura pA~caveM bhAga meM 1 prakRtika baMdhasthAna hone se nauveM guNasthAna meM pA~ca baMdhasthAna mAne haiN| isake bAda sUkSmasaMparAya Adi Age ke guNasthAnoM meM baMdha kA abhAva ho jAne se baMdhasthAna kA niSedha kiyA hai / ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki Adi ke ATha guNasthAnoM meM se pratyeka meM eka-eka baMdhasthAna hai / nauveM guNasthAna meM pA~ca baMdhasthAna haiM tathA usake bAda dasaveM, gyArahaveM, bArahaveM, terahaveM, caudahaveM guNasthAna meM mohanIya karma ke baMdha kA abhAva hone se koI bhI baMdhasthAna nahIM hai / isa prakAra se guNasthAnoM meM mohanIya karma ke baMdhasthAnoM kA nirdeza karane ke bAda aba Age tIna gAthAoM meM udayasthAnoM kA kathana karate haiM / 1 kevalamapramattApUrvakaraNayorbhaga ekaika eka vaktavyaH, aratizokayorbandhasya pramattaguNasthAna ke evaM vya-cchedAt / prAk ca pramattApekSayA navakabaMdhasthAne dvau bhaMgo darzito | saptatikA prakaraNa TIkA pR0, 211 2 tulanA kIjie (ka) micche sagAicauro sAsaNamIse sagAi tiSNudayA / chappaMca caurapuvvA tia cauro avirayAINaM // -- paMcasaMgraha saptatikA gA0 26 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 saptatikA prakaraNa sattAi dasau micche sAsAyaNamIsae navakkosA / chAI nava u avirae dese paMcAi advedeva // 43 // virae khaovasamie, caurAI satta chacca puvvammi | aniyaTTibAre puNa ikko va duve va udayaMsA // 44 // egaM suhumasarAgo veei aveyagA bhave sesA / bhaMgANaM ca pamANaM puvvuddiTTheNa nAyavvaM // 45 // zabdArtha - sattAi dasau - sAta se lekara dasa prakRti taka, micche- mithyAtva guNasthAna meM, sAsAyaNa mIsAe--- sAsAdana aura mizra meM, navukkosA - sAta se lekara no prakRti taka, chAInavachaha se lekara nau taka, avirae -- avirata samyagdRSTi guNasthAna meM, dese - dezavirati guNasthAna meM, paMcAiaTThadeva - pA~ca se lekara ATha prakRti taka, virae khaovasamie - pramatta aura apramatta guNasthAna meM, caurAIsatta - cAra se sAta prakRti taka, chacca aura chaha taka, apubvammi - apUrvakaraNa guNasthAna meM aniyaTTibAyare -- anivRtti bAdara guNasthAna meM, puNa - tathA, ikko - eka, va -- athavA duve-do, udayaMsA udayasthAna | egaM - eka, suhumasarAgo-- sUkSmasaMparAya guNasthAna vAlA, ei - vedana karatA hai, aveyagA -avedaka, bhave-- hote haiM, sesA - bAkI ke guNasthAna vAle, bhaMgANaM - bhaMgoM kA, ca-aura, pamANaMpramANa, pumvuddiTTheNa - pahale kahe anusAra, nAyadhvaM --- jAnanA cAhie / (kha) dasaNavaNavAdi cautiyatidvANa NavaTThasagasagAdi caU | ThANA chAdi tiyaM ca ya caduvIsagadA apuvvoti // udayaTThANaM donhaM paNabaMdhe hodi dohamekassa | caduvihabaMdhaTThANe sesese have ThANaM // - go0 karmakAMDa gA0 480 va 482 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha gAthArtha - mithyAtva guNasthAna meM sAta se lekara utkRSTa dasa prakRti paryanta, sAsAdana aura mizra meM sAta se nau paryanta, avirata samyagdRSTi guNasthAna meM chaha se nau taka, dezavirata meM pA~ca se ATha paryanta tathA pramatta aura apramatta saMyata guNasthAna meM cAra se lekara sAta taka, apUrvakaraNa meM cAra se chaha taka aura anivRttibAdara guNasthAna meM eka athavA do udayasthAna mohanIyakarma ke hote haiM / sUkSmasaMparAya guNasthAna vAlA eka prakRti kA vedana karatA hai aura isake Age ke zeSa guNasthAna vAle avedaka hote haiM, inake bhaMgoM kA pramANa pahale kahe anusAra jAnanA cAhie / 273 vizeSArtha - ina tIna gAthAoM meM mohanIyakarma ke guNasthAnoM meM udayasthAna batalAye haiM ki kisa guNasthAna meM eka sAtha adhika se adhika kitanI prakRtiyoM kA aura kama se kama kitanI prakRtiyoM kA udaya hotA hai / / unameM se eka sAtha mohanIyakarma kI kula uttara prakRtiyA~ 28 haiM adhika se adhika dasa prakRtiyoM kA aura kama se kama eka prakRti kA eka kAla meM udaya hotA hai| isa prakAra se eka se lekara dasa taka, dasa udayasthAna honA cAhiye kiMtu tIna prakRtiyoM kA udaya kahIM prApta nahIM hotA hai kyoMki do prakRtika udayasthAna meM hAsya rati yugala yA arati-zoka yugala ina donoM yugaloM meM se kisI eka yugala ke milAne para cAra prakRtika udayasthAna hI prApta hotA hai / ataH tIna prakRtika udayasthAna nahIM batalAkara zeSa 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 8, aura 10 prakRtika ye kula nau udayasthAna mohanIyakarma ke batalAye haiM / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa yadyapi gAthA 11 meM mohanIyakarma ke udayasthAnoM kI sAmAnya vivecanA ke prasaMga meM vizeSa spaSTIkaraNa kiyA jA cukA hai, phira bhI guNasthAnoM kI apekSA unakA kathana karane ke lie gAthAnusAra yahA~ vivecana karate haiM / 274 - 'sattAi dasau micche' arthAt pahale mithyAdRSTi guNasthAna meM 7, 8, 9 aura 10 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiN| mithyAtva, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana, krodhAdi meM se anyatama tIna krodhAdi, tIna vedoM meM se koI eka veda, hAsya-rati yugala, zokaarati yugala meM se koI eka yugala, ina sAta prakRtiyoM kA dhruva rUpa se udaya hone se sAta prakRtika udayasthAna hotA hai| ina dhruvodayA sAta prakRtiyoM meM bhaya athavA jugupsA athavA anantAnubaMdhI kaSAya catuSka meM se kisI eka kaSAya ko milAne para ATha prakRtika tathA una sAta prakRtiyoM meM bhaya, jugupsA athavA bhaya, anantAnubaMdhI athavA jugupsA, anantAnubaMdhI meM se kinhIM do ko milAne se nau prakRtika aura ukta sAta prakRtiyoM meM bhaya, jugupsA aura anantAnubandhI anyatama eka kaSAya ko eka sAtha milAne para dasa prakRtika udayasthAna hotA hai / ina cAra udayasthAnoM meM sAta kI eka, ATha kI tIna, nau kI tIna aura dasa kI eka, isa prakAra bhaMgoM kI ATha caubIsI prApta hotI haiM / sAsAdana aura mizra guNasthAna meM sAta, ATha aura nau prakRtika, ye tIna-tIna udayasthAna hote haiM / sAsAdana guNasthAna meM anantAnubandhI, apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana krodhAdi meM se anyatama krodhAdi koI cAra, tIna vedoM meM koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala ina sAta prakRtiyoM kA dhruvodaya hone se sAta prakRtika udayasthAna hotA hai / isa sthAna meM bhaya yA jugupsA meM se kisI eka ko milAne para ATha prakRtika tathA bhaya aura jugupsA ko eka sAtha milAne para nau prakRtika udayasthAna Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 275 hotA hai / isameM bhaMgoM kI caubIsI cAra haiM / ve isa prakAra haiM ki sAta kI eka, ATha kI do aura nau kI eka / mizra guNasthAna meM anantAnubaMdhI ko chor3akara zeSa apratyAkhyAnA - varaNa Adi tIna kaSAyoM meM se anyatama tIna krodhAdi, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala aura mizra mohanIya, ina sAta prakRtiyoM kA niyama se udaya hone ke kAraNa sAta prakRtika udayasthAna prApta hotA hai / isameM bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / sAta prakRtika udayasthAna meM bhaya athavA jugupsA ko milAne para ATha prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ bhaMgoM kI do caubIsI hotI haiM tathA sAta prakRtika udayasthAna meM bhaya, jugupsA ko yugapat milAne se nau prakRtika udayasthAna banatA hai aura bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / isa prakAra mizra guNasthAna meM 7, 8 aura 8 prakRtika udayasthAna tathA bhaMgoM kI cAra caubIsI jAnanA cAhiye / avirata samyagdRSTi guNasthAna meM chaha se lekara nau prakRtika cAra udayasthAna haiM - 'chAI nava u avirae' / arthAt 6 prakRtika, 7 prakRtika, 8 prakRtika aura prakRtika, ye cAra udayasthAna haiN| chaha prakRtika udayasthAna meM apratyAkhyAnAvaraNa Adi tIna kaSAyoM meM se anyatama tIna krodhAdi, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala, ina chaha prakRtiyoM kA udaya hotA hai / isa sthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / isa chaha prakRtika udayasthAna meM bhaya yA jugupsA yA vedaka samyaktva ko milAne se sAta prakRtika udayasthAna hotA hai / yahA~ vikalpa se tIna prakRtiyoM ke milAne ke kAraNa bhaMgoM kI tIna caubIsI hotI haiM / ukta chaha prakRtiyoM meM bhaya, jugupsA athavA bhaya, vedaka samyaktva athavA jugupsA, vedaka samyaktva, isa prakAra ina do prakRtiyoM ko anukrama se milAne para ATha prakRtika udayasthAna haiN| yaha sthAna tIna vikalpoM se banane ke kAraNa bhaMgoM kI tIna caubIsiyA~ hotI haiM / * Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 saptatikA prakaraNa chaha prakRtika udayasthAna meM bhaya, jugupsA aura vedaka samyaktva ko eka sAtha milAne para bhI nau prakRtika udayasthAna hotA hai aura vikalpa nahIM hone se bhaMgoM kI eka caubIsI prApta hotI hai / cauthe guNasthAna meM kula milAkara ATha caubIsI hotI haiN| ___'dese paMcAi aTThava'-dezavirata guNasthAna meM pAMca se lekara ATha prakRti paryanta cAra udayasthAna haiM-pA~ca, chaha, sAta aura ATha prakRtika / pA~ca prakRtika udayasthAna meM pA~ca prakRtiyA~ isa prakAra haiM-pratyAkhyAnAvaraNa, saMjvalana krodhAdi meM se anyatama do krodhAdi, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala / yahAM bhaGgoM kI eka caubIsI hotI hai / chaha prakRtika udayasthAna ukta pA~ca prakRtiyoM meM bhaya yA jugupsA yA vedaka samyaktva meM se kisI eka ko milAne se banatA hai| isa sthAna meM prakRtiyoM ke tIna vikalpa. hone se tIna caubIsI hotI haiN| sAta prakRtika udayasthAna ke liye pA~ca prakRtiyoM ke sAtha bhaya, jugupsA yA bhaya, vedaka samyaktva yA jugupsA, vedaka samyaktva ko eka sAtha milAyA jAtA hai| yahA~ bhI tIna vikalpoM ke kAraNa bhaGgoM kI tIna caubIsI jAnanA cAhiye / pUrvokta pA~ca prakRtiyoM ke sAtha bhaya, jugupsA aura vedaka samyaktva ko yugapat milAne se ATha prakRtika udayasthAna hotA hai| prakRtiyoM kA vikalpa na hone se bhaGgoM kI eka caubIsI hotI hai|| pA~caveM dezavirata guNasthAna ke anantara chaThe, sAtaveM pramattavirata aura apramattavirata guNasthAnoM kA saMketa karane ke liye gAthA meM 'virae khaovasamie' pada diyA hai jisakA artha kSAyopazamika virata hotA hai| kyoMki kSAyopazamika virata, yaha saMjJA ina do guNasthAnoM kI hI hotI hai| isake Age ke guNasthAnoM ke jIvoM ko yA to upazamaka saMjJA dI jAtI hai yA kSapaka / upazamazreNi car3hane vAle ko upazamaka aura kSapakazreNi car3hane vAle ko kSapaka kahate haiM / ataH Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 277 pramatta aura apramatta virata ina do guNasthAnoM meM udayasthAnoM ko batalAne ke liye gAthA meM nirdeza kiyA hai-'caurAI satta' / arthAt cAra se lekara sAta prakRti taka ke cAra udayasthAna haiM-cAra, pA~ca, chaha aura sAta prakRtika / ina donoM guNasthAnavI jIvoM ke saMjvalana ___catuSka meM se krodhAdi koI eka, tIna vedoM meM se koI eka veda, do yugaloM meM se koI eka yugala, yaha cAra prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhaGgoM kI eka caubIsI hotI hai| bhaya yA jugupsA yA vedaka samyaktva meM se kisI eka ko cAra prakRtika meM milAne para pA~ca prakRtika udayasthAna hotA hai / vikalpa prakRtiyAM tIna haiM ataH yahA~ bhaGgoM kI tIna caubIsI banatI haiM / ukta cAra prakRtiyoM ke sAtha bhaya, jugupsA athavA bhaya, vedaka samyaktva athavA jugupsA, vedaka samyaktva ' ko eka sAtha milAne para chaha prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ bhI bhaGgoM kI tIna caubIsI hotI hai / bhaya, jugupsA aura vedaka samyaktva, / ina tInoM prakRtiyoM ko cAra prakRtika udayasthAna meM milAne para sAta prakRtika udayasthAna hotA hai| yahA~ para vikalpa prakRtiyA~ na hone se | bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai| kula milAkara chaThe aura sAtaveM guNasthAna meM se pratyeka meM bhaGgoM kI ATha-ATha caubIsI hotI haiN| __ AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM cAra, pA~ca aura chaha prakRtika, yaha tIna udayasthAna haiN| saMjvalana kaSAya catuSka meM se koI eka kaSAya, tIna vedoM meM se koI eka veda aura do yugaloM meM se koI eka yugala ke milAne se cAra prakRtika udayasthAna banatA hai tathA bhaGgoM kI eka caubIsI hotI hai / bhaya, jugupsA meM se kisI eka ko ukta cAra prakRtiyoM meM milAne para pA~ca prakRtika udayasthAna hotA hai| vikalpa prakRtiyA~ do hone se yahA~ bhaGgoM kI do caubIsI prApta hotI haiN| bhaya jugupsA ko yugapat cAra prakRtiyoM meM milAne para chaha prakRtika Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa udayasthAna jAnanA cAhiye tathA bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai / isa prakAra AThaveM guNasthAna meM bhaMgoM kI cAra caubIsI hotI haiM / 278 'aniyaTTibAya re puNa ikko vA duve va' - arthAt nauveM anivRttibAdara guNasthAna meM do udayasthAna haiM-do prakRtika aura eka prakRtika / yahA~ do prakRtika udayasthAna meM saMjvalana kaSAya catuSka meM se kisI eka kaSAya aura tIna vedoM meM se kisI eka veda kA udaya hotA hai| yahAM tIna vedoM se saMjvalana kaSAya catuSka ko guNita karane para 12 bhaMga prApta hote haiM / anantara veda kA viccheda ho jAne para eka prakRtika udayasthAna hotA hai, jo cAra, tIna, do aura eka prakRtika baMdha ke samaya hotA hai / arthAt saveda bhAga taka do prakRtika aura aveda bhAga meM eka prakRtika udayasthAna samajhanA cAhiye / yadyapi eka prakRtika udaya meM cAra prakRtika baMdha kI apekSA cAra, tIna prakRtika baMdha kI apekSA tIna, do prakRtika baMdha kI apekSA do, aura eka prakRtika baMdha kI apekSA eka, isa prakAra kula dasa bhaMga batalAye haiM kintu yahA~ baMdhasthAnoM ke bheda kI apekSA na karake sAmAnya se kula cAra bhaMga vivakSita haiM / dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM eka sUkSma lobha kA udaya hone se vahA~ eka hI bhaMga hotA hai - 'egaM suhumasarAgo veei' / isa prakAra eka prakRtika udayasthAna meM kula pA~ca bhaMga jAnanA cAhiye / dasaveM guNasthAna ke bAda Age ke upazAntamoha Adi guNasthAnoM meM mohanIyakarma kA udaya na hone se una guNasthAnoM meM udaya kI apekSA eka bhI bhaMga nahIM hotA hai / isa prakAra yahA~ gAthAoM ke nirdezAnusAra guNasthAnoM meM mohanIya karma ke udayasthAnoM aura unake bhaMgoM kA kathana kiyA gayA hai aura gAthA ke aMta meM jo bhaMgoM kA pramANa pUrvoddiSTa krama se jAnane kA Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 276 saMketa diyA hai so usakA tAtparya yaha hai ki jisa prakAra pahale sAmAnya se mohanIyakarma ke udayasthAnoM kA kathana karate samaya bhaMga batalA Aye haiM, usI prakAra yahA~ bhI unakA pramANa samajha lenA cAhiye / spaSTatA ke liye puna: yahA~ bhI udayasthAnoM kA nirdeza karate samaya bhaMgoM kA saMketa diyA hai / lekina isa nirdeza meM pUrvollekha se kisI prakAra kA aMtara nahIM samajhanA cAhiye / ra free Adi guNasthAnoM kI apekSA dasa se lekara eka paryanta udayasthAnoM ke bhaMgoM kI saMkhyA batalAte haiM ekka chaDekkArekAraseva ekkAraseva nava tinni / ee cauvIsagayA bAra duge paMca ekkammi // 46 // zabdArtha - ekka -- eka, chaDekkAra - chaha, gyAraha, ikkAraseva - gyAraha, nava-nau, tinni-tIna, ee - yaha, cavIsa gayAcaubIsI maMga, bAra - bAraha bhaMga, duge - do ke udaya meM, paMca-pA~ca, ekkammi - eka ke udaya meM / gAthArtha - do aura eka udayasthAnoM ko chor3akara dasa Adi udayasthAnoM meM anukrama se eka, chaha, gyAraha, gyAraha nau aura tIna caubIsI bhaMga hote haiM tathA do ke udaya meM bAraha aura eka ke udaya meM pA~ca bhaMga hote haiM / vizeSArtha - mohanIyakarma ke nau udayasthAnoM ko pahale batalAyA jA cukA hai / isa gAthA meM prakRti saMkhyA ke udayasthAna kA ullekha na karake usa sthAna ke bhaMgoM kI saMkhyA ko batalAyA hai| vaha anukrama se isa prakAra samajhanA cAhiye ki dasa prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI eka caubIsI, nau prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI chaha caubIsI, ATha prakRtika udayasthAna meM gyAraha caubIsI, sAta prakRtika udayasthAna meM gyAraha caubIsI, chaha prakRtika udayasthAna meM gyAraha Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 saptatikA prakaraNa caubIsI, pA~ca prakRtika udayasthAna meM nau caubIsI, cAra prakRtika udayasthAna meM tIna caubIsI hotI haiM tathA do prakRtika udayasthAna ke bAraha bhaMga evaM eka prakRtika udasthAna ke pAMca bhaMga haiN| inakA vizeSa vivecana nIce kiyA jAtA hai| dasa prakRtika udayasthAna eka hai ataH usameM bhaMgoM kI eka caubIsI kahI hai / yaha udayasthAna mithyAtva guNasthAna meM pAyA jAtA hai / nau prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI chaha caubIsI hotI haiM kyoMki yaha udayasthAna mithyAtva, sAsAdana, mizra aura avirata samyagdRSTi ina cAra guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai aura mithyAtva guNasthAna meM prakRtivikalpa tIna hone se tIna prakAra se hotA hai, ata: vahA~ bhaMgoM kI tIna caubIsI aura zeSa tIna guNasthAnoM meM prakRtivikalpa na hone se pratyeka meM bhaMgoM kI eka caubIsI hotI hai| ATha prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI gyAraha caubIsI hotI haiM / yaha ATha prakRtika udayasthAna pahale se lekara pAMcaveM guNasthAna taka hotA hai aura mithyAtva va avirata samyagdRSTi guNasthAnoM meM prakRtiyoM ke tIna-tIna vikalpoM se tathA sAsAdana va mizra meM do-do vikalpoM se banatA hai aura dezavirata guNasthAna meM prakRtiyoM kA vikalpa nahIM hai / ata: mithyAtva aura avirata meM tIna-tIna, sAsAdana aura mizra meM do-do aura dezavirata meM eka, bhaMgoM kI.caubIsI hotI hai| inakA kula jor3a 3+3+2+2 +1=11 hotA hai / isI prakAra sAta prakRtika udayasthAna meM bhI bhaMgoM kI gyAraha caubIsI haiM / yaha udayasthAna pahale se sAtaveM guNasthAna taka pAyA jAtA hai tathA cauthe aura pAMcaveM guNasthAna meM prakRtiyoM ke tIna-tIna vikalpa hone se tIna prakAra se banatA hai| ata: ina do guNasthAnoM meM se pratyeka meM tIna-tIna aura zeSa pahale, dUsare, tIsare, chaThe aura sAtaveM, ina pAMca guNasthAnoM meM prakRtivikalpa nahIM hone se bhaMgoM kI eka-eka caubIsI hotI hai jinakA kula jor3a gyAraha hai| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 281 chaha prakRtika udayasthAna meM bhI bhaMgoM kI gyAraha caubIsI isa prakAra haiM-avirata samyagdRSTi aura apUrvakaraNa meM eka-eka tathA dezavirata, pramattavirata, apramattavirata meM tIna-tIna / inakA jor3a kula gyAraha hotA hai / pA~ca prakRtika udayasthAna meM bhaMgoM kI nau caubIsI haiN| unameM se dezavirata meM eka, pramatta aura apramatta virata guNasthAnoM meM se pratyeka meM tIna-tIna aura apUrvakaraNa meM do caubIsI hotI haiN| cAra prakRtika udayasthAna meM pramattavirata, apramattavirata aura apUrvakaraNa guNasthAna meM bhaMgoM kI eka-eka caubIsI hone se kula tIna caubIsI hotI haiN| ina saba udayasthAnoM kI kula milAkara 52 caubIsI hotI haiM tathA do prakRtika udayasthAna ke bAraha aura eka prakRtika udayasthAna ke pA~ca bhaMga haiM-'bAra duge paMca ekkammi' jinakA spaSTIkaraNa pUrva gAthA ke saMdarbha meM kiyA jA cukA hai| isa prakAra dasa se lekara eka prakRtika udayasthAnoM meM kula milAkara 52 caubIsI aura 17 bhaMga prApta hote haiN| jinakA guNasthAnoM kI apekSA antarbhASya gAthA meM nimna prakAra se vivecana kiyA gayA hai aTThaga cau cau cauraTThagA ya cauro ya hoMti cuviisaa| . micchAi apumvaMtA bArasa paNagaM ca aniyaTTe // arthAt mithyAdRSTi se lekara apUrvakaraNa taka ATha guNasthAnoM meM bhaMgoM kI krama se ATha, cAra, cAra, ATha, ATha, ATha, ATha, aura cAra caubIsI hotI haiM tathA anivRttibAdara guNasthAna meM bAraha aura pA~ca bhaMga hote haiN| ___ isa prakAra bhaMgoM ke prApta hone para kula milAkara 1265 udaya vikalpa hote haiM, ve isa prakAra samajhanA cAhiye ki 52 caubIsiyoM kI kula saMkhyA 1248 (52424=1248) aura isameM anivRttibAdara guNasthAna ke 17 bhaMgoM ko milA dene para 1248+ 17== 1265 saMkhyA hotI hai tathA 10 se lekara 4 prakRtika udayasthAnoM taka ke saba pada 352 hote haiM, ata: inheM 24 se guNita karane dene para 8448 prApta hote Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 saptatikA prakaraNa haiM jo padavRnda kahalAte haiM / anantara inameM do prakRtika udayasthAna ke 2x12 = 24 aura eka prakRtika udayasthAna ke 5 bhaMga isa prakAra 26 bhaMgoM ko aura milA dene para padavRndoM kI kula saMkhyA 8477 prApta hotI hai / jisase saba saMsArI jIva mohita ho rahe haiM kahA bhI haibArasapaNasaTThasayA udayavigappehiM mohiyA jIvA / vinneyA // arthAta ye saMsArI jIva 1265 udayavikalpoM aura 8477 padavRndoM culasIIsattattariparyAvadasahi se mohita ho rahe haiM / guNasthAnoM kI apekSA udayavikalpoM aura padavRndoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye krama saM0 4 5 6 7 1 mithyAtva 7,8,9,10 2 sAsAdana 7,8,6,10 3 mizra 7,8,6 4 caubIsI avirata 6,7,8,6 8 caubIsI dezavirata 5,6,7,8 caubosI pramattavirata 4,5,6,7 8 caubIsI apramattavi0 4,5,6,7 8 caubIsI apUrvakaraNa 4,5,6,7 4 caubIsI 16 maMga 1 IS guNasthAna 8 udayasthAna bhaMga guNya (pada) guNakAra 8 caubIsI 68 1 4 caubIsI 32 32 O 52 44 44 20 2 / 1 1 24 24 24 24 24 24 24 24 12 / 1 1 guNanaphala ( padavRnda ) 1632 768 768 1440 1248 1056 1056 480 24 / 4 6 anivRtti0 2,1 10 sUkSma 0 1 1 mithyAtva Adi guNasthAnoM meM 68 Adi pada (guNya) hone kA spaSTIkaraNa Age kI gAthAoM meM kiyA jA rahA hai | 1 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 283 isa prakAra guNasthAnoM kI apekSA mohanIyakarma ke udayasthAnoM va unake bhaGgoM kA kathana karane ke bAda aba Age kI gAthA meM upayoga Adi kI apekSA bhaGgoM kA nirdeza karate haiM -- yoga, upayoga aura lezyAoM meM bhaMga jogovaogalesAiehi guNiyA havaMti kAyadhvA / 1 je jattha guNaTThANe havaMti te tattha guNakArA // 47 // zabdArtha -- jogovaogale sAiehi --yoga, upayoga aura lezyAdika se, guNiyA - guNA, havaMti -- hote haiM, kAyazvA- -karanA cAhiye, je - jo yogAdi, jattha guNaTThANe - jisa guNasthAna meM, havaMti -- hote haiM, te utane, tattha - usameM, guNakArA - guNakAra saMkhyA / - gAthArtha - pUrvokta udayabhaGgoM ko, yoga, upayoga aura lezyA Adi se guNA karanA cAhiye / isake liye jisa guNasthAna meM jitane yogAdi hoM vahA~ utane guNakAra saMkhyA hotI hai / vizeSArtha --- guNasthAna meM mohanIya karma ke vRndoM kA nirdeza pUrva meM kiyA jA cukA hai upayoga aura lezyAoM kI apekSA unakI / ki vaha saMkhyA kitanI - kitanI hotI hai / 1 (kha) udayadvANaM paryADa guNayittA melavide tulanA kIjiye (ka) evaM joguvaogA lesAI bheyao bahUmeyA / jA jassa jaMmi u guNe saMkhA sA taMmi guNagAro || - udayavikalpoM aura pada aba isa gAthA meM yoga, saMkhyA kA kathana karate haiM - paMcasaMgraha saptatikA gA0 117 sagasagauvajogajogaAdIhi / padasaMkhA payaDisaMkhA ya // --- - go0 karmakAMDa gA0 460 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa guNasthAnoM meM yoga Adi kI apekSA udayavikalpoM aura padavRndoM kI saMkhyA jAnane ke sambandha meM sAmAnya niyama yaha hai ki jisa guNasthAna meM yogAdika kI jitanI saMkhyA hai usameM usa guNasthAna ke udayavikalpa aura padavRndoM ko guNita kara dene para yogAdi kI apekSA pratyeka guNasthAna meM udayavikalpa aura padavRnda kI saMkhyA jJAta ho jAtI hai| ataH yaha jAnanA jarUrI hai ki kisa guNasthAna meM kitane yoga Adi haiM / parantu inakA eka sAtha kathana karanA azakya hone se kramazaH yoga, upayoga aura lezyA kI apekSA vicAra karate haiM / yoga kI apekSA bhaMgoM kA vicAra isa prakAra hai -- mithyAtva guNasthAna meM 13 yoga aura bhaMgoM kI ATha caubIsI hotI haiN| inameM se cAra manoyoga, cAra vacanayoga, audArika aura vaikriya kAyayoga ina dasa yogoM meM se pratyeka meM bhaMgoM kI ATha-ATha caubIsI hotI haiM, jisase 10 ko 8 se guNita kara dene para 80 caubIsI huiiN| kintu audArika mizra kAyayoga, vaikrayamizra kAyayoga aura kArmaNa kAyayoga ina tIna yogoM meM se pratyeka meM anantAnubandhI ke udaya sahita vAlI cAra-cAra caubIsI hotI haiM / isakA kAraNa yaha hai ki anantAnubaMdhI catuSka kI visaMyojanA karane para jIva mithyAtva guNasthAna meM jAtA hai, usako jaba taka anantAnubaMdhI kA udaya nahIM hotA taba taka maraNa nahIM hotA / ata: ina tIna yogoM meM anantAnubandhI ke udaya se rahita cAra caubIsI sambhava nahIM haiM / vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki jisane anantAnubaMdhI kI visaMyojanA kI hai, aisA jIva jaba mithyAtva ko prApta hotA hai taba usake anantAnubaMdhI kA udaya eka AvalI kAla ke bAda hotA hai, aise jIva kA anantAnubandhI kA udaya hone para hI maraNa hotA hai, pahale nahIM / jisase ukta tInoM yogoM meM anantAnubandhI ke udaya se rahita cAra caubIsI nahIM pAI jAtI haiM / 284 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 285 isIlie ina tIna yogoM meM bhaMgoM kI kula bAraha caubIsI mAnI haiN| inako pUrvokta 80 caubIsI meM milA dene para (80+12=62) kula 62 caubIsI hotI haiM aura inake kula bhaMga 62 ko 24 se guNA karane para 2208 hote haiN| dUsare sAsAdana guNasthAna meM bhI yoga 13 hote haiM aura pratyeka yoga kI cAra-cAra caubIsI hone se kula bhaMgoM kI 52 caubIsI honI cAhie thI kintu sAsAdana guNasthAna meM napuMsakaveda kA udaya nahIM hotA hai, ataH bAraha yogoM kI to 48 caubIsI huIM aura vaikriyamizra kAyayoga ke 4 SoDazaka hue| isa prakAra 48 ko 24 se guNA karane para 1152 bhaMga hue tathA isa saMkhyA meM cAra SoDakaza ke 64 bhaMga milA dene para sAsAdana guNasthAna meM saba bhaMga 1216 hote haiN| ___ samyagamithyAdRSTi guNasthAna meM cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura audArika va vaikriya ye do kAyayoga kula dasa yoga haiM aura pratyeka yoga meM bhaMgoM kI 4 caubiisii| ata: 10 ko cAra caubIsiyoM se guNA karane para 2444 =66 10 =660 kula bhaMga hote haiM / avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 13 yoga aura pratyeka yoga meM bhaMgoM kI 8 caubIsI honI cAhiye thiiN| kintu aisA niyama hai ki cauthe guNasthAna ke kriyamizra kAyayoga aura kArmaNa kAyayoga meM strIveda nahIM hotA hai, kyoMki avirata samyagdRSTi jIva marakara strI vediyoM meM utpanna nahIM hotA hai / isalie ina do yogoM meM bhaMgoM kI 8 caubIsI prApta na hokara 8 SoDazaka prApta hote haiN| isake kAraNa ko spaSTa karate hue AcArya malayagiri ne kahA hai ki- strIvedI samyagdRSTi jIva vaikriyamizra kAyayogI aura kArmaNa kAyayogI nahIM hotA hai| yaha kathana bahulatA kI apekSA se kiyA gayA hai, vaise kadAcita inameM bhI Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 saptatikA prakaraNa strIveda ke sAtha samyagdRSTiyoM kA utpAda dekhA jAtA hai / isI bAta ko cUrNa meM bhI spaSTa kiyA hai kayAi hojja itthiveyagesu bi / arthAt --- kadAcita samyagdRSTi jIva strIvediyoM meM bhI utpanna hotA hai / tathA cauthe guNasthAna ke audArikamizra kAyayoga meM strIveda. aura napuMsaka veda nahIM hotA hai| kyoMki strIvedI aura napuMsakavedI tiryaMca aura manuSyoM meM avirata samyagdRSTi jIva utpanna nahIM hote haiM, ataH audArika mizra kAyayoga meM bhaMgoM kI 8 caubIsI prApta na hokara ATha aSTaka prApta hote haiN| strIvedI aura napuMsaka vedI samyagdRSTi jIva audArikamizra kAyayogI nahIM hotA hai / yaha bahulatA kI apekSA se samajhanA cAhie / isa prakAra avirata samyagdRSTi guNasthAna meM dasa yogoM kI 80 caubIsI, vaikriyamizra kAyayoga aura kArmaNa kAyayoga, ina donoM meM pratyeka ke ATha-ATha SoDazaka aura audArikamizra kAyayoga ke ATha aSTaka hote haiM / jinake bhaMga 80 X 24 = 1920 tathA 16x8= 128 punaH 16x8 = 128 aura 88 = 64 hote haiM, inakA kula jor3a 1 (ka) ye cAviratasamyagdRSTerve kriyamizra kArmaNakAyayoge ca pratyekamaSTAvaSTI udayasthAnavikalpA eSu strIvedo na labhyate, vaikriya kAyayogiSu strIvediSu madhye'virata samyagdRSTe rutpAdAbhAvat / etacca prAyovRttimAzrityoktam, anyathA kadAcit strIvediSvapi madhye tadutpAdo bhavati / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 217 ( kha ) digambara paramparA meM yahI eka mata milatA hai ki strIvediyoM meM samyagdRSTi jIva marakara utpanna nahIM hotA hai / 2 aviratasamyagdRSTeraudArika mizrakAyayoge ye'STAvudaya sthAnavikalpAste puMvedasahitA eva prApyante, na strIveda-napuMsakavedasahitAH tiryag-manuSyeSu strIvedanapuMsakavediSu madhye'virata samyagdRSTe rutpAdAbhAvat, etacca prAcurya- saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 217 mAzrityoktam / ----- Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 287 1920+128+128+64=2240 hai| yoga kI apekSA ye 2240 bhaMga cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM prApta hote haiN| __ pAMcaveM dezavirati guNasthAna meM audArikamizra, kArmaNa kAyayoga aura AhArakadvika ke binA 11 yoga hote haiN| yahA~ pratyeka yoga meM bhaMgoM kI 8 caubIsI saMbhava haiM ata: yahA~ kula bhaMga (1148-88x 24=2112) 2112 hote haiN| chaThe pramattasaMyata guNasthAna meM audArikamizra aura kArmaNa kAyayoga ke binA 13 yoga aura pratyeka yoga meM bhaMgoM kI 8 caubIsI honI caahie| kintu aisA niyama hai ki strIveda meM AhAraka kAyayoga aura AhArakamizra kAyayoga nahIM hotA hai| kyoMki AhAraka samudghAta caudaha pUrvadhArI hI karate haiN| kintu striyoM ke caudaha pUrvo kA jJAna nahIM pAyA jAtA hai| isake kAraNa ko spaSTa karate hue batAyA bhI hai ki-- tucchA gAravabahulA caliviyA dumbalA ya dhiiiie| iya aisesamayaNA bhUyAvAo ya no thoNaM / ' arthAt strIvedI jIva tuccha, gAravabahula, caMcala indriya aura buddhi se durbala hote haiM / ata: ve bahuta adhyayana karane meM samartha nahIM haiM aura unameM dRSTivAda aMga kA bhI jJAna nahIM pAyA jAtA hai| isaliye gyAraha yogoM meM to bhaMgoM kI ATha-ATha caubIsI prApta hotI haiM kintu AhAraka aura AhArakamizra kAyayogoM meM bhaMgoM ke ATha-ATha SoDazaka prApta hote haiM / isa prakAra yahA~ 114888 X24=2112 tathA 1648=128 aura 16X8=128 bhaMga haiM / ina sabakA jor3a 2112+128+128=2368 hotA hai| ata: pramattasaMyata guNasthAna meM kula bhaMga 2368 hote haiM / 1 bRhatkalpabhASya gA0 146 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa jo jIva pramattasaMyata guNasthAna meM vaikriya kAyayoga aura AhAraka kAyayoga ko prApta karake apramattasaMyata ho jAtA hai, usake apramattasaMyata avasthA meM rahate hue ye do yoga hote haiM / vaise apramattasaMyata jIva vaikriya aura AhAraka samudghAta kA prArambha nahIM karatA hai, ata: isa guNasthAna meM vaikriyamizra kAyayoga aura AhArakamizra kAyayoga nahIM mAnA hai| isI kAraNa sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura audArika, vaikriya va AhAraka kAyayoga, ye gyAraha yoga hote haiN| ina yogoM meM bhaMgoM kI ATha-ATha caubIsI honI cAhiye thIM / kintu AhAraka kAyayoga meM strIveda nahIM hone se dasa yogoM meM to bhaMgoM kI ATha caubIsI aura AhAraka kAyayoga meM ATha SoDazaka prApta hote haiM / ina saba bhaMgoM kA jor3a 2048 hotA hai jo apramattasaMyata guNasthAna meM yogApekSA hote haiM / 286 AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM nau yoga aura pratyeka yoga meM bhaMgoM kI cAra caubIsI hotI haiM / ataH yahA~ kula bhaMga 864 hote haiN| nauveM anivRttibAdara guNasthAna meM yoga hai aura bhaMga 16 hote haiM ataH 16 ko 6 se guNita karane para yahAM kula bhaMga 144 prApta hote haiM tathA dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM yoga hai aura bhaMga 1 hai / ata: yahAM kula 6 bhaMga prApta hote haiM / uparyukta dasoM guNasthAnoM ke kula bhaMgoM ko jor3ane para 2208 + 1216+660+2240+2112+2368+2048+864+144+6 = 14166 pramANa hotA hai / kahA bhI hai 1 caudasa ya sahassAI sayaM ca guNahattaraM udayamANaM | 2 arthAt yogoM kI apekSA mohanIyakarma ke kula udayavikalpoM kA pramANa 14166 hotA hai / 1 paMcasaMgraha saptatikA gA0 120 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 281 yogoM kI apekSA guNasthAnoM meM udayavikalpoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye guNasthAna yoga guNakAra jor3a mithyAtva / 13 10 sAsAdana mizra avirata 8424=162 | 1924 10 = 16202208 4424=66 | 6643-228 4424=16 664 22 = 1152 1216 44 16=64 6441 =64 44 24=66 66 410 =960 / 660 8 X 24 = 162 162410 = 16202240 8416=128 12842=256 848=64 6441=64 8x24=162 162 X 11=21122112 8x24= 162 162 X 11 = 21122368 8X 16=128 12842=256 84 24 = 162 162 X 10 = 16202048 8416=128 | 128X 1 =128 4-24-66 .. 66XE=864 16x6 = 144 144 6416 dezavirata / 11 pramattasaMyata / 13 apramattasaM0 11 apUrva0 anivRtti0 - 6 sUkSma0 kula jor3a 14166 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 saptatikA prakaraNa ___ yogoM kI apekSA guNasthAnoM meM udayavikalpoM kA vicAra karane ke anantara aba krama prApta padavRndoM kA vicAra karane ke liye antarbhASya gAthA uddhRta karate haiM aTThI battIsaM battIsaM saTTimeva bAvannA / coyAlaM coyAlaM vIsA vi ya micchmaaiisu|| arthAt - mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM meM krama se 68, 32, 32, 60, 52, 44, 44 aura 20 udayapada hote haiN| yahA~ udayapada se udayasthAnoM kI prakRtiyAM lI gaI haiN| jaise ki mithyAtva guNasthAna meM 10, 6, 8 aura 7 prakRtika, ye cAra udayasthAna haiM aura inameM se 10 prakRtika udayasthAna eka hai ata: usakI dasa prakRtiyA~ huiiN| 6 prakRtika udayasthAna tIna prakRtiyoM ke vikalpa se banane ke kAraNa tIna haiM ataH usakI 27 prakRtiyAM huiiN| ATha prakRtika udayasthAna bhI tIna prakRtiyoM ke vikalpa se banatA hai ata: usakI 24 prakRtiyAM huIM aura sAta prakRtika udayasthAna eka hai ata: usakI 7 prakRtiyA~ huiiN| isa prakAra mithyAtva meM cAroM udayasthAnoM kI 10+ 27+24+7=68 prakRtiyAM hotI haiM / sAsAdana Adi guNasthAnoM meM jo 32 Adi udayapada batalAye haiM, unako bhI isI prakAra samajhanA caahiye| ___ aba yadi ina ATha guNasthAnoM ke saba udayapada (68 se lekara 20 taka) jor3a diye jAyeM to inakA kula pramANa 352 hotA hai / kintu inameM se pratyeka udayapada meM caubIsa-caubIsa bhaGga hote haiM, ata: 352 ko 24 se guNita karane para 8448 prApta hote haiN| ye padavanda apUrvakaraNa guNasthAna taka ke jAnanA caahiye| inameM anivRttikaraNa ke 28 aura sUkSmasaMparAya guNasthAna kA 1, kula 26 bhaGga milA dene para 8448+26 =8477 prApta hote haiM / ye mithyAtva guNasthAna se lekara sUkSmasaMparAya guNasthAna taka ke sAmAnya se padavRnda hue| Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 261 aba yadi yogoM kI apekSA dasoM guNasthAnoM ke padavRnda lAnA cAheM to do bAtoM para dhyAna denA hogA - 1. kisa guNasthAna meM padavRnda aura, yogoM kI saMkhyA kitanI hai aura 2. una yogoM meM se kisa yoga meM kitane padavRnda sambhava haiM | inhIM do bAtoM ko dhyAna meM rakhakara aba yogApekSA guNasthAnoM ke padavRnda batalAte haiM / yaha pUrva meM spaSTa kiyA jA cukA hai ki mithyAtva guNasthAna meM 4 udayasthAna aura unake kula pada 68 haiM / inameM se eka sAta prakRtika udayasthAna, do ATha prakRtika udayasthAna aura eka nau prakRtika udayasthAna anaMtAnubaMdhI ke udaya se rahita hai jinake kula udayapada 32 hote haiM aura eka ATha prakRtika udayasthAna, do nau prakRtika udayasthAna aura eka dasa prakRtika udayasthAna, ye cAra udayasthAna anantAnubaMdhI ke udaya sahita haiM jinake kula udayapada 36 hote haiM / inameM se pahale ke 32 udayapada, 4 manoyoga, 4 vacanayoga, audArika kAyayoga aura vaikriya kAyayoga, ina dasa yogoM ke sAtha pAye jAte haiM / kyoMki yahA~ anya yoga saMbhava nahIM hai, ataH ina 32 ko 10 se guNita karane para 320 hote haiM aura 36 udayapada pUrvokta dasa tathA audArikamizra, vaikriyamizra aura kArmaNayoga ina 13 yogoM ke sAtha pAye jAte haiN| kyoMki ye pada paryApta aura aparyApta donoM avasthAoM meM saMbhava haiM, ata: 36 ko 13 se guNita karane para 468 prApta hote haiM / mithyAtva guNasthAna ke kula padavRnda prApta karane kI rIti yaha hai ki 320 aura 468 ko jor3akara inako 24 se guNita karadeM to mithyAtva guNasthAna ke kula padavRnda A jAte haiM, jo 320+468= 788 x 24=18612 hote haiM / sAsAdana guNasthAna meM yoga 13 aura udayapada 32 haiM / so 12 yogoM meM to ye saba udayapada saMbhava haiM kintu sAsAdana samyagdRSTi ko vaikriyamizra meM napuMsaka veda kA udaya nahIM hotA hai, ata: yahA~ napuMsakaveda Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 saptatikA prakaraNa ke bhaGga kama kara denA cAhiye / isakA tAtparya yaha huA ki 13 yogoM -kI apekSA 12 se 32 ko guNita karake 24 se guNita kareM aura vaikriyamizra kI apekSA 32 ko 16 se guNita kreN| isa prakAra 12432= 3844 24=6216 tathA vaikriyamizra ke 324 16= 512 hue aura ina 9216 aura 512 kA kula jor3a 6728 hotA hai / yahI 6728 padavRnda sAsAdana guNasthAna meM hote haiN| ___ mizra guNasthAna meM dasa yoga aura udayapada 32 haiN| yahA~ saba yogoM meM saba udayapada aura unake kula bhaGga saMbhava haiM, ataH 10 ko 32 se guNita karake 24 se guNita karane para (324 10=3204 24 =7680) 7680 padavRnda prApta hote haiN| ___ avirata samyagdRSTi guNasthAna meM yoga 13 aura udayapada 60 hote haiM / so yahA~ 10 yogoM meM to saba udayapada aura unake kula bhaGga saMbhava hone se 10 se 60 ko guNita karake 24 se guNita kara dene para 10 yogoM saMbaMdhI kula bhaGga 14400 prApta hote haiN| kintu vaikriyamizra kAyayoga aura kArmaNa kAyayoga meM strIveda kA udaya nahIM hone se strIveda saMbaMdhI bhaGga prApta nahIM hote haiM, isaliye yahAM 2 ko 60 se guNita karake 16 se guNita karane para ukta donoM yogoM sambandhI kula bhaGga 1920 prApta hote haiM tathA audArikamizra kAyayoga meM strIveda aura napuMsakaveda kA udaya nahIM hone se do yogoM saMbaMdhI bhaGga prApta nahIM hote haiM / ataH yahA~ 60 ko 8 se guNita karane para audArikamizra kAyayoga kI apekSA 480 bhaGga prApta hote haiN| isa prakAra cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 13 yoga saMbaMdhI kula padavRnda 14400+1920+480 =16800 hote haiN| ... dezavirata guNasthAna meM yoga 11 aura pada 52 haiM aura yahA~ saba yogoM meM saba udayapada aura unake bhaGga sambhava haiM ataH yahA~ 11 se 52 ko guNita karake 24 se guNita karane para kula bhaGga 13728 hote haiM / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 263 pramattasaMyata guNasthAna meM yoga 13 aura pada 44 haiM kintu AhArakadvika meM strIveda kA udaya nahIM hotA hai, isaliye 19 yogoM kI apekSA to 11 ko 44 se guNita karake 24 se guNita karane se 11x44 = 484x24 = 11616 hue aura AhArakadvika kI apekSA 2 se 44 ko guNita karake 16 se guNita kareM to 2x44 = 88 x 16=1408 hue / taba 11616 + 1408 ko jor3ane para kula 13024 padavRnda pramattasaMyata guNasthAna meM prApta hote haiM / ha apramattasaMyata guNasthAna meM bhI yoga 11 aura pada 44 haiM, kintu AhAraka kAyayoga meM strIveda kA udaya nahIM hotA hai / isaliye 10 yogoM kI apekSA 10 se 44 ko guNita karake 24 se guNita kareM aura AhAraka kAyayoga kI apekSA 44 se 16 ko guNita kreN| isa prakAra karane para apramattasaMyata guNasthAna meM kula padavRnda 11264 hote haiM / apUrvakaraNa meM yoga aura pada 20 hote haiM / ataH 20 ko 6 se guNita karake 24 se guNita karane para yahA~ kula padavRnda 4320 prApta hote haiM / anivRttibAdara guNasthAna meM yoga hai aura bhaGga 28 haiM / yahA~ yoga pada nahIM hai ataH pada na kahakara bhaGga kahe haiN| so ina 6 ko 28 se guNita kara dene para anivRttibAdara meM 252 padavRnda hote haiM tathA sUkSmasaMparAya meM yoga hai, aura bhaGga 1 hai, ataH 6 se 1 ko guNita karane para bhaGga hote haiM / isa prakAra pahale se lekara dasaveM guNasthAna taka ke padavRndoM ko jor3a dene para saba padavRndoM kI kula saMkhyA 65717 hotI hai| kahA bhI haisattarasA satta sayA paNana uisahassa payasaMkhA / " arthAt yogoM kI apekSA mohanIyakarma ke saba padavRnda paMcAnave hajAra sAtasau satraha 65717 hote haiM / 2 1 paMcasaMgraha saptatikA gA0 120 2 go0 karmakAMDa gA0 468 aura 500 meM yogoM kI apekSA udayasthAna 12653 aura padavRnda 88645 batalAye haiM / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ukta padavRndoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye guNasthAna yoga udayapada guNakAra mithyAtva sAsAdana mizra avirata samyagdRSTi dezavirata pramattasaMyata apramattasaMyata apUrvakaraNa anivRtti bAdara sUkSmasaMparAya 13 10 12 1 10 10 2 1 11 11 2 10 1 ha pha w 36 32 32 32 32 60 60 60 52 44 44 44 44 20 2 1 1 24 24 24 16 . 24 24 16 8 24 zra 24 16 24 16 24 12 4 1 ov saptatikA prakaraNa 11232 7680 6216 512 7680 14400 1620 480 www.Bu guNanaphala ( padavRnda ) 13728 11616 1408 10560 704 4320 216 36 e 18612 6728 7680 16800 13728 13024 11264 4320 252 & 65717 padavRnda w Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 265 isa prakAra se yogoM kI apekSA guNasthAnoM meM mohanIya karma ke udayasthAnoM, bhaMgoM aura padavRndoM kA vicAra karane ke bAda aba Age upayogoM kI apekSA udayasthAnoM Adi kA vicAra karate haiM / mithyAtva aura sAsAdana ina do guNasthAnoM meM matiajJAna, zrutaajJAna, vibhaMgajJAna, cakSudarzana aura acakSudarzana, ye pAMca upayoga hote haiM / mizra meM tIna mizra jJAna aura cakSu va acakSu darzana, isa prakAra ye pAMca upayoga haiM / avirata samyagdRSTi aura dezavirata meM Arambha ke tIna samyagjJAna aura tIna darzana, ye chaha upayoga hote haiM tathA chaThe pramattasaMyata guNasthAna se lekara dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna taka pAMca guNasthAnoM meM pUrvokta chaha tathA manaparyAyajJAna sahita sAta upayoga hote haiM tathA pratyeka guNasthAna ke udayasthAna ke bhaMgoM kA kathana pUrva meM antarbhASya gAthA 'aTTaga cau cau cauraTTagA ya... ke saMdarbha meM kiyA jA cukA hai / ata: jisa guNasthAna meM jitane upayoga hoM, unase usa guNasthAna ke udayasthAnoM ko guNita karake anantara bhaMgoM se guNita kara dene para upayogoM kI apekSA usa guNasthAna ke kula bhaMga jJAta ho jAte haiM / jaise ki mithyAtva aura sAsAdana meM krama se 8 aura 4 caubIsI tathA 5 upayoga haiM ataH 8 + 4 = 12 ko 5 se guNita kara dene para 60 hue| mizra meM 4 caubIsI aura 5 upayoga haiM ataH 4 ko 5 se guNita karane para 20 hue / avirata samyagdRSTi aura dezavirata guNasthAna meM ATha-ATha caubIsI aura 6 upayoga haiM ataH 8 +8 = 16 ko 6 se guNita kara dene para e6 hue| pramatta, apramatta saMyata aura apUrvakaraNa guNasthAna meM ATha, ATha aura cAra caubIsI tathA 7 upayoga haiM, ataH 8+6+4 = 20 ko sAta se guNA kara dene para 140 hue tathA ina sabakA jor3a 60+20+16+140=316 huA / inameM se pratyeka caubIsI meM 24, 24 bhaMga hote haiM ataH ina 316 ko 24 se guNita kara dene para kula 316x24 = 7584 hote haiM tathA do prakRtika udayasthAna .. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 saptatikA prakaraNa meM 12 bhaMga aura eka prakRtika udayasthAna meM 5 bhaMga hote haiM, jinakA kula jor3a 17 huaa| inheM vahA~ saMbhava upayogoM kI saMkhyA 7 se guNita kara dene para 119 hote haiN| jinako pUrva rAzi 7584 meM milA dene para kula bhaMga 7703 hote haiN| kahA bhI hai-- ubayANuvaogesu sagasarisayA tiutsarA hoti / ' arthAt-mohanIya ke udayasthAna vikalpoM ko vahA~ saMbhava upayogoM se guNita karane para unakA kula pramANa 7703 hotA hai| ... kintu mizra guNasthAna meM upayogoM ke bAre meM eka mata yaha bhI hai ki samyamithyAdRSTi guNasthAna meM pAMca ke bajAya avadhi darzana sahita chaha upayoga pAye jAte haiN| ataH isa mata ko svIkAra karane para mizra guNasthAna kI 4 caubIsI ko 6 se guNita karane se 24 hote haiM aura ina 24 ko 24 se guNita karane para 576 hote haiM arthAt isa guNasthAna meM 480 kI bajAya 66 bhaMga aura bar3ha jAte haiN| ata: pUrva batAye gaye 7703 bhaMgoM meM 66 ko jor3ane para kula bhaMgoM kI saMkhyA 7766 prApta hotI hai| isa prakAra ye upayoga2-guNita udayasthAna bhaMga jAnanA caahiye| upayogoM kI apekSA udayavikalpoM kA vivaraNa isa prakAra hai guNasthAna upayoga guNakAra guNanaphala (udayavikalpa) mithyAtva 5 660 / 84 24 4424 sAsAdana 480 mizra ... 4- 24 1 paMcasaMgraha saptatikA, gA0 118 / 2 go0 karmakAMDa gA0 462 aura 463 meM upayogoM kI apekSA udayasthAna 7796 aura padavRnda 51083 batalAye haiN| ' Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 1152 1152 avirata dezavirata pramattavirata apramattavirata apUrvakaraNa anivRttibAdara X X XXX 1344 8X 24 1344 9 jala sUkSma saMparAya 7703 udayavikalpa vizeSa-jaba dUsare mata ke anusAra mizra guNasthAna meM avadhidarzana sahita chaha upayoga hote haiM taba isakI apekSA prApta hue 66 bhaMgoM ko 7703 bhaMgoM meM milA dene para kula udayavikalpa 7766 hote haiN| isa prakAra se upayogoM kI apekSA udayavikalpoM ko batalAne ke bAda aba upayogoM se guNita karane para prApta padavRndoM ke pramANa ko batalAte haiN| pUrva meM bhASya gAthA 'aTThI battIsaM.....' meM guNasthAnoM meM udayasthAna padoM kA saMketa kiyA jA cukA hai| tadanusAra mithyAtva meM 68, sAsAdana meM 32 aura mizra guNasthAna meM 32 udayasthAna pada haiM, jinakA jor3a 132 hotA hai| inheM ina guNasthAnoM meM sambhava 5 upayogoM se guNita karane para 13245=660 hue| avirata samyagdRSTi meM 60 aura dezavirata meM 52 udayasthAna pada haiN| jinakA jor3a 112 hotA hai, inheM yahA~ saMbhava 6 upayogoM se guNita karane para 672 hue / pramattasaMyata Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 saptatikA prakaraNa meM 44, apramattasaMyata meM 44 aura apUrvakaraNa meM 20 udayasthAna pada haiN| inakA kula jor3a 44+44+20 = 108 hotA hai| inheM yahA~ saMbhava 7 upayogoM se guNita karane para 756 hue| isa prakAra pahale se lekara AThaveM guNasthAna taka ke saba udayasthAna padoM kA jor3a 660+672+ 756=2018 huaa| inheM bhaMgoM kI apekSA 24 se guNita kara dene para ATha guNasthAnoM ke kula padavRndoM kA pramANa 2018424=50112 hotA hai| anantara do prakRtika udayasthAna ke padavRnda 24 aura eka prakRtika udayasthAna ke padavRnda 5, inakA jor3a 26 huaa| so ina 26 ko yahA~ saMbhava 7 upayogoM se guNita kara dene para 203 padavRnda aura prApta hue| jinheM pUrvokta 50112 padavRndoM meM milA dene para kula padavRndoM kA pramANa 50315 hotA hai kahA bhI hai pannAsaM ca sahassA tinni sayA ceva pannArA / ' arthAt-mohanIya ke padavRndoM ko yahA~ saMbhava upayogoM se guNita karane para unakA kula pramANa pacAsa hajAra tInasau pandraha 50315 hotA hai| . ukta padavRndoM kI saMkhyA mizra guNasthAna meM pAMca upayoga mAnane kI apekSA jAnanA caahiye| lekina jaba matAntara se pAMca kI bajAya 6 upayoga svIkAra kiye jAte haiM taba ina padavRndoM meM eka adhika upayoga ke padavRnda 1432424=768 bhaMga aura bar3ha jAte haiM aura kula padavRndoM kI saMkhyA 50315 kI bajAya 51083 ho jAtI hai| upayogoM kI apekSA padavRndoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye 1 paMcasaMgraha saptatikA gA0 118 / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha guNasthAna mithyAtva sAsAdana mizra avirata dezavirata pramattaviraMta apramattavirata apUrvakaraNa anivRttibAdara sUkSmasaMparAya upayoga 5 5 7 7 7 7 7 udayapada 68 32 32 60 52 44 44 20 1 guNakAra 24 24 24 24 24 24 24 24 12 1 guNanaphala ( padavRnda ) 8 160 3840 3840 8640 7488 266 7362 7362 3360 168 28 . 50315 padavRnda isameM mizra guNasthAna saMbaMdhI avadhidarzana ke 768 bhaMgoM ko aura milA diyA jAye to usa apekSA se kula padavRnda 51083 hote hai / isa prakAra se upayogoM kI apekSA udayasthAna padavRndoM kA varNana karane ke bAda aba lezyAoM kI apekSA udayasthAna vikalpoM aura padavRndoM kA vicAra karate haiN| pahale udayasthAna vikalpoM ko batalAte haiN| mithyAtva se lekara avirata samyagdRSTi, ina cAra guNasthAnoM taka pratyeka sthAna meM chahoM lezyAyeM hotI haiM / dezavirata, pramattasaMyata aura Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 saptatikA prakaraNa apramattasaMyata, ina tIna guNasthAnoM meM tejolezyA Adi tIna zubha lezyA haiM aura apUrvakaraNa Adi Age ke guNasthAnoM meM eka zuklalezyA hotI hai| mithyAtva Adi guNasthAnoM meM se pratyeka meM prApta caubIsI pahale batalAI jA cukI hai| isaliye tadanusAra mithyAtva meM 8, sAsAdana meM 4 aura mizra meM 4 tathA avirata samyagdRSTi meM 8 caubIsI huI / inakA kula jor3a 24 huaa| inheM 6 se guNita kara dene para 2446= 144 hue| dezavirata meM 8, pramattavirata meM 8 aura apramattavirata meM 8 caubIsI haiN| jinakA kula jor3a 24 huaa| ina tIna guNasthAnoM meM tIna zubha lezyAyeM hone ke kAraNa 2443=72 hote haiN| apUrvakaraNa guNasthAna meM 4 caubIsI haiM, lekina yahA~ sirpha eka zukla lezyA hone se sirpha 4 hI prApta hote haiN| ukta ATha guNasthAnoM kI kula saMkhyA kA jor3a 144-+-72+4=220 huaa| inheM 24 se guNita kara dene para ATha guNasthAnoM ke kula udayasthAna vikalpa 220424 =5280 hote haiN| anantara inameM do prakRtika udayasthAna ke 12 aura eka prakRtika udayasthAna ke 5 isa prakAra 17 bhaMgoM ko aura milA dene para kula udayasthAna vikalpa 5280+17=5267 hote haiN| ye 5267 lezyAoM kI apekSA udayasthAna vikalpa jAnanA cAhiye / __ ina udayasthAna vikalpoM kA vivaraNa kramazaH isa prakAra hai - - __guNasthAna lezyA guNanaphala (udayavikalpa) mithyAtva 1152 sAsAdana 576 8X 24 4424 4- 24 8x24 / mizra 576 XX avirata 1152 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha dezavirata pramattasaMyata apramattasaMyata apUrvakaraNa anivRttikaraNa sUkSmasaMparAya m m 1 1 1 8 X24 8x24 8x24 4x24 12 1 paMcasaMgraha saptatikA gA0 117 4 1 576 576 576 66 12 tigahINA tevannA sayA ya udayANa hoMti lesANaM / aDatIsa sahassAI payANa saya do ya sagatIsA // 1 4 1 5267 aba lezyAoM kI apekSA padavRnda batalAte haiM : mithyAtva ke 68, sAsAdana ke 32, mizra ke 32 aura avirata samyagdRSTi ke 60 padoM kA jor3a 68 +32+32+60=162 huA / inheM yahA~ saMbhava 6 lezyAoM se guNita kara dene para 1152 hote haiM / so dezavirata ke 52, pramattavirata ke 44 aura apramattavirata ke 44 padoM kA jor3a 140 huA / inheM ina tIna guNasthAnoM meM saMbhava 3 lezyAoM se guNita kara dene para 420 hote haiM tathA apUrvakaraNa meM pada 20 haiM, kintu yahA~ eka hI lezyA hai ataH isakA pramANa 20 huA / ina sabakA jor3a 1152+420+20= 1562 huA / ina 1562 ko bhaMgoM kI apekSA 24 se guNita kara dene para ATha guNasthAnoM ke kula padavRnda 38208 hote haiM / anantara inameM do prakRtika aura eka prakRtika padavRnda 26 aura milA dene para kula padavRnda 38237 hote haiM / kahA bhI hai 301 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 saptatikA prakaraNa ____ arthAt-mohanIyakarma ke udayasthAna aura padavRndoM ko lezyAoM se guNita karane para unakA kula pramANa krama se 5297 aura 382371 hotA hai| lezyAoM kI apekSA padavRndoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye guNasthAna lezyA udayapada guNakAra guNanaphala (padavRnda) - - I w mithyAtva 6762 4608 w sAsAdana w 4608 w 8640 3744 m mizra avirata dezavirata pramattasaMyata apramattasaMyata apUrvakaraNa anivRttibAdara m 3168 3168 m or 480 on a sUkSmasaMparAya on 38237 padavRnda 1 go0 karmakAMDa gA0 504 aura 505 meM bhI lezyAoM kI apekSA udaya vikalpa 5267 aura padavRnda 38237 batalAye haiM / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 303 isa prakAra mohanIyakarma ke pratyeka guNasthAna sambandhI udayasthAna vikalpa aura padavRndoM tathA vahA~ sambhava yoga, upayoga aura lezyAoM se guNita karane para unake prApta pramANa ko batalAne ke bAda aba saMvedha bhaGgoM kA kathana karane ke liye sattAsthAnoM kA vicAra karate haiN| * guNasthAnoM meM mohanIyakarma ke saMvedha bhaGga tiNNege egegaM tiga mIse paMca causu niyaTTie tinni / ekkAra bAyarammI sahame cau tini uvasaMte // 48 // zabdArtha-tiNNa- tIna sattAsthAna, ege- eka mithyAdRSTi guNasthAna meM, ege - eka meM, (sAsAdana meM), egaM-eka, tiga-tIna, mIse-mizra meM, paMca-pAMca, causu-avirata samyagdRSTi guNasthAna Adi cAra meM, niyaTTie-apUrvaka raNa meM, tinni-tIna, ekkAragyAraha, bAyarammI-anivRttibAdara meM, suhuma - sUkSmasaMparAya meM, cau-cAra, tinni-tIna, upasaMte-upazAnta moha meM / ___gAthArtha-mohanIyakarma ke mithyAtva guNasthAna meM tIna, sAsAdana meM eka, mizra meM tIna, avirata samyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM se pratyeka meM pAMca-pAMca, apUrvakaraNa meM tIna, anivRttibAdara meM gyAraha, sUkSmasaMparAya meM cAra aura . upazAntamoha meM tIna sattAsthAna hote haiN| vizeSArtha-gAthA meM mohanIya karma ke guNasthAnoM meM sattAsthAna batalAye haiN| pratyeka guNasthAna meM mohanIyakarma ke sattAsthAnoM ke anya pratiyoM meM, 'causu tiga'puvve' yaha pATha dekhane meM AtA hai| ukta pATha samIcIna pratIta hotA hai, kintu TIkAkAra ne 'niyaTTie tini' isa pATha kA anusaraNa karake TIkA kI hai, ataH yahA~ bhI yahI 'niyaTTie tinni' pATha rakhA hai| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 saptatikA prakaraNa hone ke kAraNa kA vicAra pahale kiyA jA cukA hai| ata: yahA~ saMketa mAtra karateM haiM ki-'tiNNege'-arthAt pahale mithyAtva guNasthAna meM 28, 27 aura 26 prakRtika, ye tIna sattAsthAna haiM tathA 'egegaM' dUsare sAsAdana guNasthAna meM sirpha eka 28 prakRtika sattAsthAna hI hotA hai / mizra guNasthAna meM 28, 27 aura 24 prakRtika, ye tIna sattAsthAna haiM-'tiga miise'| isake bAda cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna se lekara sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna taka cAra guNasthAnoM meM se pratyeka meM 28, 24, 23, 22 aura 21 prakRtika, ye pA~ca-pA~ca sattAsthAna haiN| AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM 28, 24 aura 21 prakRtika ye tIna sattAsthAna haiN| nauveM guNasthAna-anivRttibAdara meM 28, 24, 21, 13, 12, 11, 5, 4,3, 2 aura 1 prakRtika, ye gyAraha sattAsthAna haiM--'ekkAra bAyarammI' / sUkSmasaMparAya guNasthAna meM 28, 24, 21 aura 1 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiM tathA 'tinni uvasaMte' upazAMtamoha guNasthAna meM 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / isa prakAra se guNasthAnoM meM mohanIyakarma ke sattAsthAnoM ko .. batalAne ke bAda aba prasaMgAnusAra saMvedha bhaGgoM kA vicAra karate haiM 1 tiNNe ge egegaM do misse cadusu paNa NiyaTTIe / tiNi ya thUleyAraM suhume cattAri tiNNi uvasaMte / / ---go0 karmakAMDa gA0 506 mohanIyakarma ke mithyAdRSTi guNasthAna meM 3, sAsAdana meM 1, mizra meM 2, avirata samyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM pAMca-pAMca, apUrvakaraNa meM 3, anivRttibAdara meM 11, sUkSmasaMparAya meM 4 aura upazAntamoha meM 3 sattAsthAna haiN| vizeSa-karmagrantha meM mizra guNasthAna ke 3 aura go0 karmakAMDa meM 2 sattAsthAna batalAye haiN| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 305 mithyAtva guNasthAna meM 22 prakRtika baMdhasthAna aura 7,8,9 aura aura 10 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiM / inameM se 7 prakRtika udayasthAna meM eka 28 prakRtika sattAsthAna hI hotA hai kintu zeSa tIna 8, 6 aura 10 prakRtika udayasthAnoM meM 28, 27 aura 26 prakRtika, ye tIna sattAsthAna saMbhava haiN| isa prakAra mithyAdRSTi guNasthAna meM kula sattAsthAna 10 hue--1+343=10 / sAsAdana guNasthAna meM 21 prakRtika baMdhasthAna aura 7, 8, 9 prakRtika, ye tIna udayasthAna rahate hue pratyeka meM 28 prakRtika sattAsthAna haiM / isa prakAra yahA~ tIna sattAsthAna hue| mizra guNasthAna meM 17 prakRtika baMdhasthAna tathA 7, 8 aura ha prakRtika, ina tIna udayasthAnoM ke rahate hue pratyeka meM 28, 27 aura 24 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| ata: yahA~ kula 6 sattAsthAna hue| avirata samyagdRSTi guNasthAna meM eka 17 prakRtika baMdhasthAna tathA 6, 7, 8 aura 6 prakRtika, ye cAra udayasthAna hote haiM aura inameM se 6 prakRtika udayasthAna meM to 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM tathA 7 aura 8 meM se pratyeka udayasthAna meM 28,24, 23, 22 aura 21 prakRtika, ye pAMca-pAMca sattAsthAna haiN| 6 prakRtika udayasthAna meM 28, 24, 23 aura 22 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiM / isa prakAra yahAM kula 17 sattAsthAna hue| dezavirata guNasthAna meM 13 prakRtika baMdhasthAna tathA 5, 6, 7 aura 8 prakRtika, ye cAra udayasthAna haiN| inameM se 5 prakRtika udayasthAna meM to 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna tathA 6 aura 7 prakRtika udayasthAnoM meM se pratyeka meM 28, 24, 23, 22 aura 21 prakRtika, ye pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM tathA 8 prakRtika udayasthAna Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 saptatikA prakaraNa meM 28, 24 23 aura 22 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiM / isa prakAra yahA~ kula 17 sattAsthAna hote haiM / pramatta virata guNasthAna meM 8 prakRtika baMdhasthAna tathA 4, 5, 6 aura 7 prakRtika, ye cAra udayasthAna haiM / inameM se 4 prakRtika udayasthAna meM 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiM / 5 aura 6 prakRtika udayasthAnoM meM se pratyeka meM 28, 24, 23, 22 aura 21 prakRtika ye pAMca-pAMca sattAsthAna haiM tathA 7 prakRtika udayasthAna meM 28, 24, 23 aura 22 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiM / isa prakAra yahA~ kula 17 sattAsthAna hote haiM / apramattasaMyata guNasthAna meM pUrvokta pramattasaMyata guNasthAna kI taraha 17 sattAsthAna jAnanA cAhiye / apUrvakaraNa guNasthAna meM 8 prakRtika baMdhasthAna aura 4, 5 tathA 6prakRtika udayasthAna tathA ina tIna udayasthAnoM meM se pratyeka meM 28, 24 aura 21 prakRtika ye tIna-tIna sattAsthAna hote haiN| isa prakAra yahA~ kula 6 sattAsthAna hote haiM / anivRttibAdara guNasthAna meM 5, 4, 3, 2 aura 1 prakRtika, ye pA~ca baMdhasthAna tathA 2 aura 1 prakRtika, ye do udayasthAna haiM / inameM se 5 prakRtika baMdhasthAna aura 2 prakRtika udayasthAna ke rahate hue 28, 24, 21, 13, 12 aura 11 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hote haiM / 4 prakRtika baMdhasthAna aura 1 prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 24, 21, 11, 5 aura 4 prakRtika, ye chaha sattAsthAna haiM / 3 prakRtika baMdhasthAna aura 1 prakRtika udaya sthAna ke rahate 28, 24, 21, 4 aura 3 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna haiM / 2 prakRtika baMdhasthAna aura 1 prakRtika udayasthAna ke rahate 28, 24, 21, 3 aura 2 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiM aura 1 prakRtika baMdhasthAna va 1 prakRtika udayasthAna ke rahate hue 28, 24, Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 21, 2 aura 1 prakRtika, ye pAMca sattAsthAna hote haiN| isa prakAra yahA~ kula 27 sattAsthAna hue| sUkSmasaMparAya guNasthAna meM baMdha ke abhAva meM eka prakRtika udayasthAna tathA 28, 24, 21 aura 1 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiN| tathA upazAntamoha guNasthAna meM baMdha aura udaya ke binA 28, 24 aura 21 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| kisa baMdhasthAna aura udayasthAna ke rahate hue kitane sattAsthAna hote haiM, isakA vizeSa vivecana ogha prarUpaNA ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai, ata: vahAM se jAnanA caahiye| isa prakAra se aba taka nAmakarma ke sivAya zeSa sAta kamoM ke baMdha Adi sthAnoM kA guNasthAnoM meM nirdeza kiyA jA cukA hai| aba nAmakarma ke saMvedha bhaMgoM kA vicAra karate haiN| guNasthAnoM meM nAmakarma ke saMbaMdha bhaMga chaNNava chakkaM tiga satta dugaM duga tiga dugaM tiga' caU / duga cha ucau duga paNa cau cau duga cau paNaga ega caka // 46 // hama egegamaTu chaumatthakevalijiNANaM / ega caU ega caU aTTa cau du chakkamudayaMsA // '50 / / 1 tulanA kIjiye ---- chaNNavachattiyasagaigi dugatigaduga tiNNiaTThacattAri / dugadugacadu dugapaNacadu cadureyacadU paNeyacadU // egegamaTTa egegama? chadumaTThaH kevalijiNANaM / egacaduregacaduro docadu dochakka baMdhaudayaMsA / / -mo0 karmakAMDa mA0663, 664 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 saptatikA prakaraNa zabdArtha-chaNNava chakkaM-chaha, nI aura chaha, tiga satta dugaMtIna, sAta aura do, duga tiga durga-do, tIna aura do, tigaSTa caUtIna, ATha aura cAra, duga cha ccau-do, chaha aura cAra, duga paNa ghau-do, pAMca aura cAra, cau duga cau-cAra, do aura cAra, paNaga ega caU-pAMca, eka aura cAra / / - egegamaTTha-eka, eka aura ATha, egegamaTTa-eka, eka aura ATha, chaumattha-chadmastha (upazAntamoha, kSINamoha) kevalijiNANaMkevali jina (sayogi aura ayogi kevalI) ko anukrama se, ega caUeka aura cAra, ega caU-eka aura cAra, aTTha cau-ATha aura cAra, du chakkaM-do aura chaha, udayaMsA-udaya aura sattA sthAna / gAthArtha-chaha, nau, chaha; tIna, sAta aura do; do, tIna aura do; tIna, ATha aura cAra; do, chaha aura cAra; do, pAMca aura cAra; cAra, do aura cAra; pAMca, eka aura cAra; tathA eka, eka aura ATha; eka, eka aura ATha; isa prakAra anukrama se baMdha, udaya aura sattAsthAna Adi ke dasa guNasthAnoM meM hote haiM tathA chadmastha jina (11 aura 12 guNasthAna) meM tathA kevalI jina (13, 14, guNasthAna) meM anukrama se eka, cAra aura eka, cAra tathA ATha aura cAra; do aura chaha udaya va sattAsthAna hote haiN| jinakA vivaraNa isa prakAra hai (zeSa pR0 307 kA) karmagrantha se go0 karmakAMDa meM ina guNasthAnoM ke bhaMga bhinna batalAye haiN| sAsAdana meM 3-7-1, dezavirata meM 2-2-4 apramattavirata meM 4-1-4 sayogi kevalI meM 2-4 / karmagrantha meM ukta guNasthAnoM ke bhaMga isa prakAra haiM-sAsAdana meM 3-72, dezavirata meM 2-6-4, apramattavirata meM 4-2-4, sayogikevalI meM 8-4 / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 306 guNasthAna bandhasthAna udayasthAna |,sattAsthAna 1. mithyAtva ur 2. sAsAdana m r - - - - 3. mizra 4. avirata 5. dezavirata 6. pramattavirata 7. apramattavirata 8. apUrvakaraNa 6. anivRttikaraNa 10. sUkSmasaMparAya 11. upazAntamoha 12. kSINamoha 13. sayogikevalI 14. ayogikevalI vizeSArtha-ina do gAthAoM meM guNasthAnoM meM nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ko batalAyA hai| (1) mithyAvRSTi guNasthAna pahale mithyAdRSTi guNasthAna meM nAmakarma ke baMdhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAna krama se chaha, nau aura chaha haiM-'chaNNava chakkaM' / jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai . . Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " saptatikA prakaraNa 23, 25, 26, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye chaha baMdhasthAna haiM / inameM se 23 prakRtika baMdhasthAna aparyApta ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ko hotA hai| isake bAdara aura sUkSma tathA pratyeka aura sAdhAraNa ke vikalpa se cAra bhaMga hote haiM / 25 prakRtika baMdhasthAna paryApta ekendriya tathA aparyApta dvIndriya, zrIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSya gati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke hotA hai / inameM se paryApta ekendriya ke yogya baMdha hote samaya 20 bhaMga hote haiM tathA zeSa aparyApta dvIndriya Adi kI apekSA eka-eka bhaMga hotA hai / isa prakAra 25 prakRtika baMdhasthAna ke kula bhaMga 25 hue / 310 26 prakRtika baMdhasthAna paryApta ekendriya ke yogya baMdha karane vAle jIva ke hotA hai| isake 16 bhaMga hote haiM tathA 28 prakRtika baMdhasthAna 8 devagati yA narakagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke hotA hai / inameM se devagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya to bhaMga hote haiM aura naraka gati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 1 bhaMga hotA hai / isa prakAra 28 prakRtika baMdhasthAna ke 2 bhaMga haiM / 26 prakRtika baMdhasthAna paryApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSya gati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke hotA hai / inameM se paryApta dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya pratyeka ke AThaATha bhaMga hote haiM / tiryaMca paMcendriya ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 4608 bhaMga tathA manuSya gati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya bhI 4608 bhaMga hote haiM / isa prakAra 26 prakRtika baMdhasthAna ke kula 6240 bhaMga hote haiM / '' tIrthaMkara prakRti ke sAtha devagati ke yogya 26 prakRtika baMdhasthAna mithyAdRSTi ke nahIM hotA hai, kyoMki tIrthaMkara prakRti kA baMdha samyaktva . Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 311 ke nimitta se hotA hai ata: yahA~ devagati ke yogya 26 prakRtika baMdhasthAna nahIM kahA hai| 30 prakRtika baMdhasthAna paryApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura tiryaMca paMcendriya ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke hotA hai| inameM se paryApta dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya pratyeka ke ATha-ATha bhaMga hote haiM tathA tiryaMca paMcendriya ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha hote samaya 4608 bhaMga hote haiN| isa prakAra 30 prakRtika baMdhasthAna ke kula bhaMga 4632 hote haiN| yadyapi tIrthaMkara prakRti ke sAtha manuSyagati ke yogya aura AhArakadvika ke sAtha devagati ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai kintu ye donoM hI sthAna mithyAdRSTi ke sambhava nahIM hote haiM, kyoMki tIrthaMkara prakRti kA baMdha samyaktva ke nimitta se aura AhArakadvika kA baMdha saMyama ke nimitta se hotA hai / kahA bhI hai sammattaguNanimittaM titthayaraM saMjameNa AhAraM / arthAt-tIrthaMkara kA baMdha samyaktva ke nimitta se aura AhArakadvika kA baMdha saMyama ke nimitta se hotA hai| isIliye yahA~ manuSyagati aura devagati ke yogya 30 prakRtika baMdhasthAna nahIM kahA hai| pUrvokta prakAra se antarbhASya gAthA meM bhI mithyAdRSTi ke 23 prakRtika Adi baMdhasthAnoM ke bhaMga batalAye haiN| bhASya kI gAthA isa prakAra hai cau paNavIsA solasa nava cattAlA sayA ya vaannuyaa| battIsuttarachAyAlasayA micchassa bndhvihii|| 1 yA tu devagatiprAyogyA tIrthakaranAmasahitA ekonatriMzat sA mithyAdRSTerna bandhamAyAti, tIrthakaranAmnaH samyaktvapratyayatvAd mithyAdRSTezca tadabhAvAt / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 223 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa arthAt mithyAdRSTi jIva ke jo 23, 25, 26, 28, 29 aura 30 prakRtika baMdhasthAna haiM, unake kramazaH 4 25, 16, 6, 6240 aura 4632 bhaMga hote haiM / 312 mithyAdRSTi jIva ke 31 aura 1 prakRtika baMdhasthAna sambhava nahIM hone se unakA yahA~ vicAra nahIM kiyA gayA hai / isa prakAra se mithyAdRSTi guNasthAna ke chaha baMdhasthAnoM kA kathana kiyA gayA / aba udayasthAnoM kA nirdeza karate haiM ki 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye nau udayasthAna haiM / nAnA jIvoM kI apekSA inakA pahale vistAra se varNana kiyA jA cukA hai, ataH usI prakAra yahA~ bhI samajhanA cAhiye / itanI vizeSatA hai ki yahA~ AhArakasaMyata, vaikriyasaMyata aura kevalI saMbaMdhI bhaMga nahIM kahanA cAhiye, kyoMki ye mithyAdRSTi jIva nahIM hote haiM / mithyAdRSTi guNasthAna meM ina udayasthAnoM ke saba bhaMga 7773 haiM / ve isa prakAra haiM ki 21 prakRtika udayasthAna ke 41 bhaMga hote haiN| ekendriyoM ke 5, vikalendriyoM ke 6, tiryaMca paMcendriyoM ke hai, manuSyoM ke haiM, devoM ke 8 aura nArakoM kA 1 / inakA kula jor3a 41 hotA hai / 24 prakRtika udayasthAna ke 11 bhaMga haiM jo ekendriyoM meM pAye jAte haiM, anyatra 24 prakRtika udayasthAna saMbhava nahIM haiM / 25 prakRtika udayasthAna ke 32 bhaMga hote haiM- ekendriya ke 7, vaikriya tiryaMca paMcendriyoM ke 8, vaikriya manuSyoM ke 8, devoM ke 8 aura nArakoM kA 1 / inakA kula jor3a 7+8+8+8+1=32 hotA hai / 26 prakRtika udayasthAna ke 600 bhaMga hote haiM- ekendriyoM ke 13, vikalendriyoM ke e, tiryaMca paMcendriyoM ke 286 aura manuSyoM ke bhI 286 / inakA jor3a 13+6+286+ 286 = 600 hai / 27 prakRtika udayasthAna ke 31 bhaMga haiM- ekendriyoM ke 6, vaikriya tiryaMca paMcendriya ke 8, vaikriya manuSyoM ke 8, devoM ke 8 aura nArakoM kA 1 / 28 prakRtika udayasthAna ke 1199 bhaMga haiM Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha vikalendriyoM ke 6, tiryaMca paMcendriyoM ke 576, vaikriya tiryaMca paMcendriya ke 16, manuSyoM ke 576, vaikriya manuSyoM ke 8, devoM ke 16 aura nArakoM kA 1 / kula milAkara ye bhaMga 6+576 + 16+576+8+16+1= 1196 hote haiN| 26 prakRtika udayasthAna ke 1781 bhaMga haiMvikalendriyoM ke 12, tiryaMca paMcendriyoM ke 1152, vaikriya tiryaMca paMcendriyoM ke 16, manuSyoM ke 576, vaikriya manuSyoM ke 8, devoM ke 16, aura nArakoM kA 1 / kula milAkara ye saba bhaMga 1781 hote haiM / 30 prakRtika udayasthAna ke 2614 bhaMga haiM--vikalendriyoM ke 18, tiryaMca paMcendriyoM ke 1728, vaikriya tiryaMca paMcendriya ke 8, manuSyoM ke 1152, devoM ke 8 / inakA jor3a 18+1728+8+1152 +8=2614 hotA hai| 31 prakRtika udayasthAna ke bhaMga 1164 hote haiM-vikalendriyoM ke 12, tiryaMca paMcendriyoM ke 1152 jo kula milAkara 1164 hote haiN| isa prakAra mithyAdRSTi guNasthAna meM 21, 24, 25, 26, 27, 28, 26, 30 aura 31 prakRtika, yaha nau udayasthAna haiM aura unake kramazaH 41, 11, 32, 600, 31, 1166, 1781, 2614 aura 1164 bhaMga haiN| ina bhaMgoM kA kula jor3a 7773 hai| vaise to ina udayasthAnoM ke kula bhaMga 7761 hote haiM lekina inameM se kevalI ke 8, AhAraka sAdhu ke 7, aura udyota sahita vaikriya manuSya ke 3, ina 18 bhaMgoM ko kama kara dene para 7773 bhaMga hI prApta hote haiN| mithyAdRSTi guNasthAna meM chaha sattAsthAna haiN| jo 62, 86, 88 86, 80 aura 78 prakRtika haiM / mithyAtva guNasthAna meM AhAraka-catuSka aura tIrthaMkara nAma kI sattA eka sAtha nahIM hotI hai, jisase 63 prakRtika sattAsthAna yahA~ nahIM batAyA hai| 62 prakRtika sattAsthAna cAroM gati ke mithyAvRSTi jIvoM ke saMbhava hai, kyoMki AhArakacatuSka kI sattA vAlA kisI bhI gati meM utpanna hotA hai / 89 prakRtika sattAsthAna sabake nahIM hotA hai kintu jo narakAyu kA baMdha karane ke pazcAt vedaka Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 saptatikA prakaraNa samyagdRSTi hokara tIrthaMkara prakRti kA baMdha karatA hai aura aMta samaya meM mithyAtva ko prApta hokara naraka meM jAtA hai usI mithyAtvI ke antarmuhUrta kAla taka mithyAtva meM 86 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| 88 prakRtiyoM kI sattA cAroM gatiyoM ke mithyAdRSTi jIvoM ke saMbhava hai kyoMki cAroM gatiyoM ke mithyAdRSTi jIvoM ke 88 prakRtiyoM kI sattA hone meM koI bAdhA nahIM hai| 86 aura 80 prakRtiyoM kI sattA una ekendriya jIvoM ke hotI hai jinhoMne yathAyogya devagati yA narakagati ke yogya prakRtiyoM kI udvalanA kI hai tathA ye jIva jaba ekendriya paryAya se nikalakara vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM meM utpanna hote haiM taba inake bhI saba paryAptiyoM ke paryApta hone ke anantara aMtarmuhUrta kAla taka 86 aura 80 prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai| kintu isake Age vaikriya zarIra Adi kA baMdha hone ke kAraNa ina sthAnoM kI sattA nahIM rahatI hai| 78 prakRtiyoM kI sattA una agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke hotI hai jinhoMne manuSyagati aura manuSyAnupUrvI kI udvalanA karadI hai tathA jaba ye jIva marakara vikalendriya aura tiryaMca paMcendriya jIvoM meM utpanna hote haiM taba inake bhI antarmuhUrta kAla taka 78 prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai / isa . prakAra mithyAtva guNasthAna meM 62, 86, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika, ye chaha sattAsthAna jAnanA caahiye| ___aba sAmAnya se mithyAdRSTi guNasthAna meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA kathana karane ke bAda unake saMvedha kA vicAra karate haiN| 23 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi jIva ke pUrvokta nau udayasthAna saMbhava haiM / kintu 21, 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ina 6 udayasthAnoM meM deva aura nAraka saMbaMdhI jo bhaMga haiM, ve yahA~ nahIM pAye jAte haiM / kyoMki 23 prakRtika baMdhasthAna meM aparyApta ekendriyoM ke yogya prakRtiyoM kA baMdha hotA hai parantu deva aparyApta ekendriyoM ke Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha yogya prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate haiM, kyoMki deva aparyApta ekendriyoM meM utpanna nahIM hote haiN| isI prakAra nAraka bhI 23 prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate haiM, kyoMki nArakoM ke sAmAnya se hI ekendriyoM ke yogya prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai / isase yaha siddha huA ki 23 prakRtika baMdhasthAna meM deva aura nArakoM ke udayasthAna saMbaMdhI bhaMga prApta nahIM hote haiM tathA yahA~ 62, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika ye pAMca sattAsthAna hote haiM / 21, 24, 25 aura 26 prakRtika ina cAra udayasthAnoM meM ukta pA~coM hI sattAsthAna hote haiM tathA 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ina pAMca udayasthAnoM meM 78 ke binA pUrvokta cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra yahA~ saba udayasthAnoM kI apekSA kula 40 sattAsthAna hote haiN| kintu itanI vizeSatA hai ki 25 prakRtika udayasthAna meM 78 prakRtika sattAsthAna agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke hI hote haiM tathA 26 prakRtika udayasthAna meM 78 prakRtika sattAsthAna agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ke bhI hotA hai aura jo agnikAyika tathA vAyukAyika jIva marakara vikalendriya aura tiryaMca paMcendriyoM meM utpanna hote haiM, inake bhI kucha kAla taka hotA hai / 25 aura 26 prakRtika baMdhasthAnoM meM bhI pUrvokta prakAra kathana karanA cAhiye / kintu itanI vizeSatA hai ki deva bhI apane saba udayasthAnoM meM rahate hue paryApta ekendriya ke yogya 25 aura 26 prakRtika sthAnoM kA baMdha karatA hai| parantu isake 25 prakRtika baMdhasthAna ke bAdara, paryApta aura pratyeka prAyogya ATha hI bhaMga hote haiM, zeSa 12 bhaMga nahIM hote haiM / kyoMki deva sUkSma, sAdhAraNa aura aparyAptakoM meM utpanna nahIM hote haiN| isase usake inake yogya prakRtiyoM kA baMdha bhI nahIM hotA hai| pUrvokta prakAra se yahA~ bhI cAlIsa-cAlIsa sattAsthAna hote haiN| 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyA dRSTi ke 30 aura 31 prakRtika, ye do udayasthAna hote haiM / inameM se 30 prakRtika udayasthAna Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 saptatikA prakaraNa tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM, donoM ke hotA hai aura 31 prakRtika, udayasthAna tiryaMca paMcendriya jIvoM ke hI hotA hai| isake 62, 86 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiN| inameM se 30 prakRtika udayasthAna meM cAroM sattAsthAna hote haiM / usameM bhI 86 prakRtika sattAsthAna usI ke jAnanA cAhiye jisake tIrthaMkara prakRti kI sattA hai aura jo mithyAtva meM Akara narakagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai / zeSa tIna sattAsthAna prAyaH saba tiryaMca aura manuSyoM ke saMbhava haiM / 31 prakRtika udayasthAna meM 86 prakRtika ko chor3akara zeSa tIna sattAsthAna pAye jAte haiM / 86 prakRtika sattAsthAna tIrthaMkara prakRti sahita hotA hai, parantu tiryaMcoM meM tIrthaMkara prakRti kI sattA saMbhava nahIM, isIliye 31 prakRtika udayasthAna meM 86 prakRtika sattAsthAna kA niSedha kiyA hai / isa prakAra 28 prakRtika baMdhasthAna meM 30 aura 31 prakRtika, do udayasthAnoM kI apekSA 7 sattAsthAna hote haiM / 1 devagatiprAyogya 26 prakRtika baMdhasthAna ko chor3akara zeSa vikalendriya tiryaMca paMcendriya aura manuSya gati ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi jIva ke sAmAnya se pUrvokta udayasthAna aura ha2, 86, 88, 86, 80 aura 78 prakRtika, ye chaha sattAsthAna hote haiM / inameM se 21 prakRtika udayasthAna meM sabhI sattAsthAna prApta haiM / usameM bhI prakRtika sattAsthAna usI jIva ke hotA hai jisane narakA kA baMdha karane ke pazcAt vedaka samyaktva ko prApta karake tIrthaMkara prakRti kA baMdha kara liyA hai| anantara jo mithyAtva meM jAkara aura marakara nArakoM meM utpanna huA hai tathA 12 aura prakRtika sattAsthAna deva, nAraka, manuSya, vikalendriya tiryaMca paMcendriya aura ekendriyoM kI apekSA jAnanA cAhiye / 86 aura 80 prakRtika sattAsthAna vikalendriya tiryaMca paMcendriya, manuSya aura ekendriyoM kI , Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 317 apekSA jAnanA cAhiye / 78 prakRtika sattAsthAna ekendriya, vikalendriya aura tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA jAnanA caahiye| 24 prakRtika udayasthAna meM 86 prakRtika ko chor3akara zeSa 5 sattAsthAna haiM / jo saba ekendriyoM kI apekSA jAnanA cAhiye, kyoMki ekendriyoM ko chor3akara zeSa jIvoM ke 24 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai| 25 prakRtika udayasthAna meM pUrvokta chahoM sattAsthAna hote haiN| inakA vizeSa vicAra 21 prakRtika udayasthAna ke samAna jAnanA cAhiye / 26 prakRtika udayasthAna meM 89 ko chor3akara zeSa pAMca sattAsthAna hote haiN| yahA~ 89 prakRtika sattAsthAna nahIM hone kA kAraNa yaha hai ki mithyAtva guNasthAna meM usa jIva ke yaha sattAsthAna hotA hai jo nArakoM meM utpanna hone vAlA hai kintu nArakoM ke 26 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai / 27 prakRtika udayasthAna meM 78 ke binA zeSa pA~ca sattAsthAna hote haiN| 86 prakRtika sattAsthAna hone sambandhI vivecana topUrvavat jAnanA cAhiye tathA 62 aura 88 prakRtika sattAsthAna deva, nAraka, manuSya, vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura ekendriyoM kI apekSA jAnanA cAhiye / 86 aura 80 prakRtika sattAsthAna ekendriya, vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM kI apekSA jAnanA cAhiye / yahA~ jo 78 prakRtika sattAsthAna nahIM batAyA hai, usakA kAraNa yaha hai ki 27 prakRtika udayasthAna agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM ko chor3akara Atapa yA udyota ke sAtha anya ekendriyoM ke hotA hai yA nArakoM ke hotA hai kintu unameM 78 prakRtiyoM kI sattA nahIM pAI jAtI hai / 28 prakRtika udayasthAna meM ye hI pA~ca sattAsthAna hote haiN| so inameM 92, 86 aura 88 prakRtika sattAsthAnoM kA vivecana pUrvavat hai tathA 86 aura 80 prakRtika, ye do sattAsthAna vikalendriyoM, tiryaMca paMcendriyoM aura manuSyoM ke jAnanA cAhiye / 26 prakRtika udayasthAna meM bhI isI prakAra pA~ca sattAsthAna jAnanA caahiye| 30 prakRtika Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 saptatikA prakaraNa udayasthAna meM 62, 88, 86, aura 80 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiN| jinako vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM kI apekSA jAnanA cAhiye / nArakoM ke 30 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai ata: yahA~ 89 prakRtika sattAsthAna nahIM kahA hai tathA 31 prakRtika udayasthAna meM bhI ye hI cAroM sattAsthAna hote haiM jo vikalendriya aura tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA jAnanA cAhiye / isa prakAra 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi jIva ke 45 sattAsthAna hote haiN| manuSya aura devagati ke yogya 30 prakRtika baMdhasthAna ko chor3akara zeSa vikalendriya aura tiryaMca paMcendriya ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyAdRSTi jIva ke sAmAnya se pUrvokta 6 udayasthAna aura 86 ko chor3akara zeSa pA~ca-pA~ca sattAsthAna hote haiM / yahA~ 86 prakRtika sattAsthAna saMbhava nahIM hone kA kAraNa yaha hai 86 prakRtika sattAsthAna vAle jIva ke tiryaMcagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai| yahA~ 21, 24, 25, 26 prakRtika ina cAra udayasthAnoM meM una pA~ca sattAsthAnoM kA kathana to pahale ke samAna jAnanA cAhiye tathA zeSa rahe 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika udayasthAna, so inameM se pratyeka meM 78 prakRtika ke sivAya zeSa cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle mithyA dRSTi jIva ke kula 40 sattAsthAna hote haiN| mithyAdRSTi jIva ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM aura unake saMvedha kA kathana samApta huA / jinakA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye-- For Private.& Personal Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha baMdhasthAna 23 prakRtika 25 prakRtika 26 prakRtika bhaMga 4 25 16 udayasthAna 21 24 25 26 27 28 26 30 31 21 24 25 26 27 28 26 30 31 21 24 25 26 MP 27 28 26 30 3.1 m wo bhaMga 32 11 23 600 22 1182 1764 2606 1164 m 40 11 a m 31 600 30 1168 1780 2614 1164 m 31 600 30 1168 1780 2614 1164 sattAsthAna 2,88,86,80, 78 62.88, 86, 80, 78 62,88,86,80, 78 2,88, 86, 80, 78 62, 85, 86, 80 62, 88, 86, 80 62,88, 86, 80 2,88, 86, 80 12, 8, 86, 80 40 62, 88, 86, 80, 78 11 62, 68, 86, 80, 78 2,88, 86, 80, 78 62,88,86, 80, 78 2, 86, 86, 80 62,88, 86, 80 62,88, 86, 80 62, 88, 86, 80 2,88, 86, 80 316 62,88,86,80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 68, 86, 80, 78 2, 5, 6, 80 2, 88, 86, 80 62,88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 saptatikA prakaraNa baMdhasthAna bhaMga udayasthAna bhaMga sattAsthAna w 28 prakRtika w w w 62, 80 62, 88 62, 88 62, 88 62, 88 62, 88 62, 86, 88, 86 62, 88, 86 17 1176 1755 2860 1152 w w 41 26 / 6240 prakRtika / m 62, 86, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 86, 88, 86, 80, 78 62, 86, 88, 86, 80, 78 62, 86, 88, 86, 80 62, 86, 88, 86, 80 62, 86, 88, 86, 80 62, 86, 88, 86, 80 62, 86, 88, 86 0 0 0 1166 1781 2614 1164 0 - >> - 30 / 4632 / prakRtika or mr llh lh lm lh lh l ur . - 62, 86, 88, 86, 80, 78 62,88, 86, 80, 78 62, 86, 88, 86, 80, 78 . 62, 88, 86, 80, 78 62, 86, 88, 86, 80 62, 86, 88, 86, 80 62, 86, 88, 86, 80 62, 86, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 0 0 - 0 1166 1781 2614 1164 - llh 0 lsd 6 | 13626 `r 46388 - - - Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 321 (2) sAsAvana guNasthAna - pahale guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM ko batalAne ke bAda aba dUsare guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM kA nirdeza karate haiM ki-'tiga satta dugaM' / arthAt 3 baMdhasthAna haiM, 7 udayasthAna haiM aura 2 sattAsthAna haiM / jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai sAsAdana guNasthAna meM 28, 26 aura 30 prakRtika, ye tIna baMdhasthAna haiN| inameM se 28 prakRtika baMdhasthAna do prakAra kA hai-narakagatiprAyogya aura devagatiprAyogya / sAsAdana samyagdRSTi jIvoM ke narakagatiprAyogya kA to baMdha nahIM hotA kintu devagatiprAyogya kA hotA hai| usake baMdhaka paryApta tiyaMca paMcendriya aura manuSya hote haiN| isake ATha bhaMga hote haiN| 26 prakRtika baMdhasthAna ke aneka bheda haiM kintu unameM se sAsAdana ke baMdhane yogya do bheda haiM--tiryaMcagatiprAyogya aura manuSyagatiprAyogya / ina donoM ko sAsAdana ekendriya, vikalendriya, tiryaMca paMcendriya, manuSya, deva aura nAraka jIva bAMdhate haiN| yahA~ usake kula bhaMga 6400 hote haiN| kyoMki yadyapi sAsAdana tiyaMcagatiprAyogya yA manuSyagatiprAyogya 26 prakRtiyoM ko bA~dhate haiM to bhI ve huMDasaMsthAna aura sevArta saMhanana kA baMdha nahIM karate haiM, kyoMki ina donoM prakRtiyoM kA baMdha mithyAtva guNasthAna meM hI hotA hai| jisase yahA~ pA~ca saMhanana, pA~ca saMsthAna, prazasta aura aprazasta vihAyogati yugala, sthira-asthira yugala, zubha-azubha yugala, subhaga-durbhaga yugala, susvara-duHsvara yugala, AdeyaanAdeya yugala aura yazaHkIrti-ayaza:kIrti yugala, isa prakAra inake paraspara guNita karane para 3200 bhaMga hote haiN| ye 3200 bhaMga tiryaMcagatiprAyogya bhI hote haiM aura manuSyagatiprAyogya bhI hote haiN| isa prakAra donoM kA joDa 6400 hotA hai| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 saptatikA prakaraNa 30 prakRtika baMdhasthAna ke bhI yadyapi aneka bheda haiM kintu sAsAdana meM baMdhane yogya eka udyota sahita tiryaMcagatiprAyogya hI hai| jise sAsAdana ekendriya, vikalendriya, tiryaMca paMcendriya, manuSya, deva aura nAraka jIva bA~dhate haiN| isake kula 3200 bhaMga hote haiN| isa prakAra sAsAdana guNasthAna meM tIna baMdhasthAna aura unake 8+6400+ 3200 == 6608 bhaMga hote haiM / bhASya gAthA meM bhI isI prakAra kahA gayA hai| aTTha ya saya coTTi battIsa sayA ya sAsaNe bheyaa| aTThAvIsAIsu savvANa'TTahiga chaNNauI / / arthAt sAsAdana meM 28 Adi baMdhasthAnoM ke krama se 8, 6400 aura 3200 bheda hote haiM aura ye saba milakara 6608 hote haiN| isa prakAra se sAsAdana guNasthAna meM tIna baMdhasthAna batalAye / aba udayasthAnoM kA nirdeza karate haiM ki 21, 24, 25, 26, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye sAta udayasthAna hote haiN| - inameM se 21 prakRtika udayasthAna ekendriya, vikalendriya, tiryaMca paMcendriya, manuSya aura devoM ke hotA hai| nArakoM meM sAsAdana samyakdRSTi jIva utpanna nahIM hote haiM jisase sAsAdana meM nArakoM ke 21 prakRtika udayasthAna nahIM kahA hai| ekendriyoM ke 21 prakRtika udayasthAna ke rahate hue bAdara aura paryApta ke sAtha yaza:kIrti ke vikalpa se do bhaMga saMbhava haiM, kyoMki sUkSma aura aparyAptoM meM sAsAdana jIva utpanna nahIM hotA hai, jisase vikalendriya, tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke pratyeka aura aparyApta ke sAtha jo eka-eka bhaMga hotA hai vaha yahA~ saMbhava nahIM hai / zeSa bhaMga saMbhava haiM jo vikalendriyoM ke do-do, isa prakAra se chaha hue tathA tiryaMca paMcendriyoM ke 8, manuSyoM ke 8 aura devoM ke 8 hote haiN| isa prakAra 21 prakRtika udayasthAna ke kula 32 bhaMga (2+6+6+6+6=32) hue| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 323 24 prakRtika udayasthAna unhIM jIvoM ke hotA hai jo ekendriyoM meM utpanna hote haiM / yahA~ isake bAdara aura paryApta ke sAtha yazaH kIrti aura ayazaH kIrti ke vikalpa se do hI bhaMga hote haiM, zeSa bhaMga nahIM hote haiM, kyoMki sUkSma, sAdhAraNa, agnikAyika aura vAyukAyika jIvoM meM sAsAdana samyagdRSTi jIva utpanna nahIM hotA hai / sAsAdana guNasthAna meM 25 prakRtika udayasthAna usI ko prApta hotA hai jo devoM meM utpanna hotA hai| isake sthira asthira, zubha-azubha aura yazaH kIrti - ayazaHkIrti ke vikalpa se 8 bhaMga hote haiM / 26 prakRtika udayasthAna unhIM ke hotA hai jo vikalendriya tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM meM utpanna hote haiM / aparyApta jIvoM meM sAsAdana samyagdRSTi jIva utpanna nahIM hote haiM / ataH isa sthAna meM aparyApta ke sAtha jo eka bhaMga pAyA jAtA hai, vaha yahA~ saMbhava nahIM kintu zeSa bhaMga saMbhava haiM / vikalendriyoM ke do-do, isa prakAra chaha, tiryaMca paMcendriyoM ke 288 aura manuSyoM ke 288 hote haiM / isa prakAra 26 prakRtika udayasthAna kula milAkara 582 bhaMga hote haiM / meM * meM 27 sAsAdana guNasthAna ve navIna bhava grahaNa ke eka kA kAraNa yaha hai ki ke jAne para hote haiM kintu sAsAdana bhAva utpatti ke adhika kucha kama 6 AvalI kAla taka hI prApta hotA hai / isIliye ukta 27 aura 28 prakRtika udayasthAna sAsAdana samyagdRSTi ko nahIM mAne jAte haiM / aura 28 prakRtika udayasthAna na hone antarmuhUrta ke kAla bAda adhika se 26 prakRtika udayasthAna prathama samyaktva se cyuta hone vAle paryApta svasthAna gata devoM aura nArakoM ko hotA hai / 26 prakRtika udayasthAna meM devoM ke 8 aura nArakoM ke 1 isa prakAra isake yahA~ kula 6 bhaMga hote haiM / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 30 prakRtika udayasthAna prathama samyaktva se cyuta hone vAle paryApta tiryaMca aura manuSyoM ke yA uttara vikriyA meM vidyamAna devoM ke hotA hai / 30 prakRtika udayasthAna meM tiryaMca aura manuSyoM meM se pratyeka ke 1952 aura devoM ke 8, isa prakAra 1952 + 1152+8 = 2312 bhaMga hote haiM / 324 31 prakRtika udayasthAna prathama samyaktva se cyuta hone vAle paryApta tiryaMcoM ke hotA hai / yahA~ isake kula 1152 bhaMga hote haiN| isa prakAra sAsAdana guNasthAna meM 7 udayasthAna aura unake bhaMga hote haiM / bhASya gAthA meM bhI inake bhaMga nimna prakAra se ginAye haiM battIsa donni aTTha ya bAsIya sayA ya paMca nava udayA / bAra higA tevIsA aradaaree sayA ya // arthAt sAsAdana guNasthAna ke jo 21, 24, 25, 26, 28, 30 aura 31 prakRtika, sAMta udayasthAna haiM; unake kramaza: 32, 2, 8, 582, 6, 2312 aura 1952 bhaMga hote haiM / sAsAdana guNasthAna ke sAta udayasthAnoM ko batalAne ke bAda aba sattAsthAnoM ko batalAte haiM ki yahA~ 62 aura 88 prakRtika, ye do sattAsthAna haiM / inameM se jo AhAraka catuSka kA baMdha karake upazamazreNi se cyuta hokara sAsAdana bhAva ko prApta hotA hai, usake 62 kI sattA pAI jAtI hai, anya ke nahIM aura prakRtiyoM kI sattA cAroM gatiyoM ke sAsAdana jIvoM ke pAI jAtI hai / isa prakAra se sAsAdana guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattAsthAnoM ko jAnanA cAhiye / aba inake saMvedha kA vicAra karate haiM / 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle sAsAdana samyagdRSTi ko 30 aura Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 325 31 prakRtika, ye do udayasthAna hote haiN| pUrva meM baMdhasthAnoM kA vicAra karate samaya yaha batAyA jA cukA hai ki sAsAdana jIva devagatiprAyogya hI 28 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai, narakagatiprAyogya 28 prakRtiyoM kA nahIM / usameM bhI karaNaparyApta sAsAdana jIva hI devagatiprAyogya ko bA~dhatA hai / isaliye yahA~ 30 aura 31 prakRtika, ina do udayasthAnoM ke alAvA anya zeSa udayasthAna saMbhava nahIM haiM / aba yadi manuSyoM kI apekSA 30 prakRtika udayasthAna kA vicAra karate haiM to vahA~ 62 aura prakRtika, ye do sattAsthAna saMbhava haiM aura yadi tiryaMca paMcendriyoM kI apekSA 30 prakRtika udayasthAna kA vicAra karate haiM to vahA~ prakRtika, yaha eka hI sattAsthAna saMbhava haiM kyoMki ha2 prakRtiyoM kI sattA usI ko prApta hotI hai jo upazamazreNi se cyuta hokara sAsAdana bhAva ko prApta hotA hai kintu tiryaMcoM meM upazamazreNi saMbhava nahIM hai / ataH yahA~ 62 prakRtika sattAsthAna kA niSedha kiyA hai / tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke yogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle sAsAdana jIvoM ke pUrvokta sAtoM hI udayasthAna saMbhava haiM, inameM se aura saba udayasthAnoM meM to eka prakRtiyoM kI hI sattA prApta hotI hai kintu 30 ke udaya meM manuSyoM ke 62 aura 88 prakRtika, ye donoM hI sattAsthAna saMbhava hai / 26 ke samAna 30 prakRtika baMdhasthAna kA bhI kathana karanA cAhiye / 31 prakRtika udayasthAna meM 88 prakRtiyoM kI hI sattA prApta hotI hai| kyoMki 31 prakRtika udayasthAna tiryaMcoM ke hI prApta hotA hai / isa prakAra sAsAdana guNasthAna meM kula 8 sattAsthAna hote haiM / sAsAdana guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattAsthAnoM aura saMvedha kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye- Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 saptatikA prakaraNa - baMdhasthAna maMga udayasthAna bhaMga sattAsthAna - - - -- - / 8 2312 62,88 28 / prakRtika 1152 6400 26 prakRtika 2312 / 62, 1152 3200 30 / prakRtika 582. - - 2312 62, 1152 | 6608 / 16 11658 16 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha (3) mizra guNasthAna dUsare sAsAdana guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM kA nirdeza karane ke bAda aba tIsare mizra guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM kA kathana karate haiM / mizra guNasthAna meM - duga tiga dugaM' - do baMdhasthAna, tIna udayasthAna aura do sattAsthAna haiN| jinakA vivaraNa isa prakAra hai ki 28 aura. 26 prakRtika, ye baMdhasthAna hote haiN| inameM se 28 prakRtika baMdhasthAna tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai, kyoMki ye mizra guNasthAna meM devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM / isake yahA~ 8 bhaMga hote haiM / 327 26 prakRtika baMdhasthAna deva aura nArakoM ke hotA hai / kyoMki ve mizra guNasthAna meM manuSyagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karate haiM / isake bhI 8 bhaMga hote haiM / donoM sthAnoM meM ye bhaMga sthira asthira, zubhaazubha aura yazaH kIrti ayazaH kIrti ke vikalpa se prApta hote haiM / 2x2x2=8 zeSa bhaMga prApta nahIM hote haiM kyoMki zeSa zubha parAvartamAna prakRtiyA~ hI samyag mithyAdRSTi jIva bA~dhate haiM / yahA~ baMdhasthAnoM kA kathana karane ke bAda aba udayasthAna batalAte haiM ki 29, 30 aura 31 prakRtika ye tIna udayasthAna haiM / 26 prakRtika udayasthAna deva aura nArakoM ke hotA hai| isa sthAna ke devoM ke 8 aura nArakoM ke 1 isa prakAra bhaMga hote haiM / 30 prakRtika udayasthAna tiryaMca va manuSyoM ke hotA hai / isameM tiryaMcoM ke 1152 aura manuSyoM ke 1152 bhaMga hote haiM jo kula milAkara 2304 haiM / 31 prakRtika udayasthAna tiryaMca paMcendriyoM ke hI hotA hai / isake yahA~ kula milAkara 1152 bhaMga hote haiM / isa prakAra mizra guNasthAna meM tInoM udayasthAnoM ke e+2304+1152 = 3465 bhaMga hote haiM / mizra guNasthAna meM do sattAsthAna haiM - 62 aura prakRtika / isa prakAra mizra guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattA sthAna kramazaH 2, 3 aura 2 samajhanA cAhiye | Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 saptatikA prakaraNa aba inake saMvedha kA vicAra karate haiM ki 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle samyamithyAdRSTi ke 30 aura 31 prakRtika, ye do udayasthAna tathA pratyeka udayasthAna meM 62 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM / 26 prakRtiyoM ke baMdhaka ke eka 26 prakRtika udayasthAna tathA 62 aura 88 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiN| isa prakAra mizra guNasthAna meM tIna udayasthAnoM kI apekSA chaha sattAsthAna hote haiN| mizra guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattA sthAna ke saMvedha kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye baMdhasthAna ___ maMga udayasthAna bhaMga sattAsthAna .. - - 28 2304 6.2, 88 prakRtika 12, 88 26 62, 88 prakRtika 3465 (4) avirata samyagdRSTi guNasthAna mizra guNasthAna meM baMdha Adi sthAnoM ko batalAne ke bAda aba cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM ko batalAte haiM ki isa guNasthAna meM tIna baMdhasthAna, ATha udayasthAna aura cAra sattA sthAna haiM-- 'tiga'Tucau !' ve isa prakAra jAnanA cAhiye ki 28, 26 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 326 aura 30 prakRtika, ye tIna baMdhasthAna haiN| inameM se devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle avirata samyagdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ke 28 prakRtika baMdhasthAna hotA hai / avirata samyagdRSTi tiryaMca aura manuSya zeSa gatiyoM ke yogya prakRtiyoM kA baMdha nahIM karate, isaliye yahA~ narakagati ke yogya 28 prakRtika baMthasthAna nahIM hotA hai| 26 prakRtika baMdhasthAna do prakAra se prApta hotA hai| eka to tIrthaMkara prakRti ke sAtha devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle manuSyoM ke hotA hai / isake 8 bhaMga hote haiN| dUsarA manuSyagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle deva aura nArakoM ke hotA hai| yahA~ bhI ATha bhaMga hote haiN| tIrthakara prakRti ke sAtha manuSyagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha karane vAle deva aura nArakoM ke 30 prakRtika baMdhasthAna hotA hai / isake bhI ATha bhaMga hote haiN| aba ATha udayasthAnoM ko batalAte haiM ki avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye 8 udayasthAna haiN| __ inameM se 21 prakRtika udayasthAna nAraka, tiryaMca paMcendriya, manuSya aura devoM ke jAnanA caahiye| kyoMki jisane Ayukarma ke baMdha ke pazcAt kSAyika samyagdarzana ko prApta kiyA hai, usake cAroM gatiyoM meM 21 prakRtika udayasthAna saMbhava hai| kintu avirata samyagdRSTi aparyAptoM meM utpanna nahIM hotA ata: yahA~ aparyApta saMbaMdhI bhaMgoM ko chor3akara zeSa bhaMga 1 manuSyANAM devagatiprAyogyaM tIrthakarasahitaM baghnatAmekonatriMzat, atrApyaSTo bhNgaaH| deva-narayikANAM manuSyagatiprAyogyaM badhnatAmekonatriMzat, atrApi ta evASTau maMgAH / teSAmeva manuSyagatiprAyogyaM tIrthakarasahitaM baghnatAM triMzat, atrApi ta evASTo maMgAH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 230 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa pAye jAte haiM jo tiryaMca paMcendriya ke 8, manuSyoM ke 8, devoM ke 8 aura nArakoM kA 1 hai / isa prakAra kula milAkara 8+8+8+1=25 haiN| - 25 aura 27 prakRtika udayasthAna deva aura nArakoM tathA vikriyA karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke jAnanA cAhiye / yahA~ jo 25 aura 27 prakRtika sthAnoM kA nAraka aura devoM ko svAmI batalAyA hai so yaha nAraka vedaka samyagdRSTi yA kSAyika samyagdRSTi hI hotA hai aura deva tInoM meM se kisI bhI samyagdarzana vAlA hotA hai|' cUNi meM bhI isI prakAra kahA hai paNavIsa-sattabIsodayA devaneraie viuviyatiriya maNue ya paDucca / neraigo khaiga-veyagasammaTThiI devo tivihasammaTThiI vi // arthAt avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 25 aura 27 prakRtika udayasthAna deva, nAraka aura vikriyA karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai / so inameM se aisA nAraka yA to kSAyika samyagdRSTi hotA hai yA vedaka samyagdRSTi, kintu deva ke tInoM samyagdarzanoM meM se koI eka hotA hai| 26 prakRtika udayasthAna kSAyika samyagdRSTi yA vedaka samyagdRSTi tiryaMca aura manuSyoM ke hotA hai| aupazamika samyagdRSTi jIva tiryaMca aura manuSyoM meM utpannaM nahIM hotA hai| ataH yahA~ tInoM prakAra ke samyagdRSTi jIvoM ko nahIM kahA hai| usameM bhI tiryaMcoM ke mohanIya kI 22 prakRtiyoM kI sattA kI apekSA hI yahA~ vedaka samyaktva jAnanA caahiye| 1 paMcaviMzati-saptaviMzatyudayau deva-nairayikAn vaikriytiryngmnussyaaNshcaadhikRtyaavseyau| tatra nairayikaH kSAyikasamyagdRSTirvedakasamyagdRSTirvA, devastrividhasamyagdRSTirapi / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 230 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha ..331 28 aura 26 prakRtika udaya cAroM gatiyoM ke avirata samyagdRSTi jIvoM ke hotA hai| 30 prakRtika udayasthAna tiryaMca paMcendriya, manuSya aura devoM ke hotA hai tathA 31 prakRtika udayasthAna tiryaMca paMcendriyoM ke hI hotA hai| isa prakAra se avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 8 udayasthAna jAnanA cAhiye / aba sattAsthAnoM kA nirdeza karate haiM avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 93, 62, 86 aura 88 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiN| inameM se jisa apramattasaMyata aura apUrvakaraNa guNasthAnavartI jIva ne tIrthaMkara aura AhAraka ke sAtha 31 prakRtiyoM kA baMdha kiyA aura pazcAt marakara avirata samyagdRSTi ho gayA to usake 93 prakRtiyoM kI sattA hotI hai| jisane pahale AhAraka catuSka kA baMdha kiyA aura usake bAda pariNAma badala jAne se mithyAtva meM jAkara jo cAroM gatiyoM meM se kisI eka gati meM utpanna huA usake usa gati meM puna: samyagdarzana ke prApta ho jAne para 62 prakRtika sattAsthAna cAroM gatiyoM meM bana jAtA hai| kintu deva aura manuSyoM ke mithyAtva ko prApta kiye binA hI isa avirata samyagdRSTi guNasthAna meM 92 prakRtiyoM kI sattA bana jAtI hai / 86 prakRtika sattAsthAna avirata samyagdRSTi deva, nAraka aura manuSyoM ke hotA hai / kyoMki ina tInoM gatiyoM meM tIrthaMkara prakRti kA samArjana hotA rahatA hai| kintu tIrthaMkara prakRti kI sattA vAlA jIva tiryaMcoM meM utpanna nahIM hotA hai ata: yahA~ tiryaMcoM kA grahaNa nahIM kiyA hai, aura 88 prakRtika sattAsthAna cAroM gatiyoM ke avirata samyagdRSTi jIvoM ke hotA hai / isa prakAra avirata samyagdRSTi guNasthAna meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ko jAnanA cAhiye / aba inake saMvedha kA vicAra karate haiM ki 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle avirata samyagdRSTi jIva ke tiryaMca aura manuSyoM kI apekSA Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 saptatikA prakaraNa 8 udayasthAna hote haiM / usameM se 25 aura 27 prakRtika udayasthAna vikriyA karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke hI hote haiM aura zeSa chaha sAmAnya ke hote haiM / ina udayasthAnoM meM se pratyeka udayasthAna meM 82 aura 8 prakRtika ye do-do sattAsthAna haiM / 26 prakRtika baMdhasthAna devagatiprAyogya va manuSyagatiprAyogya hone kI apekSA se do prakAra kA hai / inameM se devagatiprAyogya tIrthaMkara prakRti sahita hai jisase isakA baMdha manuSya hI karate haiM / kintu manuSyoM ke udayasthAna 21, 25, 26, 27, 28, 29 aura 30 prakRtika, ye sAta haiM; kyoMki manuSyoM ke 31 prakRtika udayasthAna nahIM hotA hai / yahA~ bhI pratyeka udayasthAna meM 63 aura pa prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM tathA manuSyagatiprAyogya 26 prakRtiyoM ko deva aura nAraka ho bA~dhate haiM / so inameM se nArakoM ke 21, 25, 27, 28 aura 26 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna hote haiM tathA devoM ke pUrvokta pA~ca aura 30 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiM / ina saba udayasthAnoM meM e2 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM tathA manuSyagati yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha deva aura nAraka karate haiM so inameM se devoM ke pUrvokta 6 udayasthAna hote haiM aura unameM se pratyeka meM 63 aura prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| nArakoM ke udayasthAna to pUrvokta pAMca hI hote haiM kintu inameM sattAsthAna 8 prakRtika eka-eka hI hotA hai kyoMki tIrthaMkara aura AhAraka catuSka kI yugapat sattA vAle jIva nArakoM meM utpanna nahIM hote haiM / isa prakAra 21 se lekara 30 prakRtika udayasthAnoM meM se pratyeka meM sAmAnya se 93. 62, 86 aura 88 prakRtika, ye cAra-cAra sattAsthAna hote haiM aura 31 prakRtika udayasthAna meM 62 aura 88 prakRtika ye do sattAsthAna hote haiN| isa prakAra avirata samyagdRSTi guNasthAna meM sAmAnya se kula 30 sattAsthAna hue / jinakA vivaraNa nimna prakAra se jAnanA cAhiye Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 333 m an murwoma ara -ew baMdhasthAna bhaMga . udayasthAna sattAsthAna prakRtika 576 rrrrrrr mm 1176 62, 88 62,88 62,88 6.2, 88 62, 88 62, 88 62, 88 62, 88 1752 2888 1152 / 26 prakRtika 16 / nh lh lm lh lh 288 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 88 63,86 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 88 63, 6.2, 86, 88 8 sh 1160 prakRtika 63, 86 63, 86 63, 86 63, 86 17 / 83, 86 63, 86 wud 220 / 32 / 21 10,362 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 saptatikA prakaraNa (5) dezavirata guNasthAna ___ aba pAMcaveM dezavirata guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM kA vicAra karate haiM / dezavirata guNasthAna meM baMdha Adi sthAna kramazaH 'duga cha cau' do, chaha aura cAra haiM / arthAt do baMdhasthAna, chaha udayasthAna aura cAra sattAsthAna haiN| unameM se do baMdhasthAna kramazaH 28 aura 26 prakRtika haiN| jinameM se 28 prakRtika baMdhasthAna tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM ke hotA hai| itanA vizeSa hai ki isa guNasthAna meM devagatiprAyogya prakRtiyoM kA hI baMdha hotA hai aura isa sthAna ke 8 bhaMga hote haiN| ukta 28 prakRtiyoM meM tIrthaMkara prakRti ko milA dene para 26 prakRtika baMdhasthAna hotA hai| yaha sthAna manuSyoM ko hotA hai kyoMki tiryaMcoM ke tIrthaMkara prakRti kA baMdha nahIM hotA hai| isa sthAna ke bhI ATha bhaMga hote haiN| isa guNasthAna meM 25, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, yaha chaha udayasthAna hote haiN| inameM se Adi ke cAra udayasthAna vikriyA karane vAle tiryaMca aura manuSyoM ke hote haiM tathA ina cAroM udayasthAnoM meM manuSyoM ke eka-eka bhaMga hotA hai kintu tiryaMcoM ke prArambha ke do udayasthAnoM kA eka-eka bhaMga hotA hai aura antima do udayasthAnoM ke do-do bhaMga hote haiN| __ 30 prakRtika udayasthAna svabhAvastha tiryaMca aura manuSyoM ke tathA vikriyA karane vAle tiryaMcoM ke hotA hai / so yahA~ prArambha ke do meM se pratyeka ke 144-144 bhaMga hote haiM, jo chaha maMhanana, chaha saMsthAna, susvaradusvara aura prazasta-aprazasta vihAyogati ke vikalpa se prApta hote haiM tathA aMtima kA eka bhaMga hotA hai / isa prakAra 30 prakRtika udayasthAna ke kula 286 bhaMga hote haiN| durbhaga, anAdeya aura ayaza:kIti kA . Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 335 udaya guNapratyaya se hI nahIM hotA hai ataH tatsaMbaMdhI vikalpoM ko yahA~ nahIM kahA hai| 31 prakRtika udayasthAna tiryaMcoM ke hI hotA hai| yahA~ bhI 144 bhaMga hote haiN| isa prakAra dezavirata meM saba udayasthAnoM ke kula bhaMga 10+144+144+144+1-443 bhaMga hote haiN| __yahA~ sattAsthAna cAra hote haiM jo 63, 62, 86 aura 88 prakRtika haiN| jo tIrthaMkara aura AhAraka catuSka kA baMdha karake dezavirata ho jAtA hai, unake 63 prakRtiyoM kI sattA hotI hai tathA zeSa kA vicAra . sugama hai| isa prakAra dezavirata meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA kathana kiyaa| aba inake saMvedha kA vicAra karate haiM ki yadi dezavirata manuSya 28 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai to usake 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna aura inameM se pratyeka meM 62 aura 88 prakRtika ye do sattAsthAna hote haiM / kintu yadi tiryaMca 28 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai to usake ukta pA~ca udayasthAnoM ke sAtha 31 prakRtika udayasthAna bhI hone se chaha udayasthAna tathA pratyeka meM 62 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| 26 prakRtika baMdhasthAna dezavirata manuSya ke hotA hai| ata: isake pUrvokta 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika, ye pA~ca udayasthAna aura pratyeka udayasthAna meM 63 ora 86 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| isa prakAra dezavirata guNanasthAna meM sAmAnya se prArambha ke pA~ca udayasthAnoM meM cAra-cAra aura antima udayasthAna meM do, isa prakAra kula milAkara 22 sattAsthAna hote haiN| dezavirata guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM kA vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhie Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ma - - baMdhasthAna udayasthAna sattAsthAna 28 12, 88 prakRtika 26 prakRtika - - - in - - - - - - - - 22 - - (6) pramattavirata guNasthAna _aba chaThe pramattasaMyata guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM ko batalAte haiM ki-'duga paNa cau'-do baMdhasthAna, pA~ca udayasthAna aura cAra sattAsthAna haiN| do baMdhasthAna 28 aura 26 prakRtika haiN| inakA vizeSa spaSTIkaraNa dezavirata guNasthAna ke samAna jAnanA caahiye| pAMca udayasthAna 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika hote haiN| ye Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 337 saba udayasthAna AhArakasaMyata aura vaikriyasaMyata jIvoM ke jAnanA cAhie, kintu itanI vizeSatA hai ki 30 prakRtika udayasthAna svabhAvastha saMyatoM ke bhI hotA hai / inameM se vaikriyasaMyata aura AhArakasaMyatoM ke alaga-alaga 25 aura 27 prakRtika udayasthAnoM meM se pratyeka ke eka-eka tathA 28 aura 26 prakRtika udayasthAnoM ke do-do aura 30 prakRtika udayasthAna kA eka-eka, isa prakAra kula 14 bhaMga hote haiM tathA 30 prakRtika udayasthAna svabhAvastha jIvoM ke bhI hotA hai so isake 144 bhaMga aura hote haiM, isa prakAra pramattasaMyata guNasthAna ke saba udayasthAnoM ke kula bhaMga 158 hote haiM / yahA~ sattAsthAna cAra hote haiM -63, 92, 86 aura 88 prakRtika | isa prakAra pramattasaMyata guNasthAna meM baMdha, udaya aura sattAsthAnoM kA nirdeza karane ke bAda aba inake saMvedha kA vicAra karate haiM 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle pUrvokta pA~coM udayasthAnoM meM se pratyeka meM 62 aura prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM / usameM bhI AhArakasaMyata ke 92 prakRtika sattAsthAna hI hotA hai, kyoMki AhArakacatuSka kI sattA ke binA AhAraka samudghAta kI utpatti nahIM ho sakatI hai kintu vaikriyasaMyata ke 62 aura 88 prakRttiyoM kI sattA saMbhava hai / jisa pramattasaMyata ke tIrthaMkara prakRti kI sattA hai vaha 28 prakRtiyoM kA baMdha nahIM karatA hai / ataH yahA~ 63 aura 86 prakRtiyoM kI sattA nahIM hotI hai tathA 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle pramattasaMyata ke pA~coM udayasthAna saMbhava haiM aura inameM se pratyeka meM 63 aura 86 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| vizeSa itanA hai ki AhAraka ke 63 kI aura vaikriyasaMyata ke donoM kI sattA hotI hai / isa prakAra pramattasaMyata ke saba udayasthAnoM meM pRthaka-pRthaka cAracAra sattAsthAna prApta hote haiM. jinakA kula pramANa 20 hotA hai / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa pramattasaMyata ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM va saMvedha kA vivaraNa nimnAnusAra jAnanA cAhiye 338 baMdhasthAna 28 prakRtika 26 prakRtika 2 bhaMga 8 8 16 udayasthAna 25 27 28 26 30 25 27 2 28 26 30 bhaMga 4 4 146 4 4 146 316 sattAsthAna 62,88 62, 88 62,88 62,88 62, 88 63, 86 63,86 63, 86 63, 86 63, 86 (7) apramattasaMyata guNasthAna pramattasaMyata guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattAsthAnoM ko batalAne ke bAda aba apramattasaMyata guNasthAna ke baMdha Adi sthAnoM ko batalAte haiM ki 'cauduga cau' - cAra baMdhasthAna, do udayasthAna aura cAra sattAsthAna haiM / cAra baMdhasthAna isa prakAra haiM- 28, 26, 30 aura 31 prakRtika / inameM se tIrthaMkara aura AhArakadvika ke binA 28 prakRtika baMdha 20 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 336 sthAna hotA hai| isameM tIrthaMkara prakRti ko milAne para 26 prakRtika tathA tIrthaMkara prakRti ko alaga karake AhArakadvika ko milAne se 30 prakRtika tathA tIrthakara aura AhArakadvika ko yugapata milAne para 31 prakRtika baMdhasthAna hotA hai| ina saba baMdhasthAnoM kA eka-eka hI bhaMga hotA hai / kyoMki apramattasaMyata ke asthira, azubha aura ayaza:kIrti kA baMdha nahIM hotA hai|| ____sAtaveM guNasthAna meM do' udayasthAna hote haiM jo 26 aura 30 prakRtika haiN| jisane pahale pramattasaMyata avasthA meM AhAraka yA vaikriya samudghAta ko karane ke bAda apramattasaMyata guNasthAna ko prApta kiyA hai usake 26 prakRtika udayasthAna hotA hai / isake yahA~ do bhaMga hote haiM jo eka vaikriya kI apekSA aura dUsarA AhAraka kI apekSA / 30 prakRtika udayasthAna meM bhI do bhaMga hote haiM tathA 30 prakRtika udayasthAna svabhAvastha apramattasaMyata jIva ke bhI hotA hai ataH usakI apekSA yahA~ 144 bhaMga aura hote haiM jinakA kula jor3a 146 hai| isa prakAra apramattasaMyata guNasthAna ke do udayasthAnoM ke kula 148 bhaMga hote haiN| 1 digambara paramparA meM apramattasaMyata ke 30 prakRtika, eka hI udayasthAna bata lAyA hai| isakA kAraNa yaha hai ki digambara paramparA meM yahI ekamata pAyA jAtA hai ki AhAraka samudghAta ko karane vAle jIva ko svayogya paryAptiyoM ke pUrNa ho jAne para bhI sAtavAM guNasthAna prApta nahIM hotA hai tathA isI prakAra digambara paramparA ke anusAra vaikriya samudghAta ko karane vAlA jIva bhI apramattasaMyata guNasthAna ko prApta nahIM karatA hai / isIliye go0 karmakAMDa gA 701 meM apramattasaMyata guNasthAna meM eka 30 prakRtika udayasthAna hI batAyA hai| 2 tatraikonatriMzad yo nAma pUrva pramattasaMyataH san AhAraka vaikriyaM vA nirvartya pazcAdapramattabhAvaM gacchati tasya prApyate / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 233 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ___ sattAsthAna 63, 62, 86 aura 88 prakRtika, ye cAra hote haiN| isa prakAra apramattasaMyata guNasthAna ke cAra baMdhasthAna, do udayasthAna aura cAra sattAsthAna jAnanA caahiye| aba inake saMvedha kA vicAra karate haiM 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke udayasthAna donoM hote haiM, kintu sattAsthAna eka 88 prakRtika hI hotA hai| 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke udayasthAna donoM hI hote haiM kintu sattAsthAna eka 86 prakRtika hotA hai / 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke bhI udayasthAna donoM hI hote haiM kintu sattAsthAna donoM ke eka 62 prakRtika hI hotA hai tathA 31 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke udayasthAna donoM hote haiM kintu sattAsthAna eka 63 prakRtika hI hotA hai| yahA~ tIrthaMkara yA AhArakadvika inameM se jisake jisakI sattA hotI hai, vaha niyama se usakA baMdha karatA hai| isIliye eka-eka baMdhasthAna meM eka-eka sattAsthAna kahA hai / yahA~ kula sattAsthAna 8 hote haiN| __ isa prakAra apramattasaMyata guNasthAna ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke saMvedha kA vicAra kiyA gayA, jisakA vivaraNa isa prakAra hai -- - - - wwcmwoman baMdhasthAna / maMga udayasthAna sattAsthAna 28 prakRtika 26 prakRtika - Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 341 maMga udayasthAna bhaMga sattAsthAna baMdhasthAna 30 prakRtika prakRtika 562 (8) apUrvakaraNa guNasthAna ___ AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM baMdha Adi sthAna isa prakAra haiM'paNagega cau' arthAt pA~ca baMdhasthAna, eka udayasthAna aura cAra sattAsthAna / inameM se pAMca baMdhasthAna 28, 29, 30, 31 aura 1 prakRtika haiN| inameM se prArambha ke cAra baMdhasthAna to sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna ke samAna jAnanA cAhiye, kintu jaba devagatiprAyogya prakRtiyoM kA baMdhaviccheda ho jAtA hai taba sirpha eka yaza:kIrti nAma kA hI badha hotA hai, jisase yahA~ 1 prakRtika baMdhasthAna bhI hotA hai| yahA~ udayasthAna eka 30 prakRtika hI hotA hai| jisake vajraRSabhanArAca saMhanana, chaha saMsthAna, susvara-dusvara aura do vihAyogati ke vikalpa se 24 bhaMga hote haiN| kintu kucha AcAryoM ke mata se upazamaNi kI apekSA apUrvakaraNa meM kevala vajraRSabhanArAca saMhanana kA udaya na hokara prArambha ke tIna saMhananoM meM se kisI eka kA udaya hotA hai| ata: unake mata se yahA~ para 72 bhaMga hote haiN| isI prakAra Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 saptatikA prakaraNa anivRttibAdara, sUkSmasaMparAya aura upazAMtamoha guNasthAna meM bhI ... jAnanA caahiye| yahA~ sattAsthAna 63, 62, 86 aura 88 prakRtika, ye cAra haiN| isa prakAra apUrvakaraNa meM baMdha, udaya aura sattAsthAnoM kA nirdeza kiyaa| aba saMvedha kA vicAra karate haiM 28, 29, 30 aura 31 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIvoM ke 30 prakRtika udaya rahate hue krama se 88, 86, 62 aura 63 prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| eka prakRti kA baMdha karane vAle ke 30 prakRtiyoM kA udaya rahate hue cAroM sattAsthAna hote haiN| kyoMki jo pahale 28, 29, 30 yA 31 prakRtiyoM kA baMdha kara rahA thA, usake devagati ke yogya prakRtiyoM kA baMdha-viccheda hone para 1 prakRtika baMdha hotA hai, kintu sattAsthAna usI krama se rahe Ate haiM, jisa krama se vaha pahale bAMdhatA thA / arthAt jo pahale 20 prakRtiyoM kA baMdha karatA thA, usake 88 kI, jo 26 kA baMdha karatA thA usake 86 kI, jo 30 kA baMdha karatA thA usake 62 kI aura jo 31 kA baMdha karatA thA usake 63 kI sattA rahI 1 anye tvAcAryA bruvate--AdyasaMhananatrayAnyatamasaMhananayuktA apyupazamazreNI pratipadyante tanmatena bhaMgA dvisaptatiH / evamanivRttibAdara-sUkSmasaMparAya-upazAntamoheSvapi draSTavyam / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 233 digambara paramparA meM yahI eka mata pAyA jAtA hai ki upazamazreNi meM prArambha ke tIna saMhananoM meM se kisI eka saMhanana kA udaya hotA hai| isakI puSTi ke liye dekhiye go0 karmakAMDa gAthA 266 vedatiya kohamANaM mAyAsaMjalaNameva suhumaMte / suhumo loho saMte vajjaNArAyaNArAyaM / / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 343 AtI hai / isIliye eka prakRtika baMdhasthAna meM cAroM sattAsthAna prApta hote haiM / ' apUrvakaraNa guNasthAna meM baMdha, udaya aura sattAsthAnoM ke saMvedha kA vivaraNa isa prakAra hai baMdhasthAna 28 prakRtika 26 prakRtika 30 prakRtika 31 prakRtika 1 prakRtika 5 bhaMga udayasthAna 1 1 5 30 30 30 30 30 5. bhaMga 24 yA 72 24 yA 72 24 yA 72 24 yA 72 24 yA 72 120 yA 360 sattAsthAna 88 se 62 63 88, 86, 62, 63 8 ( E - 10 ) anivRttibAvara, sUkSmasaMparAya guNasthAna nauveM aura dasaveM - anivRttibAdara aura sUkSmasaMparAya guNasthAna meM 1 ihASTAviMzati - ekonatriMzat triMzad ekatriMzabaMdhakAH pratyekaM devagati prAyogyabaMdha vyavacchede satyeka vidhabandhakA bhavanti, aSTAviMzatyAdibandhakAnAM ca yathAkramamaaSTAzItyAdIni sattAsthAnAni tata ekavidhabandhe catvAryapi prApyante / - saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 233 " Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa kramaza: eka baMdhasthAna, eka udayasthAna aura ATha sattAsthAna haiM-'egega maTTha' / jinakA spaSTIkaraNa nimnAnusAra hai anivRttibAdara guNasthAna meM eka yaza:kIrti prakRti kA baMdha hone se eka prakRtika baMdhasthAna hai tathA udayasthAna bhI eka 30 prakRtika hai aura sattAsthAna 63, 62, 86, 88, 80, 76, 76 aura 75 prakRtika, ye ATha haiN| inameM se prAraMbha ke cAra sattAsthAna upazama zreNi meM hote haiM aura jaba taka nAmakarma kI teraha prakRtiyoM kA kSaya nahIM hotA taba taka kSapakazreNi meM bhI hote haiN| ukta cAroM sthAnoM kI sattA vAle jIvoM ke 13 prakRtiyoM kA kSaya hone para krama se 80, 76, 76 aura 75 prakRtiyoM kI sattA prApta hotI hai| arthAta 63 kI sattA vAle ke 13 ke kSaya hone para 80 kI, 62 kI sattA vAle ke 13 kA kSaya hone para 76 kI, 86 kI sattA vAle ke 13 kA kSaya hone para 76 kI aura 88 kI sattA vAle ke 13 kA kSaya hone para 75 kI sattA zeSa rahatI hai / isa prakAra yahA~ ATha sattAsthAna jAlanA cAhiye / yahA~ baMdhasthAna aura udayasthAna meM bheda na hone se arthAt donoM ke eka-eka hone se saMvedha sambhava nahIM hai| yAnI yahA~ yadyapi sattAsthAna ATha hone para bhI baMdhasthAna aura udayasthAna ke eka-eka hone se saMvedha ko pRthaka se kahane kI AvazyakatA nahIM hai| . anivRttibAdara guNasthAna kI taraha sUkSmasaMparAya guNasthAna meM bhI yazaHkIrti rUpa eka prakRtika eka baMdhasthAna hai, 30 prakRtika udayasthAna hai tathA pUrvokta 63 Adi prakRtika, ATha sattAsthAna haiN| ukta ATha sattAsthAnoM meM se Adi ke cAra upazamazreNi meM hote haiM aura zeSa 80 Adi prakRtika, aMta ke cAra kSapakazreNi meM hote haiN| zeSa kathana anivRttibAdara guNasthAna kI taraha jAnanA caahiye| aba upazAMtamoha Adi gyAraha se lekara caudaha guNasthAna taka ke bhaMgoM kA kathana karate haiN-'chumtthkevlijinnaannN'| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ SaSTha karmagrantha 345 (11-12) upazAMtamoha kSINamoha guNasthAna upazAntamoha Adi guNasthAnoM meM baMdhasthAna nahIM hai, kintu udayasthAna aura sattAsthAna hI haiN| ataeva upazAntamoha guNasthAna meM-'ega caU'-arthAt eka 30 prakRtika udayasthAna hai aura 63, 62, 86 aura .88 prakRtika, ye cAra sattAsthAna haiN| kSINamoha guNasthAna meM bhI eka 30 prakRtika udayasthAna aura 80, 76, 76 aura 75 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiM - 'ega cuu| yahA~ udayasthAna meM itanI vizeSatA hai ki yadi sAmAnya jIva kSapakazreNi para ArohaNa karatA hai to usake matAntara se jo 72 bhaMga batalAye haiM ve prApta na hokara 24 bhaMga hI prApta hote haiN| kyoMki usake eka vajraRSabhanArAca saMhanana kA hI udaya hotA hai / yahI bAta kSapakazreNi ke pichale anya guNasthAnoM meM bhI jAnanA cAhiye tathA yadi tIrthaMkara prakRti kI sattA vAlA hotA hai to usake prazasta prakRtiyoM kA hI sarvatra udaya rahatA hai, isIliye eka bhaMga batalAyA hai| isI prakAra sattAsthAnoM meM bhI kucha vizeSatA hai| yadi tIrthakara prakRti kI sattA vAlA jIva hotA hai to usake 80 aura 76 kI sattA rahatI hai aura dUsarA (tIrthaMkara prakRti kI sattA rahita) hotA hai to usake 76 aura 75 prakRtiyoM kI sattA rahatI hai| yahI bAta yathAsambhava sarvatra jAnanA cAhiye / 1 ......"atra bhaMgAzcaturvizatireva varSabhanArAcasaMhananayuktasyaiva kSapakazreNyArammasambhavAt / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 234 2 ekonAzIti-paMcasaptatI atIrthakara satkarmaNo veditavye / azIti-SaTsaptatI tu tIrthakarasatkarmaNaH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR. 234 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa (13) sayogikevalI guNasthAna ___ sayogikevalI guNasthAna meM ATha udayasthAna aura cAra sattAsthAna haiM-'aTThacau' / ATha udayasthAna 20, 21, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika haiM tathA cAra sattAsthAna 80, 76, 76 aura 75 prakRtika haiN| inake saMvedha kA vicAra pahale kara Aye haiM ataH tadanusAra jAnanA cAhiye / sAmAnya jAnakArI ke liye unakA vivaraNa isa prakAra hai - baMdhasthAna bhaMga udayasthAna bhaMga sattAsthAna 76, 75 80,76 76,75 80, 76 76, 75 80, 76, 76, 75 80, 76, 76, 75 80, 76 - - (14) ayogikevalI guNasthAna ayogikevalI guNasthAna meM udayasthAna aura sattAsthAna kramaza:'du chakka' arthAta do udayasthAna aura chaha sattAsthAna haiN| inameM se do udayasthAna hai aura 8 prakRtika haiN| nau prakRtiyoM kA udaya tIrthaMkara Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 347 kevalI ke aura ATha prakRtiyoM kA udaya sAmAnya kevalI ke hotA hai|' chaha sattAsthAna 80, 76, 76, 75, 6 aura 8 prakRtika haiN| isa prakAra ayogi kevalI guNasthAna ke do udayasthAna va chaha sattAsthAna jAnanA caahiye| inake saMvedha isa prakAra haiM ki 8 prakRtiyoM ke udaya meM 76, 75 aura 8 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| inameM se 76 aura 75 prakRtika sattAsthAna upAntya samaya taka hote haiM aura 8 prakRtika sattAsthAna antima samaya meM hotA hai tathA 6 prakRtiyoM ke udaya meM 80, 76 aura 6 prakRtika ye tIna sattAsthAna hote haiM jinameM se Adi ke do (80, 76) upAntya samaya taka hote haiM aura 6 prakRtika sattAsthAna antima samaya meM hotA hai| ayogikevalI guNasthAna ke udaya sattAsthAnoM ke saMvedha kA vivaraNa isa prakAra hai - baMdhasthAna | bhaMga udayasthAna bhaMga sattAsthAna 80, 76, 6 76, 75, 8 isa prakAra se guNasthAnoM meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA vicAra karane ke bAda aba gati Adi mArgaNAoM meM baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA vicAra karate haiN| 1 tatrASTodayo'tIrthakarAyogike valinaH, navodayastIrthaka rAyogikevalinaH / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 234 FORT Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 mArgaNAoM meM bandhAdisthAna do chakkasTu caukkaM paNa nava ekkAra chakkagaM udayA / neraiAisu saMtA ti paMca ekkArasa cauvakaM // 51 // 1 saptatikA prakaraNa zabdArtha - do chakkala caukkaM-do, chaha, ATha aura cAra, paNa naya ekkAra chakkagaM pAMca, nau, gyAraha aura cha, udayAudayasthAna, neraiAisu-- narakaM Adi gatiyoM meM, saMttA-sattA, ti paMca ekkArasa cakkaM tIna, pAMca, gyAraha aura cAra / gAthArtha - nArakI Adi (nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva) ke krama se do, chaha, ATha aura cAra bandhasthAna, pA~ca, nau, gyAraha aura chaha udayasthAna tathA tIna, pAMca, gyAraha aura cAra sattAsthAna hote haiM / vizeSArtha - isa gAthA meM kisa gati meM kitane bandha, udaya aura sattAsthAna hote haiM, isakA nirdeza kiyA gayA / naraka, tiryaMca, manuSya aura deva ye cAra gatiyAM haiM aura isI krama kA anusaraNa karake gAthA meM pahale bandhasthAnoM kI saMkhyA batalAI hai - 'do chakka'TTha caukka' - arthAt narakagati meM do, tiryaMcagati meM cha, manuSyagati meM ATha aura devagati meM cAra bandhasthAna haiN| udayasthAnoM kA nirdeza karate hue kahA hai - 'paNa nava ekkAra chakkagaM udyaa| yAnI pUrvokta anukrama se pAMca, nau, gyAraha aura chaha udayasthAna haiM tathA - 'ti paMca ekkArasa caukka' 1 tulanA kIjiye : dochakkacakkaM NirayAdisu NAmabaMdhaThANANi / paNa va egArapaNayaM tipaMcavArasacaukkaM ca // - go0 karmakAMDa, gA0 710 karmagrantha meM manuSyagati meM gyAraha sattAsthAna haiM aura go0 karmakAMDa meM 12 sattAsthAna tathA devagati meM karmagrantha meM 6 aura go0 karmakAMDa meM 5 udayasthAna batalAye haiM / itanA donoM meM aMtara hai / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 346 tIna, pAMca gyAraha aura cAra sattAsthAna haiN| jinakA vizeSa spaSTIkaraNa nIce kiyA jAtA hai / narakAdi gatiyoM meM bandhasthAna narakagati meM do bandhasthAna haiM- 26 aura 30 prakRtika / inameM se 26 prakRtika bandhasthAna tiryaMcagati aura manuSyagati prAyogya donoM prakAra kA hai tathA udyota sahita 30 prakRtika bandhasthAna tiryaMcagatiprAyogya haiM aura tIrthaMkara sahita 30 prakRtika bandhasthAna manuSyagati prAyogya hai / tiryaMcagati meM chaha bandhasthAna haiM - 23, 25, 26, 28, 26 aura 30 prakRtika | inakA spaSTIkaraNa pahale ke samAna yahA~ bhI karanA cAhiye, lekina itanI vizeSatA hai ki yahA~ para 26 prakRtika bandhasthAna tIrthakara sahita aura 30 prakRtika bandhasthAna AhArakadvika sahita nahIM kahanA cAhiye / kyoMki tiryaMcoM ke tIrthaMkara aura AhArakadvika kA bandha nahIM hotA hai / manuSyagati ke 8 bandhasthAna haiM- 23, 25, 26, 28, 29, 30, 31 aura 1 prakRtika / inakA bhI spaSTIkaraNa pUrva ke samAna yahA~ bhI kara lenA cAhiye / devagati meM cAra bandhasthAna haiM - 25, 26, 26 aura 30 prakRtika / inameM se 25 prakRtika bandhasthAna paryApta, bAdara aura pratyeka ke sAtha ekendriya ke yogya prakRtiyoM kA bandha karane vAle devoM ke jAnanA cAhiye / yahA~ sthira asthira, zubha-azubha aura yazaH kIrti ayazaH kIrti ke vikalpa se 8 bhaMga hote haiM / ukta 25 prakRtika yA udyota prakRti ke milA dene para 26 prakRtika 26 prakRtika bandhasthAna ke 16 bhaMga hote haiM / 26 prakRtika bandhasthAna manuSyagatiprAyogya yA tiyaMcagatiprAyogya donoM prakAra kA hotA hai - bandhasthAna meM Atapa bandhasthAna hotA hai / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 saptatikA prakaraNa tathA udyota sahita 30 prakRtika bandhasthAna tiryaMcagatiprAyogya hai| isake bhaMga 4608 hote haiM tathA tIrthaMkara nAma sahita 30 prakRtika bandhasthAna manuSyagatiprAyogya hai| jisake sthira-asthira, zubha-azubha, yaza:kIti-ayazaHkIrti ke vikalpa se 8 bhaMga hote haiN| aba naraka Adi gatiyoM meM anukrama se udayasthAnoM kA vicAra karate haiM ki narakagati meM 21, 25, 27, 28 aura 26 prakRtika, ye pAMca udayasthAna haiN| tiryaMcagati meM nau udayasthAna haiM-21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, manuSyagati meM gyAraha udayasthAna haiM-20, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 6 aura 8 prakRtika / devagati meM chaha udayasthAna haiM--21, 25, 27, 28, 26 aura 30 prakRtika / isa prakAra naraka Adi cAroM gatiyoM meM pA~ca, nau, gyAraha aura chaha udayasthAna jAnanA cAhiye- 'paNa nava ekkAra chakkagaM udyaa| ___ sattAsthAnoM ko naraka Adi gatiyoM meM batalAte haiM ki-'saMtA ti paMca ekkArasa cukkN'| arthAt narakagati meM 92, 86 aura 88 prakRtika, ye tIna sattAsthAna haiN| tiryaMcagati meM pA~ca sattAsthAna 62, 88, 86, 80, aura 78 prakRtika haiN| manuSyagati meM gyAraha sattAsthAna haiM-63, 62, 86, 88, 86, 80, 76, 76, 75, 6 aura 8 prakRtika / devagati meM cAra sattAsthAna haiM-63, 62, 86 aura 88 prakRtika / isa prakAra naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati ke bandhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAnoM ko batalAne ke bAda aba unake saMvedha kA vicAra naraka, tiryaMca, manuSya aura devagati ke anukrama se karate haiN| naraka gati meM saMvedha-paMcendriya tiryaMcagati ke yogya 26 prakRtiyoM kA bandha karane vAle nArakoM ke pUrvokta 21, 25, 27, 28 aura 26 prakRtika, pA~ca udayasthAna hote haiM aura inameM se pratyeka udayasthAna meM 92 aura 88 prakRtika, ye do sattAsthAna hote haiM / tiryaMcagatiprAyogya prakRtiyoM kA bandha karane vAle jIva ke tIrthakara prakRti kA bandha nahIM Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 351 hone se yahA~ 86 prakRtika sattAsthAna nahIM kahA hai| manuSyagatiprAyogya 26 prakRtiyoM kA bandha karane vAle nArakoM ke pUrvokta pAMcoM udayasthAna aura pratyeka udayasthAna meM 62, 86 aura 88 prakRtika, ye tIna-tIna sattAsthAna hote haiN| tIrthaka ra prakRti kI sattAvAlA manuSya naraka meM utpanna hokara jaba taka mithyAdRSTi rahatA hai usakI apekSA taba taka usake tIrthaMkara ke binA 26 prakRtiyoM kA bandha hone se 26 prakRtika bandhasthAna meM 86 prakRti kA sattAsthAna bana jAtA hai| __ narakagati meM 30 prakRtika bandhasthAna do prakAra se prApta hotA hai-eka udyota nAma sahita aura dUsarA tIrthaMkara prakRti shit| jisake udyota sahita 30 prakRtika bandhasthAna hotA hai usake udayasthAna to pUrvokta pA~coM hI hote haiM kiMtu sattAsthAna pratyeka udayasthAna meM do-do hote haiM-62 aura 88 prakRtika tathA jisake tIrthaMkara sahita 30 prakRtika bandhasthAna hotA hai, usake pA~coM udayasthAnoM meM se pratyeka udayasthAna meM 86 prakRtika eka-eka sattAsthAna hI hotA hai| isa prakAra narakagati meM saba bandhasthAna aura udayasthAnoM kI apekSA 40 sattAsthAna hote haiM, jinakA vivaraNa nimna prakAra hai baMdhasthAna udayasthAna sattAsthAna 26 prakRtika 6216 62, 86, 88 62, 86, 88 62, 86, 88 62, 86, 88 62, 86, 88 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 baMdhasthAna 30 prakRtika bhaMga 4616 udayasthAna 21 25 27 28 26 bhaMga 1 saptatikA prakaraNa sattAsthAna 2,86,88 2, 86, 88 62, 86, 88 2, 86, 88 2, 86, 88 tiryaMcagati meM saMvedha - chaha baMdhasthAnoM meM se 23 prakRtika baMdhasthAna meM yadyapi pUrvokta 21, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye nau hI udayasthAna hote haiN| lekina inameM se prArambha ke 21, 24, 25 aura 26 prakRtika, ina cAra udayasthAnoM meM se pratyeka meM 62,88,86,80 aura 78 prakRtika, ye pAMca-pAMca sattAsthAna hote haiM aura anta ke pAMca udayasthAnoM meM se pratyeka meM 78 prakRtika ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| kyoMki 27 prakRtika Adi udayasthAnoM meM niyama se manuSyadvika kI sattA sambhava hai / ata: inameM 78 prakRtika sattAsthAna nahIM pAyA jAtA hai / isI prakAra 25, 26, 26 aura 30 prakRtika baMdhasthAna vAle jIvoM ke bAre meM bhI jAnanA cAhiye / kintu itanI vizeSatA hai ki manuSyagatiprAyogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle jIva ke saba udayasthAnoM meM 78 ke binA cAra-cAra sattAsthAna hI sambhava haiN| kyoMki manuSyadvi kA baMdha karane vAle ke 78 prakRtika sattAsthAna sambhava nahIM hai / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karbhagrantha 353 28 prakRtika baMdhasthAna vAle jIva ke 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye ATha udayasthAna hote haiN| isake 24 prakRtika udayasthAna na hone kA kAraNa yaha hai ki yaha ekendriyoM ke hI hotA hai aura ekendriyoM ke 28 prakRtika baMdhasthAna nahIM hotA hai| ina udayasthAnoM meM se 21, 26, 28, 29 aura 30 prakRtika ye pAMca udayasthAna kSAyika samyagdRSTi yA mohanIya kI 22 prakRtiyoM kI sattA vAle vedaka samyagdRSTiyoM ke hote haiM tathA inameM se pratyeka udayasthAna meM 62 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| 25 aura 27 prakRtika, ye do udayasthAna vikriyA karane vAle tiryaMcoM ke hote haiN| yahA~ bhI pratyeka udayasthAna meM 92 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM tathA 30 aura 31 prakRtika, ye do udayasthAna saba paryAptiyoM se paryApta hue samyagdRSTi yA mithyAdRSTi tiryaMcoM ke hote haiN| inameM se pratyeka udayasthAna meM 62, 88 aura 86 prakRtika, ye tIna sattAsthAna hote haiN| lekina yaha vizeSa jAnanA cAhiye ki 86 prakRtika sattAsthAna mithyAdRSTiyoM ke hI hotA hai, samyagdRSTiyoM ke nahIM, kyoMki samyagdRSTi tiryaMcoM ke niyama se devadvika kA baMdha sambhava hai| isa prakAra yahA~ saba baMdhasthAnoM aura saba udayasthAnoM kI apekSA 218 sattAsthAna hote haiN| kyoMki 23, 25, 26, 26 aura 30 prakRtika ina pAMca baMdhasthAnoM meM se pratyeka meM se cAlIsa-cAlIsa aura 28 prakRtika baMdhasthAna meM aThAraha sattAsthAna hote haiM / ata: 4045+ 18 =218 ina saba kA jor3a hotA hai| tiryaMcagati sambandhI nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke __ saMbaMdha kA vivaraNa nimna anusAra jAnanA cAhiye Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 baMdhasthAna 23 prakRtika 25 prakRtika 26 prakRtika bhaMga udayasthAna 25 16 21 24 25 26 27 28 26 30 31 21 24 25 26 27 wr 9 is t 28 26 M 30 31 6mx20 21 24 25 26 27 28 26 30 31 bhaMga 23 11 15 311 14 568 1180 1754 1164 23 11 15 311 14 568 1180 1754 1164 23 mov 11 15 311 14 568 1180 1754 1164 saptatikA prakaraNa sattAsthAna 2,88,86,80, 78 2,88, 86, 80, 78 62,88,86,80, 78 62,88,86, 80, 78 62, 88, 86, 80 62,88,86,80 62,88,86,80 62,88, 86, 80 62,88,86,80 62, 85, 86, 80, 78 62,88,86,80, 78 62, 68, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 2,58,86, 80 62, 88, 86, 80 2,88,86,50 2,88,86,80 62,88,86, 80 62, 88, 86, 80, 78 2,88,86,80, 78 62,88,86,80, 78 62, 68, 86, 80, 78 2,88,86,80 62,88,86,80 2,88,86,80 2,88,86,80 62, 88, 86, 80 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha baMdhasthAna udayasthAna maMga sattAsthAna / 28 prakRtika 288 |62, 62, 88 62,88 62, 86 62,88 62, 88 62, 88, 66 62,88,86 562 1168 1736 1152 ___aman 240 26 prakRtika 62, 88,86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62,88, 86, 80 62, 88, 86,88 62, 88, 86, 8. 62, 88, 86, 80 62, 88,86, 80 - 14 568 1180 1754 1168 mr mmm 4632 prakRtika s`d mhr mh 0 MMGMC 0 14 568 1180 1754 62, 88, 86, 89 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 86 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62,88, 86, 8. 62, 88, 86, 8. 62, 88, 86,8 / 62, 88,66, 86 31. . Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 saptatikA prakaraNa manuSyagati meM saMvedha--manuSyagati meM 23 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle manuSya ke 21, 22, 26, 27, 28, 29, 30 prakRtika, ye sAta udayasthAna hote haiN| inameM se 25 aura 27 prakRtika, ye do udayasthAna vikriyA karane vAle manuSya ke hote haiM kintu AhAraka manuSya ke 23 prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai, ataH yahA~ AhAraka ke nahIM lenA cAhiye / ina do udayasthAnoM meM se pratyeka meM 92 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM tathA zeSa pAMca udayasthAnoM meM se pratyeka meM 12, 88, 86 aura 80 prakRtika, ye cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra 23 prakRtika baMdhasthAna meM 24 sattAsthAna hote haiN| . isI prakAra 25 aura 26 prakRtika baMdhasthAnoM meM bhI caubIsacaubIsa sattAsthAna jAnanA cAhiye / manuSyagatiprAyogya aura tiryaMcagatiprAyogya 29 prakRtika baMdhasthAnoM meM bhI isI prakAra caubIsa-caubIsa sattAsthAna hote haiN| ___ 28 prakRtika baMdhasthAna meM 21, 25, 26, 27, 28, 29 aura 30 prakRtika, ye sAta udayasthAna hote haiN| inameM se 21 aura 26 prakRtika ye do udayasthAna samyagdRSTi ke karaNa-aparyApta avasthA meM hote haiN| 25 aura 27, ye do udayasthAna vaikriya yA AhArakasaMyata ke tathA 28 aura 26, ye do udayasthAna vikriyA karane vAle, avirata samyagdRSTi aura AhArakasaMyata ke hote haiN| 30 prakRtika udayasthAna samyagdRSTi yA mithyAdRSTiyoM ke hotA hai| ina saba udayasthAnoM meM 62 aura 88 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| isameM bhI AhArakasaMyata ke eka 62 prakRtika sattAsthAna hI hotA hai| kintu narakagatiprAyogya 28 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke 30 prakRtika udayasthAna meM 62, 86, 88 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra 28 prakRtika baMdhasthAna meM 16 sattAsthAna hote haiM / . Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 357 tIrthaMkara prakRti ke sAtha devagatiprAyogya 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ke 28 prakRtika baMdhasthAna ke samAna sAta udayasthAna hote haiM, kintu itanI vizeSatA hai ki 30 prakRtika udayasthAna samyagdRSTiyoM ke hI kahanA cAhiye, kyoMki 26 prakRtika baMdhasthAna tIrthaMkara prakRti sahita hai aura tIrthaMkara prakRti kA baMdha samyagdRSTi ke hI hotA hai / ina saba udayasthAnoM meM se pratyeka meM 63 aura 86 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiN| isameM AhArakasaMyata ke 63 prakRtiyoM kI hI sattA hotI hai| isa prakAra tIrthaMkara prakRti sahita 26 prakRtika baMdhasthAna meM caudaha sattAsthAna hote haiN| ___ AhArakadvika sahita 30 prakRtiyoM kA baMdha hone para 26 aura 30 prakRtika do udayasthAna hote haiN| isameM se jo AhArakasaMyata svayogya sarva paryApti pUrNa karane ke bAda aMtima kAla meM apramattasaMyata hotA hai, usakI apekSA 26 kA udaya lenA cAhiye / kyoMki anyatra 26 ke udaya meM AhAraka dvika ke baMdha kA kAraNabhUta viziSTa saMyama nahIM pAyA jAtA hai| isase anyatra 30 kA udaya hotA hai| so inameM se pratyeka udayasthAna meM 12 kI sattA hotI hai| 31 prakRtika baMdhasthAna ke samaya 30 kA udaya aura 63 kI sattA hotI hai tathA 1 prakRtika baMdhasthAna ke samaya 30 kA udaya aura 63, 62, 86, 88, 80, 76, 76 aura 75 prakRtika, ye ATha sattAsthAna hote haiN| ___ isa prakAra 23, 25 aura 26 ke baMdha ke samaya caubIsa-caubIsa sattAsthAna, 28 ke baMdha ke samaya solaha sattAsthAna, manuSyagati aura tiryaMcagati prAyogya 26 aura 30 ke baMdha meM caubIsa-caubIsa sattAsthAna, devagatiprAyogya tIrthaMkara prakRti ke sAtha 26 ke baMdha meM caudaha sattAsthAna, 31 ke baMdha meM eka sattAsthAna aura 1 prakRtika baMdha meM ATha sattAsthAna hote haiM / isa taraha manuSya gati meM kula 156 sattAsthAna hote haiM / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa Area - - baMdhasthAna | udayasthAna ___maMga sattAsthAna prakRtika 62, 88, 86, 80 62, 88 62, 88, 86, 80 62, 88 62, 88, 86, 80 | 62, 88, 86, 80 | 62, 88, 86, 80 584 1152 PO prakRtika 62, 88, 86, 80 62, 88 62, 88, 86, 80 62, 88 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 584 584 1152 prakRtika 206 62, 88, 86, 80 62, 88 62, 88, 86, 80 62, 88 62, 88, 86, 80 | 62, 88, 86, 80 | 62, 85, 86, 80 584 1152 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 356 baMdhasthAna udayasthAna bhaMga sattAsthAna 28 prakRtika ja 288 62, 88 62,88 62, 88 62,88 62, 88 62, 88 62, 86, 88, 86 584 584 " 26 prakRtika 86 63, 62, 86, 88, 86, 80 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 88, 86, 80 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 88, 86, 80 63, 62, 86, 88, 86, 80 63, 62, 86, 88, 86, 80 587 587 1154 & prakRtika 286 86 584 62, 88, 86, 80 62,88 62, 88,86,80 62,88 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 . 31 prakRtika 1 prakRtika 3 - 63, 62,89,88,80,76,76,75 -- Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa - devagati meM saMvedha - devagati meM 25 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle devoM ke deva sambandhI chahoM udayasthAna hote haiM / jinameM se pratyeka meM 62 aura prakRtika ye do-do sattAsthAna hote haiM / isI prakAra 26 aura 26 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle devoM ke bhI jAnanA caahie| udyota sahita tiryaMcagati ke yogya 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle devoM ke bhI isI prakAra chaha udayasthAna aura pratyeka udayasthAna meM ha2 aura prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM parantu tIrthaMkara prakRti sahita 30 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle devoM ke chaha udayasthAnoM meM se pratyeka udayasthAna meM 63 aura 86 prakRtika, ye do-do sattAsthAna hote haiM / isa prakAra yahA~ kula 60 sattAsthAna hote haiM / 360 baMdhasthAna 25 prakRtika 26 prakRtika bhaMga, udayasthAna bhaMga 5 16 21 25 YYYY m 279) 27 28 15 w 26 30 21 25 27 28 26 30 isis is w 5 8 16 16 8 is is is www s 8 5 16 16 sattAsthAna 62, 88 62, 88 62,88 62, 88 62, 88 62, 88 62, 88 6.2,88 62,88 62, 88 62,88 62, 88 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha udayasthAna bhaMga sattAsthAna baMdhasthAna maMga 26 / 6216 prakRtika 62,88 62,88 62, 88 62, 88 62, 88 62, 88 nnnn nnnnnnn 30 prakRtika / 4616 Mrrorm 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 88 63, 62, 86,88 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 88 - isa prakAra se gatimArgaNA meM baMdha, udaya aura sattA sthAna tathA unake saMvedha kA kathana karane ke bAda aba Age kI gAthA meM indriyamArgaNA meM baMdha Adi sthAnoM kA nirdeza karate haiM iga vilidiya sagale paNa paMca ya aTTa baMdhaThANANi / paNa chakkekkArudayA paNa paNa bArasa ya saMtANi // 52 // 1 tulanA kIjiye(ka) igi vigale paNa baMdho aDavIsUNA u aTTha iyaraMmi / paMca cha ekkArudayA paNa paNa bArasa u saMtANi / / -paMcasaMgraha saptatikA gA0 130 (kha) ege viyale sayale paNa paNa aDa paMca chakkegAra paNaM / paNateraM baMdhAdI sesAdesevi idi NeyaM // -go0 karmakAMDa gA0 711 karma graMtha meM paMcendriyoM ke 12 sattAsthAna aura go0 karmakAMDa meM 13 sattA sthAna batalAye haiN| ___ Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa zabdArtha - ega vigalaviya sagale - ekendriya, vikalendriya aura sakalendriya ( paMcendriya) meM, paNa paMca ya aTTha-pAMca, pAMca aura ATha baMdhaThANANi - baMdhasthAna, paNa chakkekkAra-pAMca, chaha aura gyAraha, udayA -- udayasthAna, paNa-paNa bArasa - pA~ca, pA~ca aura bAraha, ya-aura, saMtANi - sattAsthAna / 362 gAthArtha -- ekendriya, vikalendriya aura paMcendriya meM anukrama se pAMca pAMca aura ATha baMdhasthAna; pAMca, chaha aura gyAraha udayasthAna tathA pAMca, pAMca aura bAraha sattAsthAna hote haiM / vizeSArtha - pUrva gAthA meM gatimArgaNA ke cAroM bhedoM meM nAmakarma ke baMdha Adi sthAnoM aura unake saMvedha kA kathana kiyA gayA thA / isa gAthA meM indriyamArgaNA ke ekendriya Adi pA~ca bhedoM meM baMdhAdi sthAnoM kA nirdeza karate hue anukrama se batAyA hai ki 'paNa paMca ya aTTha baMdhaThANANi' ekendriya ke pAMca, vikalendriya ( dvIndriya, trIndriya aura caturindriya) ke pAMca tathA paMcendriya ke ATha baMdhasthAna haiN| isI prakAra anukrama se udayasthAnoM kA nirdeza karane ke liye kahA hai ki - 'paNa chakkekkArudayA' - ekendriya ke pA~ca, vikalendriyoM ke chaha aura paMcendriyoM ke gyAraha udayasthAna hote haiM tathA 'paNa paNa bArasa ya saMtANi' - ekendriya ke pAMca, vikalendriyoM ke pAMca aura paMcendriyoM ke bAraha sattAsthAna haiN| ina saba baMdha Adi sthAnoM kA spaSTIkaraNa nIce kiyA jA rahA hai / kula baMdhasthAna ATha haiM, unameM se ekendriyoM ke 23, 25, 26, 2e aura 31 prakRtika, ye pAMca baMdhasthAna haiN| vikalendriyoM meM se pratyeka ke bhI ekendriya ke liye batAye gaye anusAra hI pAMca-pAMca baMdhasthAna haiM tathA paMcendriyoM ke 23 Adi prakRtika AThoM baMdhasthAna haiM / udayasthAna bAraha hai / unameM se ekendriyoM ke 21, 24, 25, 26 aura 27 prakRtika, ye pAMca udayasthAna hote haiM / vikalendriyoM meM se pratyeka ke 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha-chaha udaya Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 363 sthAna hote haiM tathA paMcendriyoM ke 20, 21, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 6 aura prakRtika, ye gyAraha udayasthAna hote haiM / sattAsthAna kula bAraha haiM, jinameM se ekendriyoM aura vikalendriyoM meM se pratyeka ke 62, 8, 86, 80 aura 78 prakRtika, ye pA~ca-pA~ca sattAsthAna haiM tathA paMcendriyoM ke bArahoM hI sattAsthAna hote haiM / isa prakAra ekendriya Adi meM se pratyeka ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ko batalAkara aba inake saMvedha kA vicAra karate haiM / ekendriya -- 23 prakRtiyoM kA baMdha karane vAle ekendriyoM ke prArambha ke cAra udayasthAnoM meM se pratyeka udayasthAna meM pA~ca-pA~ca sattAsthAna hote haiM tathA 27 prakRtika udayasthAna meM 78 ko chor3akara zeSa cAra sattAsthAna hote haiM / isI prakAra 25, 26, 26 aura 30 prakRtika baMdhasthAnoM ke bhI udayasthAnoM kI apekSA sattAsthAna jAnanA cAhiye / isa prakAra 23 prakRtika baMdhasthAna meM pAMca udayasthAnoM kI apekSA pratyeka meM 24 sattAsthAna hote haiM, jinakA kula jor3a 120 hai / ye saba sattAsthAna kendra ke haiM / baMdhasthAna 23 prakRtika 25 prakRtika bhaMga 4 25 udayasthAna a x x x x 21 24 25 26 27 a x x w g 21 24 25 26 bhaMga 5 2,88,86,80, 78 11 62,88, 86, 80, 78 7 62,88,86,80, 78 13 12, 88, 86, 80, 78 6 62, 88, 86, 80 5 11 7 13 6 sattAsthAna 62,88,86,80, 78 62,88,86,80, 78 62, 86, 86, 80, 78 62,88,86,80, 78 62,85,66, 80 27 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 saptatikA prakaraNa baMdhasthAna bhaMga udayasthAna - maMga sattAsthAna 26 prakRtika 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 12, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80 8240 26 prakRtika 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86,80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 88, 86, 80 Mor 4632 30 / 4632 prakRtika 24 62, 88, 86, 80, 78 62,88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80 Mur 27 vikalendriya-vikalendriyoM meM 23 kA bandha karane vAle jIvoM meM 21 aura 26 prakRtiyoM ke udaya meM pA~ca-pA~ca udayasthAna hote haiM tathA zeSa cAra udayasthAnoM meM se pratyeka meM 78 ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiN| isa prakAra 23 prakRtika bandhasthAna meM 26 sattAsthAna hue| isI prakAra 25, 26, 26 aura 30 prakRtika bandhasthAnoM meM bhI apane-apane udayasthAnoM kI apekSA 26-26 sattAsthAna hote haiM / isa prakAra vikalendriyoM meM pAMca bandhasthAna meM chaha udayasthAnoM ke kula milAkara 130 sattAsthAna hote haiN| Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha baMdhasthAna udayasthAna sattAsthAna 23 prakRtika 2 25 prakRtika 7 4 g4 g 7 ggg g 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86,80 62, 88,86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80, 78 62, 88,86, 80, 78 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 26 prakRtika WWW g 8240 prakRtika 2 7 * * * prakRtika 62, 88, 86, 80,78 62, 88, 86, 80,78 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 62,88, 86, 80 62, 88, 86, 80 18 - Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa paMcendriya-paMcendriyoM meM 23 prakRtiyoM kA bandha karane vAle ke 21, 26, 28, 29, 30 aura 31 prakRtika, ye chaha udayasthAna hote haiN| inameM se 21 aura 26 prakRtika udayasthAnoM meM pUrvokta pAMca-pAMca aura zeSa cAra udayasthAnoM meM 78 ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiM / kula milAkara yahA~ 26 sattAsthAna haiN| 25 aura 26 kA bandha karane vAle ke 21, 25, 26, 27, 28, 26, 30 aura 31 prakRtika, ye ATha-ATha udayasthAna hote haiN| inameM se 21 aura 26 prakRtika, ina do udayasthAnoM meM se pratyeka meM pAMca-pAMca sattAsthAna pahale batAye gaye anusAra hI hote haiM / 25 aura 27 ina do meM 62 aura 88 ye do-do sattAsthAna tathA zeSa 28 Adi cAra udayasthAnoM meM 78 ke binA cAra-cAra sattAsthAna hote haiM / isa prakAra 25 aura 26 prakRtika bandhasthAnoM meM se pratyeka meM 30-30 sattAsthAna hote haiN| 28 prakRtiyoM kA bandha karane vAle ke 21, 25, 26, 27, 28, 26 30 aura 31 prakRtika, ye ATha udayasthAna hote haiN| ye saba udayasthAna tiryaMca paMcendriya aura manuSyoM saMbaMdhI lenA caahiye| kyoMki 28 kA bandha inhIM ke hotA hai| yahA~ 21 se lekara 26 taka chaha udayasthAnoM meM se pratyeka meM 12 aura 88 prakRtika ye do-do sattAsthAna hote haiM / 30 ke udaya meM 62, 86, 88 aura 86 prakRtika, ye cAra sattAsthAna hote haiN| jinameM se 86 kI sattA usa manuSya ke jAnanA cAhiye jo tIrthakara prakRti kI sattA ke sAtha mithyAdRSTi hote hue narakagati ke yogya 28 prakRtiyoM kA bandha karatA hai tathA 31 ke udaya meM 92, 88 aura 86, ye tIna sattAsthAna hote haiN| ye tInoM sattAsthAna tiryaMca paMcendriya kI apekSA samajhanA cAhiye, kyoMki anyatra paMcendriya ke 31 kA udaya nahIM hotA hai| usameM bhI 86 prakRtika sattAsthAna mithyAdRSTi tiryaMca paMcendriyoM ke hotA hai, samyagdRSTi tiryaMca paMcendriya ke nahIM, kyoMki samyagdRSTi tiryaMcoM ke niyama se devadvika kA bandha hone lagatA Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 367 hai ata: unake 86 prakRtiyoM kI sattA sambhava nahIM hai| isa prakAra 28 prakRtika bandhasthAna meM kula 16 sattAsthAna hote haiM / 26 prakRtiyoM kA bandha karane vAle ke ye pUrvokta ATha udayasthAna hote haiM / inameM se 21 aura 26 prakRtiyoM ke udaya meM 62,88,86, 80, 78, 63 aura 86 prakRtika ye sAta-sAta sattAsthAna hote haiM / yahA~ tiryaMcagatiprAyogya 26 kA bandha karane vAloM ke prArambha ke pA~ca, manuSyagatiprAyogya 26 kA bandha karane vAloM ke prArambha ke cAra aura devagatiprAyogya 26 kA bandha karane vAloM ke aMtima do sattAsthAna hote haiM / 28, 26 aura 30 ke udaya meM 78 ke binA pUrvokta chaha-chaha sattAsthAna hote haiM / 31 ke udaya meM prArambha ke cAra aura 25 tathA 27 ke udaya meM 63, 62, 86 aura 88 prakRtika, ye cAra-cAra sattAsthAna hote haiM / isa prakAra 26 prakRtika bandhasthAna meM sattAsthAna hote haiM / kula 44 30 prakRtiyoM kA bandha karane vAle ke 26 ke bandha ke samAna ve hI ATha udayasthAna aura pratyeka udayasthAna meM usI prakAra sattAsthAna hote haiM / kintu yahA~ itanI vizeSatA hai ki 21 ke udaya meM pahale pA~ca sattAsthAna tiryaMcagatiprAyogya 30 kA bandha karane vAle ke hote haiM aura aMtima do sattAsthAna manuSyagatiprAyogya 30 kA bandha karane vAle devoM ke hote haiM tathA 26 ke udaya meM 63 aura 16 prakRtika, ye do sattAsthAna nahIM hote haiM, kyoMki 26 kA udaya tiryaMca aura manuSyoM ke aparyApta avasthA meM hotA hai parantu usa samaya devagatiprAyogya yA manuSyagatiprAyogya 30 kA bandha nahIM hotA hai, jisase yahA~ 63 aura 8 kI sattA prApta nahIM hotI hai| isa prakAra 30 prakRtika bandhasthAna meM kula 42 sattAsthAna prApta hote haiM / 31 aura 1 prakRti kA bandha karane vAle ke udayasthAnoM aura sattAsthAnoM kA saMvedha manuSyagati ke samAna jAnanA cAhiye / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 saptatikA prakaraNa baMdhasthAna | bhaMga udayasthAna bhaMga sattAsthAna 23 prakRtika 18 | 62, 88, 86, 80, 78 518 | 62, 88, 86, 80, 78 1152 // 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 1880 / 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 1728 1152 25 / 25 / prakRtika 26 / 62, 88, 86, 80, 78 62, 88 62, 88, 86, 80, 78 578 1168 62, 88, 86, 80, 78 1744 62, 88, 86, 80, 78 62, 88, 86, 80, 78 1152 / 32, 88, 86, 80, 78 2888 26 62, 88, 86, 80, 78 prakRtika 578 62, 88, 86, 80, 78 1168 62, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 | 2888 | 62, 88, 86, 80 31 | 1156 / 62, 88, 86, 80 1744 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 366 baMdhasthAna | bhaMga udayasthAna bhaMga sattAsthAna 28 prakRtikA * * * * * * * 16 / 62,88 62, 88 573 62, 88 62, 88 1156 62, 88 1728 62, 88 2880 / 62, 86, 88, 86 | 62, 88, 86 6248 27 26 prakRtika 578 * * * * * * * * 1166 1745 2888 1156 62, 88, 86, 80, 78, 63, 86 63, 62, 86, 88 62, 88, 86, 80, 78, 63, 86 63, 62, 86, 88 63, 62, 86, 88, 86, 80 63, 62, 86, 88, 86, 80 63, 62, 86, 88, 86, 80 62, 88, 86, 80 27 30 / 4641 prakRtika * * * * * * * 63, 62, 86, 88, 86, 80, 78 86, 62, 86, 88 576 62, 88, 86, 80, 78 63, 62, 86, 88 1166 63, 62, 86, 88, 86, 80 1745 | 63, 62, 86, 88, 86, 80 2888 // 63, 62, 86, 88, 86, 80 1156 / 63, 62, 86, 88, 80 144 | prakRtikA - 1] 30 / 144 | 63,62,86,88,80,76,76,75 - prakRtika - Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 saptatikA prakaraNa isa prakAra indriya mArgaNA kI apekSA nAmakarma ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM tathA unake saMvedhoM kA kathana jAnanA caahiye| aba Age kI gAthA meM baMdha Adi sthAnoM ke ATha anuyogadvAroM meM kathana karane kA saMketa karate haiM iya kammapagaiThANAI suThu bNdhudysNtkmmaannN| gaiAiehi aTTasu cauppagAreNa neyANi // 53 // __zabdArtha-iya-pUrvokta prakAra se, kammapagaiThANAiM-karma prakRtiyoM ke sthAnoM ko, su?--atyanta upayogapUrvaka, baMdhudayasaMtakammANaM-baMdha, udaya aura sattA sambandhI karma prakRtiyoM ke, gahaAiehi-gati Adi mArgaNAsthAnoM ke dvArA, aTusu-ATha anuyogadvAroM meM, cauppagAreNa-cAra prakAra se, nevANi-jAnanA caahiye| gAthArtha-ye pUrvokta baMdha, udaya aura sattA sambandhI karma prakRtiyoM ke sthAnoM ko atyanta upayogapUrvaka gati Adi mArgaNAsthAnoM ke sAtha ATha anuyogadvAroM meM cAra prakAra se jAnanA caahiye| vizeSArtha-isa gAthA se pUrva taka jJAnAvaraNa Adi ATha karmoM kI mUla aura uttara prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM kA sAmAnya rUpa se tathA jIvasthAna, guNasthAna, gatimArgaNA aura indriyamArgaNA meM nirdeza kiyA hai| lekina isa gAthA meM kucha vizeSa saMketa karate haiM ki jaisA pUrva meM gati Adi mArgaNAoM meM kathana kiyA gayA hai, usake sAtha unako ATha anuyogadvAroM meM ghaTita kara lenA caahiye| isake sAtha yaha bhI saMketa kiyA hai ki sirpha prakRtibaMdha rUpa nahIM kintu 'cauppagAreNa neyANi' prakRtibaMdha ke sAtha sthiti, anubhAga aura pradeza rUpa se bhI ghaTita karanA caahiye| kyoMki ye baMdha, udaya aura Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha sattA rUpa saba karma prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza ke bheda se cAra-cAra prakAra ke haiN| ___ ina cAroM prakAra rUpa karmoM ko kina meM aura kisake dvArA ghaTita karane ke lie gAthA meM saMketa kiyA hai ki-'gaiAiehiM aTThasu'gati Adi caudaha mArgaNAoM ke dvArA ATha anuyogadvAroM meM inakA cintana karanA hai| ___ mArgaNA zabda kA artha anveSaNa karanA hai / ata: mArgaNA kA yaha . artha huA ki jinake dvArA yA jinameM jIvoM kA anveSaNa kiyA jAtA hai, unheM mArgaNA kahate haiN| mArgaNA ke caudaha bheda isa prakAra haiM gai iMdie ya kAe joe vee kasAya nANe y| saMjama dasaNa lesA bhava samme sanni AhAre // 1 gati, 2 indriya, 3 kAya, 4 yoga, 5 veda, 6 kaSAya, 7 jJAna, 8 saMyama, 6 darzana, 10 lezyA, 11 bhavyatva, 12 samyaktva, 13 saMjJI aura 14 AhAra / inake 14 bhedoM ke uttara bheda 62 hote haiN| ___ varNana kI yaha paramparA hai ki jIva sambandhI jisa kisI bhI avasthA kA varNana karanA hai, usakA pahale sAmAnya rUpa se varNana kiyA jAtA hai aura usake bAda usakA vizeSa cintana caudaha mArgaNAoM dvArA ATha anuyogadvAroM meM kiyA jAtA hai| anuyogadvAra yaha adhikAra kA paryAyavAcI nAma hai aura viSaya-vibhAga kI dRSTi se ye adhikAra hInAdhika bhI kiye jA sakate haiN| parantu mArgaNAoM kA vistRta vivecana mukhya rUpa se ATha adhikAroM meM hI pAyA jAtA hai, ataH mukhya rUpa se ATha hI liye jAte haiN| ina ATha adhikAroM ke nAma isa prakAra haiM saMta payaparUvaNayA davyapamANaMca khittphuusnnaay| kAlo ya aMtaraM bhAga bhAva appA bahuM ceva // sata pacana 1 Avazyaka niyukti gA0 13 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 saptatikA prakaraNa 1 sat, 2 saMkhyA, 3 kSetra, 4 sparzana, 5 kAla, 6 antara, 7 bhAva aura 8 alpabahutva / ina adhikAroM kA artha inake nAmoM se hI spaSTa ho jAtA hai| arthAt sat anuyogadvAra meM yaha batAyA jAtA hai ki vivakSita dharma kina mArgaNAoM meM hai aura kina meM nahIM hai| saMkhyA anuyogadvAra meM usa vivakSita dharma vAle jIvoM kI saMkhyA batalAI jAtI hai| kSetra anuyogadvAra meM vivakSita dharma vAle jIvoM kA vartamAna nivAsa-sthAna batalAyA jAtA hai| sparzana anuyogadvAra meM una vivakSita dharma vAle jIvoM ne jitane kSetra kA pahale sparza kiyA ho, aba kara rahe haiM aura Age kareMge usa sabakA samuccaya rUpa se nirdeza kiyA jAtA hai| kAla anuyogadvAra meM vivakSita dharma vAle jIvoM kI jaghanya va utkRSTa sthiti kA vicAra kiyA jAtA hai| antara zabda kA artha vigraha yA vyavadhAna hai ata: antara anuyogadvAra meM yaha batAyA jAtA hai ki vivakSita dharma kA sAmAnya rUpa se yA kisa mArgaNA meM kitane kAla taka antara rahatA hai yA nahIM rahatA hai| bhAva anuyogadvAra meM usa vivakSita dharma ke bhAva kA tathA alpabahutva anuyogadvAra meM usake alpabahutva kA vicAra kiyA jAtA hai| __yadyapi gAthA meM sirpha itanA saMketa kiyA gayA hai ki isI prakAra baMdha, udaya aura sattA rUpa karmoM kA tathA unake avAntara bheda-prabhedoM kA prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza rUpa se gati Adi mArgaNAoM ke dvArA ATha anuyogadvAroM meM vivecana kara lenA cAhiye jaisA ki pahale varNana kiyA gayA hai| lekina isa viSaya meM TIkAkAra AcArya malayagiri kA vaktavya hai ki 'yadyapi AThoM karmoM ke sat anuyogadvAra kA varNana guNasthAnoM meM sAmAnya rUpa se pahale kiyA hI gayA hai aura saMkhyA Adi sAta anuyogadvAroM kA vyAkhyAna karmaprakRti prAbhRta graMthoM ko dekhakara karanA cAhiye / kintu karmaprakRti prAbhRta Adi graMtha vartamAna kAla meM upalabdha nahIM haiM, isaliye ina saMkhyAdi anuyoga Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha dvAroM kA vyAkhyAna karanA kaThina hai| phira bhI jo pratyutpannamati vidvAna haiM ve pUrvApara sambandha ko dekhakara unakA vyAkhyAna kareM / TIkAkAra AcAryazrI ke ukta kathana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki gAthA meM jisa viSaya kI sUcanA dI gaI hai usa viSaya kA pratipAdana karane vAle graMtha vartamAna meM nahIM pAye jAte haiN| phira bhI vibhinna granthoM kI sahAyatA se mArgaNAoM meM ATha karmoM kI mUla aura uttara prakRtiyoM ke baMdha, udaya aura sattA sthAnoM ke saMvedha kA vivaraNa nIce likhe anusAra jAnanA cAhiye / pahale jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, Ayu, gotra aura aMtarAya ina chaha karmoM ke baMdha Adi sthAnoM kA nirdeza karane ke bAda mohanIya va nAma karma ke baMdhAdi sthAnoM ko batalAyeMge / mArgaNAoM meM jJAnAvaraNa Adi chaha karmoM ke baMdha Adi sthAnoM kA vivaraNa isa prakAra hai krama saM0 1 narakagati mArgaNA nAma tiryaMcagati 3 manuSyagati devagati 4 5 ekendriya dvIndriya trIndriya Xur 6 caturindriya 6 paMcendriya 10 pRthvIkAya 11 apkAya 12 tejaH kAya 13 vAyukAya mUla prakRti bhaMga 7 1) 4 14444 jJAnA0 bhaMga 2 1 1 Vvv VVVVVVV darzanA0 bhaMga 11 vedanIya bhaMga 8 4 4 11 Y= Y= h m 2 4 4 15 x x 2 1 1 Ayu0 bhaMga 28 xww x meM 6 gotra bhaMga 7 3 mumr mm 3 3 9 mm Y 373 7 atarAya bhaga 2 1 1 2 M 1 2 2 1 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C o-rrrrrroronarrorrrror oar or or or or or orror arrr . aMtarAya - - saptatikA prakaraNa o m 9 sex ur xxx rrrrrrrrr xxx or or orwarr xx urror gotra 5e let * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * obile >> >> >> >>>> >>>> >>>> >> >> >>ur>> >> >> >>>> >> or ur>> >> >> >> >>ur 120199 9 9 9 9 9 duaa.rrxxrm>> >> orr . vedanIya bhaMga 11 darzanA maMga 2 jJAnA0 maMga 7 orrrrror oranorrororrorrowrooraroronorror . - | 19 urururrrrrrrm xxxx rrrrrrrrrrrrrr mUla prakRti mArgaNA nAma vanaspatikAya sakAya manoyoga vacanayoga kAyayoga puruSaveda nasakaveda strIveda avadhijJAna manaHparyAyajJAna zrutajJAna kevalajJAna / matijJAna matyajJAna zrutaajJAna vibhaMgajJAna chedopasthApana sAmAyika krodha sUkSmasaMparAya yathAkhyAta | mAna 24 / mAyA / lobha 36 / parihAravizuddhi 36 | dezavirata 40 / avirata 41 | cakSudarzana 42 / acakSudarzana 43 / avadhidarzana 44 | kevaladarzana 15 28 2 or mo4 1G Aammmmm 35 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha / krama mArgaNA nAma 11 mUla prakRti maMga 7 jJAnA0 1.maMga 2 darzanA0 vedanIya ! maMga 8 Ayu0 maMga 28 / 45 < < < <<<< < nh bh lh bh rh. mm w < < < 52 m s kRSNalezyA nIlalezyA kApota lezyA tejolezyA pAlezyA 50 zuklalezyA bhavyatva abhavyatva 53 upazama samyaktva kSAyika kSAyopazamika 56 | mizra 57 | sAsAdana , 58 mithyAtva , 56 | saMjJI 60 | asaMjJI 61 | AhArI 62 | anAhArI oran mom or or or orarror or or ora or < gotra aMtarAya Ghan GK naKale Gc K Kxxx in | ma rai om www www w ro ro ro x wwwmom w l` < antaraar < < . lm < m < < " - - wo - a ___ mArgaNAoM meM mohanIya aura nAma karma ke baMdha, udaya, sattA ke saMvedha bhaMgoM kA vivaraNa saMlagna cArToM meM dekhie / aba Age kI gAthA meM udaya se udIraNA kI vizeSatA batalAte haiMudayassudIraNAe sAmittAo na vijjai viseso|' mottUNa ya iguyAla sesANaM savvapagaINaM // 54 // 1 tulanA kIjiye - (ka) udao udIraNAe tullo mottUNa ekacattAlaM ! AvaraNavigghasaMjalaNa lobhavee yadiTThidugaM ||---krmprkRti udayA0 gA0 (kha) udayassudIraNassa ya sAmittAdo Na vijjadi viseso / -go0 karmakAMDa gA0 278 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa ------ zabdArtha - udayassa- - udaya ke, udIraNAe - udIraNA ke, sAmittAoM-svAmitva meM, na vijjai- nahIM hai, viseso-- vizeSatA, mottUNa chor3akara, yaaura, iguyAlaM ikatAlIsa prakRtiyoM ko, sesANaM bAkI kI, sabdapagaINaM--- sabhI prakRtiyoM ke / 376 tengand gAthArtha - ikatAlIsa prakRtiyoM ke sivAya zeSa saba prakRtiyoM ke udaya aura udIraNA ke svAmitva meM koI vizeSatA nahIM hai / vizeSArtha -- graMtha meM bandhasthAna, udayasthAna aura sattAsthAnoM ke sAtha ina sabake saMvedha kA vicAra kiyA gyaa| lekina udaya va udIraNA meM yathAsambhava samAnatA hone se usakA vicAra nahIM kiye jAne ke kAraNa ko spaSTa karane ke liye isa gAthA meM batAyA gayA hai ki udaya aura udIraNA meM yadyapi antara nahIM hai, lekina itanI vizeSatA hai ki ikatAlIsa karma prakRtiyoM ke udaya aura udIraNA meM bhinnatA hai / isaliye udayayogya 122 prakRtiyoM meM se 41 prakRtiyoM ko chor3akara zeSa 81 prakRtiyoM ke udaya aura udIraNA meM samAnatA jAnanI cAhiye / udaya aura udIraNA ke lakSaNa kramaza: isa prakAra haiM ki kAlaprApta karma paramANuoM ke anubhava karane ko udaya kahate haiM aura udayAvali ke bAhara sthita karma paramANuoM ko kaSAya sahita yA kaSAya rahita yoga saMjJA vAle vIrya vizeSa ke dvArA udayAvali meM lAkara unakA udayaprApta karma paramANuoM ke sAtha anubhava karanA udIraNA kahalAtA hai| isa prakAra karma paramANuoM kA anubhavana 1 iha kAlaprAptAnAM paramANUnAmanubhavanamudayaH, akAlaprAptAnAmudayAvalikAbahiH sthitAnAM kaSAyasahitenAsahitena vA yogasaMjJakena vIryavizeSaNa samAkRSyodaya prAptaH karmaparamANubhi: sahAnubhavanamudIraNA / - saptatikA prakaraNa TIkA pR0, 242 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paSTha karmagrantha 377 udaya aura udIraNA meM samAna hai| phira bhI donoM meM kAlaprApta aura akAlaprApta karma paramANuoM ke anubhavana kA aMtara hai| arthAt udaya meM kAlaprApta karma paramANu rahate haiM tathA udIraNA meM akAlaprApta karma paramANu rahate haiN| to bhI sAmAnya niyama yaha hai ki jahA~ jisa karma kA udaya rahatA hai vahA~ usakI udIraNA avazya hotI hai| lekina isake sAta apavAda haiN| ve apavAda isa prakAra jAnane cAhiye--- 1. jinakA svodaya se satvanAza hotA hai unakA udIraNA-viccheda eka AvalikAla pahale hI ho jAtA hai aura udaya-viccheda eka AvalikAla bAda hotA hai| 2. vedanIya aura manuSyAyu kI udIraNA chaThe pramattasaMyata guNasthAna taka hI hotI hai| jabaki inakA udaya ayogikevalI guNasthAna taka hotA hai| 3. jina prakRtiyoM kA ayogikevalI guNasthAna meM udaya hai, unakI udIraNA sayogikevalI guNasthAna taka hI hotI hai| 4. cAroM AyukarmoM kA apane-apane bhava kI aMtima Avali meM ___ udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| 5. nidrAdi pAMca kA zarIraparyApti ke bAda indriyaparyApti pUrNa hone taka udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| 6. aMtarakaraNa karane ke bAda prathama sthiti meM eka AvalI kAla zeSa rahane para sithyAtva kA, kSAyika samyaktva ko prApta karane vAle ke samyaktva kA aura upazamazreNi meM jo jisa veda ke udaya se upazamazreNi para car3hA hai usake usa veda kA udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| 1 jattha udao tattha udIraNA, jattha udIraNA tattha udo| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 7. upazama zreNi ke sUkSmasaMparAya guNasthAna meM bhI eka AvalikAla zeSa rahane para sUkSma lobha kA udaya hI hotA hai udIraNA nahIM hotI hai / 378 ukta sAta apavAdoM vAlI 41 prakRtiyAM haiM, jisase graMthakAra meM 41 prakRtiyoM ko chor3akara zeSa saba prakRtiyoM ke udaya aura udIraNa meM svAmitva kI apekSA koI vizeSatA nahIM batalAI hai| aba Age kI gAthA meM una 41 prakRtiyoM ko batalAte haiM jinake udaya aura udIraNA meM vizeSatA hai / nANaMtarAyadasagaM daMsaNanava veyaNijja micchataM / sammatta lobha veyA''ugANi navanAma uccaM ca // 55 // zabdArtha - nANaMtarAyavasagaM - jJAnAvaraNa aura aMtarAya kI dasa, daMsaNanaya - darzanAvaraNa kI no, veyaNijja - vedanIya kI do, micchattaM - mithyAtva, sammatta- - samyaktva mohanIya, lobha --saMjvalana lobha, veyAssugANi - tIna veda aura cAra Ayu, navanAmakI nau prakRti, ucca -- uccagotra, ca - -nAma karma - aura / gAthArtha --- jJAnAvaraNa aura aMtarAya karma kI kula milAkara dasa, darzanAvaraNa kI nau, vedanIya kI do, mithyAtva mohanIya, samyaktva mohanIya, saMjvalana lobha, tIna veda, cAra Ayu, nAmakarma kI nau, aura ucca gotra, ye ikatAlIsa prakRtiyA~ haiM, jinake udaya aura udIraNA meM svAmitva kI apekSA vizeSatA hai| vizeSArtha - gAthA meM udaya aura udIraNA meM svAmitva kI apekSA vizeSatA vAlI ikatAlIsa prakRtiyoM ke nAma batalAye haiM / ve ikatAlIsa prakRtiyA~ isa prakAra haiM- jJAnAvaraNa kI matijJAnAvaraNa Adi pA~ca, aMtarAya kI dAnAntarAya Adi pA~ca tathA darzanAvaraNa kI Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 376 cakSudarzanAvaraNa Adi cAra, kula milAkara ina caudaha prakRtiyoM kI bArahaveM kSINamoha guNasthAna meM eka Avali kAla zeSa rahane taka udaya aura udIraNA barAbara hotI rahatI hai / parantu eka Avali kAla ke zeSa raha jAne para usake bAda ukta caudaha prakRtiyoM kA udaya hI hotA hai kintu udayAvaligata karmadalika saba kAraNoM ke ayogya hote haiM, isa niyama ke anusAra unakI udIraNA nahIM hotI hai| zarIraparyApti se paryApta hue jIvoM ke zarIraparyApti ke samApta hone ke ananta ra samaya se lekara jaba taka indriyaparyApti pUrNa nahIM hotI taba taka darzanAvaraNa kI zeSa nidrA Adi pA~ca prakRtiyoM kA udaya hI hotA hai udIraNA nahIM hotI hai / isake atirikta zeSa kAla meM unakA udaya aura udIraNA eka sAtha hotI hai aura unakA viccheda bhI eka sAtha hotA hai| sAtA aura asAtA vedanIya kA udaya aura udIraNA pramattasaMyata guNasthAna taka eka sAtha hotI hai, kintu agale guNasthAnoM meM inakA udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| prathama samyaktva ko utpanna karane vAle jIva ke antarakaraNa karane ke pazcAt prathamasthiti meM eka Avali pramANa kAla ke zeSa rahane para mithyAtva kA udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai tathA kSAyika samyaktva ko utpanna karane vAle jisa vedaka samyagdRSTi jIva ne mithyAtva aura samyamithyAtva kA kSaya karake samyaktva kI sarvaapavartanA ke dvArA apanatanA karake antarmuhUrta pramANa sthiti zeSa rakhI hai aura usake bAda udaya tathA 1 digambara paraMparA meM nidrA aura pracalA kA udaya aura satvaviccheda kSINamoha guNasthAna meM eka sAtha batalAyA hai| isaliye isa apekSA se inameM se jisa udayagata prakRti kI udayavyucchitti aura satvavyucchitti eka sAtha hogI, usakI udayavyucchitti ke eka AvalikAla pUrva hI udIraNA vyucchitti ho jaayegii| Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 saptatikA prakaraNa udIraNA ke dvArA usakA anubhava karate hue jaba eka Avali sthiti zeSa raha jAtI hai taba samyaktva kA udaya hI hotA hai udIraNA nahIM hotI hai| saMjvalana lobha kA udaya aura udIraNA eka sAtha hotI hai / jaba sUkSmasaMparAya kA samaya eka Avali zeSa rahatA taba Avali mAtra kAla meM lobha kA udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| tIna vedoM meM se jisa veda se jIva zreNi para car3hatA hai, usake antaraka raNa karane ke bAda usa veda kI prathamasthiti meM eka Avali pramANa kAla ke zeSa rahane para udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| cAroM hI AyuoM kA apane-apane bhava kI antima Avali pramANa kAla ke zeSa rahane para udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotii| lekina manuSyAyu meM itanI vizeSatA hai ki isakA pramattasaMyata guNasthAna ke bAda udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai|' manuSyagati, paMcendriya jAti, trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yaza:kIti aura tIrthaMkara ye nAmakarma kI nau prakRtiyA~ haiM aura uccagotra, ina dasa prakRtiyoM kA sayogikevalI guNasthAna taka udaya aura udIraNA donoM hI sambhava haiM kintu ayogikevalI guNasthAna meM inakA udaya hI hotA hai, udIraNA nahIM hotI hai| 1 anyacca manuSyAyuSaH pramattaguNasthAnakAdUrdhvamudIraNA na bhavati kintudayaeva kevala: / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 242-243 2 maNayagaijAitasabAdaraM ca pajjattasUbhagamAijja / jasakittI titthayaraM nAmassa havaMti nava eyA / 3 ....."sayogikevaliguNasthAnakaM yAvad yugapad udaya-udIraNe-ayogyavasthAyAM tUdaya eva nodIraNA / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 243 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 381 isa prakAra pichalI gAthA meM udaya aura udIraNA meM svAmitva kI apekSA jina ikatAlIsa prakRtiyoM kI vizeSatA kA nirdeza kiyA thaa| una ikatAlIsa prakRtiyoM ke nAma kAraNa sahita isa gAthA meM batalAye haiM ki inakI udIraNA kyoM nahIM hotI hai / aba Age kI gAthAoM meM guNasthAnoM meM prakRtiyoM ke baMdha ko batalAte haiN| guNasthAnoM meM prakRtiyoM kA baMdha titthagarAhAragavirahiyAo ajjei svvpgiio| micchattaveyago sAsaNo vi igavIsasesAo // 56 // zabdArtha-tityagarAhAraga-tIrthakara nAma aura AhArakadvika, virahiyAo- binA, ajjei - upAjita, baMdha karatA hai, sadhvapagaIo-- sabhI prakRtiyoM kA, bhicchattaveyago-mithyAdRSTi, sAsaNo-sAsAdana guNasthAna vAlA, vi-bhI, iguyIsa-unnIsa, sesAo-zeSa, bAkI gAthArtha-mithyAiSTi jIva tIrthaMkara nAma aura AhArakadvika ke binA zeSa saba prakRtiyoM kA baMdha karatA hai tathA sAsAdana guNasthAna vAlA unnIsa prakRtiyoM ke binA zeSa prakRtiyoM ko bAMdhatA hai| vizeSArtha-guNasthAna mithyAtva, sAsAdana Adi caudaha haiM aura jJAnAvaraNa Adi ATha mUla karmoM kI uttara prakRtiyA~ 148 haiN| unameM se baMdhayogya prakRtiyoM kI saMkhyA 120 mAnI gaI hai| baMdha kI apekSA 120 prakRtiyoM ke mAnane kA matalaba yaha nahIM hai ki zeSa 28 prakRtiyA~ chor3a dI jAtI haiN| lekina isakA kAraNa yaha hai ki pAMca baMdhana aura pA~ca saMghAtana, ye dasa prakRtiyA~ zarIra kI avinAbhAvI haiM, ataH jahA~ jisa zarIra kA baMdha hotA hai, vahA~ usa baMdhana aura saMghAtana kA baMdha avazya hotA hai| jisase ina dasa prakRtiyoM ko alaga se nahIM ginAyA Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 * saptatikA prakaraNa jAtA hai / isa prakAra 148 meM se dasa prakRtiyoM ko kama kara dene para 138 prakRtiyA~ raha jAtI haiM tathA varNacatuSka ke avAntara bheda 20 haiM kintu baMdha meM avAntara bhedoM kI vivakSA na karake mUla meM varNa, gandha, rasa aura sparza, ye cAra prakRtiyA~ grahaNa kI jAtI haiN| ataeva 138 meM se 20-4=16 ghaTA dene para 122 prakRtiyA~ zeSa raha jAtI haiN| darzana mohanIya kI samyaktva, samyagamithyAtva aura mithyAtva, ye tIna prakRtiyA~ haiN| unameM se samyaktva aura samyagamithyAtva ye do prakRtiyA~ baMdha prakRtiyA~ nahIM haiN| kyoMki baMdha mithyAtva prakRti kA hotA hai aura jIva apane samyaktva guNa ke dvArA hI mithyAtva ke dalikoM ke tIna bhAga banA detA hai| inameM se jo atyanta vizuddha hotA hai use samyaktva aura jo kama vizuddha hotA hai use samyamithyAtva saMjJA prApta hotI hai aura ina donoM ke atirikta zeSa azuddha bhAga mithyAtva kahalAtA hai / ataH 122 meM se samyaktva va samyamithyAtva ina do prakRtiyoM ko ghaTA dene para zeSa 120 prakRtiyA~ baMdhayogya mAnI jAtI haiN| ina 120 prakRtiyoM meM se kisa guNasthAna meM kitanI-kitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, isakA vivecana isa gAthA se prArambha kiyA gayA hai| pahale mithyAtva guNasthAna meM baMdhayogya prakRtiyoM ko batalAne ke liye gAthA meM kahA hai ki tIrthakaranAma aura AhArakadvika--AhAraka zarIra aura AhAraka aMgopAMga-ina tIna prakRtiyoM ke sivAya zeSa 117 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| ina tIna prakRtiyoM ke baMdha na hone kA kAraNa yaha hai ki tIrthaMkaranAma kA baMdha samyaktva guNa ke sadbhAva meM aura AhArakadvika kA baMdha saMyama ke sadbhAva meM hotA hai| kintu pahale mithyAtva guNasthAna meM na samyaktva hai aura na saMyama / isIliye mithyAtva guNasthAna meM ukta tIna prakRtiyoM kA baMdha na hokara zeSa 117 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 383 . sAsAdana guNasthAna meM-'sAsaNo vi iguvIsa sesAoM' unnIsa prakRtiyoM ke binA zeSa 101 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| arthAt mithyAtva guNa ke nimitta se jina solaha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, unakA sAsAdana guNasthAna meM mithyAtva kA abhAva hone se baMdha nahIM hotA hai| mithyAtva ke nimitta se baMdhane vAlI solaha prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM: 1 mithyAtva, 2 napuMsakaveda, 3 narakagati, 4 narakAnupUrvI, 5 narakAyu, 6 ekendriya jAti, 7 dvIndriya jAti, 8 trIndriya jAti, 6 caturindriya jAti, 10 huMDasaMsthAna, 11 sevAta saMhanana, 12 Atapa, 13 sthAvara, 14 sUkSma, 15 sAdhAraNa aura 16 apryaapt| mithyAtva se baMdhane vAlI 117 prakRtiyoM meM se ukta 16 prakRtiyoM ko ghaTA dene para sAsAdana guNasthAna meM 101 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / isa prakAra se pahale, dUsare--mithyAtva, sAsAdana-guNasthAna meM baMdhayogya prakRtiyoM ko batalAne ke bAda aba Age kI gAthA meM tIsare, cauthe Adi guNasthAnoM kI baMdhayogya : kRtiyoM kI saMkhyA batalAte haiN| chAyAlasesa mIso avirayasammo tiyaalprisesaa|| tevaNNa desavirao virao sagavaNNasesAo // 57 // zabdArtha-chAyAlasesa-chiyAlIsa ke binA, mIso-mizra guNasthAna meM, avirayasammo-avirati samyagdRSTi meM, tiyAlaparisesa - tetAlIsa ke binA, tevaNNa-vepana, desavirao-dezavirata, virao-pramattavirata, sagavaNNasesAo-sattAvana ke sivAya zeSa / __gAthArtha-mizra guNasthAna meM chiyAlIsa ke binA zeSa prakRtiyoM kA, avirata samyagdRSTi guNasthAna meM tetAlIsa ke binA zeSa prakRtiyoM kA, dezavirata meM tirepana ke binA aura Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa pramattavirata meM sattAvana ke binA zeSa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| 384 vizeSArtha- pahale aura dUsare guNasthAna meM baMdhayogya prakRtiyoM ko pUrva gAthA meM batalAyA hai / isa gAthA meM mizra Adi cAra guNasthAnoM kI baMdha prakRtiyoM kA nirdeza karate haiM / jinakA vivaraNa nIce likhe anusAra hai : tIsare mizra guNasthAna meM 'chAyAlasesa mIso' baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM se chiyAlIsa prakRtiyoM ko ghaTAne para zeSa rahIM 120 - 46 - 74 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki dUsare sAsAdana guNasthAna taka anantAnubaMdhI kA udaya hotA hai lekina tIsare mizra guNasthAna meM anantAnubaMdhI kA udaya nahIM hotA hai| ataH anantAnubandhI ke udaya se jina 25 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, unakA yahA~ baMdha nahIM hai / arthAt tIsare mizra guNasthAna meM sAsAdana guNasthAna kI baMdhayogya 101 prakRtiyoM se 25 prakRtiyA~ aura ghaTa jAtI haiM / ve 25 prakRtiyA~ ye haiM - styAnaddhitrika, anantAnubaMdhIcatuSka, strIveda, tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, tiryaMcAyu, prathama aura antima ko chor3akara madhya ke cAra saMsthAna, prathama aura antima ko chor3akara madhya ke cAra saMhanana, udyota, aprazasta vihAyogati, durbhaga, duHsvara, anAdeya aura nIca gotra / isake atirikta yaha niyama hai ki mizra guNasthAna meM kisI bhI Ayu kA baMdha nahIM hotA hai ataH yahA~ manuSyAyu aura devAyu, ye do Ayu aura kama ho jAtI haiN| manuSyAyu aura devAyu, ina do AyuyoM ko ghaTAne kA kAraNa yaha hai ki narakAyu kA baMdhaviccheda pahale aura tiryaMcAyu kA baMdhaviccheda dUsare guNasthAna meM ho jAtA hai / ataH Ayu karma ke cAroM bhedoM meM se zeSa rahI manuSyAyu aura devAyu, ina do prakRtiyoM ko hI yahA~ kama kiyA jAtA hai| isa prakAra sAsA Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 385 dana guNasthAna meM nahIM ba~dhane vAlI 19 prakRtiyoM meM ina 25+2=27 prakRtiyoM ko milA dene para 46 prakRtiyA~ hotI haiM jinakA mizra guNasthAna meM baMdha nahIM hotA hai| kintu 120 prakRtiyoM meM se 46 prakRtiyoM ke sivAya zeSa rahI 74 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| cauthe aviratasamyagdRSTi guNasthAna meM 43 prakRtiyoM ke binA zeSa 77 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai-'avirayasammo tiyaalprisesaa|' isakA kAraNa yaha hai ki aviratasamyagdRSTi jIva ke manuSyAyu, devAyu aura tIrthaMkara nAma, ina tIna prakRtiyoM kA baMdha sambhava hai| ata: yahA~ baMdhayogya 120 prakRtiyoM meM se 46 na ghaTAkara 43 prakRtiyA~ hI ghaTAI haiN| isa prakAra aviratisamyagdRSTi guNasthAna meM 77 prakRtiyoM kA baMdha batalAyA hai| dezavirata nAmaka pA~caveM guNasthAna meM 53 ke binA 67 prakRtiyoM kA baMdha batalAyA hai- 'tevaNNa desviro'| isakA artha yaha hai ki apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se jina dasa . prakRtiyoM kA baMdha aviratasamyagdRSTi jIva ke hotA hai, apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya na hone se unakA yahA~ baMdha nahIM hotA hai| ata: cauthe guNasthAna meM kama kI gaI 43 prakRtiyoM meM 10 prakRtiyoM ko aura jor3a dene para dezavirata guNasthAna meM baMdha ke ayogya 53 prakRtiyAM ho jAtI haiM aura inake atirikta zeSa rahIM 67 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya se baMdhane bAlI 10 prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiM- apratyAkhyAnAvaraNa, krodha, mAna, mAyA, lobha, manuSyagati, manuSyAnupUrvI, manuSyAyu, audArika zarIra, audArika aMgopAMga aura vajraRSabhanArAca saMhanana / chaThe pramattavirata guNasthAna meM 57 ke binA 63 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| isakA Azaya yaha hai ki pratyAkhyAnAvaraNa ke udaya se jina Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 saptatikA prakaraNa pratyAkhyAnAvaraNacatuSka (krodha, mAna, mAyA, lobha) kA baMdha detA. virata guNasthAna taka hotA thA, unakA pramattavirata guNasthAna meM baMdha nahIM hotA hai| ata: jina 53 prakRtiyoM ko dezavirata guNasthAna meM baMdhane ke ayogya batalAyA hai, unameM ina cAra prakatiyoM ke aura mila dene para pramattavirata guNasthAna meM 57 prakRtiyA~ baMdha ke ayogya hota haiM-'virao sgvnnnnsesaao|' isaliye pramattavirata guNasthAna meM 63 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| aba Age kI gAthA meM sAtaveM aura AThaveM guguNasthAna meM baMdha prakRtiyoM kI saMkhyA kA nirdeza karate haiN| igRsaThimappamatto baMdhai devAuyassa iyaro vi / aTThAvaNNamaputvo chappaNNaM vA vi chavvIsaM // 58 // zabdArtha--igusaddhi-unasaTha prakRtiyoM ke, appamatto-~~-apramattasaMyata, baMdhA-baMdha karatA hai, devAuyassa---devAyu kA baMdhaka, iyaroki - apramatta bhI, aTThAvaNaM-- aTThAvana, apurakho--- apUrvakaraNa guNasthAna vAlA, chappaNNaM---chappana, vA vi-~-athavA bhI, chaThavIsa-~-chabbIsa / __gAthArtha-apramattasaMyata guNasthAnavI jIva unasaTha prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| yaha devAyu kA bhI baMdha karatA hai| apUrvakaraNa guNasthAna vAlA aTThAvana, chappana athavA chabbIsa prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| vizeSArtha-isa gAthA meM sAtaveM apramattasaMyata aura AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM baMdhayogya prakRtiyoM kI saMkhyA kA nirdeza kiyA hai| lekina yahAM kathana zailI kI yaha vizeSatA hai ki pichalI gAthAoM meM to kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai---isako mukhya mAnakara baMdha prakRtiyA~ batalAI thIM kintu isa gAthA se usa krama ko badala kara yaha batalAyA hai ki kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa karmagrantha 387 kA baMdha hotA hai| ataH aba gAthA ke saMketAnusAra guNasthAnoM meM baMdha prakRtiyoM kI saMkhyA kA nirdeza karate haiN| sAtaveM apramattavirata guNasthAna meM unasaTha prakRtiyoM kA baMdha hotA hai--'igusabhippamatto' / yaha to pahale batalAyA jA cukA hai ki chaThe pramattavirata guNasthAna meM 63 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, unameM se asAtAvedanIya, arati, zoka, asthira, azubha aura ayazaHkIrti, ina chaha prakRtiyoM kA sAtaveM guNasthAna meM baMdha nahIM hotA hai, chaThe guNasthAna taka baMdha hotA hai| ataH pUrvokta 63 prakRtiyoM meM se ina 6 prakRtiyoM ko kama kara dene para 57 prakRtiyAM zeSa rahatI haiM, lekina isa guNasthAna meM AhArakadvika kA baMdha hotA hai jisase 57 meM 2 prakRtiyoM ko aura milA dene para apramattasaMyata ke 56 prakRtiyoM kA baMdha kahA gayA hai| ___ ukta 56 prakRtiyoM meM devAyu bhI sammilita haiM lekina granthakAra ne apramattasaMyata devAyu kA bhI baMdha karatA hai-'baMdhai devAuyassa iyaro vi-isa prakAra pRthaka se nirdeza kiyA hai| usakA abhiprAya yaha hai ki devAyu ke baMdha kA prArambha pramattasaMyata hI karatA hai phira bhI vaha jIva devAyu kA baMdha karate hue apramattasaMyata bhI ho jAtA hai aura isa prakAra apramattasaMyata bhI devAyu kA baMdhaka hotA hai| parantu isase koI yaha na samajhe ki apramattasaMyata bhI devAyu ke baMdha kA prArambha karatA hai| 'apramattasaMyata devAyu ke baMdha kA prArambha karatA hai| yadi yaha abhiprAya liyA jAtA hai to aisA socanA ucita nahIM hai| isI bAta ko spaSTa karane ke liye graMthakAra ne 'apramattasaMyata bhI devAyu kA baMdha karatA hai' yaha nirdeza kiyA hai / / 1 etenaitat sUcyate-pramattasaMyata evAyurvandhaM prathamata bhAramate, bhArata, kazcidapramattabhAvamapi gacchati, tata evamapramattasaMyato'pi vaivAyugo bandhako bhavati, na punarapramattasaMyata eva san prathamata AyurvandhamAramata iti / . -saptatikA prakaraNa TIkA, pR. 244 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 saptatikA prakaraNa ___ apUrvaka raNa nAmaka AThaveM guNasthAna meM aTThAvana, chappana aura chabbIsa prakRtiyoM kA baMdha hotA hai| prakRtiyoM kI saMkhyA meM bhinnatA kA kAraNa yaha hai ki pUrvokta 56 prakRtiyoM meM se devAyu ke baMdha kA viccheda ho jAne para apUrvakaraNa guNasthAna vAlA jIva pahale saMkhyAtaveM bhAga meM 58 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| anantara nidrA aura pracalA kA baMdhaviccheda ho jAne para saMkhyAta bhAga ke zeSa rahane taka 56 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai aura usake bAda devagati, devAnupUrvI, paMcendriya jAti, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, taijasazarIra, kArmaNazarIra, samacaturasra saMsthAna, varNa catuSka, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa, prazasta vihAyogati, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, nirmANa aura tIrthaMkara, ina tIsa prakRtiyoM kA baMdhaviccheda ho jAne para aMtima bhAga meM 26 prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| isI kA saMketa karane ke liye gAthA meM nirdeza hai ki-aTTAvaNNamapuvo chappaNNaM vA vi chavvIsaM / isa prakAra se AThaveM guNasthAna taka kI baMdha prakRtiyoM kA kathana kiyA jA cukA hai| aba Age kI gAthA meM zeSa rahe chaha guNasthAnoM kI baMdha prakRtiyoM kI saMkhyA ko batalAte haiN| bAvIsA egaNaM baMdhai atttthaarsNtmniyttttii| sattara humasarAgo sAyamamoho sajogi tti // 56 // zabdArtha-bAvIsa-bAIsa, egaNaM-eka eka kama, baMdhaha-- baMdha karatA hai, aTThArasaMta---aThAraha paryanta, aniyaTTI-anivRttibAdara guNasthAna vAlA, sattara--satraha, suhumasarAgo---sUkSmasaMparAya guNasthAna vAlA, sAyaM-sAtA vedanIya ko, amoho---amohI (upazAMtamoha, kSINamoha) sajogi tti---sayogikevalI guNasthAna taka / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 386 ___ gAthArtha --anivRttibAdara guNasthAna vAlA bAIsa kA aura usake bAda eka-eka prakRti kama karate hue aThAraha prakRtiyoM kA baMdha karatA hai| sUkSmasaparAya vAlA satraha prakRtiyoM ko bAMdhatA hai tathA upazAMtamoha, kSINamoha aura sayogikevalI guNasthAna vAle sirpha eka sAtAvedanIya prakRti kA baMdha karate haiN| vizeSArtha-nauveM anivattibAdara guNasthAna ke pahale bhAga meM bAIsa prakRtiyoM kA badha hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM 26 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, phira bhI usake aMtima samaya meM hAsya, rati, arati aura jugupsA, ina cAra prakRtiyoM kA baMdhaviccheda ho jAne se nauveM guNasthAna ke pahale samaya meM 22 prakRtiyoM kA baMdha batalAyA hai| isake bAda pahale bhAga ke aMta meM puruSaveda kA dUsare bhAga ke aMta meM saMjvalana krodha kA, tIsare bhAga ke aMta meM saMjvalana mAna kA, cauthe bhAga ke aMta meM saMjvalana mAyA kA viccheda ho jAne se pAMcaveM bhAga meM 18 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, arthAt nauveM anivRttibAdara guNasthAna ke baMdha kI apekSA pAMca bhAga haiM ata: prAraMbha meM to 22 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura usake bAda pahale, dUsare, tIsare, cauthe, bhAga ke aMta meM kramaza: eka-eka prakRti kA baMdhaviccheda hote jAne se 21, 20, 19 aura 18 prakRtiyoM kA baMdha hotA hai / isI Azaya ko spaSTa karane ke liye gAthA meM saMketa kiyA hai.---'bAvIsA egUNaM baMdhai atttthaarsNtmniyttttii|' lekina jaba anivRttibAdara guNasthAna ke pAMcaveM bhAga ke aMta meM saMjvalana lobha kA baMdhaviccheda hotA hai taba dasaveM sUkSmasaMparAya guNasthAna meM 17 prakRtiyoM kA baMdha batalAyA hai-'sattara suhumsraago'| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 saptatikA prakaraNa __dasaveM guNasthAna ke aMta meM jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI cAra, aMtarAya kI pAMca, yazaHkIrti aura ucca gotra, ina solaha prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hotA hai| arthAt dasaveM guNasthAna taka mohanIyakarma kA upazama. yA kSaya ho jAne se amoha dazA prApta ho jAtI hai jisase mohanIyakarma se vihIna jo upazAMtamoha, kSINamoha aura sayogikevalI-gyArahaveM, bArahaveM aura terahaveM guNasthAna meM sirpha eka sAtAvedanIyakarma kA baMdha hotA hai-'sAyamamoho sajogi tti|' terahaveM sayogikevali guNasthAna ke aMta meM sAtAvedanIya kA bhI baMdhaviccheda ho jAne se caudahaveM ayogikevalI guNasthAna meM baMdha ke kAraNoM kA abhAva ho jAne se kisI bhI karma kA baMdha nahIM hotA hai| arthAt caudahavA~ guNasthAna karmabaMdha se rahita hai| yadyapi gAthA meM ayogikevalI guNasthAna kA nirdeza nahIM kiyA hai tathApi gAthA meM jo yaha nirdeza kiyA hai ki eka sAtAvedanIya kA baMdha moharahita aura sayogikevalI jIva karate haiM, usase yaha phalitArtha nikalatA hai ki ayogikevalI guNasthAna meM baMdha ke mukhya kAraNa kaSAya aura yoga kA abhAva ho jAtA hai aura kAraNa ke abhAva meM kArya nahIM hotA hai| ataH ayogikevalI guNasthAna meM karma kA lezamAtra bhI baMdha nahIM hotA hai| isa prakAra cAra gAthAoM meM kisa guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura kitanI prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai isakA vicAra kiyA gyaa| jinakA saMkSepa meM vivaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 361 RamaAILERTADAK N AMES baMdha abaMdha baMdhaviccheda krama guNasthAna saMkhyA mithyAtva 117 sAsAdana 101 mizra 0 0 | aviratasamyagdRSTi dezabirata " pramattavirata or or or or . 0 apramattavirata apUrvakaraNa prathama mAga apUrvakaraNa dvitIya bhAga apUrvakaraNa tRtIya bhAga anivRttikaraNa prathama bhAga anivRttikaraNa dvitIya bhAga anivRttikaraNa tRtIya bhAga anivRttikaraNa caturtha bhAga anivRttikaraNa paMcama bhAga sUkSmasaMparAya upazAMtamoha kSINamoha 13 | sayogikevalI 14 / ayogikevalI . 0 0 0 0 116 120 0 imamaramana n d Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 saptatikA prakaraNa pratyeka guNasthAna meM kitanI prakRtiyoM kA baMdha aura viccheda hotA hai aura unake nAma Adi kA ullekha dvitIya karmagraMtha meM vizeSa rUpa se kiyA gayA hai / ataH jijJAsu jana usako dekha leveN| guNasthAnoM meM baMdhasvAmitva kA upasaMhAra karate hue mArgaNAoM meM bhI sAmAnya se baMdhasvAmitva ko batalAne ke liye kahate haiM kieso u baMdhasAmittaogho gaiyAiesu vi taheva / / ohAo sAhijjA jattha jahA pagaDisabbhAvo // 6 // zabdArtha-eso-yaha pUrvokta guNasthAna kA baMdhabheda, u---- aura, baMdhasAmitta-baMdha sthAmitva kA, ogho-ogha (sAmAnya) se, gaiyAiesu-gati Adi mArgaNAoM meM, vi-bhI, taheva--vaise hI, isI prakAra, ohAo-ogha se kahe anusAra, sAhijjA-kahanA cAhiye, jattha-jisa mArgaNAsthAna meM, jahA---jisa prakAra se, pagaDisambhAvo---prakRti kA sadbhAva / ___ gAthArtha-yaha pUrvokta guNasthAnoM kA baMdhabheda, svAmitva kA ogha kathana jAnanA caahiye| gati Adi mArgaNAoM meM bhI isI prakAra (sAmAnya se) jahA~ jitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai, tadanusAra vahA~ bhI ogha ke samAna baMdhasvAmitva kA kathana karanA cAhiye / vizeSArtha-pichalI cAra gAthAoM meM pratyeka guNasthAna meM prakRtiyoM ke baMdha karane aura baMdha nahIM karane kA kathana kiyA gayA hai| jisase sAmAnyatayA baMdhasvAmitva kA jJAna ho jAtA hai, tathApi gati Adi mArgaNAoM meM kitanI-kitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA hai aura kitanIkitanI prakRtiyoM kA baMdha nahIM hotA hai, isako jAnanA zeSa raha jAtA hai| isake liye gAthA meM itanI sUcanA dI gaI hai ki jahA~ jitanI prakRtiyoM kA baMdha hotA ho isakA vicAra karake ogha ke samAna mArgaNAsthAnoM meM bhI baMdhasvAmitva kA kathana kara lenA caahiye| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 363 yadyapi ukta saMketa ke anusAra yaha Avazyaka ho jAtA hai ki yahA~ mArgaNAoM meM baMdhasvAmitva kA vicAra kiyA jAye lekina tIsare karmagraMtha meM isakA vistAra se vicAra kiyA jA cukA hai ataH jijJAsu jana vahA~ se jAna leveM / aba kisa gati meM kitanI prakRtiyoM kI sattA hotI hai, isakA kathana Age kI gAthA meM karate haiM / titthagaradevanirayAugaM ca tisu tisu gaIsu boddhavvaM / avasesA payaDIo havaMti savvAsu vi gaIsu // 61 // devAyu aura narakAyu, ca--aura, tisu tisu - tIna-tIna, gaIsu-gatiyoM meM, boddhavvaM - jAnanA cAhiye, avasesA - zeSa, bAkI kI, payaDIo - prakRtiyA~, zabdArtha - - titthagaradevanirayA ugaM tIrthaMkara, www havaMti hotI haiM, savvAsu -- sabhI, vibhI, gaI -- gatiyoM meM / www gAthArtha - tIrthaMkara nAma, devAyu aura narakAyu, inakI sattA tIna-tIna gatiyoM meM hotI hai aura inake sivAya zeSa prakRtiyoM kI sattA sabhI gatiyoM meM hotI hai / vizeSArtha - aba jisa gati meM jitanI prakRtiyoM kI sattA hotI hai, usakA nirdeza karate haiM ki tIrthaMkara nAma, devAyu aura narakAyu, ina tIna prakRtiyoM kI sattA tIna-tIna gatiyoM meM pAI jAtI hai| arthAt tIrthaMkara nAmakarma kI naraka, deva aura manuSya ina tIna gatiyoM meM sattA pAI jAtI hai, kintu tiryaMcagati meM nhiiN| kyoMki tIrthaMkara nAmakarma kI sattA vAlA tiryaMcagati meM utpanna nahIM hotA hai, tathA tiyaMcagati meM tIrthaMkara nAmakarma kA baMdha nahIM hotA hai| ataH naraka, deva aura manuSya, ina tIna gatiyoM meM hI tIrthaMkara prakRti kI sattA batalAI hai / tiryaMca, manuSya aura deva gati meM hI devAyu kI sattA pAI jAtI hai, kyoMki narakagati meM nArakoM ke devAyu ke baMdha na hone kA niyama hai / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 saptatikA prakaraNa isI prakAra tiryaMca, manuSya aura naraka gati meM hI narakAyu kI sattA hotI hai, devagati meM nahIM kyoMki devoM ke narakAyu kA baMgha sambhava nahIM hai / ukta prakRtiyoM ke sivAya zeSa sabhI prakRtiyoM kI sattA cAroM gatiyoM meM pAI jAtI hai / Azaya yaha hai ki devAyu kA baMdha to tIrthaMkara prakRti ke baMdha ke pahale bhI hotA hai aura pIche bhI hotA hai, kintu narakA ke saMbaMdha meM yaha niyama hai ki jisa manuSya ne narakAyu kA baMdha kara liyA hai, vaha samyagdRSTi hokara tIrthaMkara prakRti kA bhI baMdha kara sakatA hai / isI prakAra tIrthaMkara prakRti kI sattA vAlA jIva deva aura nAraka -- manuSyAyu kA hI baMdha karate haiM tiryaMcAyu kA nahIM, yaha niyama hai / ataH tIrthaMkara prakRti kI sattA tiryaMcagati ko chor3akara zeSa tIna gatiyoM meM pAI jAtI hai| isI prakAra nAraka ke devAyu kA, deva ke narakAyu kA baMdha nahIM karane kA niyama hai, ataH devAyu kI sattA narakagati ko chor3akara zeSa tIna gatiyoM meM aura narakAyu kI sattA devagati ko chor3akara zeSa tIna gatiyoM meM pAI jAtI hai / ukta Azaya kA yaha niSkarSa huA ki tIrthaMkara, devAyu aura narakAyu ina tIna prakRtiyoM ke sivAya zeSa saba prakRtiyoM kI sattA saba gatiyoM meM hotI hai| yAnI nAnA jIvoM kI apekSA narakagati meM devAyu ke binA 147 prakRtiyoM kI sattA hotI hai, tiyaMcagati meM tIrthaMkara prakRti ke binA 147 prakRtiyoM kI aura devagati meM narakAyu ke binA 147 prakRtiyoM kI sattA hotI hai / lekina manuSyagati meM 148 prakRtiyoM kI hI sattA hotI hai / pUrva meM guNasthAnoM meM karma prakRtiyoM ke baMdha, udaya, sattA sthAnoM kA kathana kiyA gayA hai tathA guNasthAna prAyaH upazamazreNi, kSapakazreNi Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha vAle haiM / ata: upazamazreNi aura kSapakazreNi kA svarUpa batalAnA jarUrI hai / yahA~ pahale upazamaNi kA svarUpa kathana karate haiN| paDhamakasAyacaukkaM daMsatiga sattagA vi uvasaMtA / aviratasammattAo jAva niyaTTi tti nAyavA // 62 // zabdArtha-paDhamakasAyacaukkaM--prathama kaSAya catuSka (anaMtAnubaMdhIkaSAyacatuSka), vaMsaNaliga-darzanamohanIyatrika, sasagA vi-- . sAtoM prakRtiyA~, upasaMtA-upazAnta huI, aviratasammattAoavirata samyagdRSTi guNasthAna se lekara, jAva niyaTTi tti-apUrvakaraNa guNasthAna taka, nAyavvA--jAnanA cAhiye / gAthArtha--prathama kaSAya catuSka (anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka) darzanamohatrika, ye sAta prakRtiyAM avirata samyagdRSTi se lekara apUrvakaraNa guNasthAna taka niyama se upazAMta ho jAtI haiM, aisA jAnanA cAhiye / vizeSArtha---upazamazreNi kA svarUpa batalAne ke liye gAthA meM yaha batalAyA hai ki upazamazreNi kA prArambha kisa prakAra hotA hai| ___ karma zakti ko niSkriya banAne ke liye do zreNi haiM-upazamazreNi aura ksspkshrenni| ina donoM zreNiyoM kA mukhya lakSya mohanIyakarma ko niSkriya banAne kA hai| usameM se upazamazreNi meM jIva cAritra mohanIyakarma kA upazama karatA hai aura kSapakazreNi meM jIva cAritramohanIya aura yathAsaMbhava anya karmoM kA kSaya karatA hai| inameM se jaba jIva upazamazreNi ko prApta karatA hai taba pahale anaMtAnubaMdhI kaSAya catuSka kA upazama karatA hai, tadanantara darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kA upazama karake upazamazreNi ke yogya hotA hai| ina sAta prakRtiyoM ke upazama kA prAraMbha to avirata samyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata, apramattasaMyata aura apUrvakaraNa guNasthAnoM meM se kisI Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 366 bhI guNasthAna meM kiyA jA sakatA hai kintu apUrvakaraNa guNasthAna meM to niyama se inakA upazamana ho hI jAtA hai / gAthA meM anaMtAnubaMdhI catuSka Adi sAta prakRtiyoM ke upazama karane kA nirdeza karate hue pahale anaMtAnubaMdhI catuSka ko upazama karane kI sUcanA dI hai ataH pahale isI kA vivecana kiyA jAtA hai / anaMtAnubaMdhI kI upazamanA anaMtAnubaMdhI catuSka kI upazamanA karane vAle svAmI ke prasaMga meM batalAte haiM ki avirata samyagdRSTi, dezavirata, virata (pramatta aura apramatta) guNasthAnavartI jIvoM meM se koI bhI jIva kisI bhI yoga meM vartamAna ho arthAt jisake cAra manoyoga, cAra vacanayoga aura audArika kAyayoga, inameM se koI eka yoga ho, jo pIta, padma aura zukla, ina tIna zubha lezyAoM meM se kisI eka lezyA vAlA ho, jo sAkAra upayoga vAlA (jJAnopayoga vAlA) ho, jisake Ayukarma ke binA sattA meM sthita zeSa sAta karmoM kI sthiti antaH kor3A - kor3I sAgara ke bhItara ho, jisakI cittavRtti antarmuhUrta pahale se uttarottara nirmala ho, jo parAvartamAna azubha prakRtiyoM ko chor3akara zubha prakRtiyoM kA hI baMdha karane lagA ho, jisane azubha prakRtiyoM ke sattA meM sthita catuHsthAnI anubhAga ko dvisthAnI kara liyA ho aura zubha prakRtiyoM ke sattA meM sthita dvisthAnI anubhAga ko catuHsthAnI kara liyA ho aura jo eka sthitibaMdha ke pUrNa hone para anya sthitibaMdha ko pUrva - pUrva sthitibaMdha kI apekSA uttarottara palya ke saMkhyAtaveM bhAga kama bA~dhane lagA ho - aisA jIva hI anaMtAnubaMdhIcatuSka ko upazamAtA hai / ' 1 aviratasamyagdRSTi- dezavirata viratAnAmanyatamo'nyatamasmin yoge vartamAnastejaH-padma-zukla lezyA'nyatama lezyA yuktaH sAkAropayogopayukto'ntaH sAgaropamakoTA koTI sthitisatkarmA karaNakAlAt pUrvamapi antarmuhUrta kAlaM yAvadavadAyamAnacittasantatiravatiSThate / tathA'vatiSThamAnazca parAvartamAnAH prakRtI: Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha anaMtAnubaMdhIcatuSka kI upazamanA ke lie vaha jIva yathApravRttakaraNa, ' apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa nAma ke tIna karaNa karatA hai / yathApravRttakaraNa meM to karaNa ke pahale ke samAna avasthA banI rahatI hai / apUrvakaraNa meM sthitibaMdha Adi bahuta-sI kriyAyeM hone lagatI haiM, isaliye ise apUrvakaraNa kahate haiM aura anivRttikaraNa meM samAna kAla vAloM kI vizuddhi samAna hotI hai isIliye ise anivRttikaraNa kahate haiM / aba ukta viSaya ko vizeSa spaSTa karate haiM ki yathApravRttakaraNa meM pratyeka samaya uttarotara anaMtaguNI vizuddhi hotI hai aura zubha prakRtiyoM kA baMdha Adi pUrvavat cAlU rahatA hai / kintu sthitighAta, rasaghAta, guNazreNi aura guNasaMkrama nahIM hotA hai, kyoMki yahA~ inake yogya vizuddhi nahIM pAI jAtI hai aura nAnA jIvoM kI apekSA isa karaNa meM prati samaya asaMkhyAta loka pramANa pariNAma hote haiM jo chaha sthAna patita hote haiM / 2 367 -~ hAni aura vRddhi kI apekSA ye chaha sthAna do prakAra ke hote haiM1. anaMta bhAgahAni, 2. asaMkhyAta bhAgahAni, 3 . saMkhyAta bhAgahAni 4. saMkhyAta guNahAni, 5. asaMkhyAta guNahAni, aura 6. anaMta guNahAni zubhA evaM badhnAti, nAzubhAH / azubhAnAM ca prakRtInAmanubhAgaM catuHsthAnakaM santaM dvisthAnakaM karoti, zubhAnAM ca dvisthAnakaM santaM catuHsthAnakam / sthitibandhe'pi ca puNe pUrNe sati anyaM sthitibandhaM pUrvapUrvasthitibandhApekSayA palyopamasaMkhyeya bhAgahInaM karoti / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 246 1 yathopravRttakaraNa kA dUsarA nAma pUrva pravRttakaraNa bhI hai, digambara paramparA meM yathApravRttakaraNa ko adhaH pravRttakaraNa kaho gayA hai / 2 na ca sthitighAtaM rasaghAtaM guNazreNi guNasaMkramaM vA karoti, tadyogyavizuddhya bhAvAt / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 246 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 368 ye hAni rUpa chaha sthAna haiM / vRddhi kI apekSA chaha sthAna isa prakAra haiM - 1. anaMta bhAgavRddhi, 2. asaMkhyAta bhAgavRddhi, 3. saMkhyAta bhAgavRddhi 4. saMkhyAta guNavRddhi, 5. asaMkhyAta guNavRddhi aura 6. anaMta guNavRddhi / ina SaDsthAnoM kA Azaya yaha hai ki jaba hama eka jIva kI apekSA vicAra karate haiM taba pahale samaya ke pariNAmoM se dUsare samaya ke pariNAma anantaguNI vizuddhi ko liye hue prApta hote haiM aura jaba nAnA jIvoM kI apekSA se vicAra karate haiM taba eka samayavartI nAnA jIvoM ke pariNAma chaha sthAna patita prApta hote haiM tathA yathApravRttakaraNa ke pahale samaya meM nAnA jIvoM kI apekSA jitane pariNAma hote haiM, usase dUsare samaya ke pariNAma vizeSAdhika hote haiM, dUsare samaya se tIsare samaya meM aura tIsare samaya se cauthe samaya meM isI prakAra yathApravRttakaraNa ke carama samaya taka vizeSAdhika- vizeSAdhika pariNAma hote haiM / isameM bhI pahale samaya meM jaghanya vizuddhi sabase thor3I hotI hai, usase dUsare samaya meM jaghanya vizuddhi anaMtaguNI hotI hai, usase tIsare samaya meM jaghanya vizuddhi anaMtaguNI hotI hai / isa prakAra yathApravRttakaraNa ke saMkhyAtaveM bhAga ke prApta hone taka yahI krama calatA rahatA hai / para yahA~ jo jaghanya vizuddhi prApta hotI hai, usase pahale samaya kI utkRSTa vizuddhi anaMtaguNI hotI hai / tadanantara pahale samaya kI utkRSTa vizuddhi se yathApravRttakaraNa ke saMkhyAtaveM bhAga ke agale samaya kI jaghanya vizuddhi anaMtaguNI hotI hai / punaH isase dUsare samaya kI utkRSTa vizuddhi anaMtaguNI hotI hai / punaH usase yathApravRttakaraNa ke saMkhyAtaveM bhAga ke Age dUsare samaya kI jaghanya vizuddhi anaMtaguNI hotI hai / isa prakAra yathApravRttakaraNa ke antima samaya meM jaghanya vizuddhisthAna ke prApta hone taka Upara aura nIce eka-eka vizuddhisthAna ko anaMtaguNA karate jAnanA cAhiye, para isake Age jitane vizuddhisthAna Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 366 zeSa raha gaye haiM, kevala unheM uttarottara anaMtaguNa karanA cAhiye / yathApravRttakaraNa kA samaya anta mahurta pramANa hai| ___ isa taraha antarmuhUrta kAla meM yathApravRttakaraNa samApta hone ke bAda dUsarA apUrvakaraNa hotA hai| jisakA vivecana isa prakAra hai ki isameM pratisamaya asaMkhyAta lokapramANa pariNAma hote haiM jo prati samaya chahasthAna patita hote haiN| isameM bhI pahale samaya meM jaghanya vizuddhi sabase thor3I hotI hai jo yathApravRttakaraNa ke antima samaya meM kahI gaI utkRSTa vizuddhi se anantaguNI hotI hai| puna: isase pahale samaya meM hI utkRSTa vizuddhi anantaguNI hotI hai| tadanantara isase dUsare samaya meM jaghanya vizuddhi anantaguNI hotI hai / isa prakAra apUrvakaraNa kA antima samaya prApta hone taka pratyeka samaya meM uttarottara isI prakAra kathana karanA caahiye| ____ apUrvaka raNa ke pahale samaya meM hI sthitighAta, rasadhAta, guNazreNi, guNasakrama aura apUrva sthitibandha, ye pA~ca kArya eka sAtha prArambha ho jAte haiN| jinakA Azaya nimnAnusAra hai...... sthitighAta meM sattA meM sthita sthiti ke agrabhAga se adhika se adhika saikar3oM sAgara pramANa aura kama se kama palya ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitikhaNDa kA antarmuhurta kAla ke dvArA ghAta kiyA jAtA hai tathA yahA~ jisa sthiti kA Age calakara ghAta nahIM hogA, usameM prati samaya dalikoM kA nikSepa kiyA jAtA hai aura isa prakAra eka antamuhUrta kAla ke bhItara usa sthiti khaNDa kA ghAta ho jAtA hai / anantara isake nIce ke dUsare palya ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa sthitikhaNDa kA ukta prakAra ghAta kiyA jAtA hai| isa prakAra apUrvakaraNa ke kAla meM ukta krama se hajAroM sthitikhaNDoM kA ghAta hotA hai| jisase pahale samaya kI sthiti se anta ke samaya kI sthiti saMkhyAtaguNI hIna raha jAtI hai| Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 saptatikA prakaraNa sthitighAta ke Azaya ko spaSTa karane ke bAda aba rasaghAta kA vivecana karate haiN| rasadhAta meM azubha prakRtiyoM kA sattA meM sthita jo anubhAga hai, usake anaMtaveM bhAga pramANa anubhAga ko chor3akara zeSa kA antarmuhUrta kAla ke dvArA ghAta kiyA jAtA hai| anantara jo anaMtavA~ bhAga anubhAga zeSa rahA thA usake anaMtaveM bhAga ko chor3akara zeSa kA antarmuhUrta kAla ke dvArA ghAta kiyA jAtA hai| isa prakAra eka-eka sthitikhaNDa ke utkIraNa kAla ke bhItara hajAroM anubhAga khaNDa khapA diye jAte haiN| guNazreNi kA rUpa yaha hotA hai ki guNazreNi meM anaMtAnubaMdhI catuSka kI antarmuhUrta pramANa sthiti ko chor3akara Upara kI sthiti vAle dalikoM meM se prati samaya kucha dalika lekara udayAvali ke Upara kI antarmahurta pramANa sthiti meM unakA nikSepa kiyA jAtA hai| jisakA krama isa prakAra hai ki pahale samaya meM jo dalika grahaNa kiye jAte haiM unameM se sabase kama dalika udayAvali ke Upara pahale samaya meM sthApita kiye jAte haiN| inase asaMkhyAtaguNe dalika dUsare samaya meM sthApita kiye jAte haiN| inase asaMkhyAtamuNe dalika tIsare samaya meM sthApita kiye jAte haiN| isa prakAra antarmuhUrta kAla ke antima samaya taka uttarottara asaMkhyAtaguNe-asaMkhyAtaguNe dalikoM kA nikSepa kiyA jAtA hai| yaha prathama samaya meM grahaNa kiye gaye dalikoM kI nikSepa vidhi hai / dUsare Adi samayoM meM jo dalika grahaNa kiye jAte haiM, unakA nikSepa bhI isI prakAra hotA hai, kintu itanI vizeSatA hai ki guNaveNi kI racanA ke pahale samaya meM jo dalika grahaNa kiye jAte haiM ve sabase thor3e hote haiN| dUsare samaya meM jo dalika grahaNa kiye jAte haiM ve inase asaMkhyAtaguNe hote haiN| isI prakAra guNazreNikaraNa ke antima samaya ke prApta hone taka tRtIyAdi samayoM meM jo dalika grahaNa kiye jAte haiM ve uttarottara asaMkhyAta guNe hote haiN| yahA~ itanI vizeSatA aura hai ki apUrvakaraNa Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 SaSTha karma grantha aura anivRttikaraNa kA kAla jisa prakAra uttarottara vyatIta hotA jAtA hai, tadanusAra guNazreNi ke dalikoM kA nikSepa antarmuhUrta ke uttarottara zeSa bace hue samayoM meM hotA hai, antarmuhUrta se Upara ke samayoM meM nahIM hotA hai / jaise ki mAna lo guNazreNi ke antarmuhUrta kA pramANa pacAsa samaya hai aura apUrvakaraNa tathA anivRttikaraNa ina donoM ke kAla kA pramANa cAlIsa samaya hai / aba jo jIva apUrvakaraNa ke pahale samaya meM guNazreNi kI racanA karatA hai vaha guNazreNi ke saba samayoM meM dalikoM kA nikSepa karatA hai tathA dUsare samaya meM zeSa unacAsa samayoM meM dalikoM kA nikSepa karatA hai| isa prakAra jaise-jaise apUrvakaraNa kA kAla vyatIta hotA jAtA hai vaise-vaise dalikoM kA nikSepa kama-kama samayoM meM hotA jAtA hai| guNasaMkrama meM karma prakRtiyoM ke dalikoM kA saMkrama hotA hai / ataH guNasaMkrama pradezasaMkrama kA eka bheda hai| isameM pratisamaya uttarottara asaMkhyAta guNita krama se abadhyamAna anaMtAnubaMdhI Adi azubha karma prakRtiyoM ke karma dalikoM kA usa samaya ba~dhane vAlI sajAtIya prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai / yaha kriyA apUrvakaraNa ke pahale samaya se hI prArambha ho jAtI hai / sthitibaMdha kA rUpa isa prakAra hotA hai ki hotA hai, vaha apUrva samaya se hI jo sthitibaMdha hone vAle sthitibaMdha se bahuta thor3A hotA hai| isake sambandha meM yaha niyama hai ki sthitibaMdha aura sthitighAta ina donoM kA prArambha eka sAtha hotA hai aura inakI samApti bhI eka sAtha hotI hai| isa prakAra ina pA~coM kAryoM kA prArambha apUrvakaraNa meM eka sAtha hotA hai / apUrvakaraNa ke pahale arthAt isake pahale apUrvakaraNa samApta hone para anivRttikaraNa hotA hai / isameM praviSTa hue jIvoM ke pariNAmoM meM ekarUpatA hotI hai arthAt isa . Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 saptatikA prakaraNa karaNa meM praviSTa hue jIvoM ke jisa prakAra zarIra ke AkAra Adi meM pharaka dikhAI detA hai, usa prakAra unake pariNAmoM meM pharaka nahIM hotA hai, yAnI samAna samaya vAle eka sAtha meM car3he hue jIvoM ke pariNAma samAna hI hote haiM aura bhinna samaya vAle jIvoM ke pariNAma sarvathA bhinna hI hote haiM / tAtparya yaha hai ki anivRttikaraNa ke pahale samaya meM jo jIva haiM, the aura hoMge, una sabake pariNAma eka se hI hote haiM / dUsare samaya meM jo jIva haiM, the aura hoMge, unake bhI pariNAma ekase hI hote haiM / isI prakAra tRtIya Adi samayoM meM bhI samajhanA cAhiye | isaliye anivRttikaraNa ke jitane samaya haiM, utane hI isake pariNAma hote haiM, nyUnAdhika nahIM / kintu itanI vizeSatA hai ki isake prathama Adi samayoM meM jo vizuddhi hotI hai, dvitIya Adi samayoM meM vaha uttarottara anaMtaguNI hotI hai / apUrvakaraNa ke sthitighAta Adi pAMcoM kArya anivRttikaraNa meM bhI cAlU rahate haiM / " isake antarmuhUrta kAla meM se saMkhyAta bhAgoM ke bIta jAne para jaba eka bhAga zeSa rahatA hai taba anaMtAnubaMdhI catuSka ke eka Avali pramANa nIce ke niSekoM ko chor3akara antarmuhUrta pramANa niSekoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai / isa kriyA ko karane meM nyUnatama sthitibaMdha ke kAla ke barAbara samaya lagatA hai| yadi udayavAlI prakRtiyoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai to unakI sthiti antarmuhUrta pramANa aura yadi anudayavAlI prakRtiyoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai to unakI nIce kI sthiti Avali pramANa chor3a dI jAtI hai / 1 sthitighAta Adi pA~coM kAryoM kA vivaraNa apUrvakaraNa ke prasaMga meM batAyA jA cukA hai, tadanurUpa yahA~ bhI samajhanA cAhiye / 2 eka Avali yA antarmuhUrta pramANa nIce kI aura Upara kI sthiti ko chor3akara madhya meM se antarmuhUrta pramANa dalikoM ko uThAkara unakA ba~dhane vAlI' anya sajAtIya prakRtiyoM meM prakSepa karane kA nAma antarakaraNa hai / Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 403 cU~ki yahA~ anaMtAnubaMdhI catuSka kA antarakaraNa karanA hai kintu usakA cauthe Adi guNasthAnoM meM udaya nahIM hotA hai isaliye isake nIce ke Avali pramANa dalikoM ko chor3akara Upara ke antarmuhUrta pramANa dalikoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai / aMtarakaraNa meM antara kA artha vyavadhAna aura karaNa kA artha kriyA hai / tadanusAra jina prakRtiyoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai, unake dalikoM kI paMkti ko madhya se bhaMga kara diyA jAtA hai| isase dalikoM kI tIna avasthAyeM ho jAtI haiM- prathamasthiti, sAntarasthiti aura uparitama yA dvitIyasthiti / prathamasthiti kA pramANa eka Avali yA eka antarmuhUrta hotA hai / isake bAda sAntarasthiti prApta hotI hai / yaha dalikoM se zUnya avasthA hai / isakA bhI samaya pramANa antarmuhUrta hai / isake bAda dvitIyasthiti prApta hotI hai| isakA pramANa dalikoM kI zeSasthiti hai / 000000000000 avasthA 00000 antarakaraNa karane se pahale dalikoM kI paMkti isa prakAra avicchinna rahatI hai kintu antarakaraNa kara lene para usakI isa prakAra ho jAtI hai / yahA~ madhya meM jo riktasthAna dikhatA hai, vahA~ ke kucha dalikoM ko yathAsaMbhava baMdhane vAlI anya sajAtIya prakRtiyoM meM milA diyA jAtA hai / isa aMtara sthAna se nIce (pahale) kI sthiti ko prathamasthiti aura Upara ( bAda) kI sthiti ko dvitIyasthiti kahate haiM / udayavAlI prakRtiyoM ke antarakaraNa karane kA kAla aura prathamasthiti kA pramANa samAna hotA hai kintu anudayavAlI prakRtiyoM kI prathamasthiti ke pramANa se antarakaraNa karane kA kAla bahuta bar3A hotA hai / antarakaraNa kriyA ke cAlU rahate hue udayavAlI prakRtiyoM kI prathama sthiti kA eka-eka dalika udaya meM Akara nirjIrNa hotA jAtA hai aura anudayavAlI prakRtiyoM kI prathama 0000000 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 saptatikA prakaraNa sthiti ke eka-eka dalika kA udaya meM Ane vAlI sajAtIya prakRtiyoM meM stibukasaMkramaNa ke dvArA saMkrama hotA rahatA hai| yahA~ anaMtAnubaMdhI ke upazama kA kathana kara rahe haiM kintu usakA udaya yahA~ nahIM hai, ata: isake prathamasthitigata pratyeka dalika kA bhI stibukasaMkramaNa dvArA para-prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA rahatA hai / isa prakAra antarakaraNa ke ho jAne para dUsare samaya meM anaMtAnubaMdhI catuSka kI dvitIyasthiti vAle dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai / pahale samaya meM thor3e dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai| dUsare samaya meM usase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA, tIsare samaya meM usase bhI asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama kiyA jAtA hai| isI prakAra antarmuhUrta kAla taka asaMkhyAtaguNe-asaMkhyAtaguNe dalikoM kA pratisamaya upazama kiyA jAtA hai| itane samaya meM samasta anaMtAnubaMdhI catuSka kA upazama ho jAtA hai / jisa prakAra dhUli ko pAnI se sIMca-sIMca kara duramuTa se kUTa dene para vaha jama jAtI hai, usI prakAra karma raja bhI vizuddhi rUpI jala se sIMca-sIMca kara anivRtti karaNa rUpI duramuTa ke dvArA kUTa diye jAne para saMkramaNa, udaya, udIraNA, nidhatti aura nikAcanA ke ayogya ho jAtI hai / isI ko anaMtAnubaMdhI kA upazama kahate haiN| lekina anya AcAryoM kA mata hai ki anantAnubaMdhI catuSka kA upazama na hokara visaMyojanA hI hotI hai| visaMyojanA kSapaNA kA 1 karmaprakRti grantha meM anaMtAnubaMdhI kI upazamanA kA spaSTa niSedha kiyA hai vahA~ batAyA hai ki cauthe, pAMcaveM aura chaThe guNasthAnavartI yathAyogya cAroM gati ke paryApta jIva tIna karaNoM ke dvArA anaMtAnubaMdhI catuSka kA visaMyojana karate haiN| kintu visaMyojana karate samaya na to antarakaraNa hotA hai aura na anaMtAnubaMdhI catuSka kA upazama hI hotA hai__. "caugaiyA pajjattA tinni vi saMyojaNe viyoti / karaNehiM tIhiM sahiyA naMtarakaraNaM usamo vA // Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 405 hI dUsarA nAma hai, kintu visaMyojanA aura kSapaNA meM sirpha itanA aMtara hai ki jina prakRtiyoM kI visaMyojanA hotI hai, unakI punaH sattA prApta ho jAtI hai, kintu jina prakRtiyoM kI kSapaNA hotI hai, unakI punaH sattA prApta nahIM hotI hai / anantAnubaMdhI kI visaMyojanA avirata samyagdRSTi guNasthAna se lekara apramattasaMyata guNasthAna taka kisI eka guNasthAna meM hotI hai / cauthe guNasthAna meM cAroM gati ke jIva anantAnubandhI kI visaMyojanA karate haiN| pAMcaveM guNasthAna meM tiryaMca aura manuSya anantAnubandhI kI visaMyojanA karate haiM aura chaThe va sAtaveM guNasthAna meM manuSya hI anantAnubaMdhI kI visaMyojanA karate haiM / isake liye bhI pahale ke samAna yathApravRttakaraNa Adi tIna karaNa kiye jAte haiN| lekina itanI vizeSatA hai ki visaMyojanA ke liye antarakaraNa kI AvazyakatA nahIM hotI hai kintu Avali pramANa dalikoM ko chor3akara Upara ke saba dalikoM kA anya sajAtIya prakRti rUpa se saMkramaNa karake aura Avali pramANa dalikoM kA vedyamAna prakRtiyoM meM saMkramaNa karake unakA vinAza kara diyA jAtA hai / isa prakAra anantAnubandhI kI upazamanA aura visaMyojanA kA vicAra kiyA gayA aba darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kI upazamanA kA vicAra karate haiM / digambara paramparA meM kaSAyapAhuDa, usakI cUrNi SaTkhaMDAgama aura labdhisAra meM bhI anantAnubaMdhI ke visaMyojana vAle mata kA hI ullekha milatA hai / karmaprakRti ke samAna kaSAyapAhuDa kI cUNi meM bhI anantAnubaMdhI ke upazama kA spaSTa niSedha kiyA hai, lekina digambara paramparA meM pracalita saptatikA meM upazama vAlA mata bhI pAyA jAtA hai aura go0 karmakAMDa se isa bAta kA avazya patA lagatA hai ki ve anaMtAnubaMdhI ke upazama vAle mata se paricita the / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 saptatikA prakaraNa darzanamohanIya kI upazamanA darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kI upazamanA ke viSaya meM yaha niyama' hai ki mithyAtva, samyamithyAtva aura samyaktva yaha darzana mohanIya kI tIna prakRtiyA~ haiN| unameM se mithyAtva kA upazama to mithyAdRSTi aura vedaka samyagdRSTi jIva karate haiM, kintu samyaktva aura samyamithyAtva ina do prakRtiyoM kA upazama vedaka samyagdRSTi jIva hI karate haiM / isameM bhI cAroM gati kA mithyAdRSTi jIva jaba prathama samyaktva ko utpanna karatA hai taba mithyAtva kA upazama karatA hai| mithyAtva ke upazama karane kI vidhi pUrva meM batAI gaI anantAnubaMdhI catuSka ke upazama ke samAna jAnanA cAhiye kintu itanI vizeSatA hai ki isake apUrvakaraNa meM guNasaMkrama nahIM hotA kintu sthitighAta, rasaghAta, sthitibaMdha aura guNazreNi, ye cAra kArya hote haiN| 1 digambara karmagranthoM meM isa viSaya ke nirdeza bhAva yaha hai ki mithyAdRSTi eka mithyAtva kA, mithyAtva aura samyagmithyAtva ina donoM kA yA mithyAtva, samyamithyAtva aura samyaktva, ina tInoM kA tathA samyagdRSTi dvitIyopazama samyaktva kI prApti ke samaya tInoM kA upazama karatA hai| jo jIva samyaktva se cyUta hokara mithyAtva meM jAkara vedakakAla kA ullaMghana kara jAtA hai, vaha yadi samyaktva kI udvalanA hone ke kAla meM hI upazama samyaktva ko prApta hotA hai to usake tInoM kA upazama hotA hai| jo jIva samyaktva kI udvalanA ke bAda samyagamithyAtva ko udvalanA hote samaya yadi upazamasamyaktva ko prApta karatA hai to usake mithyAtva aura samyamithyAtva ina do kA upazama hotA hai aura jo mohanIya kI chabbIsa prakRtiyoM kI sattA vAlA mithyAdRSTi hotA hai, usake eka mithyAtva kA hI upazama hotA hai| 2 tatra mithyAtvasyopazamanA mithyAdRSTervedakasamyagdRSTezca / samyaktva-samyagmithyAtvayostu vedakasamyagdRSTereva / -saptatikA prakaraNa TIkA, pR0 246 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 407 mithyAdRSTi ke niyama se mithyAtva kA udaya hotA hai| isaliye isake guNazreNi kI racanA udaya samaya se lekara hotI hai| apUrvakaraNa ke bAda anivRttikaraNa meM bhI isI prakAra jAnanA caahiye| kintu isake saMkhyAta bhAgoM ke bIta jAne para jaba eka bhAga zeSa raha jAtA hai taba mithyAtva ke antarmuhurta pramANa nIce ke niSekoM ko chor3akara, isase kucha adhika antarmuhUrta pramANa Upara ke niSekoM kA anta rakaraNa kiyA jAtA hai| isa kriyA meM nUtana sthitibaMdha ke samAna antarmuhUrta kAla lagatA hai| yahAM jina dalikoM kA antarakaraNa kiyA jAtA hai, unameM se kucha ko prathamasthiti meM aura kucha ko dvitIyasthiti meM DAla diyA jAtA hai, kyoMki mithyAdRSTi ke mithyAtva kA para-prakRti rUpa saMkramaNa nahIM hotA hai| isake prathamasthiti meM Avali pramANa kAla zeSa rahane taka prathamasthiti ke dalikoM kI udIraNA hotI hai kintu dvitIyasthiti ke dalikoM kI udIraNA prathamasthiti meM do Avali pramANakAla zeSa rahane taka hI hotI hai| yahA~ dvitIya sthiti ke dalikoM kI udIraNA ko AgAla kahate haiN| isa prakAra yaha jIva prathamasthiti kA vedana karatA huA jaba prathamasthiti ke antima sthAna sthita dalika kA vedana karatA hai, taba vaha antarakaraNa ke Upara dvitIyasthiti meM sthita mithyAtva ke dalikoM ko anubhAga ke anusAra tIna bhAgoM meM vibhakta kara detA hai| inameM se vizuddha bhAga ko samyaktva, ardhavizuddha bhAga ko samyagmithyAtva aura sabase avizuddha bhAga ko mithyAtva kahate haiN| karmaprakRti cUNi meM kahA bhI hai caramasamayamicchAddiTThI sekAle uvasamasammadiTThI hohii tAhe biIyaThiI tihANubhAgaM karei, taMjahA-sammattaM sammAmicchattaM micchattaM ca / isa taraha prathamasthiti ke samApta hone para mithyAtva ke dalika kA udaya nahIM hone se aupazamika samyaktva prApta hotA hai| isa Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ... saptatikA prakaraNa samyaktva ke prApta hone para alabdha pUrva Atmahita kI upalabdhi hotI hai micchattupae soNe lahae sammattamovasamiyaM so| lameNa jassa lagabhai AyahiyamalabapugvaM jaM // yaha prathama samyaktva kA lAbha mithyAtva ke pUrNarUpeNa upazama se prApta hotA hai aura isake prApta karane vAloM meM se koI dezavirata aura koI sarvavirata hotA hai| arthAt samyaktva prApti ke pazcAt saMyama lAbha ke lie prayAsa kiyA jAtA hai| kintu isa prathamopazama samyaktva se jIva upazamazreNi para na car3hakara dvitIyopazama samyaktva se car3hatA hai| ataH usake bAre meM batAte haiM ki jo vedaka samyagdRSTi jIva anantAnubandhI kaSAya catuSka aura darzanamohatrika kA upazama karake upazamasamyaktva ko prApta hotA hai, use dvitIyopazama samyaktva kahate haiM / inameM se anantAnubandhI ke upazama hone kA kathana to pahale kara Aye haiN| aba yahA~ darzanamohanIya ke upazama hone kI vidhi ko saMkSepa meM batalAte haiN|| ____jo vedaka samyagdRSTi jIva saMyama meM vidyamAna hai, vaha darzanamohanIya kI tIna prakRtiyoM kA upazama karatA hai| isake yathApravRttakaraNa Adi tIna karaNa pahale ke samAna jAnanA cAhiye kintu itanI vizeSatA hai ki anivRttikaraNa ke saMkhyAta bhAgoM ke bIta jAne para antarakaraNa karate samaya samyaktva kI prathamasthiti antarmuhUrta pramANa sthApita kI jAtI hai, kyoMki yaha vedyamAna prakRti hai tathA samyagmithyAtva aura mithyAtva kI prathamasthiti Avali pramANa sthApita kI jAtI hai kyoMki vedaka samyagdRSTi ke ina donoM kA udaya nahIM hotA hai| yahA~ ina tInoM prakRtiyoM ke jina dalikoM kA aMtarakaraNa kiyA jAtA hai, unakA nikSepa samyaktva kI prathamasthiti meM hotA hai| 1 karmaprakRti, gA0 330 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 406 isI prakAra isa jIva ke mithyAtva aura samyagamithyAtva kI prathama sthiti ke dalikoM kA samyaktva kI prathamasthiti ke dalika meM stibukasaMkrama ke dvArA saMkramaNa hotA rahatA hai aura samyaktva kI prathamasthiti kA pratyeka dalika udaya meM A-Akara nirjIrNa hotA rahatA hai| isa prakAra isake samyaktva kI prathama sthiti ke kSINa ho jAne para dvitIyopazama samyaktva kI prApti hotI hai| dvitIyopazama samyaktva ke prApta hone ke bAda cAritra mohanIya kI upazamanA kA krama prArambha hotA hai| ata: aba cAritra mohanIya ke upazama ke krama ko batalAte haiN| cAritra mohanIya kI upazamanA cAritra mohanIya kA upazama karane ke liye puna: yathApravRttakaraNa Adi tIna karaNa kiye jAte haiN| karaNoM kA svarUpa to pUrvavat hai lekina itanI vizeSatA hai ki yathApravRttakaraNa sAtaveM apramattasaMyata guNasthAna meM hotA hai, apUrvakaraNa AThaveM apUrvakaraNa guNasthAna meM aura anivRttikaraNa nauveM anivRttikaraNa guNasthAna meM hotA hai| yahA~ bhI apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa meM sthitighAta Adi pahale ke samAna hote haiN| kintu itanI vizeSatA hai ki cauthe se lekara sAtaveM guNasthAna taka jo apUrvakaraNa aura anivRttikaraNa hote haiM, unameM usI prakRti kA guNasaMkrama hotA hai, jisake sambandha meM ve pariNAma hote haiN| kintu apUrvakaraNa meM nahIM baMdhane vAlI sampUrNa azubha prakRtiyoM kA guNasaMkrama hotA hai| apUrvakaraNa ke kAla meM se saMkhyAtavA~ bhAga bIta jAne para nidrA aura pracalA, ina do prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hotA hai| isake bAda jaba hajAroM sthitikhaMDoM kA ghAta ho letA hai, taba apUrvakaraNa kA saMkhyAta bahubhAga kAla vyatIta hotA hai aura eka bhAga zeSa rahatA hai| isI bIca nAmakarma kI nimnalikhita 30 prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hotA hai Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 saptatikA prakaraNa devagati, devAnupUrvI, paMcendriya jAti, vaikriya zarIra, AhAraka zarIra, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, samacaturasra saMsthAna, vaikriya aMgopAMga, AhAraka aMgopAMga, varNa catuSka, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa, trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, prazasta vihAyogati, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, nirmANa aura tiirthNkr| tadanantara sthitikhaMDa-pRthaktva ho jAne para apUrvakaraNa kA aMtima samaya prApta hotA hai| isameM hAsya, rati, bhaya aura jugupsA kA baMdhaviccheda, chaha nokaSAyoM kA udayaviccheda tathA saba karmoM kI dezopazamanA, nidhatti aura nikAcanA karaNoM kI vyucchitti hotI hai / isake bAda anivRttikaraNa guNasthAna meM praveza hotA hai| anivattikaraNa guNasthAna meM bhI sthitighAta Adi kArya pahale ke samAna hote haiN| anivRttikaraNa ke saMkhyAta bahubhAga kAla ke bIta jAne para cAritramohanIya kI 21 prakRtiyoM kA aMtarakaraNa kiyA jAtA hai| antarakaraNa karate samaya cAra saMjvalana kaSAyoM meM se jisa saMjvalana kaSAya kA aura tIna vedoM meM se jisa veda kA udaya hotA hai, unakI prathamasthiti ko apane-apane udayakAla pramANa sthApita kiyA jAtA hai anya unnIsa prakRtiyoM kI prathamasthiti ko eka Avali . pramANa sthApita kiyA jAtA hai| strIveda aura napuMsakaveda kA udayakAla sabase thor3A hai| puruSaveda kA udayakAla isase saMkhyAtaguNA hai / saMjvalana krodha kA udayakAla isase vizeSa adhika hai| saMjvalana mAna kA udayakAla isase vizeSa adhika hai| saMjvalana mAyA kA udayakAla isase vizeSa adhika hai aura saMjvalana lobha kA udayakAla isase vizeSa adhika hai / paMcasaMgraha meM bhI isI prakAra kahA hai thoapumodayakAlA saMkhejjaguNo u purisveyss| tatto vi visesaahio kohe tatto vi jhkmso|' 1 paMcasaMgraha, 763 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 411 arthAt-strIveda aura napuMsaka veda ke kAla se puruSaveda kA kAla saMkhyAtaguNA hai| isase krodha kA kAla vizeSa adhika hai / Age bhI isI prakAra yathAkrama se vizeSa adhika kAla jAnanA caahiye| jo saMjvalana krodha ke udaya se upazamazreNi kA ArohaNa karatA hai, usake jaba taka apratyAkhyAnAvaraNa krodha aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha kA upazama nahIM hotA taba taka saMjvalana krodha kA udaya rahatA hai / jo saMjvalana mAna ke udaya se upazamazreNi para car3hatA hai usake jaba taka apratyAkhyAnAvaraNa mAna aura pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA upazama nahIM hotA, taba taka saMjvalana mAna kA udaya rahatA hai| jo saMjvalana mAyA ke udaya se upazamazreNi para car3hatA hai, usake jaba taka apratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA upazama nahIM hotA taba taka saMjvalana mAyA kA udaya rahatA hai tathA jo saMjvalana lobha ke udaya se upazamazreNi para car3hatA hai, usake jaba taka apratyAkhyAnAvaraNa lobha aura pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA upazama nahIM hotA taba taka saMjvalana lobha kA udaya rahatA hai| jitane kAla ke dvArA sthitikhaMDa kA ghAta karatA hai yA anya sthiti kA baMdha karatA hai, utane hI kAla ke dvArA antarakaraNa karatA hai, kyoMki ina tInoM kA prAraMbha aura samApti eka sAtha hotI hai| tAtparya yaha hai ki jisa samaya aMtarakaraNa kriyA kA AraMbha hotA hai, usI samaya anya sthitikhaMDa ke ghAta kA aura anya sthitibaMdha kA bhI prAraMbha hotA hai aura antarakaraNa kriyA ke samApta hone ke samaya hI inakI samApti bhI hotI hai| isa prakAra antarakaraNa ke dvArA jo antara sthApita kiyA jAtA hai, usakA pramANa prathamasthiti se saMkhyAta guNA hai / antarakaraNa karate samaya jina karmoM kA baMdha aura udaya hotA hai unake antarakaraNa saMbaMdhI dalikoM ko prathamasthiti aura dvitIyasthiti meM kSepaNa karatA hai, jaise ki puruSaveda ke udaya se Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 412 zreNi para car3hane vAlA puruSaveda kA / jina karmoM kA antarakaraNa karate samaya udaya hI hotA hai, baMdha nahIM hotA unake antarakaraNa saMbaMdhI dalikoM ko prathamasthiti meM hI kSepaNa karatA hai, dvitIyasthiti meM nahIM, jaise strIveda ke udaya se zreNi para car3hane vAlA strIveda kA / antara karane ke samaya jina karmoM kA udaya na hokara kevala baMdha hI hotA hai, usake aMtarakaraNa saMbaMdhI dalika ko dvitIya sthiti meM hI kSepaNa karatA hai, prathama sthiti meM nahIM; jaise saMjvalana krodha ke udaya se zreNi para car3hane vAlA zeSa saMjvalanoM kA / kintu antarakaraNa karane ke samaya jina karmoM kA na to baMdha hI hotA hai aura na udaya hI, unake antarakaraNa sambandhI dalikoM kA anya sajAtIya baMdhane vAlI prakRtiyoM meM kSepaNa karatA hai; jaise dUsarI aura tIsarI kaSAyoM kA / aba aMtarakaraNa dvArA kiye jAne vAle kArya kA saMketa karate haiM / aMtarakaraNa karake napuMsaka veda kA upazama karatA hai / pahale samaya meM sabase thor3e dalikoM kA upazama karatA hai, dUsare samaya meM asaMkhyAta - guNe dalikoM kA upazama karatA hai / isa prakAra aMtima samaya prApta hone taka prati samaya asaMkhyAtaguNe, asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama karatA hai tathA jisa samaya jitane dalikoM kA upazama karatA hai, usa samaya dUsare asaMkhyAtaguNe dalikoM kA para prakRtiyoM meM kSepaNa karatA hai, kintu yaha krama upAntya samaya taka hI cAlU rahatA hai / aMtima samaya meM to jitane dalikoM kA para prakRtiyoM meM saMkramaNa hotA hai, usase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama karatA hai / isake bAda eka antarmuhUrta meM strIveda kA upazama karatA hai| isake bAda eka antamuhUrta meM hAsyAdi chaha kA upazama karatA hai / hAsyAdiSaTka kA 1 isa saMbaMdhI vizeSa jJAna ke lie karmaprakRti TIkA dekhanA cAhiye / yahA~ to saMkSepa meM prakAza DAlA hai / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 413 upazama hote hI puruSaveda ke baMdha, udaya aura udIraNA kA tathA prathama sthiti kA viccheda ho jAtA hai / kintu AgAla prathama sthiti meM do AvalikA zeSa rahane taka hI hotA hai tathA isI samaya se chaha nokaSAyoM ke dalikoM kA puruSaveda meM kSepaNa na karake saMjvalana krodha Adi meM kSepaNa karatA hai / " , hAsyAdi chaha kA upazama ho jAne ke bAda eka samaya kama do AvalikA kAla meM sakala puruSaveda kA upazama karatA hai / pahale samaya meM sabase thor3e dalikoM kA upazama karatA hai / dUsare samaya meM asaMkhyAtaguNe dalikoM kA tIsare samaya meM isase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA upazama karatA hai / do samaya kama do AvaliyoM ke aMtima samaya taka isI prakAra upazama karatA hai tathA do samaya kama do Avali kAla taka prati samaya yathApravRtta saMkrama ke dvArA paraprakRtiyoM meM dalikoM kA nikSepa karatA hai / pahale samaya meM bahuta dalikoM kA nikSepa karatA hai, dUsare samaya meM vizeSa hIna dalikoM kA nikSepa karatA hai, tIsare samaya meM isase vizeSa hIna dalikoM kA nikSepa karatA hai / aMtima samaya taka isI prakAra jAnanA cAhiye / jisa samaya hAsyAdiSaTka kA upazama ho jAtA hai aura puruSaveda kI prathama sthiti kSINa ho jAtI hai, usake anantara samaya se apratyAkhyAnAvaraNa krodha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha aura saMjvalana krodha ke upazama karane kA eka sAtha prAraMbha karatA hai tathA saMjvalana krodha kI prathama sthiti meM eka samaya kama tIna AvalikA zeSa raha jAne para apratyAkhyAnAvaraNa krodha aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha ke dalikoM kA saMjvalana krodha meM nikSepa na karake saMjvalana mAnAdika meM nikSepa karatA 1 dusu AvaliyAsu paDhamaThiIe sesAsu vi ya veo / - karmaprakRti gA0 107 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 saptatikA prakaraNa hai tathA do AvalikAla zeSa rahane para AgAla nahIM hotA hai kintu kevala udIraNA hI hotI hai aura eka AvalikA kAla ke zeSa raha jAne para saMjvalana krodha ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai aura apratyAkhyAnAvaraNa krodha tathA pratyAkhyAnAvaraNa krodha kA upazama ho jAtA hai usa samaya saMjvalana krodha kI prathama sthitigata eka AvalikA pramANa dalikoM ko aura uparitana sthitigata eka samaya kama do AvalikA kAla ke dvArA baddha dalikoM ko chor3akara zeSa dalika upazAMta ho jAte haiN| tadanantara prathama sthitigata eka AvalikA pramANa dalikoM kA stibukasaMkrama ke dvArA krama se saMjvalana mAna meM nikSepa karatA hai aura eka samaya kama do AvalikA kAla meM baddha dalikoM kA puruSaveda ke samAna upazama karatA hai aura para-prakRti rUpa se saMkramaNa karatA hai| isa prakAra apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa krodha ke upazama hone ke bAda eka samaya kama do AvalikA kAla meM saMjvalana krodha kA upazama ho jAtA hai| jisa samaya saMjvalana krodha ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana mAna kI dvitIyasthiti se dalikoM ko lekara unakI prathama sthiti karake vedana karatA hai| prathamasthiti karate samaya prathama samaya meM sabase thor3e dalikoM kA nikSepa karatA hai| dUsare samaya asaMkhyAtaguNe dalikoM kA, tIsare samaya meM isase asaMkhyAtaguNe dalikoM kA nikSepa karatA hai| isa prakAra prathamasthiti ke aMtima samaya taka uttarottara asaMkhyAtaguNe dalikoM kA nikSepa karatA hai| prathamasthiti 1 tisu AvaliyAsu samaUNiyAsu apaDiggahA u saMjalaNA / -karmaprakRti gA0 107 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karma grantha 415 karane ke prathama samaya se lekara apratyAkhyAnAvaraNa mAna, pratyAkhyAnA - varaNa mAna aura saMjvalana mAna ke upazama karane kA eka sAtha prAraMbha karatA hai / saMjvalana mAna kI prathamasthiti meM eka samaya kama tIna AvalikA kAla ke zeSa rahane para apratyAkhyAnAvaraNa mAna aura pratyAkhyAnAvaraNa mAna ke dalikoM kA saMjvalana mAna meM prakSepa na karake saMjvalana mAyA Adi meM prakSepa karatA hai| do AvalikA ke zeSa rahane para AgAla nahIM hotA kintu kevala udIraNA hI hotI hai / eka AvalikA kAla ke zeSa rahane para saMjvalana mAna ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai tathA apratyAkhyAnAvaraNa mAna aura pratyAkhyAnAvaraNa mAna kA upazama ho jAtA hai / usa samaya saMjvalana mAna kI prathamasthitigata eka AvalikA pramANa dalikoM ko aura uparitana sthitigata eka samaya kama do AvalikA kAla meM baddha dalikoM ko chor3akara zeSa dalika upazAnta ho jAte haiM / tadanantara prathamasthitigata eka AvalikA pramANa saMjvalana mAna ke dalikoM kA stibukasaMkrama ke dvArA krama se saMjvalana mAyA meM nikSepa karatA hai aura eka samaya kama do AvalikA kAla meM baddha dalikoM kA puruSaveda ke samAna upazama karatA hai aura para prakRti rUpa se saMkramaNa karatA hai / isa prakAra apratyAkhyAnAvaraNa mAna aura pratyAkhyAnAvaraNa mAna ke upazama hone ke bAda eka samaya kama do AvalikA kAla meM saMjvalana mAna kA upazama ho jAtA hai / jisa samaya saMjvalana mAna ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana mAyA kI dvitIya sthiti se dalikoM ko lekara unakI prathama sthiti karake vedana karatA hai tathA usI samaya se lekara apratyAkhyAnAvaraNa mAyA, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA aura saMjvalana mAyA ke upazama karane kA eka sAtha prAraMbha karatA hai / saMjvalana mAyA kI prathamasthiti meM eka samaya kama tIna Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 416 AvalikA kAla ke zeSa rahane para apratyAkhyAnAvaraNa mAyA aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA ke dalikoM kA saMjvalana mAyA meM prakSepa na karake saMjvalana lobha meM prakSepa karatA hai / do Avali kAla ke zeSa rahane para AgAla nahIM hotA kintu kevala udIraNA hI hotI hai / eka AvalikA kAla zeSa rahane para saMjvalana mAyA ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda ho jAtA hai tathA apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA kA upazama ho jAtA hai / usa samaya saMjvalana mAyA kI prathamasthitigata eka AvalikA pramANa dalikoM ko aura uparitana sthitigata eka samaya kama do AvalikA kAla meM baddha dalikoM ko chor3akara zeSa dalika upazAnta ho jAte haiM / anantara prathama sthitigata eka AvalikA pramANa dalikoM kA stibukasaMkrama ke dvArA krama se saMjvalana mAyA meM nikSepa karatA hai aura eka samaya kama do AvalikA kAla meM baddha dalikoM kA puruSaveda ke samAna upazama karatA hai aura para prakRti rUpa se saMkramaNa karatA hai / isa prakAra apratyAkhyAnAvaraNa mAyA aura pratyAkhyAnAvaraNa mAyA ke upazama hone ke bAda eka samaya kama do AvalikA kAla meM saMjvalana mAyA kA upazama ho jAtA hai / jisa samaya saMjvalana mAyA ke baMdha, udaya aura udIraNA kA viccheda hotA hai, usake anantara samaya se lekara saMjvalana lobha kI dvitIyasthiti se dalikoM ko lekara unakI lobha vedaka kAla ke tIna bhAgoM meM se do bhAga pramANa prathama sthiti karake vedana karatA hai / inameM se pahale tribhAga kA nAma azvakarNakaraNa kAla hai aura dUsare vibhAga kA nAma kiTTIkaraNakAla hai / prathama azvakarNakaraNa kAla meM pUrva spardhakoM se dalikoM ko lekara apUrva spardhaka karatA hai / spardhaka kI vyAkhyA jIva prati samaya anantAnanta paramANuoM se bane hue skaMdhoM ko Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagranya 417 karma rUpa se grahaNa karatA hai| inameM se pratyeka skaMdha meM jo sabase jaghanya rasa vAlA paramANu hai, usake buddhi se cheda karane para saba jIvoM se anaMtaguNe avibhAga praticcheda prApta hote haiN| anya paramANuoM meM eka adhika avibhAga praticcheda prApta hote haiN| isa prakAra siddhoM ke anaMtaveM bhAga adhika isake avibhAga praticcheda prApta hone taka pratyeka paramANu meM rasa kA eka-eka avibhAga praticcheda bar3hAte jAnA cAhiye / yahAM jaghanya rasa vAle jitane paramANu hote haiM, unake samudAya ko eka vargaNA kahate haiM / eka adhika rasavAle paramANuoM ke samudAya ko dUsarI vargaNA kahate haiN| do adhika rasa vAle paramANuoM ke samudAya ko tIsarI vargaNA kahate haiN| isa prakAra kula vargaNAyeM siddhoM ke anaMtaveM bhAga pramANa yA abhavyoM se anaMtaguNI prApta hotI hai| ina saba vargaNAoM ke samudAya ko eka spardhaka kahate haiN| dUsare Adi spardhaka bhI isI prakAra prApta hote haiM kintu itanI vizeSatA hai ki prathama Adi spardhakoM kI aMtima vargaNA ke pratyeka varga meM jitane avibhAga praticcheda hote haiM, dUsare Adi spardhaka kI prathama vargaNA ke pratyeka varga meM saba jIvoM se anantaguNe rasa ke avibhAga praticcheda hote haiM aura phira apane-apane spardhaka kI aMtima vargaNA taka rasa kA eka-eka avibhAga praticcheda bar3hatA jAtA hai / ye saba spardhaka saMsArI jIvoM ke prAraMbha se hI yathAyogya hote haiN| isaliye inheM pUrva spardhaka kahate haiN| kintu yahA~ para unameM se dalikoM ko le-lekara unake rasa ko atyanta hIna kara diyA jAtA hai, isaliye unako apUrva spardhaka kahate haiN| ___ isakA tAtparya yaha hai ki saMsAra avasthA meM isa jIva ne baMdha kI apekSA kabhI bhI aise spardhaka nahIM kiye the, kintu vizuddhi ke prakarSa se isa samaya karatA hai, isaliye inako apUrva spardhaka kahA jAtA hai / yaha kriyA pahale vibhAga meM kI jAtI hai| dUsare tribhAga meM pUrva Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 418. spardhakoM aura apUrva spardhakoM meM se dalikoM ko le-lekara prati samaya ananta kiTTiyAM karatA arthAt pUrva spardhakoM aura apUrva spardhakoM se vargaNAoM ko grahaNa karake aura unake rasa ko anantaguNA hIna karake rasa ke avibhAga praticchedoM meM aMtarAla kara detA hai| jaise, mAnalo rasa ke avibhAga praticcheda, sau, eka sau eka aura eka sau do the, unheM ghaTA kara krama se pAMca, paMdraha aura paccIsa kara diyA, isI kA nAma kiTTIkaraNa hai / kiTTIkaraNa kAla ke antima samaya meM apratyAkhyAnAvaraNa lobha, pratyAkhyAnAvaraNa lobha kA upazama karatA hai tathA usI samaya saMjvalana lobha kA baMdhaviccheda hotA hai aura bAdara saMjvalana ke udaya tathA udIraNA ke viccheda ke sAtha nauveM guNasthAna kA aMta ho jAtA hai| yahAM taka mohanIya kI paccIsa prakRtiyA~ upazAMta ho jAtI haiM / " apratyAkhyAnAvaraNa-pratyAkhyAnAvaraNa lobha ke upazAnta ho jAne para sattAIsa prakRtiyA~ upazAnta ho jAtI haiN| isake bAda sUkSmasaMparAya guNasthAna hotA hai / isakA kAla antarmuhUrta hai / isake pahale samaya meM uparitana sthiti meM se kucha kiTTiyoM ko lekara sUkSmasaMparAya kAla ke barAbara unakI prathama sthiti karake vedana karatA hai aura eka samaya kama do AvalikA meM ba~dhe hue sUkSma avasthA ko prApta zeSa dalikoM kA upazama karatA hai / tadanantara sUkSmasaMparAya guNasthAna ke antima samaya meM saMjvalana lobha kA upazama ho jAtA hai / isa prakAra mohanIya kI aTThAIsa prakRtiyAM upazAnta ho jAtI haiM aura usI samaya jJAnAvaraNa kI pAMca, 1 anivRttibAdara guNasthAna taka upazAMta prakRtiyoM kI saMkhyA isa prakAra hai sattaTTha nava ya panarasa solasa aTThAraseva iguvIsA / egAhi du cauvIsA paNavIsA bAyare jANa // Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 416 darzanAvaraNa kI cAra, aMtarAya kI pAMca, yazaHkIti aura ucca gotra, ina solaha prakRtiyoM kA baMdhaviccheda hotA hai| isake bAda dUsare samaya meM gyArahavA~ guNasthAna upazAntakaSAya hotA hai| isameM mohanIya kI saba prakRtiyA~ upazAMta rahatI haiN| upazAMtakaSAya guNasthAna kA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla antamuhUrta hai| upazamazreNi ke Arohaka ke gyArahaveM upazAMtamoha guNasthAna meM pahuMcane para, isake bAda niyama se usakA patana hotA hai| patana do prakAra se hotA hai-bhavakSaya se aura addhAkSaya se| Ayu ke samApta ho jAne para jo patana hotA hai vaha bhavakSaya se hone vAlA patana hai / bhava arthAt paryAya aura kSaya arthAt vinAza tathA upazAMtakaSAya guNasthAna ke kAla ke samApta ho jAne para jo patana hotA hai vaha addhAkSaya se hone vAlA patana hai| jisakA bhavakSaya se patana hotA hai, usake anantara samaya meM avirata samyagdRSTi guNasthAna hotA hai aura usake pahale samaya meM hI bandha Adi saba karaNoM kA prArambha ho jAtA hai / kintu jisakA addhAkSaya se patana hotA hai arthAt upazAMtamoha guNasthAna kA kAla samApta hone ke anantara jo patana hotA hai, vaha jisa krama se car3hatA hai, usI krama se giratA hai| isake jahAM jisa karaNa kI vyucchitti huI, vahA~ pahu~cane para usa karaNa kA prArambha hotA hai aura yaha jIva pramattasaMyata guNasthAna meM jAkara ruka jAtA hai| koI-koI dezavirata aura avirata samyagdRSTi guNasthAna ko bhI prApta hotA hai tathA koI sAsAdana bhAva ko bhI prApta hotA hai| sAdhAraNataH eka bhava meM eka bAra upazamazreNi ko prApta hotA hai| kadAcit koI jIva do bAra bhI upazamazreNi ko prApta hotA hai, 1 sattAvIsaM suhame aTThAvIsaM pi mohpyddiio| uvasaMtavIyarAge uvasaMtA hoMti nAyavvA // Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 420 isase adhika bAra nahIM / jo do bAra upazamazreNi ko prApta hotA hai, usake usa bhava meM kSapakazreNi nahIM hotI hai lekina jo eka bAra upazamazreNi ko prApta hotA hai, usake kSapakazreNi hotI bhI hai ' / gAthA meM yadyapi anantAnubandhI catuSka aura darzanamohatrika ina sAta prakRtiyoM kA upazama kahA hai aura usakA krama nirdeza kiyA hai, parantu prasaMga se yahAM TIkAkAra AcArya malayagiri ne anantAnubandhI kI visaMyojanA aura cAritra mohanIya kI upazamanA kA bhI vivecana kiyA hai| isa prakAra upazamazreNi kA kathana karane ke bAda aba kSapakazreNi ke kathana karane kI icchA se pahale kSAyika samyaktva kI prApti kahAM aura kisa krama se hotI hai, usakA nirdeza karate haiM / paDhamakasAyacaukkaM etto micchattamIsasammattaM / aviraya dese virae pamatti apamatti khIyaMti // 63 // zabdArtha - paDhamakasAyacaukkaM - prathama kaSAya catuSka (anantAnubandhI kaSAya catuSka) etto - tadanantara, isake bAda, micchattamIsa - sammattaM - mithyAtva mizra aura samyakatva mohanIya kA, avirayaavirata samyagdRSTi, dese - dezavirata, virae - virata, pamatti apamatti -pramatta aura apramatta, khoyaMti-kSaya hotA hai / ---- gAthArtha - avirata samyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata aura apramattavirata ina cAra guNasthAnoM meM se kisI eka J 1 jo duve vAre uvasamaseDhi paDivajjai tassa niyamA tammi bhave khavagaseDhI natthi, jo ekkasi uvasamaseDhi paDivajjai tassa khavagaseDhI hojja vA / - cUrNi lekina Agama ke abhiprAyAnusAra eka bhava meM eka bAra hotI hai-mohopazama ekasmin bhave dviH syAdasantataH / yasmin bhave tUpazamaH kSayo mohasya tatra na // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 421 guNasthAna meM anantAnubandhI kaSAya catuSka kA aura tadanantara mithyAtva, mizra aura samyaktva mohanIya kA krama se kSaya hotA hai| vizeSArtha-pUrvagAthA meM upazamazreNi kA kathana karane ke bAda isa gAthA meM kSapakazreNi kI prArambhika taiyArI ke rUpa meM kSapakazreNi kI bhUmikA kA nirdeza kiyA gayA hai| upazamazreNi meM mohanIya karma kI prakRtiyoM kA upazama kiyA jAtA hai aura kSapakazreNi meM unakA kSaya arthAt upazamazreNi meM prakRtiyoM kI sattA to banI rahatI hai kintu antarmuharta pramANa dalikoM kA antarakaraNa ho jAtA hai aura dvitIya sthiti meM sthita dalika saMkramaNa Adi ke ayogya ho jAte haiM, jisase antarmuhUrta kAla taka unakA phala prApta nahIM hotA hai| kintu kSapakazreNi meM unakA samUla nAza ho jAtA hai| kadAcita yaha mAnA jAye ki baMdhAdi ke dvArA unakI puna: sattA prApta ho jAyegI so bhI bAta nahIM kyoMki aisA niyama hai ki samyagdRSTi ke jina prakRtiyoM kA samUla kSaya ho jAtA hai, unakA na to baMdha hI hotA hai aura na tadrUpa anya prakRtiyoM kA saMkrama hii| isalie aisI sthiti meM puna: aisI prakRtiyoM kI sattA sambhava nahIM hai| hAM, anantAnubandhI catuSka isa niyama kA apavAda hai, isaliye usakA kSaya visaMyojanA zabda ke dvArA kahA jAtA hai| isa prAsaMgika carcA ke pazcAt aba kSapakazreNi kA vivecana karate haiN| sarvaprathama usake kartA kI yogyatA Adi ko batalAte haiN| kSapakazreNi kA AraMbhaka . kSapakazreNi kA Arambha ATha varSa se adhika Ayu vAle uttama saMhanana ke dhAraka, cauthe, pAMcaveM, chaThe yA sAtaveM guNasthAnavartI jinakAlika manuSya ke hI hotA hai, anya ke nhiiN| sabase pahale vaha anaMtA Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 422 nubaMdhI catuSka kA visaMyojana karatA hai / tadanantara mithyAtva, samyag - mithyAtva aura samyaktva kI eka sAtha kSapaNA kA prArambha karatA hai / isake liye yathApravRtta Adi tIna karaNa hote haiN| ina karaNoM kA kathana pahale kiyA jA cukA hai, usI prakAra yahA~ bhI jAnanA cAhiye / kintu itanI vizeSatA hai ki apUrvakaraNa ke pahale samaya meM anudayarUpa mithyAtva aura samyagmithyAtva ke dalikoM kA guNasaMkrama ke dvArA samyaktva meM nikSepa kiyA jAtA hai tathA apUrvakaraNa meM ina donoM kA ulanA saMkrama bhI hotA hai| isameM sarvaprathama sabase bar3e sthitikhaNDa kI uvalanA kI jAtI hai / tadanantara eka-eka vizeSa kama sthitikhaNDoM kI uvalanA kI jAtI hai / yaha krama apUrvakaraNa ke antima samaya taka cAlU rahatA hai / isase apUrvakaraNa ke pahale samaya meM jitanI sthiti hotI hai, usase antima samaya meM saMkhyAtaguNahIna yAni saMkhyAtavAM bhAga sthiti raha jAtI hai / isake bAda anivRttikaraNa meM praveza kara jAtA hai| yahA~ bhI sthitighAta Adi kArya pahale ke samAna cAlU rahate haiM / anivRttikaraNa ke pahale samaya meM darzanatrika kI dezopazamanA, nirdhAtti aura nikAcanA kA viccheda ho jAtA hai / anivRttikaraNa ke pahale samaya se lekara hajAroM sthitikhaNDoM kA ghAta ho jAne para darzanatrika kI sthitisattA asaMjJI ke yogya zeSa raha jAtI hai| isake bAda hajAra pRthaktva pramANa sthitikhaNDoM kA ghAta ho jAne para caturindriya jIva ke yogya sthitisattA zeSa rahatI hai / isake bAda ukta pramANa sthitikhaNDoM kA ghAta ho jAne para trIndriya jIva ke yogya sthitisattA zeSa rahatI hai| isake bAda punaH ukta pramANa sthitikhaNDoM kA ghAta ho jAne para dvIndriya jIva ke yogya sthitisattA zeSa rahatI hai| isake bAda punaH ukta pramANa sthitikhaNDoM kA ghAta ho jAne para ekendriya jIva ke yogya sthitisattA zeSa rahatI hai / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 423 tadanantara tInoM prakRtiyoM kI sthiti ke eka bhAga ko chor3akara zeSa bahubhAga kA ghAta karatA hai. tathA usake bAda punaH eka bhAga ko chor3akara zeSa bahubhAga kA ghAta karatA hai| isa prakAra isa krama se bhI hajAroM sthitikhaMDoM kA ghAta karatA hai| tadanantara mithyAtva kI sthiti ke asaMkhyAta bhAgoM kA tathA samyagmithyAtva aura samyaktva ke saMkhyAta bhAgoM kA ghAta karatA hai| isa prakAra prabhUta sthitikhaMDoM ke vyatIta ho jAne para mithyAtva ke dalika AvalipramANa zeSa rahate haiM tathA samyamithyAtva aura samyaktva ke dalika palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa zeSa rahate haiN| uparyukta ina sthitikhaMDoM kA ghAta karate samaya mithyAtva sambandhI dalikoM kA samyamithyAtva aura samyaktva meM, samyagamithyAtva sambandhI dalikoM kA samyaktva meM aura samyaktva sambandhI dalikoM kA apane se kama sthiti vAle dalikoM meM nikSepa kiyA jAtA hai / isa prakAra jaba mithyAtva ke eka Avali pramANa dalika zeSa rahate haiM taba unakA bhI stibukasaMkrama ke dvArA samyaktva meM nikSepa kiyA jAtA hai| tadanantara samyamithyAtva aura samyaktva ke asaMkhyAta bhAgoM kA ghAta karatA hai aura eka bhAga zeSa rahatA hai| tadanantara jo eka bhAga bacatA hai, usake asaMkhyAta bhAgoM kA ghAta karatA hai aura eka bhAga zeSa rahatA hai| isa prakAra isa krama se kitane hI sthitikhaMDoM ke vyatIta ho jAne para samyagamithyAtva kI bhI eka Avali pramANa aura samyaktva kI ATha varSa pramANa sthiti zeSa rahatI hai| isI samaya yaha jIva nizcayanaya kI dRSTi se darzana-mohanIya kA kSapaka mAnA jAtA hai| isake bAda samyaktva ke antarmuhUrta pramANa sthiti khaMDa kI utkIraNA karatA hai / utkIraNA karate samaya dalika kA udaya samaya se lekara nikSepa karatA hai| udaya samaya meM sabase thor3e dalikoM kA nikSepa karatA hai / dUsare samaya meM asaMkhyAta guNe dalikoM kA, tIsare samaya meM asaMkhyAtaguNe dalikoM kA nikSepa karatA hai| isa prakAra yaha Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 saptatikA prakaraNa krama guNazreNi ke anta taka cAlU rahatA hai| isake Age antima sthiti prApta hone taka uttarottara kama-kama dalikoM kA nikSepa karatA hai| yaha krama dvicarama sthitikhaMDa ke prApta hone taka cAlU rahatA hai| kintu dvicarama sthitikhaMDa se antima sthitikhaMDa saMkhyAtaguNA bar3A hotA hai| jaba yaha jIva samyaktva ke antima sthitikhaMDa kI utkIraNA kara cukatA hai taba use kRtakaraNa kahate haiN| isa kRtakaraNa ke kAla meM yadi koI jIva maratA hai to vaha cAroM gatiyoM meM se parabhava sambandhI Ayu ke anusAra kisI bhI gati meM utpanna hotA hai| isa samaya yaha zukla lezyA ko chor3akara anya lezyAoM ko bhI prApta hotA hai| isa prakAra darzanamohanIya kI kSapaNA kA prArambha manuSya hI karatA hai| kintu usakI samApti cAroM gatiyoM meM hotI hai| kahA bhI hai paTThavago u maNUso, nidrvago causu vi giisu| darzanamohanIya kI kSapaNA kA prArambha manuSya hI karatA hai kintu usakI samApti cAroM gatiyoM meM hotI hai| yadi baddhAyuSka jIva kSapakazreNi kA prArambha karatA hai to anantAnubaMdhI catuSka kA kSaya ho jAne ke pazcAta usakA maraNa honA bhI sambhava hai| usa sthiti meM mithyAtva kA udaya ho jAne se yaha jIva puna: anantAnubaMdhI kA baMdha aura saMkrama dvArA saMcaya karatA hai, kyoMki mithyAtva ke udaya meM anantAnubaMdhI kI niyama se sattA pAI jAtI hai| kintu jisane mithyAtva kA kSaya kara diyA hai, vaha punaH anantAnubaMdhI catuSka kA saMcaya nahIM karatA hai| sAta prakRtiyoM kA kSaya ho jAne para jisake pariNAma nahIM badale vaha marakara niyama se devoM meM utpanna hotA Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 425 hai, kintu jisake pariNAma badala jAte haiM vaha pariNAmAnusAra anya gatiyoM meM bhI utpanna hotA hai / baddhAyu hone para bhI yadi koI jIva usa samaya maraNa nahIM karatA to sAta prakRtiyoM kA kSaya hone para vaha vahIM Thahara jAtA hai, cAritra mohanIya ke kSaya kA yatna nahIM karatA hai baDAU paDivanno, niyamA khINammi sattae ThAi / lekina jo baddhAyu jIva sAta prakRtiyoM kA kSaya karake deva yA nAraka hotA hai, vaha niyama se tIsarI paryAya meM mokSa ko prApta karatA hai aura jo manuSya yA tiryaMca hotA hai, vaha asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM aura tiryaMcoM meM hI utpanna hotA hai, isIliye vaha niyama se cauthe bhava meM mokSa ko prApta hotA hai| 3 yadi abaddhAyuSka jIva kSapakazreNi prArambha karatA hai to vaha sAta prakRtiyoM kA kSaya ho jAne para cAritramohanIyakarma ke kSaya karane kA yatna karatA hai| kyoMki cAritramohanIya kI kSapaNA karane vAlA manuSya abaddhAyu hI hotA hai, isaliye usake narakAyu, devAyu aura tiryaMcAyu kI sattA to svabhAvata: hI nahIM pAI jAtI hai tathA anantAnubaMdhI catuSka aura darzanamohatrika kA kSaya pUrvokta krama se ho jAtA 1 baddhAU paDivanno paDhamasAyakkhae jai marijjA / to micchattodayao ciNijja bhUyo na khINammi / tammi mao jAi divaM tappariNAmo ya sattae khINe / uvarayapariNAmo puNa pacchA nANAmaIgaIo // --vizeSA0 gA0 1316-17 2 vizeSA0 gA0 1325 3 taiya cautthe tammi va bhavammi sijhaMti dasaNe khINe / jaM devaniraya'saMkhAucarimadehesu te hoMti // -paMcasaMgraha gA0 776 4 iyaro aNavarao cciya, sayalaM saDhiM smaannei| -vizeSA0 gA0 1325 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 saptatikA prakaraNa hai, ata: cAritramohanIya kI kSapaNA karane vAle jIva ke ukta dasa prakRtiyoM kI sattA niyama se nahIM hotI hai| jo jIva cAritramohanIya kI kSapaNA karatA hai, usake bhI yathApravRtta Adi tIna karaNa hote haiN| yahA~ yathApravRttakaraNa sAtaveM guNasthAna meM hotA hai aura AThaveM guNasthAna kI apUrvakaraNa aura nauveM guNasthAna kI anivRttikaraNa saMjJA hai hii| ina tIna karaNoM kA svarUpa pahale batalAyA jA cukA hai, tadanusAra yahA~ bhI samajha lenA caahiye| yahAM apUrvakaraNa meM yaha jIva sthitighAta Adi ke dvArA apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kI ATha prakRtiyoM kA isa prakAra kSaya karatA hai, jisase nauveM guNasthAna ke pahale samaya meM inakI sthiti palya ke asaMkhyAtaveM bhAga zeSa rahatI hai tathA anivRttikaraNa ke saMkhyAta bahubhAgoM ke bIta jAne para-styAddhitrika, narakagati, narakAnupUrvI, tiryaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, ekendriya Adi jAticatuSka, sthAvara, Atapa, udyota, sUkSma aura sAdhAraNa, ina solaha prakRtiyoM kI sthiti kI saMkrama ke dvArA udvalanA hone para vaha palya ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra zeSa raha jAtI hai| tadanantara guNasaMkrama ke dvArA unakA pratisamaya badhyamAna prakRtiyoM meM prakSepa karake unheM pUrI taraha se kSINa kara diyA jAtA hai| yadyapi apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kI ATha prakRtiyoM ke kSaya kA prArambha pahale hI kara diyA jAtA hai to bhI inakA kSaya hone ke pahale madhya meM hI ukta styAnaddhitrika Adi solaha prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai aura inake kSaya ho jAne ke pazcAt antarmuhUrta meM ukta ATha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai|' 1 aniyaTTibAyare thINagiddhitinirayatiriyanAmAo / saMkhejja ime sese tappAogAo khIyaMti // etto haNai kasAyaTThagaM pi' Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha matAntara kA ullekha kintu isa viSaya meM kinhIM AcAryoM kA aisA bhI mata hai ki yadyapi solaha kaSAyoM ke kSaya kA prArambha pahale kara diyA jAtA hai, to bhI ATha kaSAyoM ke kSaya ho jAne para hI ukta styAnaddhitrika Adi solaha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai / isake pazcAt nau nokaSAyoM aura cAra saMjvalana, ina teraha prakRtiyoM kA antarakaraNa karatA hai / antarakaraNa karane ke bAda napuMsaka veda ke uparitana sthitigata dalikoM kA udvalanA vidhi se kSaya karatA hai aura isa prakAra antarmuhUrta meM usakI palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sthiti zeSa raha jAtI hai / tatpazcAt isake ( napuMsaka veda ke ) dalikoM kA guNasaMkrama ke dvArA baMdhane vAlI anya prakRtiyoM meM nikSepa karatA hai / isa prakAra antarmuhUrta meM isakA samUla nAza ho jAtA hai / yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki jo jIva napuMsakaveda ke udaya ke sAtha kSapakazreNi para car3hatA hai vaha usake adhastana dalikoM kA vedana karate hue kSaya karatA hai / isa prakAra napuMsaka veda kA kSaya ho jAne para antarmuhUrta meM isI krama se strIveda kA kSaya kiyA jAtA hai / tadanantara chaha nokaSAyoM ke kSaya kA eka sAtha prArambha kiyA jAtA hai| chaha nokaSAyoM ke kSaya kA Arambha kara lene ke pazcAt inakA saMkramaNa puruSaveda meM na hokara saMjvalana krodha meM hotA hai aura isa prakAra inakA kSaya kara diyA jAtA hai| sUtra meM bhI kahA hai 'pacchA napuMsagaM itthI / to nokasAyachakka humbhai saMjalaNakohammi // 427 jisa samaya chaha nokaSAyoM kA kSaya hotA hai, usI samaya puruSaveda ke baMdha, udaya aura udIraNA kI vyucchitti hotI hai tathA eka samaya kama do Avali pramANa samaya prabaddha ko chor3akara puruSaveda ke zeSa dalikoM Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa 428 kA kSaya ho jAtA hai / yahA~ puruSaveda ke udaya aura udIraNA kA viccheda ho cukA hai, isaliye yaha apagatavedI ho jAtA hai / ukta kathana puruSaveda ke udaya se kSapakazreNi kA ArohaNa karane vAle jIva kI apekSA jAnanA cAhiye / kintu jo jIva napuMsakaveda ke udaya se kSapakazreNi para car3hatA hai, vaha strIveda aura napuMsaka veda kA eka sAtha kSaya karatA hai tathA isake jisa samaya strIveda aura napuMsaka veda kA kSaya hotA hai, usI samaya puruSaveda kA baMdhaviccheda hotA hai aura isake bAda vaha apagatavedI hokara puruSaveda aura chaha nokaSAyoM kA eka sAtha kSaya karatA hai / yadi koI jIva strIveda ke udaya se kSapakazreNi para car3hatA hai to vaha napuMsakaveda kA kSaya ho jAne ke pazcAt strIveda kA kSaya karatA hai, kintu isake bhI strIveda ke kSaya hone ke samaya hI puruSaveda kA baMdhaviccheda hotA hai aura isake bAda apagatavedI hokara puruSaveda aura chaha nokaSAyoM kA eka sAtha kSaya karatA hai / puruSaveda ke AdhAra se kSapakazreNi kA varNana jo jIva puruSaveda ke udaya se kSapakazreNi para ArohaNa kara krodha kaSAya kA vedana kara rahA hai to usake puruSaveda kA udayaviccheda hone ke bAda krodha kaSAya kA kAla tIna bhAgoM meM ba~Ta jAtA haiazvakarNakaraNakAla', kiTTIkaraNakAla aura kiTTIvedana 1 azvakarNakaraNa kAla --- ghor3e ke kAna ko azvakarNa kahate haiM / yaha mUla meM bar3A aura Upara kI ora krama se ghaTatA huA hotA hai / isI prakAra jisa karaNa meM krodha se lekara lobha taka cAroM saMjvalanoM kA anubhAga uttarottara anaMta guNahIna ho jAtA hai, usa karaNa ko azvakarNakaraNa kahate haiM / isake AdolakaraNa aura udvartanApavartanakaraNa, ye do nAma aura dekhane ko milate haiM / 2 kiTTIkaraNa - kiTTI kA artha kRza karanA hai / ataH jisa karaNa meM pUrva Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 426 kAla' / inameM se jaba yaha jIva azvakarNakaraNa ke kAla meM vidyamAna rahatA hai taba cAroM saMjvalanoM kI antarakaraNa se Upara kI sthiti meM pratisamaya ananta apUrva spardhaka karatA hai tathA eka samaya kama do AvalikA pramANakAla meM baddha puruSaveda ke dalikoM ko itane hI kAla meM saMjvalana krodha meM saMkramaNa kara naSTa karatA hai| yahAM pahale guNasaMkrama hotA hai aura aMtima samaya meM sarvasaMkrama hotA hai / azvakarNakaraNa kAla ke samApta ho jAne para kiTTIkaraNakAla meM praveza karatA hai| yadyapi kiTTiyA~ ananta haiM para sthUla rUpa se ve bAraha haiM, jo pratyeka kaSAya meM tIna-tIna prApta hotI haiN| kintu jo jIva mAna ke udaya se kSapakazreNi para car3hatA hai vaha udvalanA vidhi se krodha kA kSaya karake zeSa tIna kaSAyoM kI nau kiTTI karatA hai| yadi mAyA ke udaya se kSapakazreNi para car3hatA hai to krodha aura mAna kA udvalanA vidhi se kSaya karake zeSa do kaSAyoM kI chaha kiTTiyAM karatA hai aura yadi lobha ke udaya se kSapakazreNi car3hatA hai to udvalanA vidhi se krodha, mAna aura mAyA ina tIna kA kSaya karake lobha kI tIna kiTTiyA~ karatA hai| isa prakAra kiTTIkaraNa ke kAla ke samApta ho jAne para krodha ke udaya se kSapakazreNi para car3hA huA jIva krodha kI prathama kiTTI kI dvitIyasthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka samaya adhika eka AvalikA pramANakAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai / anantara dUsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai spardhakoM aura apUrva spardhakoM meM se dalikoM ko le-lekara unake anubhAga ko ananta guNahIna karake aMtarAla se sthApita kiyA jAtA hai, usako kiTTIkaraNa kahate haiN| 1 kiTTI vedanakAla-kiTTiyoM ke vedana karane, anubhava karane ke kAla ko kiTTIvedanakAla kahate haiN| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 saptatikA prakaraNa aura eka samaya adhika eka AvalikA pramANakAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai| usake bAda tIsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathama sthiti karatA hai aura eka samaya. adhika eka AvalikA pramANakAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai tathA ina tInoM kiTTiyoM ke vedana kAla ke samaya uparitana sthitigata dalika kA guNasaMkrama ke dvArA prati samaya saMjvalana mAna meM nikSepa karatA hai aura jaba tIsarI kiTTI ke vedana kA aMtima samaya prApta hotA hai taba saMjvalana krodha ke baMdha, udaya aura udIraNA kA eka sAtha viccheda ho jAtA hai| isa samaya isake eka samaya kama do AvalikA pramANakAla ke / dvArA baMdhe hue dalikoM ko chor3akara zeSa kA abhAva ho jAtA hai| tatpazcAt mAna kI prathama kiTTI kI dUsarIsthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka antarmuhUrta kAla taka usakA vedana karatA hai tathA mAna kI prathama kiTTI ke vedanakAla ke bhItara hI eka samaya kama do AvalikA pramANakAla ke dvArA saMjvalana krodha ke baMdhakAla pramANa kramaNa bhI karatA hai| yahA~ do samaya kama do AvalikA kAla taka guNasaMkrama hotA hai aura aMtima samaya meM sarva saMkrama hotA hai| isa prakAra mAna kI prathama kiTTI kA eka samaya adhika eka AvalikA zeSa rahane taka vedana karatA hai aura tatpazcAt mAna kI dUsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka samaya adhika taka AvalikA kAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai / tatpazcAt tIsarI kiTTI kI dUsarIsthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka samaya adhika eka AvalikA kAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai| isI samaya mAna ke baMdha, udaya aura Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 431 udIraNA kA viccheda ho jAtA hai tathA sattA meM kevala eka samaya kama do AvalikA ke dvArA baMdhe hue dalika zeSa rahate haiM aura bAkI sabakA abhAva ho jAtA hai| tatpazcAt mAyA kI prathama kiTTI kI dUsarIsthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka antarmuharta kAla taka usakA vedana karatA hai tathA mAna ke baMdha Adika ke vicchinna ho jAne para usake dalika kA eka samaya kama do AvalikA kAla meM guNasaMkrama ke dvArA mAyA meM karatA hai / mAyA kI prathama kiTTI kA eka samaya adhika eka AvalikA kAla zeSa rahane taka vedana karatA hai| tatpazcAt mAyA kI dUsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka samaya adhika eka AvalikA pramANa kAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai| usake bAda mAyA kI tIsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathama sthiti karatA hai aura usakA eka samaya adhika ekaM AvalikA kAla ke zeSa rahane taka vedana karatA hai| isI samaya mAyA ke baMdha, udaya aura udIraNA kA eka sAtha viccheda ho jAtA hai tathA sattA meM kevala eka samaya kama do AvalikA ke dvArA baMdhe hue dalika zeSa rahate haiM, zeSa kA abhAva ho jAtA hai| tatpazcAt lobha kI prathama kiTTI kI dUsarIsthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka antarmuharta kAla taka usakA vedana karatA hai tathA mAyA ke baMdha Adika ke vicchinna ho jAne para usake navIna baMdhe hue dalika kA eka samaya kama do AvalikA kAla meM guNasaMkrama ke dvArA lobha meM nikSepa karatA hai tathA mAyA kI prathama kiTTI kA eka samaya adhika AvalikA kAla ke zeSa rahane taka hI vedana karatA hai| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa anantara lobha kI dUsarI kiTTI kI dUsarI sthiti meM dalika kA apakarSaNa karake prathamasthiti karatA hai aura eka samaya adhika eka AvalikA kAla ke zeSa rahane taka usakA vedana karatA hai / jaba yaha jIva dUsarI kiTTI kA vedana karatA hai taba tIsarI kiTTI ke dalika kI sUkSma kiTTI karatA hai / yaha kriyA bhI dUsarI kiTTI ke vedanakAla ke samAna eka samaya adhika eka AvalikA kAla ke zeSa rahane taka cAlU rahatI hai / jisa samaya sUkSma kiTTI karane kA kArya samApta hotA hai, usI samaya saMjvalana lobha kA baMdhaviccheda, bAdarakaSAya ke udaya aura udIraNA kA viccheda tathA anivRttibAdara saMparAya guNasthAna ke kAla kA viccheda hotA hai / 432 tadanantara sUkSma kiTTI kI dUsarI sthiti meM sthita dalika kA apakarSaNa karake prathama sthiti karatA hai aura usakA vedana karatA hai / isI samaya se yaha jIva sUkSmasaMparAya kahalAtA hai / - sUkSmasaMparAya guNasthAna ke kAla meM eka bhAga ke zeSa rahane taka yaha jIva eka samaya kama do AvalikA ke dvArA baMdhe hue sUkSma kiTTIgata dalika kA sthitighAta Adi ke dvArA pratyeka samaya meM kSaya bhI karatA hai / tadanantara jo eka bhAga zeSa rahatA hai, usameM sarvApavartanA ke dvArA saMjvalana lobha kA apavartana karake use sUkSmasaMparAya guNasthAna kAla ke barAbara karatA hai / sUkSmasaMparAya guNasthAna kA kAla antarmuhUrta hI hai / yahA~ se Age saMjvalana lobha ke sthitighAta Adi kArya honA banda ho jAte haiM kintu zeSa karmoM ke sthitighAta Adi kArya barAbara hote rahate haiN| sarvApavartanA ke dvArA apavartita kI gaI isa sthiti kA udaya aura udIraNA ke dvArA eka samaya adhika eka AvalikA kAla ke zeSa rahane taka vedana karatA hai / tatpazcAt udIraNA kA viccheda ho jAtA hai aura sUkSmasaMparAya guNasthAna ke antima samaya taka sUkSmalobha kA kevala udaya hI rahatA hai| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha sUkSmasaMparAya guNasthAna ke antima samaya meM jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI cAra, antarAya kI pA~ca, yaza:kIti aura uccagotra, ina solaha prakRtiyoM kA baMdhaviccheda tathA mohanIya kA udaya aura sattA viccheda ho jAtA hai| - isa prakAra se mohanIya kI kSapaNA kA krama batalAne ke bAda aba pUrvokta artha kA saMkalana karane ke liye Age kI gAthA kahate haiM purisaM kohe kohaM mANe mANaM ca chuhai maayaae| mAyaM ca chuhai lohe lohaM suhumaM pi to haNai // 64 // zabdArtha-purisaM-puruSaveda ko, kohe-saMjvalana krodha meM, kohaM-krodha ko, mANe-saMjvalana mAna meM, mANaM-mAna ko, ca-aura, chuhai-saMkramita karatA hai, mAyAe-saMjvalana mAyA meM, mAyaM-mAyA ko, ca-aura, chuhaha-saMkramita karatA hai, lohe--saMjvalana lobha meM, lohaM-lobha ko, suhumaM- sUkSma, pi-bhI, to-usake bAda, haNaikSaya karatA hai| gAthArtha--puruSaveda ko saMjvalana krodha meM, krodha ko saMjvalana mAna meM, mAna ko saMjvalana mAyA meM, mAyA ko saMjvalana lobha meM saMkramita karatA hai, usake bAda sUkSma lobha kA bhI svodaya se kSaya karatA hai| vizeSArtha--gAthA meM saMjvalana krodha Adi catuSka ke kSaya kA krama batalAyA hai| isake liye sarvaprathama batalAte haiM ki puruSaveda ke baMdha Adi kA tulanA kIjiyekohaM ca chuhai mANe mANaM mAyAe NiyamasA chuhai / mAyaM ca chuhai lohe paMDiloyo saMkiyo Natthi / / --kaSAya pAhuDa, kSapaNAdhikAra . Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 saptatikA prakaraNa viccheda ho jAne para usakA guNasaMkramaNa ka dvArA saMjvalana krodha meM saMkramaNa karatA hai / saMjvalana krodha ke baMdha Adi kA viccheda ho jAne para usakA saMjvalana mAna meM saMkramaNa karatA hai| saMjvalana mAna ke baMdha Adi kA viccheda ho jAne para usakA saMjvalana mAyA meM saMkramaNa karatA hai| saMjvalana mAyA ke bhI baMdha Adi kA viccheda ho jAne para usakA saMjvalana lobha meM saMkramaNa karatA hai tathA saMjvalana lobha ke baMdha Adi kA viccheda ho jAne para sUkSma kiTTIgata lobha kA vinAza karatA hai| isa prakAra se saMjvalana krodha Adi kaSAyoM kI sthiti ho jAne ke bAda Age kI sthiti batalAte haiM ki lobha kA pUrI taraha se kSaya ho jAne para usake bAda ke samaya meM kSINakaSAya hotA hai kSINakaSAya ke kAla ke bahubhAga ke vyatIta hone taka zeSa karmoM ke sthitighAta Adi kArya pahale ke samAna cAlU rahate haiM kintu jaba eka bhAga zeSa raha jAtA hai taba jJAnAvaraNa kI pAMca, darzanAvaraNa kI cAra, antarAya kI pA~ca aura nidrAdvika, ina solaha prakRtiyoM kI sthiti kA ghAta sarvApavartanA ke dvArA apavartana karake use kSINakaSAya ke zeSa rahe hue kAla ke barAbara karatA hai| kevala nidrAdvika kI sthiti svarUpa kI apekSA eka samaya kama rahatI hai| sAmAnya karma kI apekSA to inakI sthiti zeSa karmoM ke samAna hI rahatI hai| kSINakaSAya ke sampUrNa kAla kI apekSA yaha kAla yadyapi usakA eka bhAga hai to bhI usakA pramANa antarmuhUrta hotA hai| inakI sthiti kSINakaSAya ke kAla ke barAbara hote hI inameM sthitighAta Adi kArya nahIM hote kintu zeSa karmoM ke hote haiN| nidrAdvika ke binA zeSa caudaha prakRtiyoM kA eka samaya adhika eka Avali kAla ke zeSa rahane taka udaya aura udIraNA donoM hote haiN| anantara eka Avali kAla taka kevala udaya hI hotA hai| kSINakaSAya ke Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 435 upAntya samaya meM nidrAdvika kA svarUpasattA kI apekSA kSaya karatA hai aura antima samaya meM zeSa caudaha prakRtiyoM kA kSaya karatA hai khoNakasAyaducarime niddA payalA ya haNai chaumattho / AvaraNamaMtarAe chaumattho carimasamayammi // isake anantara samaya meM yaha jIva sayogikevalI hotA hai| jise jina, kevalajJAnI bhI kahate haiN| sayogikevalI ho jAne para vaha lokAloka kA pUrI taraha jJAtA-draSTA hotA hai| saMsAra meM aisA koI padArtha na hai, na huA aura na hogA jise jinadeva nahIM jAnate haiN| arthAt ve sabako jAnate aura dekhate haiM saMbhinnaM pAsaMto logamalogaM ca savvao samvaM / taM nathi jaM na pAsai bhUyaM bhavvaM bhavissaM ca // isa prakAra sayogikevalI jaghanya se antarmuhUrta taka aura utkRSTa se kucha kama pUrvakoTi kAla taka vihAra karate haiN| sayogikevalI avasthA prApta hone taka cAra ghAtIkarma-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya-ni:zeSa rUpa se kSaya ho jAte haiM, kintu zeSa vedanIya, Ayu, nAma aura gotra ye cAra aghAtikarma zeSa raha jAte haiN| ata: yadi Ayukarma ko chor3akara zeSa vedanIya, nAma, gotra, ina tIna karmoM kI sthiti Ayukarma kI sthiti se adhika hotI hai to unakI sthiti ko Ayukarma kI sthiti ke barAbara karane ke liye anta meM samudghAta karate haiM aura yadi ukta zeSa tIna karmoM kI sthiti Ayukarma ke barAbara hotI hai to samudghAta nahIM karate haiM / prajJApanA sUtra meM kahA bhI haisamve vi NaM bhaMte ! kevalI samugghAyaM gacchaMti ? goyamA ! no iNa? sm?| jassAueNa tullAI baMdhaNehi ThiIhi ya / bhavovaggahakammAiM na samugghAyaM sa gacchaha // Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 saptatikA prakaraNa agaMtuNaM samugghAyamaNaMtA kevalI. jinnaa| jaramaraNavippamukkA sidi varagaiM gayA / samudghAta kI vyAkhyA mUla zarIra ko na chor3akara Atma-pradezoM kA zarIra se bAhara nikalanA samudghAta kahalAtA hai| isake sAta bheda haiM-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntikasamudghAta, tejasasamudghAta, vaikriyasamudghAta, AhArakasamudghAta aura kevlismudghaat| ina sAta bhedoM ke saMkSepa meM lakSaNa isa prakAra haiM--- tIvra vedanA ke kAraNa jo samudghAta hotA hai, usako vedanA samudghAta kahate haiN| krodha Adi ke nimitta se jo samudghAta hotA hai use kaSAyasamudghAta kahate haiM / maraNa ke pahale usa nimitta se jo samudghAta hotA hai use mAraNAntika samudghAta kahate haiN| jIvoM ke anugraha yA vinAza karane meM samartha taijasa zarIra kI racanA ke liye jo samudghAta hotA hai use taijasasamudghAta kahate haiN| vaikriyazarIra ke nimitta se jo samudghAta hotA hai use vaikriyasamudghAta kahate haiM, AhArakazarIra ke nimitta se jo samudghAta hotA hai use AhAraka samudghAta kahate haiM tathA vedanIya Adi tIna aghAti karmoM kI sthiti Ayukarma kI sthiti ke barAbara karane ke liye jina (kevalajJAnI) jo samudghAta karate haiM, use kevalisamudghAta kahate haiN| ___ kevalisamudghAta kA kAla ATha samaya hai| pahale samaya meM svazarIra kA jitanA AkAra hai tatpramANa Atma-pradezoM ko Upara aura nIce loka ke antaparyanta racate haiM, use daNDasamudghAta kahate haiN| dUsare samaya meM pUrva aura pazcima yA dakSiNa aura uttara dizA meM kapATarUpa se Atma-pradezoM ko phailAte haiN| tIsare samaya meM maMthAnasamudghAta karate haiM arthAt mathAnI ke AkAra meM AThoM dizAoM meM Atma-pradezoM kA phailAva Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 SaSTha karmagrantha hotA hai / cauthe samaya meM loka meM jo avakAza zeSa rahatA hai use bhara dete hai / ise lokapUraNa avasthA kahate haiM / isa prakAra se loka - pUrita sthiti bana jAne ke pazcAt pA~caveM samaya meM saMkoca karate haiM aura Atma- pradezoM ko maMthAna ke rUpa meM pariNata kara lete haiN| chaThe samaya meM maMthAna rUpa avasthA kA saMkoca karate haiN| sAtaveM samaya meM puna: kapATa avasthA ko saMkocate haiM aura AThaveM samaya meM svazarIrastha ho jAte haiM / isa prakAra yaha kevalisamudghAta kI prakriyA hai / yoga nirodha kI prakriyA jo kevalI samudghAta ko prApta hote haiM ve samudghAta ke pazcAt aura jo samudghAta ko prApta nahIM hote haiM ve yoga-nirodha ke yogya kAla ke zeSa rahane para yoga nirodha kA prArambha karate haiM / isameM sabase pahale bAdara kAyayoga ke dvArA bAdara manoyoga ko rokate haiM / tatpazcAta bAdara vacanayoga ko rokate haiN| isake bAda sUkSma kAyayoga ke dvArA bAdara kAyayoga ko rokate haiN| tatpazcAt sUkSma manoyoga ko rokate haiN| tatpazcAt sUkSma vacanayoga ko rokate haiM / tatpazcAt sUkSma kAyayoga ko rokate hue sUkSmakriyApratipAta dhyAna ko prApta hote haiN| isa dhyAna kI sAmarthya se Atmapradeza saMkucita hokara nizchidra ho jAte haiM / isa dhyAna meM sthitighAta Adi ke dvArA sayogi avasthA ke antima samaya taka Ayukarma ke sivAya bhava kA upakAra karane vAle zeSa saba karmoM kA apavartana karate haiM, jisase sayogikevalI ke antima samaya meM saba karmoM kI sthiti ayogikevalI guNasthAna ke kAla ke barAbara ho jAtI hai / yahA~ itanI vizeSatA hai ki jina karmoM kA ayogikevalI ke udaya nahIM hotA unakI sthiti svarUpa kI apekSA eka samaya kama ho jAtI hai kintu karma sAmAnya kI Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 saptatikA prakaraNa apekSA unakI bhI sthiti ayogikevalI guNasthAna ke kAla ke barAbara rahatI hai| __sayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM nimnalikhita tIsa prakRtiyoM kA viccheda hotA hai sAtA yA asAtA meM se koI eka vedanIya, audArikazarIra, taijasazarIra, kArmaNazarIra, chaha saMsthAna, pahalA saMhanana, audArikaaMgopAMga, varNacatuSka, agurulaghu, upaghAta, parAghAta, ucchvAsa, zubhaazubha vihAyogati, pratyeka, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, dusvara aura nirmaann| sayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM ukta tIsa prakRtiyoM ke udaya aura udIraNA kA viccheda karake usake anantara samaya meM ve ayogikevalI ho jAte haiN| ayogikevalI guNasthAna kA kAla antamuhUrta hai| isa avasthA meM bhava kA upakAra karane vAle karmoM kA kSaya karane ke liye vyuparatakriyApratipAti dhyAna karate haiN| vahA~ sthitighAta Adi kArya nahIM hote haiN| kintu jina karmoM kA udaya hotA hai, unako to apanI sthiti pUrI hone se anubhava karake naSTa kara dete haiM tathA jina prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA unakA stibukasaMkrama ke dvArA prati samaya vedyamAna prakRtiyoM meM saMkrama karate hue ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya taka vedyamAna prakRti rUpa se vedana karate haiN| - aba Age kI gAthA meM ayogikevalI ke upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM ko batalAte haiN| devagaisahagayAo ducarama samayabhaviyammi khIyaMti / savivAgeyaranAmA nIyAgoyaM pi tattheva // 65 // zabdArtha-devagaisahagayAo-devagati ke sAtha jinakA baMdha hotA hai aisI, ducaramasamayabhaviyammi-do antima samaya jisake Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 436 bAkI haiM, aise jIva ke, khIyaMti-kSaya hotI hai, sabivAgeyaramAmAvipAkarahita nAmakarma kI prakRtiyA~, noyAgoyaM-nIca gotra aura eka vedanIya, pi-mI, tastheva-vahIM para / gAthArtha-ayogikevalI avasthA meM do aMtima samaya jisake bAkI haiM aise jIva ke devagati ke sAtha baMdhane vAlI prakRtiyoM kA kSaya hotA hai tathA vipAkarahita jo nAmakarma kI prakRtiyA~ haiM tathA nIca gotra aura kisI eka vedanIya kA bhI vahIM kSaya hotA hai| vizeSArtha-gAthA meM ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kA nirdeza kiyA hai| jaisA ki pahale batA Aye haiM ki ayogikevalI avasthA meM jina prakRtiyoM kA udaya nahIM hotA hai, unakI sthiti ayogikevalI guNasthAna ke kAla se eka samaya kama hotI hai| isIliye unakA upAntya samaya meM kSaya ho jAtA hai / upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kA kathana pahale nahIM kiyA gayA hai, ata: isa gAthA meM nirdeza kiyA hai ki jina prakRtiyoM kA devagati ke sAtha baMdha hotA hai unakI tathA nAmakarma kI jina prakRtiyoM kA ayogiavasthA meM udaya nahIM hotA unakI aura nIca gotra va kisI eka vedanIya kI upAntya samaya meM sattA kA viccheda ho jAtA hai| devagati ke sAtha baMdhane vAlI prakRtiyoM ke nAma isa prakAra haiMdevagati, devAnupUrvI, vaikriya zarIra, vaikriya baMdhana, vaikriya saMghAta, vaikriya aMgopAMga, AhAraka zarIra, AhAraka baMdhana, AhAraka saMghAta, AhAraka aMgopAMga, yaha dasa prakRtiyAM haiM / gAthA meM anudaya rUpa se saMketa kI gaI nAmakarma kI paiMtAlIsa prakRtiyAM yaha haiM-audArika zarIra, audArika baMdhana, audArika saMghAta, tejasa zarIra, tejasa bandhana, tejasa saMghAta, kArmaNa zarIra, kArmaNa Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa baMdhana, kArmaNa saMghAta, chaha saMsthAna, chaha saMhanana, audArika aMgopAMga, varNacatuSka, manuSyAnupUrvI, parAghAta, upaghAta, agurulaghu, prazasta aura aprazasta vihAyogati, pratyeka, aparyApta, ucchvAsa, sthira, asthira, zubha, azubha, susvara, du:svara, durbhaga, anAdeya, ayazaHkIrti aura nirmANa / 440 inake atirikta nIca gotra aura sAtA va asAtA vedanIya meM se koI eka vedanIya karma / kula milAkara ye saba 10 + 45 + 2 = 57 hotI hai| jinakA ayogikevalI avasthA ke upAntya samaya meM kSaya ho jAtA hai - ducaramasamayabhaviyammi khIyaMti / ukta sattAvana prakRtiyoM meM varNacatuSka meM varNa, gaMdha, rasa aura sparza, yaha cAra mUla bheda grahaNa kiye haiM, inake avAntara bheda nahIM / yadi ina mUla varNAdi cAra ke sthAna para unake avAntara bheda grahaNa kiye jAyeM to upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kI saMkhyA tihattara ho jAtI hai / yadyapi gAthA meM kisI bhI vedanIya kA nAmollekha nahIM kiyA kintu gAthA meM jo 'pi' - zabda AyA hai usake dvArA vedanIya karma ke donoM bhedoM meM se kisI eka vedanIya karma kA grahaNa ho jAtA hai / isa prakAra se ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya meM kSaya hone vAlI prakRtiyoM kA ullekha karane ke bAda aba Age kI gAthA meM anta samaya taka udaya rahane vAlI prakRtiyoM ko batalAte haiM / annayaraveyaNIyaM maNuyAuya uccagoya nava nAme / vers ajogijiNo ukkosa jahanna evakAraM // 66 // zabdArtha - annayaraveyaNIyaM- -do meM se koI eka vedanIya karma, maNuyAjayaM - manuSyAyu, uccagoya - uccagotra, nava nAme - nAmakarma kI nau prakRtiyA~, veei -- vedana karate haiM, ajogijiNo--- ayogi Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 441 kevalI jina, ukkosa-utkRSTa se, jahanna-jaghanya se, ekkAraMgyAraha / gAthArtha-ayogijina utkRSTa rUpa se donoM vedanIya meM se kisI eka vedanIya, manuSyAya, uccagotra aura nAmakarma kI nau prakRtiyA~, isa prakAra bAraha prakRtiyoM kA vedana karate haiM tathA jaghanya rUpa se gyAraha prakRtiyoM kA vedana karate haiM / vizeSArtha-ayogikevalI guNasthAna meM upAntya samaya taka karmoM kI kucha eka prakRtiyoM ko chor3akara zeSa prakRtiyoM kA kSaya ho jAtA hai| lekina jo prakRtiyAM antima samaya meM kSaya hotI haiM unake nAma isa gAthA meM batalAte haiM ki kisI eka vedanIya karma, manuSyAyu, ucca gotra aura nAmakarma kI nau prakRtiyoM kA kSaya hotA hai / yahA~ (ayogikevalI avasthA meM) kisI eka vedanIya ke kSaya hone kA kAraNa yaha hai ki terahaveM sayogikevalI guNasthAna ke antima samaya meM sAtA aura asAtA vedanIya meM se kisI eka vedanIya kA udayaviccheda ho jAtA hai| yadi sAtA kA viccheda hotA hai to asAtA vedanIya kA aura asAtA kA viccheda hotA hai to sAtA vedanIya kA udaya zeSa rahatA hai / isI bAta ko batalAne ke liye gAthA meM 'annayaraveyaNIyaM'-anyatara vedanIya pada diyA hai| isake alAvA gAthA meM utkRSTa rUpa se bAraha aura jaghanya rUpa se gyAraha prakRtiyoM ke udaya ko batalAne kA kAraNa yaha hai ki sabhI jIvoM ko tIrthaMkara prakRti kA udaya nahIM hotA hai| tIrthaMkara prakRti kA udaya unhIM ko hotA hai jinhoMne usakA baMdha kiyA ho| isaliye ayogikevalI avasthA meM adhika se adhika bAraha prakRtiyoM kA aura kama se kama gyAraha prakRtiyoM kA udaya mAnA gayA hai| bAraha prakRtiyoM ke nAmollekha meM nAmakarma kI nau prakRtiyAM haiM Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 saptatikA prakaraNa ataeva aba agalI gAthA meM ayogi avasthA meM udayayogya nAmakarma kI nau prakRtiyoM ke nAma batalAte haiN| maNuyagai jAi tasa bAyaraM ca pajjattasubhagamAijja / jasakittI titthayaraM nAmassa havaMti nava eyA // 67 // zabdArtha-maNuyagai-manuSyagati, jAi-paMcendriya jAti, tasabAyaraM-trasa bAdara, ca-aura, pajjatta-paryApta, subhagaM--- subhaga, AijjaM-Adeya, jasakittI-yazaHkIrti, titthayaraM-tIrthakara, nAmassa-nAmakarma kI, havaMti-haiM, nava-nau, eyaa-ye| __gAthArtha-manuSyagati, paMcendriya jAti, trasa, bAdara, paryApta, subhaga, Adeya, yaza:kIti aura tIrthaMkara ye nAmakarma nau prakRtiyAM haiN| vizeSArtha-pUrva gAthA meM saMketa kiyA gayA thA ki nAmakarma kI nau prakRtiyoM kA udaya ayogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya taka rahatA hai kintu unake nAma kA nirdeza nahIM kiyA thaa| ataH isa gAthA meM nAmakarma kI ukta nau prakRtiyoM ke nAma isa prakAra batalAye haiM-1. manuSyagati, 2. paMcendriya jAti, 3. basa, 4. bAdara, 5. paryApta, 6. subhaga, 7. Adeya, 8. yazaHkIrti, 6. tIrthaMkara / nAmakarma kI nau prakRtiyoM ko batalAne ke bAda aba Age kI gAthA meM manuSyAnupUrvI ke udaya ko lekara pAye jAne vAle matAntara kA kathana karate haiN| taccANupugvisahiyA terasa bhavasiddhiyassa carimammi / saMtaMsagamukkosaM jahannayaM bArasa havaMti // 6 // ___ zabdArtha-taccANupuTivasahiyA-usa (manuSya kI) AnupUrvI sahita, terasa-teraha, bhavasiddhiyassa-tadbhava mokSagAmI jIva ke, carimammi- carama samaya meM, saMtasagaM-karma prakRtiyoM kI sattA, Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 443 ukkosaM-~-utkRSTa rUpa se, jahannayaM--jaghanya rUpa se, bArasa-bAraha, havaMti-hotI haiM / gAthArtha-tadbhava mokSagAmI jIva ke carama samaya meM utkRSTa rUpa se manuSyAnupUrvI sahita teraha prakRtiyoM kI aura jaghanya rUpa se bAraha prakRtiyoM kI sattA hotI hai / vizeSArtha-isa gAthA meM matAntara kA ullekha kiyA gayA hai ki kucha AcArya ayogikevalI guNasthAna ke carama samaya meM manuSyAnupUrvI kA bhI udaya mAnate haiM, isaliye unake mata se carama samaya meM teraha prakRtiyoM kI aura jaghanya rUpa se bAraha prakRtiyoM kI sattA hotI hai| pahale yaha saMketa kiyA jA cukA hai ki jina prakRtiyoM kA udaya ayogi avasthA meM nahIM hotA hai, unakI sattA kA viccheda upAntya samaya meM ho jAtA hai| manuSyAnupUrvI kA udaya pahale, dUsare aura cauthe guNasthAna meM hI hotA hai, isaliye isakA udaya ayogi avasthA meM nahIM ho sakatA hai| isI kAraNa isakI sattA kA viccheda ayogikevalI avasthA ke upAntya samaya meM batalAyA hai| lekina anya kucha AcAryoM kA mata hai ki manuSyAnupUrvI kI sattva-vyucchitti ayogi avasthA ke aMtima samaya meM hotI hai| isa matAntara ke kAraNa ayogi avasthA ke carama samaya meM utkRSTa rUpa se teraha prakRtiyoM kI aura jaghanya rUpa se bAraha prakRtiyoM kI sattA mAnI jAtI hai / isa matAntara kA spaSTIkaraNa Age kI gAthA meM kiyA jA rahA hai| pUrvokta kathana kA sArAMza yaha hai ki saptatikA ke kartA ke matAnusAra manuSyAnupUrvI kA upAntya samaya meM kSaya ho jAtA hai, jisase aMtima samaya meM udayagata bAraha prakRtiyoM yA gyAraha prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai / lekina kucha AcAryoM ke matAnusAra aMtima samaya meM manuSyAnupUrvI kI sattA aura rahatI hai ata: aMtima samaya meM teraha yA bAraha prakRtiyoM kI sattA pAI jAtI hai| Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 saptatikA prakaraNa aba anya AcAryoM dvArA manuSyAnupUrvI kI sattA aMtima samaya taka mAne jAne ke kAraNa ko agalI gAthA meM spaSTa karate haiN| maNuyagaisahagayAo bhavakhittavivAgajIvavAga tti / veyaNiyannayaraccaM ca carima bhavisyasa khIyaMti // 66 // zabdArtha--maNuyagaisahagayAo-manuSyagati ke sAtha udaya ko prApta hone vAlI, bhavakhittavivAga-bhava aura kSetra vipAkI, jIvavAga tti--jIvavipAkI, veyaNiyannayara-anyatara vedanIya (koI eka vedanIya karma), uccaM-ucca gotra, ca-aura, carima bhaviyassacarama samaya meM bhavya jIva ke, khIyaMti-kSaya hotI haiN| gAthArtha-manuSyagati ke sAtha udaya ko prApta hone vAlI bhavavipAkI, kSetravipAkI aura jIvavipAkI prakRtiyoM kA tathA kisI eka vedanIya aura ucca gotra kA tadbhava mokSagAmI bhavya jIva ke carama samaya meM kSaya hotA hai / vizeSArtha-isa gAthA meM batalAyA gayA hai ki-'maNuyagaisahagayAo' manuSyagati ke sAtha udaya ko prApta hone vAlI jitanI bhI bhavavipAkI, kSetravipAkI aura jIvavipAkI prakRtiyA~ haiM tathA koI eka vedanIya aura ucca gotra, inakA ayogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya meM kSaya hotA hai| bhavavipAkI, kSetravipAkI aura jIvavipAkI kA artha yaha hai ki jo prakRtiyAM naraka Adi bhava kI pradhAnatA se apanA phala detI haiM, ve bhavavipAkI kahI jAtI haiM, jaise cAroM Ayu / jo prakRtiyAM kSetra kI pradhAnatA se apanA phala detI haiM ve kSetravipAkI kahalAtI haiM, jaise cAroM AnupUrvI / jo prakRtiyAM apanA phala jIva meM detI haiM unheM jIvavipAkI kahate haiM, jaise pA~ca jJAnAvaraNa Adi / ___ yahA~ manuSyAyu bhavavipAkI hai, manuSyAnupUrvI kSetravipAkI aura For Private & Personal use only. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 445 pUrvokta nAmakarma kI no prakRtiyA~ jIvavipAkI haiM tathA inake atirikta koI eka vedanIya tathA uccagotra, ina do prakRtiyoM ko aura milAne se kula teraha prakRtiyAM ho jAtI haiM jinakA kSaya bhava siddhika jIva ke ayogikevalI guNasthAna ke aMtima samaya meM hotA hai / matAntara sahita pUrvokta kathana kA sArAMza yaha hai ki manuSyAnupUrvI kA jaba bhI udaya hotA hai taba usakA udaya manuSyagati ke sAtha hI hotA hai / isa niyama ke anusAra bhavasiddhika jIva ke aMtima samaya meM teraha yA tIrthaMkara prakRti ke binA bAraha prakRtiyoM kA kSaya hotA hai / kintu manuSyAnupUrvI prakRti ayogikevalI guNasthAna ke upAntya samaya meM kSaya ho jAtI hai isa matAnusAra manuSyAnupUrvI kA ayogikevalI avasthA meM udaya nahIM hotA hai ata: usakA ayogi avasthA ke upAntya samaya meM kSaya ho jAtA hai / jo prakRtiyAM udaya vAlI hotI haiM unakA stibUkasaMkrama nahIM hotA hai jisase unake dalika sva-svarUpa se apane-apane udaya ke aMtima samaya meM dikhAI dete haiM aura isaliye unakA aMtima samaya meM sattAviccheda hotA hai / cAroM AnupUrvI kSetravipAkI prakRtiyAM haiM, unakA udaya kevala apAntarAla gati meM hI hotA hai / isaliye bhavastha jIva ke unakA udaya saMbhava nahIM hai aura isIliye manuSyAnupUrvI kA ayogi avasthA ke aMtima samaya meM sattAviccheda na hokara dvicarama samaya meM hI usakA sattA viccheda ho jAtA hai / pahale jo dvicarama samaya meM sattAvana prakRtiyoM kA sattAviccheda aura aMtima samaya meM bAraha yA tIrthaMkara prakRti ke binA gyAraha prakRtiyoM kA sattAviccheda batalAyA hai, vaha isI mata ke anusAra batalAyA hai / 2 1 digambara sAhitya go0 karmakAMDa meM eka isI mata kA ullekha hai kimanuSyAnupUrvI kI caudahaveM guNasthAna ke aMtima samaya meM satvavyucchitti hotI hai Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa __ ni:zeSa rUpa se karmoM kA kSaya ho jAne ke bAda jIva eka samaya meM hI Rjugati se Urdhvagamana karake siddhi sthAna ko prApta kara letA hai / Avazyaka cUNi meM kahA hai jattie jIvo'vagADho tAvaiyAe ogAhaNAe uDDhe ujjugaM gacchai, na vaMka, bIyaM ca samayaM na phusai // ayogi avasthA meM prakRtiyoM ke viccheda ke matAntara kA ullekha karane ke bAda aba Age kI gAthA meM yaha batalAte haiM ki ayogi avasthA ke aMtima samaya meM karmoM kA samUla nAza ho jAne ke bAda niSkarmA zuddha AtmA kI avasthA kaisI hotI hai| aha suiyasayalajagasiharamaruyaniruvamasahAvasiddhisuhaM / anihaNamavvAbAhaM tirayaNasAraM aNuhavaMti // 70 // zabdArtha-aha-isake bAda (karma kSaya hone ke bAda), suiya-- ekAMta zuddha, sayala-samasta, jagasiharaM-jagata ke sukha ke zikhara tulya, aruya-roga rahita, niruvama-nirupama, upamArahita, sahAva-svAbhAvika, siddhisuhaM-mokSa sukha ko, anihaNaM-nAza rahita, ananta, avvAbAhaM-avyAbAdha, tirayaNasAraM-ratna traya ke sAra rUpa, aNuhavaMti-anubhava karate haiN| - gAthArtha-karma kSaya hone ke bAda jIva ekAMta zuddha, samasta jagata ke saba sukhoM se bhI bar3hakara, rogarahita, upamA rahita, svAbhAvika, nAzarahita, bAdhArahita, ratnatraya ke sAra rUpa mokSa sukha kA anubhava karate haiN| vizeSArtha-gAthA meM karmakSaya ho jAne ke bAda jIva kI sthiti kA varNana kiyA hai ki vaha sukha kA anubhava karatA hai| udayagabAra NarANU terasa carimamhi vocchiNNA // 341 / / kiMtu dhavalA prathama pustaka meM saptatikA ke samAna donoM hI matoM kA ullekha kiyA hai / dekho dhavalA, prathama pustaka, pR0 224 / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 SaSTha karmagrantha karmAtIta avasthA prApti ke bAda prApta hone vAle sukha ke kramazaH nau vizeSaNa diye haiM / unameM pahalA vizeSaNa hai - 'suiyaM' jisakA artha hotA hai zucika / TIkAkAra AcArya malayagiri ne zucika kA artha ekAnta zuddha kiyA hai / isakA yaha bhAva hai ki saMsArI jIvoM ko prApta hone vAlA sukha rAgadveSa se milA huA hotA hai, kintu siddha jIvoM ko prApta hone vAle sukha meM rAgadveSa kA sarvathA abhAva hotA hai, isa liye unako jo sukha hotA hai vaha zuddha AtmA se utpanna hotA hai, usameM bAharI vastu kA saMyoga aura viyoga tathA iSTAniSTa kalpanA kAraNa nahIM hai / dUsarA vizeSaNa hai - 'sayala' - sakala | jisakA artha sampUrNa hotA hai / mokSa sukha ko sampUrNa kahane kA kAraNa yaha hai ki saMsAra avasthA meM jIvoM ke karmoM kA saMbaMdha banA rahatA hai, jisase eka to Atmika sukha kI prApti hotI hI nahIM aura kadAcit samyagdarzana Adi ke nimitta se Atmika sukha kI prApti hotI bhI hai to usameM vyAkulatA kA abhAva na hone se vaha kicinmAtrA meM sImita mAtrA meM prApta hotA hai / kintu siddhoM ke saba bAdhaka kAraNoM kA abhAva ho jAne se pUrNa siddhi janya sukha prApta hotA hai| isI bhAva ko batalAne ke liye 'sayala' vizeSaNa diyA gayA hai / 1 tIsarA vizeSaNa 'jaga siharaM' - jaga zikhara hai jisakA artha hai ki jagata meM jitane bhI sukha haiM, siddha jIvoM kA sukha una saba meM pradhAna hai / kyoMki AtmA ke ananta anujIvI guNoM meM sukha bhI eka guNa hai / ata: jaba taka yaha jIva saMsAra meM banA rahatA hai, vAsa karatA hai taba taka usakA yaha guNa ghAtita rahatA hai / kadAcit pragaTa bhI hotA hai, to svalpa mAtrA meM pragaTa hotA hai / kintu siddha jIvoM ke pratibandhaka kAraNoM ke dUra ho jAne se sukha guNa apane pUrNa rUpa meM pragaTa ho jAtA hai, isaliye jagata meM jitane bhI prakAra ke sukha haiM, unameM siddha jIvoM Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatikA prakaraNa kA sukha pradhAnabhUta hai aura isI bAta ko jagazikhara vizeSaNa dvArA spaSTa kiyA gayA hai| cauthA vizeSaNa 'aruya'-roga rahita hai| arthAt usa sukha meM leza mAtra bhI vyAdhi-roga nahIM hai| kyoMki rogAdi doSoM kI utpatti zarIra ke nimitta se hotI hai aura jahA~ zarIra hai vahA~ roga kI utpatti avazya hotI hai-'zarIraM vyaadhimNdirm'| lekina siddha jIva zarIra rahita haiM, unake zarIra prApti kA nimittakaraNa karma bhI dUra ho gayA hai, isIliye siddha jIvoM kA sukha rogAdi doSoM se rahita hai| siddha jIvoM ke sukha ke liye pA~cavA vizeSaNa 'niruvama' diyA hai yAnI upamA rahita hai| isakA kAraNa yaha hai ki upa arthAt upara se yA nikaTatA se jo mApa karane kI prakriyA hai, use upamA kahate haiM / isakA bhAva yaha hai pratyeka vastu ke guNa, dharma aura usakI paryAya dUsarI vastu ke guNa, dharma aura paryAya se bhinna haiM, ata: thor3I-bahuta samAnatA ko dekhakara dRSTAMta dvArA usakA parijJAna karAne kI prakriyA ko upamA kahate haiN| parantu yaha prakriyA indriyagocara padArthoM meM hI ghaTita ho sakatI hai aura siddha parameSThI kA sukha to atIndriya hai, isaliye upamA dvArA usakA parijJAna nahIM karAyA jA sakatA hai| saMsAra meM tatsadRza aisA koI padArtha nahIM jisakI use upamA dI jA sake, isaliye siddha parameSThi ke sukha ko anupama kahA hai| chaThA vizeSaNa svabhAvabhUta 'sahAva' hai| isakA Azaya yaha hai ki saMsArI sukha to komala sparza, susvAdu bhojana, vAyumaNDala ko surabhita karane vAle aneka prakAra ke puSpa, itra, tela Adi ke gaMdha, ramaNIya rUpa ke avalokana, madhura saMgIta Adi ke nimitta se utpanna hotA hai, ... lekina siddha sukha kI yaha bAta nahIM hai, vaha to AtmA kA svabhAva hai, vaha bAhya iSTa manojJa padArthoM ke saMyoga se utpanna nahIM hotA hai / . Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha 446 ___ sAtavAM vizeSaNa 'anihaNaM' -anidhana hai / isakA bhAva yaha hai ki siddha avasthA prApta ho jAne ke bAda usakA kabhI nAza nahIM hotA hai| usake svAbhAvika anaMtaguNa sadA svabhAva rUpa se sthira rahate haiM, unameM sukha bhI eka guNa hai, ataH usakA bhI kabhI nAza nahIM hotA hai| __ AThavAM vizeSaNa hai-'avvAbAha'-avyAbAdha / arthAt bAdhArahita hai usameM kisI prakAra kA antarAla nahIM aura na kisI ke dvArA usameM rukAvaTa AtI hai| jo anya ke nimitta se hotA hai yA asthAyI hotA hai, usI meM bAdhA utpanna hotI hai| parantu siddha jIvoM kA sukha na to anya ke nimitta se hI utpanna hotA hai aura na thor3e kAla taka hI Tikane vAlA hai| vaha to AtmA kA apanA hI hai aura sadA-sarvadA vyakta rahane vAlA dharma hai / isIliye use avyAbAdha kahA hai| antima-nauvAM vizeSaNa triratnasAra 'tirayaNasAraM' hai| yAnI samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra yaha tIna ratna haiM, jinheM ratnatraya kahate haiM / siddhoM ko prApta hone vAlA sukha unakA sAraphala hai| kyoMki samyagdarzana Adi ratnatraya karmakSaya kA kAraNa hai aura karmakSaya ke bAda siddha sukha kI prApti hotI hai| isIliye siddhi sukha ko ratnatraya kA sAra kahA gayA hai| saMsArI jIva samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra rUpa ratnatraya kI ArAdhanA isIliye karatA hai ki use nirAkula avasthA kI prApti ho| sukha kI abhivyakti nirAkulatA meM hI hai| isI kAraNa se siddhoM ko prApta hone vAle sukha ko ratnatraya kA sAra batAyA hai| AtmasvarUpa kI prApti karanA jIvamAtra kA lakSya hai aura usa svarUpa prApti meM bAdhaka kAraNa karma hai| karmoM kA kSaya ho jAne ke anantara anya kucha prApta karanA zeSa nahIM rahatA hai| graMtha meM karma kI vibhinna sthitiyoM, unake kSaya ke upAya aura karma kSaya ke pazcAt Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 saptatikA prakaraNa prApta hone vAlI Atmasthiti kA pUrNarUpeNa vivecana kiyA jA cukA hai| ata: aba graMthakAra graMtha kA upasaMhAra karane ke lie gAthA kahate haiM ki durhigm-niunn-prmtth-ruhr-bhubhNgvittttivaayaao| atthA aNusariyavvA baMdhodayasaMtakammANaM // 7 // zabdArtha-turahigama-atizrama se jAnane yogya, niuNasUkSma buddhigamya, paramattha-yathAvasthita arthavAlA, sahara-rucikara, AhlAdakArI, bahubhaMga-bahuta maMgavAlA, viTTivAyAo-dRSTivAda aMga, atyA-vizeSa artha vAlA, aNusariyavyA-jAnane ke liye, baMdhodayasaMtakammANaM-baMdha, udaya aura sattA karma kii| gAthArya-dRSTivAda aMga atizrama se jAnane yogya, sUkSmabuddhigamya, yathAvasthita artha kA pratipAdaka, AhlAdakArI, bahuta bhaMga vAlA hai / jo baMdha, udaya aura sattA rUpa karmoM ko vizeSa rUpa se jAnanA cAhate haiM, unheM yaha saba isase jAnanA caahiye| vizeSArtha-gAthA meM graMtha kA upasaMhAra karate hue batalAyA hai ki yaha saptatikA graMtha dRSTivAda aMga ke AdhAra para likhA gayA hai| isa prakAra se graMtha kI prAmANikatA kA saMketa karane ke bAda batalAyA hai ki dRSTivAda aMga durabhigamya hai, saba isako saralatA se nahIM samajha sakate haiN| lekina jinakI buddhi sUkSma hai, sUkSma padArtha ko jAnane ke liye jijJAsu haiM, ve hI isameM praveza kara pAte haiN| dRSTivAda aMga ko durabhigamya batAne kA kAraNa yaha hai ki yadyapi isameM yathAvasthita artha kA sundaratA se yuktipUrvaka pratipAdana kiyA gayA hai lekina aneka bhedaprabheda haiM, isIliye isako kaThinatA se jAnA jAtA hai| isakA apanI buddhi se maMthana karake jo kucha bhI jJAta kiyA jA sakA usake AdhAra Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apUrNa, SaSTha karmagrantha 451 se isa graMtha kI racanA kI hai, lekina vizeSa jijJAsujana dRSTivAda aMga kA adhyayana kareM, aura usase baMdha, udaya aura sattA rUpa karmoM ke bhedaprabhedoM ko smjheN| yaha saptatikA nAmaka grantha to unake liye mArgadarzaka ke samAna haiN| aba graMtha kI prAmANikatA, AdhAra Adi kA nirdeza karane ke bAda graMthakAra apanI laghutA pradarzita karate hue graMtha kI samApti ke lie gAthA kahate haiM jo jattha apaDiputro attho appAgameNa bddhotti| taM khamiUNa bahusuyA pUreUNaM parikahaMtu // 72 // zabdArtha-jo-jisa, atya-jahAM, aparipumno- apUrNa, atyo---artha, appAgameNa-~-alpazruta, Agama ke alpa jJAtA-maiMne, bayoti-nibaddha kiyA hai, taM-usake liye, khamiUNa-kSamA karake, bahusuyA-bahuzruta, pUreUNaM-paripUrNa karake, parikahatu-bhalI prakAra se pratipAdana kreN| gAthArtha-maiM to Agama kA alpa jJAtA haiM, isaliye maiMne jisa prakaraNa meM jitanA aparipUrNa artha nibaddha kiyA hai, vaha merA doSa-pramAda hai / ata: bahuzruta jana mere usa doSa-pramAda ko kSamA karake usa artha kI pUrti karane ke sAtha kathana kreN| vizeSArtha---gAthA meM apanI laghutA pragaTa karate hue graMthakAra likhate haiM ki maiM na to vidvAna hU~ aura na bahuzruta, kintu alpajJa huuN| isaliye yaha dAvA nahIM karatA hU~ ki graMtha sarvAMgINa rUpa se vizeSa artha ko pragaTa karane vAlA bana sakA hai| isa graMtha meM jisa viSaya ko pratipAdana karane kI dhAraNA kI huI thI, sambhava hai apanI alpajJatA ke kAraNa usako pUrI taraha se na nibhA pAyA hoUM to isake liye merA pramAda nibaddha kiyA hai, jata, Agama ke alpa Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 saptatikA prakaraNa hI kAraNa hai aura yatra-tatra skhalita bhI ho gayA hoU kintu jo bahuzruta jana haiM, ve mere isa doSa ko bhUla jAyeM aura jisa prakaraNa meM jo kamI raha gaI ho, usakI pUrti karate hue kathana karane kA dhyAna rakheM, yahI vinamra nivedana hai| isa prakAra hindI vyAkhyA sahita saptatikA prakaraNa samApta huaa| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 SaSTha karmagrantha kI mUla gAthAeM - chaha karmagranthoM meM Agata pAribhASika . zabdoM kA koSa - karmagranthoM kI gAthAoM evaM vyAkhyA meM Agata piNDa-prakRti sUcaka zabdoM kA koSa 0 gAthAoM kA akArAdi anukrama - karmagranthoM kI vyAkhyA meM sahAyaka For anya-sUtroonal Use Only Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 1 SaSTha karmagrantha kI mUla gAthAe~ . siddhapaehiM mahatthaM bandhodayasantapayaDiThANANaM / vocchaM suNa saMkhevaM nIsaMdaM diTThivAyassa // 11 // kai baMdhaMto veyai kai kai vA payaDisaMtaThANANi / mUluttarapagaIsuM bhaMgavigappA u bodhavvA // 2 // aTThavihasattachabbaMdhagesu advaiva udysNtaaii| egavihe tivigappo egavigappo abaMdhammi // 3 // sattaTThabaMdhaaThThadayasaMta terasasu jIvaThANesu / egammi paMca bhaMgA do bhaMgA huMti kevaliNo // 4 // aTThasu egavigappo chassu vi guNasaMniesu duvigppo| patteyaM patteyaM baM dhodayasaMtakammANaM // 5 // baMdhodayasaMtaMsA nANAvaraNaMtarAie pNc| baMdhovarame vi tahA udasaMtA huMti paMceva // 6 / / baMdhassa ya saMtassa ya pagaiTThANAI tinni tullaaiN| udayaTThANAI duve cau paNagaM daMsaNAvaraNe // 7 // bIyAvaraNe navabaMdhagesu cau paMca udaya nava sNtaa| chaccaubaMdhe cevaM cau bandhudae chalasA ya / / 8 / / uvarayabaMdhe cau paNa navaMsa caurudaya chacca causaMtA / veyaNiyAuyagoe vibhajja mohaM paraM vocchaM // 6 // bAvIsa ekkabIsA, sattarasA teraseva nava paMca / cau tiga dugaM ca ekkaM baMdhaTThANANi mohassa // 10 // ekkaM va do va cauro etto ekkAhiyA dsukkosaa| oheNa mohaNijje udayaTThANA nava havaMti // 11 // Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha kI mUla gAthAe~ vIsA | ekkUNA ||12|| pannarasa / bhave terasa jANa // 13 // aTThagasattagachacca utigadugaragAhiyA bArikkArasa itto paMcAi saMtassa pagaiThANAI tANi mohassa huti bandhodayasaMte puNa bhaMgavigappA bahU chabbAvIse cau igavIse sattarasa terase do do / navabaMdha vi donni u ekkekkamao paraM bhaMgA || 14 || dasa bAvIse nava ikkavIsa sattAi udayaThANAI / chAI nava sattarase tere paMcAi aTheva ||15|| cattArimA navabaMdhagesu ukkosa satta udayaMsA | paMcavihabaMdhage puNa udao dohaM muNeyavvo ||16|| itto caubaMdhAI ikkekkudayA havaMti savve vi / baMdhovarame vi tahA udayAbhAve vi vA hojjA || 17 || ekkaga chakkekkArasa dasa satta caukka ekkagA ceka / ee asaregayA cauvIsa dugekkamikkArA || 18 || navapaMcANauisa ehudaya vigappe hiM mohiyA jIvA / vinneyA ||16|| auNattarieguttaripayaviMdasaehi jIvA / paryAvadasa ehi vinneyA ||20|| sattarase / ThANAI ||21|| navatesIyasa ehi udayavigappehiM mohiyA auNattarisIyAlA tinneva ya bAvIse igavIse aTThavIsa cha caceva teranavabaMdhagesu paMceva paMcavihacavihesuM cha chakka sesesu jANa paMceva / patteyaM patteyaM cattAri ya baMdhavocche ||22|| dasanavapannarasAI baMdhodaya santapaya DiThANAI / bhaNiyAiM mohaNijje itto nAmaM paraM vocchaM ||23|| tevIsa paNNavIsA chabbIsA aTThavIsa guNatIsA / nAmassa ||24|| tIsetIsamekkaM baMdhaTThANANi Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 cau paNavIsA solasa nava bANauIsayA ya aDayAlA / eyAluttara chAyAlasayA ekkekka baMdhavihI ||25|| vIsigavIsA cauvIsagAi egAhiyA u igatIsA / udayaTThANANi bhave nava aTTha ya huMti nAmassa ||26|| ega biyAlekkArasa tettIsA chassayANi tettIsA / bArasasattarasasayANahigANi bipaMcasIIhi ||27| auNattI sekkArasasayAhigA satarasapaMcasaTThIhiM / ikkeraj ca vIsAdaTThadayaMtesu udayavihI ||28|| tidunauI ugunauI aTThacchalasI asIi ugusII / aTThayachappaNattari nava aTTha ya nAmasaMtANi // 2 // aTTha ya bArasa bArasa baMdhodayasaMtapaya DiThANANi / oheNAdeseNa ya jattha jahAsaMbhavaM vibhaje // 30 // nava paMcodaya saMtA tevIse paNNavIsa chavvIse / nava sattugatIsa egudaya tIsammi // 31 // saMtami / aTTha cauraTThavIse ege game gatI se ege uvarayabaMdhe dasa tivigappapagaiThANehi aTTha dasa vegasaMtammi jIvaguNasanniesu avigappo // 34 // bhaMgA pauMjiyavvA jattha jahA saMbhavo terasasu jIvasaMkhevaesu nANaMtarAya ekkammi tiduvigappo karaNaM pai ettha tere nava cau paNagaM nava saMtegambhi bhaMgamekkArA / veyaNiyAuyagoe vibhajja mohaM paraM vocchaM // 35 // aTThasu paMcasu ege ega dugaM dasa ya mohabaMdha gae / tiga cau nava udayagae tiga tiga pannarasa saMtammi ||36|| ThANANi // 32 // | ThANesu / bhavai // 33 // tivigappo / paNa duga paNagaM paNa cau paNagaM paNagA havaMti tinneva / paNa chappaNagaM chaccha ppaNagaM aTThaTha dasagaM ti // 37 // ' Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha kI mUla gAthAe~ satteva apajjattA sAmI taha suhuma bAyarA ceva / vilidiyA u tinni u taha ya asannI ya sannI ya // 38 // nANaMtarAya tivihamavi dasasu do hoMti dosu tthaannesuN| micchAsANe biie nava cau paNa nava ya saMtaMsA / / 3 / / missAi niyaTTIo cha ccau paNa nava ya sNtkmmNsaa| caubaMdha tige cau paNa navaMsa dusu juyala cha ssaMtA // 40 // uvasaMte cau paNa nava khINe caurudaya chacca cau saMtaM / veyaNiyAuyagoe vibhajja mohaM paraM vocchaM // 41 // guNaThANagesu aTThasu ekkekkaM mohabaMdhaThANesu / paMcAniyaTTiThANe baMdhovaramo paraM tatto / / 4 / / sattAi dasa u micche sAsAyaNamIsae nvukkosaa| chAI nava u avirae dese paMcAi aTheva // 43 // virae khaovasamie, caurAI satta chcc'puvvmmi| aniyaTTibAyare puNa ikko va duve va udayaMsA // 44 // egaM suhumasarAgo veei aveyagA bhave sesA / bhaMgANaM ca pamANaM puddidruNa nAyavvaM // 45 // ekka chaDekkArekkAraseva ekkAraseva nava tinni / ee cauvIsagayA bAra duge paMca ekkammi // 46 // jogovaogalesAiehiM guNiyA havaMti kAyavvA / je jattha guNahANe havaMti te tattha guNakArA // 47 // tiNNege egegaM tiga mIse paMca causu niyaTTie tinni / ekkAra bAyarammI suhume cau tinni uvasaMte // 48 // chaNNava chakkaM tiga satta dugaM duga tiga dugaM tigaTTha cuu| duga cha ccau duga paNa cau cau duga cau paNaga ega caU / / 46 // egegamaTTha egegamaTTha chaumatthakevalijiNANaM / ... ega caU ega caU aThTha cau du chakkamudayaMsA // 50 // : Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 do chakkaTThe cakkaM paNa nava ekkAra chakkagaM udayA / neraiAisu saMtA ti paMca ekkArasa caukkaM // 51 // iga vigaliMdiya sagale paNa paMca ya aTTha baMdhaThANANi / paNa chakkekkArudayA paNa paNa bArasa ya saMtANi // 52 // iya kamma parAi ThANAI suTTu baMdhudayasaMtakammANaM / gaiAiehiM aTThasu cauppagAreNa neyANi // 53 // udayassudIraNAe sAmittAo na vijjai viseso / mottUNa ya iguyAlaM sesANaM savva gaINaM // 54 // nANaMtarAyadasagaM daMsaNanava veyaNijja sammatta lobha veyA''ugANi nava nAma titthagarAhAragavirahiyAoM ajjei micchattaM / uccaM ca // 55 // savva gaIo / isase sAo ||56 || tiyAlaparisesA / sagavaNNasesAo ||57 || micchattaveyago sAsaNo vi chAyAlasesa mIso avirayasammo tevaNNa desavirao virao igusaTThimappamatto baMdhai devAuyassa iyaro vi / aTThAvaNNamapuvvo chappaNNaM vA vi chavvIsaM // 58 // bAvIsA egUNaM baMdha aTThArasaMtamaniyaTTI | sattara suhumasarAgo sAyamamoho sajogi tti // 56 // eso u baMdhasAmittaogho gaiyAiesu vi taheva / ohAo sAhijjA jattha jahA pagaDisanbhAvo // 60 // titthagaradevanirayAugaM ca tisu tisu gaIsu boddhavvaM / avasesA payaDIo havaMti savvAsu vi gaIsu // 61 // paDhamakasAyacaukkaM daMsaNatiga sattagA vi uvasaMtA / aviratasammattAo jAva niyaTTi tti nAyavvA // 62 // paDhamakasAyacaukkaM etto micchattamIsasammattaM / aviraya dese virae pamatti apamatti khIyaMti // 63 // y.org For Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTha karmagrantha kI mUla gAthAe~ purisaM kohe kohaM mANe mANaM ca chuhai maayaae| mAyaM ca chuhai lohe lohaM suhumaM pi to haNai // 64 / / devagaisahagayAo ducaramasamayabhaviyammi khIyaMti / savivAgeyaranAmA nIyAgoyaM pi tattheva // 6 // annayaraveyaNIyaM maNuyAuya uccagoya nava naame| veei ajogijiNo ukkosa jahanna ekkAraM // 66 // maNuyaMgai jAi tasa bAyaraM ca pajjattasubhagamAijjaM / jasakittI titthayaraM nAmassa havaMti nava eyA // 67 / / taccANupugvisahiyA terasa bhavasiddhiyassa carimammi / saMtaMsagamukkosaM jahannayaM bArasa havaMti // 68 / / maNuyagaisahagayAo bhavakhittavivAgajIvavAgaH ti| veyaNiyannayaruccaM ca carima bhaviyassa khIyaMti // 66 // aha suiyasayalajagasiharamaruyaniruvamasahAvasiddhisuhaM / anihaNamavvAbAhaM tirayaNasAraM aNuhavaMti // 70 // durahigama-niuNa - prmtth-ruir-bhubhNgditttthivaayaao| atthA aNusariyavvA baMdhodayasaMtakammANaM // 71 // jo attha apaDipunno attho appAgameNa baho tti / taM khamiUNa bahusuyA pUreUNaM parikahaMtu // 72 // Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : 2 chaha karmagranthoM meM Agata pAribhASika zabdoM kA koSa (a) aMgapraviSTa zruta-jina zAstroM kI racanA tIrthaMkaroM ke upadezAnusAra gaNadhara . svayaM karate haiM / aMgopAMga nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ke aMga aura upAMga Adi rUpa meM gRhIta pudgaloM kA pariNamana hotA hai / aMgabAhyazruta-gaNadharoM ke atirikta aMgoM kA AdhAra lekara sthaviroM dvArA praNIta zAstra / akSara-jJAna kA nAma akSara hai aura jJAna jIva kA svabhAva hone ke kAraNa zruta- jJAna svayaM akSara kahalAtA hai / akSara zruta-akArAdi labdhyakSaroM meM se kisI eka akSara kA jJAna / akSarasamAsa zruta-labdhyakSaroM ke samudAya kA jJAna / akAma nirjarA-icchA ke na hote hue bhI anAyAsa hI hone vAlI karma nirjraa| akuzala karma-jisakA vipAka aniSTa hotA hai| agamika zuta-jisameM eka sarIkhe pATha na Ate hoN| aguruladhu dravya-cAra sparza vAle sUkSma rUpI dravya tathA amUrta AkAza Adi / agurulaghu nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ko svayaM kA zarIra vajana meM . halkA aura bhArI pratIta na hokara agurulaghu pariNAma vAlA pratIta hotA hai| agnikAya-teja paramANuoM se nirmita shriir| agrahaNavargaNA-jo alpa paramANu vAlI hone ke kAraNa jIva dvArA grahaNa nahIM kI jAtI hai| aghAtI karma-jIva ke pratijIvI guNoM ke ghAta karane vAle karma / unake kAraNa __AtmA ko zarIra kI kaida meM rahanA par3atA hai| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa aghAtinI prakRti-jo prakRti Atmika guNoM kA ghAta nahIM karatI hai / acakSa darzana--cakSurindriya ko chor3akara zeSa sparzana Adi indriyoM aura mana ke . dvArA hone vAle apane apane viSayabhUta sAmAnya dharmoM kA pratibhAsa / acakSuvarzanAvaraNa karma-acakSudarzana ko AvaraNa karane vAlA karma / achAmasthika-jinake chadmoM (cAra dhAti karmoM) kA sarvathA kSaya ho gayA ho| achAmasthika yathAkhyAta saMyama----kevalajJAniyoM kA saMyama / ajaghanya baMdha--eka samaya adhika jaghanya baMdha se lekara utkRSTa baMdha se pUrva taka ke sabhI baMdha / ajIva-jisameM cetanA na ho arthAt jar3a ho / ajJAna mithyAtva-jIvAdi padArthoM ko 'yahI hai' 'isI prakAra hai' isa taraha vizeSa rUpa se na samajhanA / aDaDa-caurAsI lAkha aDaDAMga kA eka aDaDa kahalAtA hai| aDaDAMga---caurAsI lAkha truTita ke samaya ko eka aDaDAMga kahate haiN| akhApalyopama--uddhArapalya ke romakhaMDoM meM se pratyeka romakhaMDa ke kalpanA ke dvArA utane khaMDa kare jitane sau varSa ke samaya hote haiM aura unako palya meM bharane ko addhApalya kahate haiN| addhApalya meM se prati samaya romakhaMDoM ko nikAlate-nikAlate jitane kAla meM vaha palya khAlI ho, use addhA -palyopama kAla kahate haiN| azAsAgara-dasa koTIkoTI addhApalyopamoM kA eka addhAsAgara hotA hai| adhruvabaMdha---Age jAkara vicchinna ho jAne vAlA baMdha / adhruvabaMdhinI prakRti-baMdha ke kAraNoM ke hone para bhI jo prakRti ba~dhatI bhI hai __ aura nahIM bhI ba~dhatI hai| adhruvasattA prakRti-mithyAtva Adi dazA meM jisa prakRti kI sattA kA niyama - na ho yAnI kisI samaya sattA meM ho aura kisI samaya sattA meM na ho| adhruvodayA prakRti-use kahate haiM, jisakA apane udayakAla ke anta taka udaya lagAtAra nahIM rahatA hai / kabhI udaya hotA hai aura kabhI nahIM hotA hai yAnI udaya-viccheda kAla taka bhI jisake udaya kA niyama na ho| anakSara zruta-jo zabda abhiprAyapUrvaka varNanAtmaka nahIM balki dhvanyAtmaka kiyA jAtA hai athavA chIMkanA, cuTakI bajAnA Adi saMketoM ke dvArA dUsaroM ke abhiprAya ko jAnanA anakSara zruta hai| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 11 ananugAmI avadhijJAna - apane utpatti sthAna meM sthita hokara padArtha ko jAnane vAlA kintu utpatti sthAna ko chor3a dene para na jAnane vAlA avadhijJAna / anantAnantANu vargaNA - anantAnanta pradezI skandhoM kI vargaNA / anantANu vargaNA - ananta pradezI skandhoM kI vargaNA / anantAnubaMdhI kaSAya - samyaktva guNa kA ghAta karake jIva ko anaMta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karAne vAlI utkaTa kaSAya / anapavartanIya Ayu- jo Ayu kisI bhI kAraNa se kama na ho| jitane kAla taka ke lie bA~dhI gaI ho, utane kAla taka bhogI jAye / anabhigRhIta midhyAtva - paropadeza nirapekSa- svabhAva se hone vAlA padArthoM kA ayathArtha zraddhAna | anavasthita avadhijJAna - jo jala kI taraMga ke samAna kabhI ghaTatA hai, kabhI bar3hatA hai, kabhI AvirbhUta ho jAtA hai aura kabhI tirohita ho jAtA hai / anavasthita palya--Age-Age bar3hate jAne vAlA hone se niyata svarUpa ke abhAva vAlA palya / anAkAropayoga - sAmAnya vizeSAtmaka vastu ke sAmAnya dharma kA avabodha karane vAle jIva kA caitanyAnuvidhAyI pariNAma | anAdi - ananta - jisa baMdha thA udaya kI paramparA kA pravAha anAdi kAla se nirAbAdha gati se calA A rahA hai, madhya meM na kabhI vicchita huA hai aura na Age kabhI hogA, aise baMdha yA udaya ko anAdi anaMta kahate haiM / .. anAdi baMdha- jo baMdha anAdi kAla se satata ho rahA hai / anAdi zruta - jisa zruta kI Adi na ho, use anAdi zruta kahate haiM / anAdi- sAnta - jisa baMdha yA udaya kI paramparA kA pravAha anAdikAla se lekina Age vyucchinna ho jAyegA, binA vyavadhAna ke calA A rahA hai vaha anAdi - sAnta hai / anAveya nAmakarma --- jisa karma ke udaya se jIva kA yuktiyukta acchA vacana bhI anAdaraNIya agrAhya mAnA aura samajhA jAtA hai / anabhigrahika mithyAtva - satyAsatya kI parIkSA kiye binA hI saba pakSoM ko barAbara samajhanA / anAbhoga mithyAtva -- ajJAnajanya atattva ruci / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa anAhAraka - oja, loma aura kavala inameM se kisI bhI prakAra ke AhAra ko na karane vAle jIva anAhAraka hote haiM / anivRttikaraNa - vaha pariNAma jisake prApta hone para jIva avazyametra samyaktva prApta karatA hai / 12 anivRttibAvara saMparAya guNasthAna- vaha hai jisameM bAdara (sthUla ) saMparAya ( kaSAya ) udaya meM ho tathA samasamayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM samAnatA ho / anutkRSTa baMdha - eka samaya kama utkRSTa sthiti baMdha se lekara jaghanya sthiti baMdha taka ke sabhI baMdha / anugAmI avadhijJAna - jo avadhijJAna apane utpatti kSetra ko chor3akara dUsare sthAna para cale jAne para bhI vidyamAna rahatA hai / anubhavayogyA sthiti- -abAdhA kAla rahita sthiti / anubhAga baMdha - karmarUpa gRhIta pudgala paramANuoM kI phala dene kI zakti va usakI tIvratA, maMdatA kA nizcaya karanA anubhAga baMdha kahalAtA hai / anuyoga zrata - sat Adi anuyogadvAroM meM se kisI eka ke dvArA jIvAdi padArthoM ko jAnanA / anuyogasamAsa bhUta - eka se adhika do, tIna Adi anuyogadvAroM kA jJAna / antarakaraNa -- eka AvalI yA antarmuhUrta pramANa nIce aura Upara kI sthiti ko chor3akara madhya meM se antarmuhUrta pramANa dalikoM ko uThAkara unakA baMdhane vAlI anya sajAtIya prakRtiyoM meM prakSepa karane kA nAma antarakaraNa hai / isa antarakaraNa ke liye jo kriyA kI jAtI hai aura usameM jo kAla lagatA hai use bhI upacAra se antarakaraNa kahate haiM / antarAya - jJAnAbhyAsa ke sAdhanoM meM vighna DAlanA, vidyArthiyoM ke liye prApta hone vAle abhyAsa ke sAdhanoM kI prApti na hone denA Adi antarAya kahalAtA hai / antarAya karma- jo karma AtmA kI dAna, lAbha, bhoga, upabhoga, vIrya rUpa zaktiyoM kA ghAta karatA hai / athavA dAnAdi meM antarAya rUpa ho use antarAya karma kahate haiM / antaHkor3Akor3I - kucha kama eka kor3Akor3I ! aparyavasita zruta- vaha zruta jisakA anta na ho / aparyApta aparyApta nAmakarma ke udaya vAle jIva / Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 aparyApta nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva svayogya paryApti pUrNa na kre|| aparAvartamAnA prakRti-kisI dUsarI prakRti ke baMdha, udaya athavA donoM ke binA jisa prakRti ke baMdha, udaya athavA donoM hote haiN| apavartanA-baddha karmoM kI sthiti tathA anubhAga meM adhyavasAya vizeSa se kamI kara denaa| apavartanAkaraNa---jisa vIrya vizeSa se pahale baMdhe hue karma kI sthiti tathA rasa ghaTa jAte haiM, use apavartanAkaraNa kahate haiN| apavartanIya Ayu-bAhya nimitta se jo Ayu kama ho jAtI hai use apavartanIya (apavartya ) kahate haiM / isa Ayuccheda ko akAlamaraNa bhI kahA jAtA hai / apuNyakarma- jo duHkha kA vedana karAtA hai, use apuNyakarma kahate haiN| apUrvakaraNa - vaha pariNAma jisake dvArA jIva rAga-dveSa kI durbhedya granthi ko tor3a kara lAMgha jAtA hai| apUrvasthiti baMdha-pahale kI apekSA atyanta alpa sthiti ke karmoM ko bAMdhanA / apratipAtI avadhijJAna-jisakA svabhAva patanazIla nahIM hai / apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya -jisa kaSAya ke udaya se dezavirati-AMzika tyAga rUpa alpa pratyAkhyAna na ho ske| jo kaSAya AtmA ke dezavirata guNa (zrAvakAcAra) kA pAta kre| apramattasaMyata guNasthAna-jo saMyata (muni) vikathA, kaSAya Adi pramAdoM kA setana nahIM karate haiM ve apramattasaMyata haiM aura unake svarUpa vizeSa ko apramatta saMyata guNasthAna kahate haiN| aprApyakArI-padArthoM ke sAtha binA saMyoga kiye hI padArtha kA jJAna karanA / abaMdha prakRti--vivakSita guNasthAna meM vaha karma prakRti na baMdhe kintu Age ke sthAna meM usa karma kA baMdha ho, use abaMdha prakRti kahate haiM / abaMdhakAla-para-bhava sambandhI Ayukarma ke baMdhakAla se pahale kI avasthA / abAdhAkAla-badhe hue karma kA jitane samaya taka AtmA ko zubhAzubha phala kA vedana nahIM hotaa| abhigRhIta mithyAtva-kAraNavaza, ekAntika kadAgraha se hone vAle padArtha ke ayathArtha zraddhAna ko kahate haiN| abhinava karmagrahaNa--jisa AkAza kSetra meM AtmA ke pradeza haiM usI kSetra meM ava Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa sthita karma rUpa meM pariNata hone kI yogyatA rakhane vAle pudgala skandhoM kI vargaNAoM ko karma rUpa meM pariNata kara jIva dvArA unakA grahaNa honA abhinava karma grahaNa hai / abhavya-ve jIva jo anAdi tathAvidha pAriNAmika bhAva ke kAraNa kisI bhI samaya mokSa prApta karane kI yogyatA hI nahIM rakhate / amlarasa nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra rasa nIMbU, imalI Adi khaTTe padArthoM jaisA ho / ayuta - caurAsI lAkha ayutAMga kA eka ayuta hotA hai / 14 ayutAMga - caurAsI lAkha arthanipUra ke samaya ko eka ayutAMga kahate haiM / ayogikevalI - jo kevalI bhagavAna yogoM se rahita haiM, arthAt jaba sayogikevalI mana, vacana aura kAyA ke yogoM kA nirodha kara, karma-rahita hokara zuddha AtmasvarUpa ko prApta kara lete haiM, taba ve ayogikevalI kahalAte haiM / ayogikevalI yathAkhyAta saMyama - ayogikevalI kA saMyama / ayazaHkIti nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kA loka meM apayaza aura apakIrti phaile / adhyavasAya -- sthitibaMdha ke kAraNa bhUta kaSAyajanya Atma-pariNAma / adhyavasAya sthAna ---- kaSAya ke tIvra, tIvratara, tIvratama tathA manda mandatara aura mandatama udaya - vizeSa | arati mohanIya - jisa karma ke udaya se kAraNavaza yA binA kAraNa ke padArthoM se aprIti dveSa ho / arthanipUra - caurAsI lAkha arthanipUrAMga kA eka arthanipUra hotA hai / arthanipurAMga - caurAsI lAkha nalina ke samaya ko arthanipUrAMga kahA jAtA hai / arthAvagraha - viSaya aura indriyoM kA saMyoga puSTa ho jAne para 'yaha kucha hai' aisA jo viSaya kA sAmAnya bodha hotA hai use arthAvagraha kahate haiM / athavA padArtha ke avyakta jJAna ko arthAvagraha kahate haiM / ardhanArAcasaMhanana nAmakarma - jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM eka ora markeTa baMdha aura dUsarI ora kIlI ho / alpatara baMdha - adhika karma prakRtiyoM kA baMdha karake kama prakRtiyoM ke baMdha karane ko alpatara baMdha kahate haiM ! alpabahutva - padArthoM kA paraspara nyUnAdhika alpAdhika bhAva / Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 avaktavya baMdha-baMdha ke abhAva ke bAda punaH karma baMdha athavA sAmAnyapane se bhaMga vivakSA ko kiye binA avaktavya baMdha hai| avagraha-nAma, jAti Adi kI vizeSa kalpanA se rahita sAmAnya sattA mAtra kA jJAna / avadhiajJAna--mithyAtva ke udaya se rUpI padArthoM kA viparIta avadhijJAna / / isakA dUsarA nAma vibhaMgajJAna bhI hai / avadhijJAna----indriya aura mana kI sahAyatA kI apekSA na kara sAkSAt AtmA ke dvArA dravya, kSetra, kAla, bhAva kI maryAdApUrvaka rUpI arthAta mUrta dravya kA jJAna avadhijJAna kahalAtA hai| athavA jo jJAna adhoudhovistRta vastu ke svarUpa ko jAnane kI zakti rakhatA hai athavA jisa jJAna meM sirpha rUpI padArthoM ko pratyakSa karane kI zakti ho athavA bAhya artha ko sAkSAt karane ke liye jo AtmA kA vyApAra hotA hai, use avadhijJAna kahate haiN| avadhijJAnAvaraNa karma-avadhijJAna kA AvaraNa karane vAlA krm| avadhidarzana-indriyoM aura mana kI sahAyatA ke binA hI AtmA ko rUpI dravyoM ke sAmAnya dharma kA pratibhAsa / avadhidarzanAvaraNa karma-avadhidarzana ko AvRtta karane vAlA karma / avava-caurAsI lAkha avavAMga ke kAla ko eka avava kahate haiN| avAMga-caurAsI lAkha aDaDa kA eka avavAMga hotA hai| avasthita avadhijJAna-jo avadhijJAna janmAntara hone para bhI AtmA meM avasthita rahatA hai athavA kevalajJAna kI utpatti paryanta yA Ajanma avasthita baMdha-pahale samaya meM jitane karmoM kA baMdha kiyA, dUsare samaya meM bhI ___ utane hI karmoM kA baMdha karanA / avasarpiNI kAla-dasa koTAkoTI sUkSma addhAsAgaropama ke samaya ko eka ava sarpiNI kAla kahate haiN| isa samaya meM jIvoM kI zakti, sukha, avagAhanA Adi kA uttarottara hrAsa hotA jAtA hai / avAya-IhA ke dvArA grahaNa kiye gaye padArtha ke viSaya meM kucha adhika nizcayA tmaka jJAna honaa| avipAka nirjarA--udayAvalI ke bAhara sthita karma ko tapa Adi kriyAvizeSa __kI sAmarthya se udayAvalI meM praviSTa karAke anubhava kiyA jAnA / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa avibhAga praticcheda-vIrya-zakti ke avibhAgI aMza yA bhaag| vIrya paramANu, bhAva paramANu isake dUsare nAma hai / avirata-doSoM se virata na honA / yaha AtmA kA vaha pariNAma hai jo cAritra grahaNa karane meM vighna DAlatA hai| avirata samyagdRSTi guNasthAna- samyagdRSTi hokara bhI jo jIva kisI prakAra ke vrata ko dhAraNa nahIM kara sakatA vaha avirata samyagdRSTi hai aura usake svarUpa vizeSa ko avirata samyagdRSTi guNasthAna kahate haiM ! azubha nAmakarma-jisa karma ke udaya se nAbhi ke nIce ke avayava azubha hoN| azubha vihAyogati nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kI cAla U~Ta Adi kI cAla kI bhAMti azubha ho| aNigata sAsAdana samyagdRSTi-jo upazama samyagdRSTi jIva upazama zreNi para to car3hA nahIM kiMtu anaMtAnubaMdhI ke udaya se sAsAdana bhAva ko prApta ho gayA use azroNigata sAsAdana samyagdRSTi kahate haiM / asaMjJI--jinheM manolabdhi prApta nahIM hai athavA jina jIvoM ke buddhipUrvaka iSTa ___ aniSTa meM pravRtti-nivRtti nahIM hotI hai, ve asaMjJI haiN| asaMjJo zruta-asaMjJI jIvoM kA zru ta jJAna / asaMkhyAtANu vargaNA-asaMkhyAta pradezI skandhoM kI vargaNA / asatya manoyoga--jisa manoyoga ke dvArA vastu svarUpa kA niparIta cintana ho / athavA satya manoyoga se viparIta mnoyog| asatya vacanayoga-asatya vacana vargaNA ke nimitta se hone vAle yoga athavA kisI vastu ko ayathArtha siddha karane vAle vacanayoga ko kahate haiN| asatyAmRSA manoyoga-jo mana na to satya ho aura na mRSA ho use asatyA mRSA mana kahate haiM aura usake dvArA hone vAlA yoga asatyAmRSA manoyoga kahalAtA hai / athavA jisa manoyoga kA citana vidhi-niSedha zUnya ho, jo ciMtana na to kisI vastu kI sthApanA karatA ho ora na niSedha, use asatyAmRSA manoyoga kahate haiN| asatyAmRSA vacanayoga-jo vacanayoga na to satya rUpa ho aura na mRSA rUpa hI ho| athavA jo vacanayoga kisI vastu ke sthApana-utthApana ke lie pravRtta nahIM hotA use asatyAmRSA vacanayoga kahate haiM / asAtA vedanIya karma-jisa karma ke udaya se AtmA ko anukUla indriya viSayoM Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 kI aprApti ho aura pratikUla indriya viSayoM kI prApti ke kAraNa dukha kA anubhava ho| asthira nAmakarma-jisa karma ke udaya se nAka-bhauM, jihvA Adi avayava asthira arthAt capala hote haiN| (A) AgAla-dvitIya sthiti ke dalikoM ko apakarSaNa dvArA prathama sthiti ke dalikoM meM phuNcaanaa| Atapa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra svayaM uSNa na hokara bhI uSNa prakAza karatA hai| Aveya nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA vacana sarvamAnya ho| AnupUrvI nAmakarma-isake udaya se vigrahagati meM rahA huA jIva AkAza pradezoM kI zreNI ke anusAra gamana kara utpatti-sthAna para pahuMcatA hai / Abhiprahika mithyAtva-tattva kI parIkSA kiye binA hI kisI eka siddhAMta kA pakSapAta karake anya pakSa kA khaNDana krnaa| Abhinivezika miNyAtva-apane pakSa ko asatya jAnakara bhI usakI sthApanA karane ke liye durabhiniveza (durAgraha) karanA / bhAbhyantara nivRtti-indriyoM kA AMtarika bhItarI AkAra / AsmAMgula-pratyeka vyakti kA apanA-apanA aMgula / isake dvArA apane zarIra kI U~cAI nApI jAtI hai| AyuHkarma-jisa karma ke udaya se jIva-deva, manuSya, tithaMca aura nAraka ke rUpa meM jItA hai aura usake kSaya hone para una-una rUpoM kA tyAga karatA hai, yAnI mara jAtA hai| AyaMbila-jisameM vigaya- dUdha, ghI Adi rasa chor3akara kevala dina meM eka bAra anna khAyA jAtA hai tathA garama (prAsuka) jala piyA jAtA hai| AvalI-asaMkhyAta samaya kI eka AvalI hotI hai / Avazyaka ata-guNoM ke dvArA AtmA ko vaza meM karanA AvazyakIya hai, aisA varNana jisameM ho use Avazyaka zruta kahate haiN| AzAtanA-jJAniyoM kI niMdA karanA, unake bAre meM jhUThI bAteM kahanA, marmacchevI Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa bAteM loka meM phailAnA, unheM mArmika pIr3A ho aisA kapaTa-jAla phailAnA .. AzAtanA hai| Asanna bhavya-nikaTa kAla meM hI mokSa ko prApta karane vAlA jIva / mAnava-zubhAzubha karmoM ke Agamana kA dvAra / AhAra-zarIra nAmakarma ke udaya se deha, vacana aura dravya mana rUpa banane yogya .. nokarma vargaNA kA jo grahaNa hotA hai, usako AhAra kahate haiM / athavA tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ke grahaNa ko AhAra kahate haiN| AhAra paryApti-bAhya AhAra pudgaloM ko grahaNa karake khalabhAga rasamAga meM pariNamAne kI jIva kI zakti vizeSa kI puurnntaa| . . AhAra saMjJA-AhAra kI abhilASA, kSudhA, vedanIya karma ke udaya se hone vAle AtmA kA pariNAma vizeSa / AhAraka-oja, loma aura kavala inameM se kisI bhI prakAra ke AhAra ko grahaNa karane vAle jIva ko AhAraka kahate haiM / athavA samaya-samaya jo AhAra kare use AhAraka kahate haiN| AhAraka aMgopAMga nAmakarma-jisa karma ke udaya se AhAraka zarIra rUpa pariNata pudgaloM se aMgopAMga rUpa avayavoM kA nirmANa ho| AhAraka kAyayoga-AhAraka zarIra aura AhAraka zarIra kI sahAyatA se hone vAlA vIrya-zakti kA vyApAra / AhArakakArmaNabaMdhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se AhAraka zarIra pudgaloM - kA kArmaNa pudgaloM ke sAtha sambandha ho| mAhArakataMjasakAmaNabaMdhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se AhAraka zarIra pudgaloM kA tejasa-kArmaNa pudgaloM ke sAtha sambandha hotA hai| AhArakataMjasabaMdhana nAmakarma--jisake udaya se AhAraka zarIra pudgaloM kA taijasa pudgaloM ke sAtha sambandha ho| AhArakamizra kAyayoga-AhAraka zarIra kI utpatti prArambha hone ke prathama samaya se lagAkara zarIra paryApti pUrNa hone taka antarmuhUrta ke madhyavartI aparipUrNa zarIra ko AhAraka mizrakAya kahate haiM aura usake dvArA utpanna yoga ko AhArakamizra kAyayoga kahate haiM / athavA AhAraka aura audAJain Education International Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 rika ina do zarIroM ke mizratva dvArA hone vAle vIrya-zakti ke.vyApAra ko - AhArakamizra kAyayoga. kahate haiM / AhArakayogya utkRSTa vargaNA-AhArakayogya jaghanya vargaNA se anantaveM bhAga adhika pradeza vAle skandhoM kI AhAraka zarIra ke grahaNayogya utkRSTa vargaNA hotI hai| AhArakayogya jaghanya vargaNA-vaikriya zarIrayogya utkRSTa vargaNA ke anantara kI agrahaNayogya utkRSTa vargaNA se eka pradeza adhika skandhoM kI jo vargaNA hotI hai, vaha AhArakayogya jaghanya vargaNA kahalAtI hai / AhAraka vargaNA-jina vargaNAoM se AhAraka zarIra banatA hai| AhArakazarIra nAmakarma-caturdaza pUrvadhara muni viziSTa kArya hetu, jaise---kisI viSaya meM sandeha utpanna ho jAye athavA tIrthaMkara kI Rddhi darzana kI icchA ho jAye, AhAraka vargaNA dvArA jo sva-hasta pramANa putalA-zarIra banAte haiM, use AhArakazarIra kahate haiM aura jisa karma ke udaya se jIva ko AhArakazarIra kI prApti hotI hai vaha AhAraka zarIra nAmakarma hai| AhArakazarIrabaMdhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se pUrvagrahIta AhAraka zarIra pudgaloM ke sAtha gRhyamANa AhArakazarIra pudgaloM kA Apasa meM mela ho| AhArakasaMghAtana nAmakarma-jisa karma ke udaya se AhArakazarIra rUpa pariNata pudgaloM kA paraspara sAnnidhya ho / AhAraka samudghAta-AhArakazarIra ke nimitta se hone vAlA samudghAta / isvarasAmAyika-jo abhyAsArthI ziSyoM ko sthiratA prApta karane ke lie pahale pahala diyA jAtA hai| isakI kAlamaryAdA upasthAna paryanta (bar3I dIkSA lene taka) chaha mAsa taka mAnI jAtI hai| indriya--AvaraNaM karma kA kSayopazama hone para svayaM padArtha kA jJAna karane meM asamartha-zasvabhAva rUpa AtmA ko padArtha kA jJAna karAne meM nimittabhUta kAraNa, athavA jisake dvArA AtmA jAnA jAye athavA apane-apane sparzAdika viSayoM meM dUsare kI (rasanA Adi kI) apekSA na rakhakara indra ke samAna jo samartha evaM svatantra hoM unheM indriya kahate haiM / iniya paryApti-jIva kI vaha zakti jisake dvArA dhAtu rUpa meM pariNata mAhAra Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa pudgaloM meM se yogya pudgala indriya rUpa se pariNata kiye jAte haiM / athavA jIva kI vaha zakti hai jisake dvArA yogya AhAra pudgaloM ko indriya rUpa pariNata karake indriyajanya bodha kA sAmarthya prApta kiyA jAtA hai / (I) IhA avagraha ke dvArA jAne hue padArtha ke viSaya meM dharma viSayaka vicAraNA / 20 (u) uccakula -- dharma aura nIti kI rakSA ke saMbaMdha meM jisa kula ne cirakAla se prasiddhi prApta kI hai / ucca gotrakarma -- jisa karma ke udaya se jIva ucca kula meM janma letA hai / ucchvAsa kAla -- niroga, svastha, nizcinta, taruNa puruSa ke eka bAra zvAsa lene aura tyAgane kA kAla / ucchvAsa nizvAsa - saMkhyAta AvalI kA eka ucchavAsa nizvAsa hotA hai / ucchavAsa nAmakarma -- jisa karma ke udaya se jIva zvAsocchvAsalabdhi yukta hotA hai / utkRSTa asaMkhyAtA saMkhyAta --- jaghanya asaMkhyAtA saMkhyAta kI rAzi kA anyonyAbhyAsa karane se prApta hone vAlI rAzi meM se eka ko kama karane para prApta rAzi / utkRSTa parItAnanta -- jaghanya parItAnanta kI saMkhyA kA anyonyAbhyAsa karane para prApta saMkhyA meM se eka ko kama kara dene para prApta saMkhyA / utkRSTa yuktAnanta - jaghanya yuktAnanta kI saMkhyA kA paraspara guNA karane para prApta saMkhyA meM se eka kama kara dene para utkRSTa yuktAnanta hotA hai / utkRSTa parItAsaMkhyAta -- jaghanya parItAsaMkhyAta kI rAzi kA anyonyAbhyAsa karake usameM se eka ko kama karane para prApta saMkhyA / utkRSTa yukta saMkhyAta - - jaghanya yuktAsaMkhyAta kI rAzi kA paraspara guNA karane para prApta rAzi meM se eka ko kama kara dene para prApta rAzi / utkRSTa saMkhyAta -- anavasthita, zalAkA, pratizalAkA aura mahAzalAkA patyoM ko vidhipUrvaka sarasoM ke dAnoM se paripUrNa bharakara unake dAnoM ke jor3a meM se eka dAnA kama kara lie jAne para prApta saMkhyA / utkRSTa aru adhikatama sthiti bandha / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 2 uttara prakRti- -karmoM ke mukhya bhedoM ke avAntara bheda / utpala - caurAsI lAkha utpalAMga kA eka utpala hotA hai / utpalAMga -- caurAsI lAkha 'hu hu' ke samaya ko eka utpalAMga kahate haiM / utzlakSNa - zlakSNakA - yaha ananta vyavahAra paramANu kI hotI hai / utsarpiNI kAla --- dasa koTA koTI sukSma addhA sAgaropama kA kAla / isameM jIvoM kI zakti, buddhi, avagAhnA Adi kI uttarottara vRddhi hotI jAtI hai / utsedhAMgula --ATha yava madhya kA eka utsedhAMgula hotA hai / udaya - ba~dhe hue karma dalikoM kI svaphala pradAna karane kI avasthA athavA kAla prApta karma paramANuoM ke anubhava karane ko udaya kahate haiM / udayakAla --- abAdhA kAla vyatIta ho cukane para jisa samaya karma ke phala kA anubhava hotA hai, usa samaya ko udayakAla kahate haiM / athavA karma ke phalabhoga ke niyata kAla ko udayakAla kahA jAtA hai / 21 udaya vikalpa --- udayasthAnoM ke bhaMgoM ko udayavikalpa kahate haiM / udayasthAna -- jina prakRtiyoM kA udaya eka sAtha pAyA jAye; unake samudAya ko udayasthAna kahate haiM / udIraNA - udayakAla ko prApta nahIM hue karmoM kA AtmA ke adhyavasAya - vizeSa - prayatna - vizeSa se niyata samaya se pUrva udayahetu udayAvali meM praviSTa karanA, avasthita karanA yA niyata samaya se pUrva karma kA udaya meM AnA athavA anudayakAla ko prApta karmoM ko phalodaya kI sthiti meM lA denA / udIraNA sthAna -- jina prakRtiyoM kI udIraNA eka sAtha pAI jAye unake samudAya ko udIraNAsthAna kahate haiM / uddhAra palya- vyavahAra patya ke eka-eka romakhaMDa ke kalpanA ke dvArA asaMkhyAta koTi varSa ke samaya jitane khaMDa karake una saba khaMDoM ko palya meM bharanA uddhAra palya kahalAtA hai / udyota nAmakarma -- jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra zIta prakAza phailAtA hai / uvartanA - baddha karmoM kI sthiti aura anubhAga meM sthitivizeSa, bhAvavizeSa aura adhyavasAya vizeSa ke kAraNa vRddhi ho jAnA ! ubalama - yathApravRtta Adi tIna karaNoM ke binA hI kisI prakRti ko anya prakRti rUpa pariNamAnA / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 pAribhASika zabda-koSa unmArga dezanA-saMsAra ke kAraNoM aura kAryoM kA mokSa ke kAraNoM ke rUpa meM upadeza denA; dharma-viparIta shikssaa| upakaraNa dravyendriya-Abhyantara nivRtti kI viSaya-grahaNa kI zakti ko athavA jo nivRtti kA upakAra karatI hai, use upakaraNa dravyendriya kahate haiN| upaghAta-jJAniyoM aura jJAna ke sAdhanoM kA nAza kara denA / upaghAta nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva apane zarIra ke avayavoM jaise pratijihvA, cora danta Adi se kleza pAtA hai, vaha upaghAta nAmakarma kahalAtA hai| upapAta janma-utpattisthAna meM sthita vaikriya pudgaloM ko pahale-pahala zarIra rUpa meM pariNata karanA upapAta janma kahA jAtA hai| upabhogAntarAya karma-upabhoga kI sAmagrI hote hue bhI jIva jisa karma ke udaya se usa sAmagrI kA upabhoga na kara ske| upayoga-jIva kA bodha rUpa vyApAra athavA jIva kA jo bhAva vastu ke grahaNa karane ke lie pravRtta hotA hai, jisake dvArA vastu kA sAmAnya va vizeSa svarUpa jAnA jAtA hai; athavA AtmA ke caitanyAnavidhAyI pariNAma ko upayoga kahate haiM / upayoga bhAvendriya-labdhi rUpa bhAvendriya ke anusAra AtmA kI viSaya-grahaNa meM hone vAlI pravRtti / uparatabaMdhakAla-para-bhava sambandhI Ayubandha se uttarakAla kI avasthA / urvareNu-ATha ilakSaNa-ilakSNikA kA eka urdhvareNu hotA hai| uSNasparza nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra Aga jaisA uSNa ho| upazama-AtmA meM karma kI nija zakti kA kAraNavaza pragaTa na honA athavA pradeza aura vipAka donoM prakAra ke karmodaya kA ruka jAnA upazama hai| upazamana-karma kI jisa avasthA meM udaya athavA udIraNA saMbhava nahIM hotI hai / upazamazroNi-jisa zreNI meM mohanIya karma kI uttara prakRtiyoM kA upazama kiyA jAtA hai| upazAntakaSAya vItarAga chadamastha guNasthAna-una jIvoM ke svarUpa vizeSa ko kahate haiM jinake kaSAya upazAnta hue haiM, rAga kA bhI sarvathA udaya nahIM hai aura chadma (AvaraNa bhUta ghAtikarma) lage hue haiM / / upazAntAvA-opazamika samyaktva ke kAla ko upazAntAvA kahA jAtA hai| Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 Uha-caurAsI lAkha UhAMga kA eka Uha hotA hai / UhAMga-caurAsI lAkha mahA aDaDa kA samaya / (e) ekasthAnika-karma prakRti kA svAbhAvika anubhAMga-phalajanaka shkti| .. ekAnta mithyAtva-~-aneka dharmAtmaka padArthoM ko kisI eka dharmAtmaka hI mAnanA ekAnta mithyAtva hai| . .. ekendriya jIva-jinake ekendriya jAti nAmakarma kA udaya hotA hai aura sirpha eka sparzana indriya hI jinameM pAI jAtI hai| ekendriya jAti nAmakarma--jisa karma ke udaya se jIva ko sirpha eka indriyasparzana indriya prApta ho| (o) oghabaMdha-kisI khAsa guNasthAna yA khAsa gati Adi kI vivakSA kiye binA hI saba jIvoM ko jo baMdha kahA jAtA hai, use oghabaMdha yA sAmAnya baMdha kahate haiN| oghasaMjJA--avyakta cetanA ko oghasaMjJA kahA jAtA hai / ojAhAra-garbha meM utpanna hone ke samaya jo zukra-zoNita rUpa AhAra kArmaNazarIra ke dvArA liyA jAtA hai| (au) autpAtikI buddhi-jisa buddhi ke dvArA pahale binA sune, binA jAne hue padArthoM ke vizuddha artha, abhiprAya ko tatkAla grahaNa kara liyA jAtA hai / auvayika bhAva-karmoM ke udaya se hone vAlA bhaav|| audArika aMgopAMga nAmakarma-jisa karma ke udaya se audArika zarIra rUpa meM pariNata pudgaloM se aMgopAMga rUpa avayava banate haiN| auvArikaovArikabaMdhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se audArika zarIra pudgaloM kA audArika pudgaloM ke sAtha sambandha ho / auvArika kAyayoga-audArika zarIra dvArA utpanna huI zakti se jIva ke pradezoM meM parispanda ke kAraNabhUta prayatna kA honA; athavA audArika zarIra ke vIrya-zakti ke vyApAra ko audArika kAyayoga kahate haiN| Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 pAribhASika zabda-koSa audArikakArmaNabandhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se audArika zarIra pudgaloM kA kArmaNa pudgaloM ke sAtha sambandha ho| audArikataijasakAmeNabaMdhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se audArikazarIra pudgaloM kA tejasa-kArmaNa pudgaloM ke sAtha sambandha ho| audArikatajasabaMdhana nAmakarma---jisa karma ke udaya se audArikazarIra pudgaloM kA taijasa pudgaloM ke sAtha sambandha ho| audArikamidha kAya--audArikazarIra kI utpatti prArambha hone ke prathama samaya se lagAkara antarmuhUrta taka madhyavartI kAla meM vartamAna aparipUrNa zarIra ko kahate haiN| audArikamizra kAyayoga---audArika aura kArmaNa ina donoM zarIroM kI sahAyatA se hone vAle vIrya-zakti ke vyApAra ko athavA audArikamizna kAya dvArA hone vAle prayatnoM ko audArikamizra kAyayoga kahA jAtA hai| auvArika zarIra-jisa zarIra ko tIrthaMkara Adi mahApuruSa dhAraNa karate haiM, jisase mokSa prApta kiyA jA sakatA hai, jo audArika vargaNAoM se niSpanna mAMsa, haDDI Adi avayavoM se banA hotA hai, sthUla hai Adi, vaha audArika zarIra kahalAtA hai| auvArikazarIra nAmakarma-jisa karma ke udaya se audArikazarIra prApta ho| audArikazarIrabaMdhana nAmakarma-~-jisa karma ke udaya se pUrvagrahIta audArika pudgaloM ke sAtha vartamAna meM grahaNa kiye jAne vAle audArika pudgaloM kA Apasa meM mela hotA hai| audArika vargaNA-jina pudgala vargaNAoM se audArika zarIra banatA hai / audArikasaMghAtana nAmakarma-jisa karma ke udaya se audArika zarIra rUpa pari Nata pudgaloM kA paraspara sAnnidhya ho / aupapAtika vaikriya zarIra---upapAta janma lene vAle deva aura nArakoM ko jo zarIra janma samaya se hI prApta hotA hai| aupazamika bhAva-mohanIyakarma ke upazama se hone vAlA bhAva / aupazamika cAritracAritra mohanIya kI paccIsa prakRtiyoM ke upazama se vyakta hone vAlA sthirAtmaka Atma-pariNAma / mopazamika samyakrava-anantAnubaMdhI kaSAya catuSka aura darzanamohatrika-kula Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 25 sAta prakRtiyoM ke upazama se jo tattva ruci vyaMjaka Atma-pariNAma pragaTa hotA hai, vaha aupazamika samyaktva hai| kaTurasa nAmakarma--jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa cirAyate, nIma Adi jaisA kaTu ho| kamala-~-caurAsI lAkha kamalAMga ke kAla ko kahate haiM / kamalAMga-caurAsI lAkha mahApana kA eka kamalAMga hotA hai / karaNa-paryApta-ve jIva jinhoMne indriya paryApti pUrNa kara lI hai athavA apanI yogya paryAptiyA~ pUrNa kara lI haiM / karaNa-aparyApta--paryApta yA aparyApta nAmakarma kA udaya hone para bhI jaba taka karaNoM-zarIra, indriya Adi paryAptiyoM kI pUrNatA na ho taba taka ve jIva karaNa aparyApta kahalAte haiM / karaNalabdhi-anAdikAlIna mithyAtva-granthi ko bhedane meM samartha pariNAmoM yA zakti kA prApta honaa| kavalAhAra-anna Adi khAdya padArtha jo mukha dvArA grahaNa kiye jAte haiN| karma-mithyAtva, avirata, pramAda, kaSAya aura yoga ke nimitta se huI jIva kI pravRtti dvArA AkRSTa evaM sambaddha tat yogya pudgala prmaannu| . karmajA buddhi-upayogapUrvaka cintana, manana aura abhyAsa karate-karate prApta hone vAlI buddhi / karmayogya utkRSTa vargaNA-karmayogya jaghanya vargaNAoM ke anantaveM bhAga adhika pradeza vAle skandhoM kI karma grahaNa ke yogya utkRSTa vargaNA hotI hai / karmayogya jaghanya vargaNA-utkRSTa manoyogya vargaNA ke anantara kI agrahaNa yogya utkRSTa vargaNA ke skandha ke pradezoM se eka pradeza adhika skandhoM kI vargaNA karmagrahaNa ke yogya jaghanya vargaNA hotI hai / karmarUpa pariNamana-karma pudgaloM meM jIva ke jJAna, darzana Adi svAbhAvika guNoM ko AvaraNa karane kI zakti kA ho jaanaa| karmarUpatAvasthAnalakSaNA sthiti-baMdhane ke bAda jaba taka karma AtmA ke sAtha ThaharatA hai, utanA kAla / karmavargaNA---karma skandhoM kA samUha / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa karmavargaNA skandha-jo pudgala skandha karmarUpa pariNata hote haiN| karmavidhAna-mithyAtva Adi kAraNoM ke dvArA AtmA ke sAtha hone vAle karmabaMdha. ke sambandha ko karmavidhAna kahate haiM / karmazarIra-karmoM kA piNDa / kaSAya-AtmaguNoM ko kaSe, naSTa kare, athavA jisake dvArA janma-maraNa rUpa saMsAra kI prApti ho athavA jo samyaktva, dezacAritra, sakalacAritra aura yathAkhyAtacAritra ko na hone de, vaha kaSAya kahalAtI hai| kaSAya mohanIyakarma ke udayajanya, saMsAra-vRddhi ke kAraNarUpa mAnasika vikAroM ko kaSAya kahate haiM / samabhAva kI maryAdA ko tor3anA, cAritra mohanIya ke udaya se kSamA, vinaya, saMtoSa Adi Atmika guNoM kA pragaTa na honA yA alpamAtrA meM pragaTa honA kaSAya hai| kaSAyarasa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa AMvalA, baher3A Adi jaisA kasailA ho| kaSAya vijaya-krodhAdi kaSAyoM ke kAraNa upasthita hone para bhI unheM nahIM hone denaa| kaSAya samudghAta-krodhAdi ke nimitta se hone vAlA samudghAta / kApotalezyA-kabUtara ke gale ke samAna rakta tathA kRSNa varNa ke lezyAjAtIya pudgaloM ke sambandha se AtmA ke aise pariNAmoM kA honA ki jisase mana, vacana, kAyA kI pravRtti meM vakratA hI vakratA rahe, saralatA na rahe / dUsaroM ko kaSTa pahu~ce aise bhASaNa karane kI pravRtti, nAstikatA rhe| ina pari NAmoM ko kApotalezyA kahA jAtA hai| . kAya-jisakI racanA aura vRddhi audArika, vaikriya Adi pudgala skandhoM se hotI hai tathA jo zarIra nAmakarma ke udaya se niSpanna hotA hai; athavA jAti - nAmakarma ke avinAbhAvI trasa aura sthAvara nAmakarma ke udaya se hone vAlI AtmA kI paryAya ko kAya kahate haiM / kAyayoga--zarIradhArI AtmA kI zakti ke vyApAra-vizeSa ko kAyayoga kahate haiM; athavA jisameM Atma-pradezoM kA saMkoca-vikoca ho use kAya kahate haiM aura usake dvArA hone vAlA yoga kAyayoga kahalAtA hai / athavA audA Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 rika Adi sAta prakAra ke kAyoM meM jo anvaya rUpa se rahatA hai, use sAmAnyataH kAya kahate haiM aura usa kAya se utpanna hue Atma- pradeza parispanda lakSaNa vIrya (zakti) ke dvArA jo yoga hotA hai. vaha kAyayoga hai kAraka samyaktva -- jinokta kriyAoM - sAmAyika, zruti zravaNa, guru-vaMdana Adi ko karanA / kArmaNakA - karmoM ke samUha athavA kArmaNazarIra nAmakarma ke udaya se utpanna hone vAle kAya ko kArmaNakAya kahate haiM / kArmaNakA yoga - kArmaNakAya ke dvArA hone vAlA yoga arthAt anya audArika Adi zarIra vargaNAoM ke binA sirpha karma se utpanna hue vIrya (zakti) ke nimitta se Atma- pradeza - parispandana rUpa prayatna honA kArmaNakAyayoga kahalAtA hai / kArmaNazarIra kI sahAyatA se hone vAlI Atmazakti kI pravRtti ko kArmaNakAyayoga kahate haiM / .27 kArmaNazarIra - jJAnAvaraNa Adi karmoM se banA huA zarIra / kArmaNazarIra nAmakarma -- jisa karma ke udaya se jIva ko kArmaNa- zarIra kI prApti ho / kArmaNakArmaNabaMdhana nAmakarma -- jisa karma ke udaya se kArmaNazarIra pudgaloM kA kArmaNazarIra pudgaloM ke sAtha sambandha ho ! kArmaNazarIrabaMdhana nAmakarma - jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta kArmaNazarIra pudgaloM ke sAtha gRhyamANa kArmaNazarIra pudgaloM kA Apasa meM mela ho / kArmaNasaMghAtana nAmakarma -- jisa karma ke udaya se kArmaNazarIra rUpa meM pariNata pudgaloM kA paraspara sAnnidhya ho / kAla- anuyoga dvAra -- jisameM vivakSita dharma vAle jIvoM kI jaghanya va utkRSTa sthiti kA vicAra kiyA jAtA hai / kolikAsaMhanana nAmakarma - jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM markaTa baMdha aura veThana na ho kintu kIlI se haDDiyA~ jur3I huI hoM / kubjasaMsthAna nAmakarma ---- jisa karma ke udaya se zarIra kubar3A ho / kumuda -- baurAsI lAkha kumudAMga ke kAla ko kumuda kahate haiM / kumudAMga -- caurAsI lAkha mahAkamala kA eka kumudAMga hotA hai / kuzala karma -- jisakA vipAka iSTa hotA hai / Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 pAribhASika zabda-koSa kRtakaraNa- samyaktva mohanIya ke antima sthiti khaNDa ko khapAne vAle kSapaka ko kahate haiM / kRSNalezyA ----kAjala ke samAna kRSNa varNa ke lezthA jAtIya pudgaloM ke sambandha se AtmA meM aise pariNAmoM kA honA, jisase hiMsA Adi pAMcoM AsravoM meM pravRtti ho-mana, vacana, kAya kA saMyama na rahanA, guNa-doSa kI parIkSA kiye binA hI kArya karane kI Adata bana jAnA, krUratA A jAnA Adi / kRSNavarNa nAmakarma--jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra koyale jaisA kAlA ho| kevalajJAna----jJAnAvaraNa karma kA ni:zeSa rUpa se kSaya ho jAne para jisake dvArA bhUta, vartamAna aura bhAvI kAlika saba dravya aura paryAyeM jAnI jAtI haiM, use kevalajJAna kahate haiN| kisI kI sahAyatA ke binA sampUrNa jJeya padArthoM kA viSaya karane vAlA jJAna kevalajJAna hai| kevalajJAnAvaraNa karma-kevalajJAna kA AvaraNa karane vAlA krm| kevalavarzana--sampUrNa dravyoM meM vidyamAna sAmAnya dharma kA pratimAsa / kevaladarzanAvaraNa karma----kevaladarzana kA AvaraNa karane vAlA karma / kevalI samudghAta----vedanIya Adi tIna aghAtI karmoM kI sthiti Ayukarma ke barAbara karane ke lie kevalI-jina dvArA kiyA jAne vAlA samudghAta / . kezAgna-ATha rathareNu kA devakuru aura uttarakuru kSetra ke manuSya kA eka kezAna hotA hai| unake ATha kezAnoM kA harivarSa aura ramyakavarSa ke manuSya kA eka kezAgna hotA hai tathA unake ATha kezAnoM kA hemavata aura hairaNyavata kSetra ke manuSya kA eka kezAna hotA hai, unake ATha ke zAnoM kA pUrvApara videha ke manuSya kA eka kezAgra hotA hai aura unake ATha kezAroM kA bharata, airAvata kSetra ke manuSya kA eka kezAna hotA hai / koDAkor3I-eka karor3a ko eka karor3a se guNA karane para prApta rAzi / koSa-samabhAva ko bhUlakara Akroza meM bhara jAnA, dUsaroM para roSa karanA krodha hai| aMtaraMga meM parama upazama rUpa ananta guNa vAlI AtmA meM kSobha tathA bAhya viSayoM meM anya padArthoM ke sambandha se karatA, Aveza rUpa vicAra utpanna hone ko krodha kahate haiN| athavA apanA aura para kA upaghAta yA anupakAra Adi karane vAlA krUra pariNAma kroSa kahalAtA hai / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 . kSapakoNi-jisa zreNi meM mohanIya karma kI prakRtiyoM kA mUla se nAza kiyA jAtA hai| kSamAzIlatA-badalA lene kI zakti hote hue bhI apane sAtha burA bartAva karane vAloM ke aparAdhoM ko sahana krnaa| krodha ke kAraNa upasthita hone para bhI krodha mAtra paidA na hone denaa|| kSaya-viccheda hone para puna: baMdha kI sambhAvanA na honA / kSayopazama-vartamAna kAla meM sarvaghAtI spardhakoM kA udayAbhAvI kSaya aura AgAmI kAla kI apekSA unhIM kA sadavasthArUpa upazama tathA dezaghAtI spardhakoM kA udaya kSayopazama kahalAtA hai| arthAta karma ke udayAvali meM praviSTa mandarasa spardhaka kA kSaya aura anUdayamAna rasaspardhaka kI sarvaghAtinI vipAkazakti kA nirodha yA dezaghAtI rUpa meM pariNamana va tIvra zakti kA maMdazakti rUpa meM pariNamana (upazamana) kSayopazama hai / kSAyikajJAna---apane AvaraNa karma kA pUrNa rUpa se kSaya kara dene se utpanna hone vAlA jJAna / kSAyika bhAva-karma ke Atyantika kSaya se pragaTa hone vAlA bhAva / kSAyika samyaktva-anantAnubaMdhI kaSAyacatuSka aura darzanamohatrika ina sAta prakRtiyoM ke kSaya se AtmA meM tattva ruci rUpa pragaTa hone bAlA pariNAma / kSAyika samyagdaSTi-samyaktva kI bAdhaka mohanIya karma kI sAto prakRtiyoM kA pUrNatayA kSaya karake samyaktva prApta karane vAle jIva / kSAyodhaSika jJAna-apane-apane AvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna hone vAlA zAna / jhAyopazAmaka bhAva-karmoM ke kSayopazama se pragaTa hone vAlA bhAva / kSAyopazamika samyaktva-anantAnubaMdhI kaSAyacatuSka, mithyAtva aura samyag mithyAtva ina chaha prakRtiyoM ke udayAbhAvI kSaya aura inhIM ke sadavasthArUpa upazama se tathA dezaghAtI spardhaka vAlI samyaktva prakRti ke udaya se AtmA meM jo tattvArtha zraddhAna rUpa pariNAma hotA hai use kSAyopazamika sabhyaktva kahate haiN| mithyAtva mohanIyakarma ke kSaya tathA upazama aura samyaktva mohanIya ke udaya se AtmA meM hone vAle pariNAma ko kSAyopa zAmika samyaktva kahate haiN|| Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa kSAyopazamika samyagdRSTi - mohanIyakarma kI prakRtiyoM meM se kSaya yogya prakRtiyoM ke kSaya aura zeSa rahI huI prakRtiyoM ke upazama karane se samyaktva prApta karane vAle jIva ko kahate haiM / kSINakaSAya vItarAga chadmastha guNasthAna- una jIvoM ke svarUpa vizeSa ko kahate haiM jo mohanIyakarma kA sarvathA kSaya kara cuke haiM kintu zeSa chadma ( ghAtikarmoM kA AvaraNa ) abhI vidyamAna haiM / kSudra bhava- sampUrNa bhavoM meM sabase choTe bhava / kSetra anuyogadvAra - jisameM vivakSita dharma vAle jIvoM kA vartamAna nivAsa sthAna batalAyA jAtA hai, use kSetra anuyogadvAra kahate haiM / kSetravipAkI prakRti- jo prakRtiyA~ kSetra kI pradhAnatA se apanA phala detI haiM, unheM kSetravipAkI prakRti kahate haiM / athavA vigraha - gati meM jo karma prakRti udaya meM AtI hai, apane phala kA anubhava karAtI hai, vaha kSetravipAkI prakRti hai / (kha) kharasparza nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra gAya kI jIbha jaisA khuradarA, karkaza ho / ise karkazasparza nAmakarma bhI kahA jAtA hai / (ga) gaMdha nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIra meM zubha acchI yA azubha burI gaMdha 30 ho / gati - gati nAmakarma ke udaya se hone vAlI jIva kI paryAya aura jisase jIva manuSya, tiyaMca, deva yA nAraka vyavahAra kA adhikArI kahalAtA hai, use gati kahate hai; athavA cAroM gatiyoM - naraka, tiryaMca, manuSya aura deva meM gamana karane ke kAraNa ko gati kahate haiM / gatitrasa- una jIvoM ko kahate haiM jinako udaya to sthAvara nAmakarma kA hotA hai, kintu gatikriyA pAI jAtI hai / gati nAmakarma-jisake udaya se AtmA manuSyAdi gatiyoM meM gamana kare use gati kahate haiM / ko bAra gamika zruta-Adi, madhya aura avasAna meM kucha vizeSatA se usI sUtra bAra kahanA gamika zruta hai / guNANu - pA~ca zarIroM ke yogya paramANuoM kI rasa-zakti kA buddhi ke dvArA khaMDana karane para jo avibhAgI aMza hotA hai, use guNANu yA bhAvANu kahate haiM / Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 2 guNapratyaya avadhijJAna - jo avadhijJAna janma lene se nahIM kintu janma lene ke bAda yama, niyama aura vrata Adi anuSThAna ke bala se utpanna hotA hai, usako kSAyopazamika avadhijJAna bhI kahate haiM / 31 guNasthAna - jJAna Adi guNoM kI zuddhi aura azuddhi ke nyUnAdhika bhAva se hone vAle jIva ke svarUpa vizeSa ko kahate haiM / jJAna, darzana, cAritra Adi jIva ke svabhAva ko guNa kahate haiM aura unake sthAna arthAt guNoM kI zuddhi - azuddhi ke utkarSa evaM apakarSa janya svarUpa vizeSa kA bheda guNasthAna kahalAtA hai / darzana mohanIya Adi karmoM kI udaya, upazama, kSaya, kSayopazama Adi avasthAoM ke hone para utpanna hone vAle jina bhAvoM se jIva lakSita hote haiM, una bhAvoM ko guNasthAna kahate haiM / gaNasthAna krama - Atmika guNoM ke nyUnAdhika kramika vikAsa kI avasthA / guNasaMkramaNa - pahale kI ba~dhI huI azubha prakRtiyoM ko vartamAna meM ba~dhane vAlI zubha prakRtiyoM ke rUpa meM pariNata kara denA / guNI - jina karma dalikoM kA sthitighAta kiyA jAtA hai unako samaya ke krama se antarmuhUrta meM sthApita kara denA guNazreNI hai / athavA Upara kI sthiti meM udaya kSaNa se lekara prati samaya asaMkhyAta guNe - asaMkhyAtaguNe karmadalikoM kI racanA ko guNazra eNI kahate haiM / guNazra eNI nirjarA - alpa- alpa samaya meM uttarottara adhika-adhika karma paramANuoM kA kSaya karanA / guNahAni- prathama niSeka avasthiti hAni se jitanA dUra jAkara AdhA hotA hai usa antarAla ko guNahAni kahate haiM / athavA apanI-apanI vargaNA ke varga meM apanI-apanI prathama vargaNA ke varga se eka-eka avibhAgI praticcheda anukrama se baMdhatA hai aise spardhakoM ke samUha kA nAma guNahAni hai / gurubhakti - gurujanoM (mAtA-pitA, dharmAcArya, vidyAguru, jyeSTha bhAI-bahina Adi, kI sevA, Adara-satkAra karanA / gurulaghu-ATha sparza vAle bAdara rUpI dravya ko gurulaghu kahA jAtA hai / gurusparza nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra lohe jaisA bhArI ho / gata do hajAra dhanuSa kA eka gavyUta hotA hai / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 pAribhASika zabda-koSa gotrakarma-jo karma jIva ko ucca-nIca gotra-kula meM utpanna karAve athavA jisa karma ke udaya se jIva meM pUjyatA-apUjyatA kA bhAva utpanna ho, jIva ucca nIca khlaaye| granthi-karmoM se hone vAle jIva ke tIvra rAga-dveSa rUpa pariNAma / ghaTikA-sAr3he ar3atIsa lava kA samaya / isakA dUsarA nAma 'nAlI' hai| ghAtikarma-AtmA ke anujIvI guNoM kA, AtmA ke vAstavika svarUpa kA ghAta karane vAle karma / ghAtinI prakRti-jo karmaprakRti Atmika-guNoM-jJAnAdika kA ghAta karatI hai| dhana-tIna samAna saMkhyAoM kA paraspara guNA karane para prApta saMkhyA / cakSudarzana-cakSu ke dvArA hone vAle padArtha ke sAmAnya dharma ke bodha ko| kahate haiN| cakSa darzanAvaraNa karma-cakSu ke dvArA hone vAle vastu ke sAmAnya dharma ke grahaNa ko| rokane vAlA karma / caturindriyajAti nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ko cAra indriyAM-zarIra, jIbha, nAka aura A~kha prApta hoN| catuHsthAnika-karmaprakRtiyoM meM svAbhAvika anubhAga se caugune anubhAga-phalajanaka zakti kA pAyA jAnA / cAritramohanIyakarma-AtmA ke svabhAva kI prApti yA usameM ramaNa karanA cAritra hai / cAritraguNa ko ghAta karane vAlA karma cAritramohanIyakarma kahalAtA hai| cUlikA-caurAsI lAkha cUlikAMga kI eka cUlikA hotI hai / cUlikAMga-caurAsI lAkha-nayuta kA eka cUlikAMga hotA hai / caityanindA-jJAna, darzana, cAritra-saMpanna guNI mahAtmA tapasvI Adi kI athavA laukika dRSTi se smAraka, stUpa, pratimA Adi kI nindA karanA caityaniMdA kahalAtI hai| chAmasthika-ve jIva jinako mohanIyakarma kA kSaya hone para bhI anya chadmoM (ghAtikamoM) kA sadbhAva pAyA jAtA hai / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 chAmasthika yathAkhyAtasaMyama---gyArahaveM (upazAMtamoha) aura bArahaveM (kSINamoha) guNasthAnavI jIvoM ko hone vAlA saMyama / chedopasthApanIya saMyama--pUrva saMyama paryAya ko chedakara phira se upasthApana (vratA ropaNa) krnaa| jaghanya anantAnanta-utkRSTa yuktAnanta kI saMkhyA meM eka ko milAne para prApta raashi| jaghanya asaMkhyAtAsaMkhyAta-utkRSTa yuktAsaMkhyAta kI rAzi meM eka ko milAne para prApta sNkhyaa| jaghanya parItAnanta----utkRSTa asaMkhyAtAsaMkhyAta meM eka ko milA dene para prApta raashi| jaghanya parItAsaMkhyAta-utkRSTa saMkhyAta meM eka ko milAne para prApta saMkhyA / jaghanya yuktAnanta-utkRSTa parItAnanta kI saMkhyA meM eka ko milAne para prApta rAzi / jaghanya yuktAsaMkhyAta- utkRSTa parItAsaMkhyAta kI rAzi meM eka ko milAne para prApta raashi| jaghanya baMdha-sabase kama sthiti vAlA baMdha / jaghanya saMkhyAta-do kI saMkhyA / jalakAya-jalIya zarIra, jo jala paramANuoM se banatA hai| jAti--vaha zabda jisake bolane yA sunane se sabhI samAna guNadharma vAle padArthoM kA grahaNa ho jaaye| jAti nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva sparzana, rasana Adi pAMca indriyoM meM se kramaza: eka, do, tIna, cAra, pA~ca indriyA~ prApta karake ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, caturindriya aura paMcendriya kahalAtA hai| jAti bhavya--jo bhavya mokSa kI yogyatA rakhate hue bhI usako prApta nahIM kara pAte haiN| unheM aisI anukUla sAmagrI nahIM mila pAtI hai jisase mokSa prApta kara skeN| jina--svarUpopalabdhi meM bAdhaka rAga, dveSa, moha, kAma, krodha Adi bhAva ko evaM jJAnAvaraNa Adi rUpa ghAti dravya karmoM ko jItakara apane anantajJAnadarzana Adi Atma-guNoM ko prApta kara lene vAle jIva jina kahalAte haiN| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 pAribhASika zabda-koSa jina nindA-jina bhagavAna, nirAvaraNa kevalajJAnI kI nindA, gardI karanA, .. asatya doSoM kA AropaNa karanA / ___ jIva-jo dravya prANa (indriya, bala, Ayu, zvAsocchavAsa) aura bhAva prANa (jJAna, darzana Adi svAbhAvika guNa) se jItA thA, jItA hai aura jIyegA, use jIva kahate haiN| jIvavipAko prakRti-jo prakRti jIva meM hI usake jJAnAdi svarUpa kA ghAta karane rUpa phala detI hai| jIvasamAsa-jina samAna paryAya rUpa dharmoM ke dvArA ananta jIvoM kA saMgraha kiyA jAtA hai, unheM jIvasamAsa yA jIvasthAna kahate haiM / jugupsA mohanIyakarma-jisa karma ke udaya se sakAraNa yA binA kAraNa ke hI vIbhatsa-ghRNAjanaka padArthoM ko dekhakara ghRNA utpanna hotI hai| jJAna-jisake dvArA jIva trikAla viSayaka bhUta, vartamAna aura bhaviSya sambandhI samasta dravya aura unake guNa aura paryAyoM ko jAne / athavA sAmAnyavizeSAtmaka vastu meM se usake vizeSa aMza ko jAnane vAle AtmA ke vyApAra ko jJAna kahate haiN| mAnAvaraNa karma--AtmA ke jJAna guNa ko AcchAdita karane vAlA karma / jJAnopayoga-pratyeka padArtha ko una-unakI vizeSatAoM kI mukhyatA se vikalpa karake pRthak pRthak grahaNa karanA / (ta) tiktarasa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra-rasa soMTha yA kAlI mirca jaisA caraparA ho| tiyaMca--jo mana, vacana, kAya kI kuTilatA ko prApta haiM, jinake AhAra Adi saMjJAyeM suvyakta haiM, nikRSTa ajJAnI haiM, tirache gamana karate haiM aura jinameM atyadhika pApa kI bahulatA pAI jAtI hai, unheM tiryaMca kahate haiM / __jinako tiryacagati nAmakarma kA udaya ho, unheM tiryaca kahate haiM / tiryacagati nAmakarma-jisa karma ke udaya se hone vAlI paryAya dvArA jIva tiyaMca kahalAtA hai.| tiyaMcAyu-jisake udaya se tiryaMcagati kA jIvana vyatIta karanA par3atA hai| tIrthakara nAmakarma-jisa karma ke udaya se tIrthakara pada kI prApti hotI hai / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 tejolezyA - tote kI coMca ke samAna rakta varNa ke lezyA pudgaloM se AtmA meM hone vAle ve pariNAma jinase namratA AtI hai, dharmarutri dRr3ha hotI hai, dUsare kA hita karane kI icchA hotI hai Adi / 35 tejasa - kArmaNabaMdhana nAmakarma -- jisa karma ke udaya se taijasa zarIra pudgaloM kA kArmeNa pudgaloM ke sAtha sambandha ho / tejasa jasabaMdhana nAmakarma -- jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta tejasa zarIra pudgaloM ke sAtha gRhyamANa taijasa pudgaloM kA paraspara sambandha hotA hai / tejasavargaNA - jina vargaNAoM se tejasa zarIra banatA hai / - taijasazarIra - tejasa pudgaloM se bane hue AhAra ko pacAne vAle aura tejolezyA sAdhaka zarIra ko taijasa zarIra kahate haiM / taijasazarIra nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva ko tejasa zarIra kI prApti ho / taijasazarIraprAyogya utkRSTa vargaNA - taijasazarIraprAyogya jaghanya vargaNA ke anaMtaveM bhAga adhika pradeza vAle skaMdhoM kI utkRSTa vargaNA / tejasazarIraprAyogya jaghanya vargaNA - AhAraka zarIra kI grahaNayogya utkRSTa vargaNA ke anantara kI agrahaNa yogya utkRSTa vargaNA se eka pradeza adhika skaMdhoM kI vargaNA taijasazarIra ke yogya jaghanya vargaNA hotI hai / tejasasaMghAtana nAmakarma - jisa karma ke udaya se tejasa zarIra rUpa pariNata pudgaloM kA paraspara sAnnidhya ho / taMjasasamudraghAta -- jIvoM ke anugraha yA vinAza karane meM samartha taijasa zarIra kI racanA ke liye kiyA jAne vAlA samudghAta / xsakAya - jo zarIra cala phira sakatA hai aura jo trasa nAmakarma ke udaya se gam prApta hotA hai trasa nAmakarma -- jisa karma ke udaya se jIva ko sakAya kI prApti hotI hai / trasareNu - ATha urdhvareNu kA eka trasareNu hotA hai / tristhAnika -- karma prakRti ke svAbhAvika anubhAga se tigunA anubhAga | zrIndriya jIva-jina jIvoM ko zrIndriya jAti nAmakarma ke udaya se sparzana, rasana aura prANa yaha tIna indriyA~ prApta haiM, unheM trIndriya jIva kahate haiM / truTitAMga - caurAsI lAkha pUrva ke samaya ko kahate haiM / Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 pAribhASika zabda-koSa daMDa samudghAta--sayogikevalI guNasthAnavI jIva ke dvArA pahale samaya meM apane zarIra ke bAhulya pramANa Atma pradezoM ko Upara se nIce taka loka paryanta racane ko daMDa samudghAta kahate haiM / varzana--sAmAnya dharma kI apekSA jo padArtha kI sattA kA pratibhAsa hotA hai, use darzana kahate haiN| sAmAnya vizeSAtmaka vastusvarUpa meM se vastu ke sAmAnya aMza ke bodharUpa cetanA ke vyApAra ko darzana kahate haiN| athavA sAmAnya kI mukhyatA pUrvaka vizeSa ko gauNa karake padArtha ke jAnane ko darzana kahate haiN| darzanAvaraNa karma--AtmA ke darzana guNa ko AcchAdita karane vAlA karma / darzanamohanIya-tattvArtha zraddhA ko darzana kahate haiM aura usako ghAta karane vAle, __AvRta karane vAle karma ko darzanamohanIya karma / darzanopayoga-pratyeka vastu meM sAmAnya aura vizeSa yaha do prakAra ke dharma pAye jAte haiM, unameM se sAmAnya dharma ko grahaNa karane vAle upayoga ko darzano payoga kahate haiN| bAnAntarAya karma-dAna kI icchA hone para bhI jisa karma ke udaya se jIva meM dAna dene kA utsAha nahIM hotaa| dIrghakAlikI saMjJA-usa saMjJA ko kahate haiM, jisameM bhUta, vartamAna aura bhaviSya kAla saMbaMdhI kramabaddha jJAna hotA hai ki amuka kArya kara cukA hU~, amuka kArya kara rahA hU~ aura amuka kArya kruuNgaa| bIpaka samyaktva-jinokta kriyAoM se hone vAle lAmoM kA samarthana, pracAra, prasAra karanA dIpaka samyaktva kahalAtA hai| dubhaMga nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva upakAra karane para bhI sabhI ko apriya lagatA ho, dUsare jIva zatratA evaM bairabhAva rakheM / durabhigaMdha nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM lahasuna athavA sar3e gale padArthoM jaisI gaMdha ho| durabhiniveza-yathArtha vaktA milane para bhI zraddhA kA viparIta banA rahanA / duHsvara nAmakarma--- jisa karma ke udaya se jIva kA svara va vacana zrotA ko apriya va karkaza pratIta ho| Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 37 dUra bhavya-jo bhavya jIva bahuta kAla ke bAda mokSa prApta karane vAlA hai / deva-devagati nAmakarma ke udaya hone para nAnA prakAra kI bAhya vibhUti se dvIpa samudra Adi aneka sthAnoM para icchAnusAra krIr3A karate haiM, viziSTa aizvarya kA anubhava karate haiM, divya vastrAbhUSaNoM kI samRddhi tathA apane zarIra kI sAhajika kAMti se jo dIptamAna rahate haiM ve deva kahalAte haiN| devagati nAmakarma--jisa karma ke udaya se jIva ko aisI avasthA prApta ho ki jisase 'yaha deva hai' aisA kahA jAye / bevAyu-jisake kAraNa se devagati kA jIvana bitAnA par3atA hai, use devAyu ___ kahate haiN| dezaghAtI prakRti-apane ghAtane yogya guNa kA AMzika rUpa se ghAta karane vAlI prakRti / dezavirati-apratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA udaya na hone ke kAraNa jo jIva deza (aMza) se pApajanaka kriyAoM se alaga ho sakate haiM ve dezavirata kahalAte haiN| dezavirata guNasthAna--dezavirata jIvoM kA svarUpa vizeSa / dezavirata saMyama--karmabaMdhajanaka AraMbha, samAraMbha se AMzika nivRta honA, nira parAdha trasa jIvoM kI saMkalpapUrvaka hiMsA na karanA dezavirati saMyama hai| avyakarma-jJAnAvaraNa Adi karmarUpa pariNAma ko prApta hue pudgala / vaSyaprANa-indriya, bala, Ayu aura zvAsocchavAsa / dravyalezyA-varNa nAmakarma ke udaya se utpanna hue zarIra ke varNa ko dravyalezyA kahate haiN| vagyaveva---maithunecchA kI pUrti ke yogya nAmakarma ke udaya se pragaTa bAhya cinha vizeSa / dvIndriya-jina jIvoM ke sparzana aura rasana yaha do indriyA~ haiM tathA dvIndriya . jAti nAmakarma kA udaya hai| dvIndriyajAti nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ko do indriyA~-zarIra (sparzana) aura jihvA (rasatA) prApta hoN| dvitIyasthiti-antara sthAna se Upara kI sthiti ko kahate haiM / dvitIyopazama samyaktva-jo vedaka samyagdRSTi jIva anantAnubaMdhI kaSAya aura Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa darzanamohanIya kA upazama karake upazama samyaktva ko prApta hotA hai, use dvitIyopazama samyaktva kahate haiM / visthAnika-karma prakRtiyoM ke svAbhAvika anubhAga se duganA anubhAga / dhanuSa-cAra hAtha ke mApa ko dhanuSa kahA jAtA hai / dhAraNA-avAya ke dvArA jAne hue padArtha kA kAlAntara meM vismaraNa na ho, isa prakAra ke saMskAra vAle jJAna ko dhAraNA kahate hai / dhruvokyA prakRti--apane udayakAla paryanta pratyeka samaya jIva ko jisa prakRti kA udaya barAbara binA ruke hotA rahatA hai| . dhruvabandha-jo baMdha na kabhI vicchinna huA aura na hogaa| dhruvabaMdhinI prakRti-yogya kAraNa hone para jisa prakRti kA baMdha avazya hotA hai / dhruvasattAka prakRti---jo anAdi mithyAtva jIva ko nirantara sattA meM hotI hai, sarvadA vidyamAna rahatI hai| napuMsaka veda-strI evaM puruSa donoM ke sAtha ramaNa karane kI icchA / nayuta-caurAsI lAkha nayutAMga kA eka nayuta hotA hai / nayutAMga---caurAsI lAkha prayuta ke samaya ko kahate haiM / narakagati nAmakarma-jisake udaya se jIva nAraka kahalAtA hai / narakAyu-jisake udaya se jIva ko narakagati kA jIvana bitAnA par3atA hai| nalina-caurAsI lAkha nalinAMga kA eka nalina hotA hai| nalinAMga-caurAsI lAkha padma kA eka nalinAMga kahalAtA hai| nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva naraka, tiyaMca, manuSya aura devagati prApta karake acchI-burI vividha paryAyeM prApta karatA hai, athavA jisa karma se AtmA gati Adi nAnA paryAyoM ko anubhava kare athavA zarIra Adi bane, use nAmakarma kahate haiN| nAraka-jinako narakagati nAmakarma kA udaya ho| athavA jIvoM ko kleza pahuMcAyeM / dravya, kSetra, kAla, bhAva se jo svayaM tathA paraspara meM prIti ko prApta na karate hoN| nArAcasaMhanana nAmakarma-jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM donoM tarapha markaTa baMdha ho, lekina veThana aura kIla na ho| Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 nAlI -- sAr3he ar3atIsa lava ke samaya ko nAlI kahate haiM / nikAcana - udvartanA, apavartanA, saMkramaNa aura udIraNA ina cAra avasthAoM ke na hone kI sthiti kA nAma nikAcana hai / nikAcita prakRti - jisa prakRti meM koI bhI karaNa nahIM lagatA / use nikAcita prakRti kahate haiM / nirjarA -AtmA ke sAtha nIra-kSIra kI taraha Apasa meM mile hue karma pudgaloM kA ekadeza kSaya honA / nidrA - jisa karma ke udaya se jIva ko aisI nIMda Aye ki sukhapUrvaka jAga sake, jagAne meM mehanata na karanI par3e / nidrA nidrA - jisa karma ke udaya se jIva ko jagAnA duSkara ho, aisI nIMda Aye / nitti - karma kI udIraNA aura saMkramaNa ke sarvathA abhAva kI sthiti / nirmANa nAmakarma - jisa karma ke udaya se zarIra meM aMga-pratyaMga apanI-apanI jagaha vyavasthita hote haiM / niraticAra chedopasthApanIya saMgrama -- jisako itvara sAmAyika saMyama vAle bar3I dIkSA ke rUpa meM grahaNa karate haiM / -- 36 nivRttibAdara guNasthAna - vaha avasthA, jisameM apramatta AtmA anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnAvaraNa aura pratyAkhyAnAvaraNa ina tInoM catuSka rUpI bAdara kaSAya se nivRtta ho jAtI hai / isameM sthitighAta Adi kA apUrva vidhAna hone se ise apUrvakaraNa guNasthAna bhI kahate haiM / nivRtti dravyendriya-indriyoM kI AkAra- racanA | nirupakrama Ayu - jisa Ayu kA apavartana ghAta nahIM hotA / nivizyamAna - parihAra vizuddhi saMyama ko dhAraNa karane vAloM ko kahate haiM / nirviSTakAyika- parihAravizuddhi saMyama dhArakoM kI sevA karane vAle / nizcaya samyaktva - jIvAdi tatvoM kA yathArUpa se zraddhAna | niva - mAnavaza jJAnadAtA guru kA nAma chipAnA, amuka viSaya ko jAnate hue bhI maiM nahIM jAnatA, utsUtra prarUpaNA karanA Adi nihnava kahalAtA hai / nIca kula - adharma aura anIti karane se jisa kula ne cirakAla se aprasiddhi va apakIrti prApta kI hai / nIca gotra karma -- jisa karma ke udaya se jIva nIca kula meM janma letA hai / Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa nIlalezyA - azoka vRkSa ke samAna nIle raMga ke lezyA pudgaloM se AtmA meM aisA pariNAma utpanna honA ki jisase IrSyA, asahiSNutA, chala-kapaTa Adi hone lageM / nIlavarNa nAmakarma- - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra tote ke paMkha ke jaisA harA ho / 1 nokaSAya - jo svayaM to kaSAya na ho kintu kaSAya ke udaya ke sAtha jisakA udaya hotA hai athavA kaSAyoM ko paidA karane meM uttejita karane meM sahAyaka ho / nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna nAmakarma -- jisa karma ke udaya se zarIra kI AkRti nyagrodha ( vaTavRkSa) ke samAna ho arthAt zarIra meM nAbhi se Upara ke avayaMtra pUrNa moTe hoM aura nAbhi se nIce ke avayava hIna - patale hoM / 40 (pa) paMcendriya jAti nAmakarma -- jisa karma ke udaya se jIva ko pA~coM indriyA~ prApta hoM / paMDita vIryAntarAya karma -- samyagdRSTi sAdhu mokSa kI cAha rakhate hue bhI jisa karma ke udaya se usake yogya kriyAoM ko na kara sakeM ! patadgraha prakRti -- Akara par3ane vAle karma dalikoM ko grahaNa karane vAlI prakRti / pada --- pratyeka karma prakRti ko pada kahate haiM / padavRnda--padoM ke samudAya ko padavRnda kahA jAtA hai / padata--arthAvabodhaka akSaroM ke samudAya ko pada aura usake jJAna ko padazruta kahate haiM / padasamAsazrata --- padoM ke samudAya kA jJAna / padma -- caurAsI lAkha padmAMga kA eka padma hotA hai / padma lezyA -- haldI ke samAna pIle raMga ke lezyA pudgaloM se AtmA meM aise parijAmoM kA honA jisase kASAyika pravRtti kAphI aMzoM meM kama ho, citta prazAnta rahatA ho, Atma-saMyama aura jitendriyatA kI vRtti AtI ho / padmaga-- caurAsI lAkha utpala kA eka payAMga hotA hai / parAghAta nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva bar3e-bar3e balavAnoM kI dRSTi meM bhI ajeya mAlUma ho / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 41 parAvartamAnA prakRti--kisI dUsarI prakRti ke baMdha, udaya athavA donoM ko roka kara jisa prakRti kA baMdha, udaya athavA donoM hote haiN| parihAravizuddhi saMyama--parihAra kA artha hai tapovizeSa aura usa tapovizeSa se jisa cAritra meM vizuddhi prApta kI jAtI hai, use parihAravizuddhi saMyama kahate haiM / athavA jisameM parihAravizuddhi nAmaka tapasyA kI jAtI hai, vaha parihAravizuddhi saMyama hai| paryApta nAmakarma-paryApta nAmakarma ke udaya vAle jIvoM ko paryApta kahate haiM aura jisa karma ke udaya se jIva apanI paryAptiyoM se yukta hote haiM, vaha paryApta nAmakarma hai| paryApti--jIva kI vaha zakti jisake dvArA pudgaloM ko grahaNa karane tathA unako __ AhAra, zarIra Adi ke rUpa meM badala dene kA kArya hotA hai / paryApta zrata-utpatti ke prathama samaya meM labdhyaparyApta sUkSma nigodiyA jIva ke hone vAle kuzru ta ke aMza se dUsare samaya meM jJAna kA jitanA aMza bar3hatA hai, yaha paryAyazruta hai| paryAya samAsa zruta---paryAya zruta kA samudAya / palya-anAja vagairaha bharane ke golAkAra sthAna ko palya kahate haiN| palyopama----kAla kI jisa lambI avadhi ko palya kI upamA dI jAtI hai, usako palyopama kahate haiN| eka yojana lambe, eka yojana caur3e evaM eka yojana gahare golAkAra kUpa kI upamA se jo kAla ginA jAtA hai use palyopama kahate haiN| parokSa---mana aura indriya Adi bAhya nimittoM kI sahAyatA se hone vAlA padArtha sambandhI jJAna / pazcAdAnupUrvo-anta se prArambha kara Adi taka kI gaNanA karanA / pAda---chaha utsedhAMgula kA eka pAda hotA hai| pApa-jisake udaya se duHkha kI prApti ho; AtmA zubha kAryoM se pRthak rahe / pApa prakRti --jisakA phala azubha hotA hai / pAriNAmiko buddhi-dIrghAyu ke kAraNa bahuta kAla taka saMsAra ke anubhavoM se . prApta hone vAlI buddhi / pAriNAmika bhAva-jisake kAraNa mUla vastu meM kisI prakAra kA parivartana na / ho kintu svabhAva meM hI pariNata hote rahanA pAriNAmika bhAva hai / athavA... Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama kI apekSA na rakhane vAle dravya . kI svAbhAvika anAdi pAriNAmika zakti se hI AvirbhUta bhAva ko pAriNAmika bhAva kahate haiN| piMDa prakRti-apane meM anya prakRtiyoM ko gamita karane vAlI prakRti / puNya-jisa karma ke udaya se jIva ko sukha kA anubhava hotA hai / puNya karma-jo karma sukha kA vedana karAtA hai / puNya prakRti-jisa prakRti kA vipAka-phala zubha hotA hai / pudgalaparAvarta- grahaNa yogya ATha vargaNAoM (audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa zarIra, bhASA, zvAsocchavAsa, mana, kArmaNa vargaNA) meM se AhAraka zarIra vargaNA ko chor3akara zeSa audArika Adi prakAra se rUpI dravyoM ko grahaNa karate hue eka jIva dvArA samasta lokAkAza ke pudgaloM kA sparza karanA / pugalavipAkI prakRti-jo karma prakRti pudgala meM phala pradAna karane ke sanmukha ho arthAt jisa prakRti kA phala AtmA pudgala dvArA anubhava kare / audArika Adi nAmakarma ke udaya se grahaNa kiye gaye pudgaloM meM jo karma prakRti apanI zakti ko dikhAve, vaha pudgala vipAkI prakRti hai / puruSaveda--jisake udaya se puruSa ko strI ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho / pUrva--caurAsI lAkha pUrvAGga kA eka pUrva hotA hai / pUrvazruta--aneka vastuoM kA eka pUrva hotA hai / usameM se eka kA jJAna pUrvazruta kahalAtA hai| pUrvasamAsazrata-do-cAra Adi caudaha pUrvo taka kA jJAna / pUrvAGga-caurAsI lAkha varSa kA eka pUrvAGga hotA hai / pUrvAnupUrvI-jo padArtha jisa krama se utpanna huA ho yA jisa krama se sUtrakAra ke dvArA sthApita kiyA gayA ho, usakI usI krama se gaNanA karanA / pRthvIkAya--pRthvI se banane vAlA pArthiva zarIra / prakRti--karma ke svabhAva ko prakRti kahate haiN| prakRti baMdha--jIva dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM bhinna-bhinna zaktiyoM svabhAvoM kA utpanna honA, athavA karma paramANuoM kA jJAnAvaraNa Adi ke rUpa meM pariNata honA / prakRtivikalpa--prakRtiyoM ke bheda se hone vAle maMga / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 prakRti sthAna -- do yA tIna Adi prakRtiyoM kA samudAya / pracalA -- jisa karma ke udaya se baiThe-baiThe yA khar3e-khar3e hI nIMda Ane lage / pracalApracalA -- jisa karma ke udaya se calate-phirate hI nIMda A jAye / pratara--zreNi ke varga ko pratara kahate haiM / pratipatti zruta-gati, indriya Adi dvAroM meM se kisI eka dvAra ke jarie samasta saMsAra ke jIvoM ko jAnanA / pratipattisamAsa zruta-gati Adi do-cAra dvAroM ke jarie jIvoM kA jJAna honA / pratipAtI avadhijJAna -- jagamagAte dIpaka ke vAyu ke jhoMke se ekAeka bujha jAne ke samAna ekadama lupta hone vAlA avadhijJAna / pratizalAkA palya-pratisAkSIbhUta sarasoM ke dAnoM se bharA jAne vAlA palya / pratizravaNAnubhUti-- putra Adi kisI sambandhI ke dvArA kiye gaye pApa karmoM ko kevala sunanA aura sunakara bhI una karmoM ke karane se unako na rokanA / pratisevanAnubhUti - apane yA dUsare ke kiye hue bhojana Adi kA upayoga karanA / pratyakSa --- mana, indriya, paropadeza Adi pada nimittoM kI apekSA rakhe binA ekamAtra AtmasvarUpa se hI samasta dravyoM aura unakI paryAyoM ko jAnanA / pratyanIkatva -- jJAna, jJAnI aura jJAna ke sAdhanoM ke pratikUla AcaraNa karanA / pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya --- jisa kaSAya ke prabhAva se AtmA ko sarvavirati cAritra prApta karane meM bAdhA ho, arthAt zramaNadharma kI prApti na ho / pratyeka nAmakarma -- jisa karma ke udaya se eka zarIra kA svAmI eka hI jIva ho / prathamasthiti -- antara sthAna se nIce kI sthiti / pradeza --- karma dalikoM ko pradeza kahate haiM / pudgala ke eka paramANu ke avagAha sthAna kI saMjJA mI pradeza hai / pravezabaMdha -- jIva ke sAtha nyUnAdhika paramANu vAle karma skandhoM kA sambandha honA / pradezodaya -- baMdhe hue karmoM kA anya rUpa se anubhava honA / arthAt jina karmoM ke dalika bA~dhe haiM unakA rasa dUsare bhoge jAne vAle sajAtIya prakRtiyoM ke niSekoM ke sAtha bhogA jAye, baddha prakRti svayaM apanA vipAka na batA sake / praSa-- jJAniyoM aura jJAna ke sAdhanoM para dveSa rakhanA, aruci rakhanA pradveSa kahalAtA hai / 43 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa pramattasaMyata--jo jIva pApajanaka vyApAroM se vidhipUrvaka sarvathA nivRtta ho jAte haiM, ve saMyata ( muni) haiM lekina saMyata bhI jaba taka pramAda kA sevana karate haiM taba taka pramattasaMyata kahalAte haiM / 44 pramattasaMyata guNasthAna---pramattasaMyata ke svarUpa vizeSa ko kahate haiM / pramANAMgula - utsedhAMgula se aDhAI guNA vistAra vAlA aura cAraso guNa lambA pramANAMgula hotA hai / pramAda-- AtmavismaraNa honA, kuzala karmoM meM Adara na rakhanA, karttavya - akarttavya kI smRti ke lie sAvadhAna na rahanA / prayuta- caurAsI lAkha prayutAMga kA eka prayuta hotA hai / prayutAMga - caurAsI lAkha ayuta ke samaya ko eka prayutAMga kahate haiM / prAbhRta zruta - aneka prAbhRta-prAbhRtoM kA eka prAbhRta hotA hai / kA jJAna / usa eka prAbhRta prAbhRta- prAbhRta zruta - dRSTivAda aMga meM prAbhRta-prAbhRta nAmaka adhikAra haiM unameM se kisI eka kA jJAna honA / prAbhRta-prAbhRtasamAsa zruta-do cAra prAbhRta-prAbhRtoM kA jJAna / prAbhRtasamAsa zruta--- eka se adhika prAbhRtoM kA jJAna / (ba) bandha -- mithyAtva Adi kAraNoM dvArA kAjala se bharI huI DibiyA ke samAna paudgalika dravya se parivyApta loka meM karmayogya pudgala vargaNAoM kA AtmA ke sAtha nIra-kSIra athavA agni aura lohapiMDa kI bhA~ti ekadUsare meM anupraveza - abhedAtmaka ekakSetrAvagAha rUpa saMbaMdha hone ko baMdha kahate haiM / athavA - -AtmA aura karma paramANuoM ke saMbaMdha vizeSa ko baMdha kahate haiM / athavA abhinava navIna karmoM ke grahaNa ko baMdha kahate haiM / baMdhakAla - parabhava saMbaMdhI Ayu ke baMdhakAla kI avasthA / baMdhaviccheda --- Age ke kisI bhI guNasthAna meM usa karma kA baMdha na honA / baMdhasthAna - eka jIva ke eka samaya meM jitanI karma prakRtiyoM kA baMdha eka sAtha ( yugapat ) ho unakA samudAya / baMdhahetu - midhyAtva Adi jina vaibhAvika pariNAmoM ( karmodaya janya) AtmA ke Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 45. pariNAma-krodha Adi ) se karma yogya pudgala karmarUpa pariNata ho jAte haiN| baMdhanakaraNa- AtmA kI jisa zakti-vIrya vizeSa se karma kA baMdha hotA hai| baMdhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta audArika Adi zarIra pudgaloM ke sAtha navIna grahaNa kiye jAne vAle pudgaloM kA saMbaMdha ho / bAdara akhA palyopama-bAdara uddhAra palya meM se sau-sau varSa ke bAda eka-eka kezAna nikAlane para jitane samaya meM vaha khAlI ho, utane samaya ko bAdara addhA palyopama kahate haiM / / bAdara addhA sAgaropama-dasa koTA-koTI bAdara addhA palyopama ke kAla ko bAdara addhA sAgaropama kahA jAtA hai / bAdara uddhAra palyopama---utsedhAMgula ke dvArA niSpanna eka yojana pramANa lambe, eka yojana pramANa caur3e aura eka yojana pramANa gahare eka gola palyagaDDhe ko eka dina se lekara sAta dina taka ke uge bAlAnoM se ThasAThasa bharakara ki jisako na Aga jalA sake, na vAyU ur3A sake aura na jala kA hI praveza ho sake, prati samaya eka-eka bAlAna ke nikAlane para jitane samaya meM vaha palya khAlI ho jAye, usa kAla ko bAdara uddhAra palyopama kahate haiM / bAdara uddhAra sAgaropama-dasa koTA koTI bAdara uddhAra pasyopama ke kAla ko kahA jAtA hai| bAdara kAla pudgala parAvarta-jisameM bIsa koTA koTI sAgaropama ke eka kAla cakra ke pratyeka samaya ko krama yA akrama se jIva apane maraNa dvArA sparza kara letA hai| bAdara kSetra pudgala parAvarta-jitane kAla meM eka jIva samasta loka meM rahane vAle saba paramANuoM ko AhAraka zarIra vargaNA ke sivAya zeSa audArika zarIra Adi sAtoM vargaNA rUpa se grahaNa karake chor3a detA hai| bAdara bhAva pudgala parAvarta-eka jIva apane maraNa ke dvArA krama se yA binA krama ke anubhAga baMdha ke kAraNa bhUta samasta kaSAya sthAnoM ko jitane samaya meM sparza kara letA hai| ... bAla tapasvI-AtmasvarUpa ko na samajhakara ajJAnapUrvaka kAyakleza Adi tapa Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa bAla paMDita vIryAntarAya-dezavirati ke pAlana kI icchA rakhatA huA bhI jIva jisake udaya se usakA pAlana na kara sake / bAla dIryAntarAya-sAMsArika kAryoM ko karane kI sAmarthya hone para bhI jIva jisake udaya se unako na kara sake / bAhya nivRtti---indriyoM ke vAdya-AkAra kI racanA / bhaya mohanIyakarma-jisa karma ke udaya se kAraNavazAt yA binA kAraNa Dara paidA ho| bhayapratyaya avadhijJAna-jisake lie saMyama Adi anuSThAna kI apekSA na ho kintu jo avadhijJAna usa gati meM janma lene se hI pragaTa hotA hai / bhava vipAkI prakRti-bhava kI pradhAnatA se apanA phala dene vAlI prakRti / bhavya-jo mokSa prApta karate haiM yA pAne kI yogyatA rakhate haiM athavA jinameM samyagdarzana Adi bhAva pragaTa hone kI yogyatA hai / bhAva-jIva aura ajIva dravyoM kA apane-apane svabhAva rUpa se pariNamana honaa| bhAva anuyogadvAra-jisameM vivakSita dharma ke bhAva kA vicAra kiyA jAtA hai / bhAvakarma-jIva ke mithyAtva Adi ve vaibhAvika svarUpa jinake nimitta se karma pudgala karma rUpa ho jAte haiN| bhAvaprANa-jJAna, darzana, cetanA Adi jIva ke guNa / bhAvalezyA-bhoga aura saMkleza se anugata AtmA kA pariNAma vizeSa / saMkleza kA kAraNa kaSAyodaya hai ataH kaSAyodaya se anuraMjita yoga pravRtti ko bhAvalezyA kahate haiN| mohakarma ke udaya yA kSayopazama yA upazama yA kSaya se hone vAlI jIva ke pradezoM meM caMcalatA ko bhAvalezyA kahate haiN| bhAvaveda-maithunecchA kI pUrti ke yogya nAmakarma ke udaya se pragaTa bAhya cinha vizeSa ke anurUpa abhilASA athavA cAritra mohanIya kI nokaSAya kI veda prakRtiyoM ke kAraNa strI, puruSa Adi se ramaNa karane kI icchA rUpa Atma pariNAma / bhAvabhuta-indriya aura mana ke nimitta se utpanna hone vAlA jJAna jo ki Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 niyata artha ko kahane meM samartha hai tathA zrutAnusArI ( zabda aura artha ke vikalpa se yukta ) hai use mAvazruta kahate haiM / bhAvendriya -- matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se utpanna Atma-vizuddhi athavA usa vizuddhi se utpanna hone vAlA jJAna / bhASA -- zabdoccAra ko bhASA kahate haiM / bhASA paryApti - usa zakti kI pUrNatA ko kahate haiM jisase jIva bhASAvargaNA ke pudgaloM ko grahaNa karake bhASA rUpa pariNamAve aura usakA AdhAra lekara aneka prakAra kI dhvani rUpa meM chor3e / 47 bhASAprAyogya utkRSTa vargaNA - bhASAprAyogya jaghanya vargaNA se eka-eka pradeza bar3hate-bar3hate jaghanya vargaNA ke anantaveM bhAga adhika pradeza vAle skandhoM kI bhASAprAyogya utkRSTa vargaNA hotI hai / bhASAprAyogya jaghanya vargaNA - taijasa zarIra kI grahaNa yogya utkRSTa vargaNA ke bAda kI agrahaNa yogya utkRSTa vargaNA se eka pradeza adhika skandhoM kI jo vargaNA hotI hai, vaha bhASA prAyogyajaghanya vargaNA hai / bhUyaskAra baMdha - pahale samaya meM kama prakRtiyoM kA baMdha karake dUsare samaya meM usase adhika karma prakRtiyoM ke baMdha ko bhUyaskAra baMdha kahate haiM / bhoga-upabhoga - eka bAra bhoge jAne vAle padArthoM ko bhoga aura bAra-bAra bhoge jAne vAle padArthoM ko upabhoga kahate haiM / bhogAntarAya karma - bhoga ke sAdhana hote hue bhI jisa karma ke udaya se jIva bhogya vastuoM kA bhoga na kara sake / (ma) matijJAna -- indriya aura mana ke dvArA yathAyogya sthAna meM avasthita vastu kA hone vAlA jJAna / matiajJAna -- mithyAdarzana ke udaya se hone vAlA viparIta mati upayoga rUpa jJAna / matijJAnAvaraNa karma-mati jJAna kA AvaraNa karane vAlA karma / madhurarasa nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra - rasa mizrI Adi mIThe padArthoM jaisA ho / madhyama anantAnanta - jaghanya anantAnanta ke Age kI saba saMkhyAe~ / Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda - koSa madhyama asaMkhyAtA saMkhyAta - jaghanya aura utkRSTa asaMkhyAtasaMkhyAta ke madhya kI rAzi | 48 madhyama parItA saMkhyAta - jaghanya parItAsaMkhyAta ko eka saMkhyA se yukta karane para jahA~ taka utkRSTa parItAsaMkhyAta na ho, vahA~ taka kI saMkhyA / madhyama parItAnanta - jaghanya aura utkRSTa parItAnanta ke madhya kI saMkhyA / madhyama yuktAnanta - jaghanya aura utkRSTa yuktAnanta ke bIca kI saMkhyA / madhyama yukta saMkhyAta - jaghanya aura utkRSTa yuktAsaMkhyAta ke bIca kI saMkhyA / madhyama saMkhyAta - do se Upara ( tIna se lekara ) aura utkRSTa saMkhyAta se eka kama taka kI saMkhyA / mana- vicAra karane kA sAdhana / manaHparyAya jJAna ke lie athavA - - indriya aura mana kI apekSA na rakhate hue, maryAdA hue saMjJI jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnanA manaHparyAya jJAna hai mana ke cintanIya pariNAmoM ko jisa jJAna se pratyakSa kiyA jAtA hai, use manaHparyAya jJAna kahate haiM / manaH paryAya jJAnAvaraNa - manaHparyAyajJAna kA AvaraNa karane vAlA karma / manaH paryApti - jisa zakti se jIva mana ke yogya manovargaNA ke pudgaloM ko - grahaNa karake mana rUpa pariNamana kare aura usakI zakti vizeSa se una pudgaloM ko vApasa chor3e, usakI pUrNatA ko manaHparyApti kahate haiM / manuSya - jo mana ke dvArA nitya hI heya upAdeya, tattva atattva, Apta-anApta, dharma-adharma Adi kA vicAra karate haiM, karma karane meM nipuNa haiM, utkRSTa mana ke dhAraka haiM, vivekazIla hone se nyAya nItipUrvaka AcaraNa karane vAle haiM, unheM manuSya kahate haiM / manuSyagati nAmakarma -- jisa karma ke udaya se jIva ko vaha avasthA prApta ho ki jisameM 'yaha manuSya hai' aisA kahA jAye / manuSyAyu-jisake udaya se manuSyagati meM janma ho / manodravya yogya utkRSTa vargaNA - manodravya yogya jaghanya vargaNA ke Upara ekaeka pradeza bar3hate-bar3hate jaghanya vargaNA ke skandha ke pradezoM ke anantaveM bhAga adhika pradeza vAle skandhoM kI manodravya yogya utkRSTa vargaNA hotI hai / manodravya yogya jaghanya vargaNA - zvAsocchvAsa yogya utkRSTa vargaNA ke bAda kI Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTha-2 46 agrahaNayogya utkRSTa vargaNA ke skandhoM se eka pradeza adhika skandhoM kI manodravyayogya jaghanyavargaNA hotI hai| manoyoga--jIva kA vaha vyApAra jo audArika, vaikriya yA AhAraka zarIra ke dvArA grahaNa kiye hue manaprAyogya vargaNA kI sahAyatA se hotA hai / athavA kAyayoga ke dvArA manaprAyogya vargaNAoM ko grahaNa karake manoyoga se manarUpa pariNata hue vastu vicArAtmaka dravya ko mana kahate haiM aura usa mana ke sahacArI kAraNa bhUta yoga ko manoyoga kahate haiM / athavA jisa yoga kA viSaya mana hai athavA manovargaNA se niSpanna hue dravya mana ke avalaMbana se jIda kA jo saMkoca-vikoca hotA hai vaha manoyoga hai| mahAkamala-caurAsI lAkha mahAkamalAMga kA eka mahAkamala hotA hai| mahAkamalAMga-caurAsI lAkha kamala ke samaya ko eka mahAkamalAMga kahate haiN| mahAkumuda--caurAsI lAkha mahAkRmRdAMga kA eka mahAkumuda hotA hai / mahAkumudAMga- caurAsI lAkha kumuda kA eka mahAkumudAMga hotA hai / mahAlatA--caurAsI lAkha mahAlatAMga ke samaya ko eka mahAlatA kahate haiM / mahAlatAMga-caurAsI lAkha latA kA eka mahAlatAMga kahalAtA hai| mahAzalAkA palya - mahAsAkSIbhUta sarasoM ke dAnoM dvArA bhare jAne vAle palya ko mahAzalAkA palya kahate haiN| mAna-jisa doSa se dUsare ke prati namane kI vRtti na ho; choTe bar3e ke prati ucita namra bhAva na rakhA jAtA ho; jAti, kula; tapa Adi ke ahaMkAra se dUsare ke prati tiraskAra rUpa vRtti ho, use mAna kahate haiN| mAyA-AtmA kA kuTila bhAva / dUsare ko Thagane ke lie jo kuTilatA yA chala Adi kiye jAte haiM, apane hRdaya ke vicAroM ko chipAne kI jo ceSTA kI jAtI hai, vaha mAyA hai| athavA vicAra aura pravRtti meM ekarUpatA ke abhAva ko mAyA kahate haiM / mArganAza-saMsAra-nivRtti aura mukti prApti ke mArga kA apalApa karanA / / mArgaNAM-- una avasthAoM ko kahate haiM jinameM gati Adi avasthAoM ko lekara jIva meM guNasthAna, jIvasthAna Adi kI mArgaNA-vicAraNA-gaveSaNA kI Jain EducjAtI hai / athavA jina avasthAoM paryAyoM Adi se jIvoM ko dekhArg Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa jAtA hai unakI usI rUpa meM vicAraNA, gaveSaNA karanA mArgaNA . kahalAtA hai| mAraNAntika samudghAta-maraNa ke pahale usa nimitta jo samudghAta hotA hai, use mAraNAntika samudghAta kahate haiM / mithyAtva-padArthoM kA ayathArtha zraddhAna / miyAdRSTi guNasthAna-mithyAtva mohanIya ke udaya se jIva kI dRSTi (zraddhA, pratipatti) mithyA (viparIta) ho jAnA mithyAdRSTi hai aura mithyAdRSTi jIva ke svarUpa vizeSa ko mithyAdRSTi guNasthAna kahate haiM / mithyAtva mohanIya-jisake udaya se jIva ko tattvoM ke yathArtha svarUpa kI ruci na ho / mithyAtva ke azuddha dalikoM ko mithyAtva mohanIya kahate haiM / mithyAtva zruta--mithyAdRSTi jIvoM ke zruta ko mithyAtva zruta kahA jAtA hai / mizra guNasthAna-mithyAtva ke ardha zuddha pudgaloM kA udaya hone se jaba jIva kI dRSTi kucha samyak (zuddha ) aura kucha mithyA (azuddha) arthAt mizra ho jAtI hai taba vaha jIva mizrahaSTi kahalAtA hai aura usake svarUpa vizeSa ko mizra guNasthAna kahate haiN| isakA dUsarA nAma samyagmithyAdRSTi guNasthAna bhI hai| mizra manoyoga-kisI aMza meM yathArtha aura kisI aMza meM ayathArtha aisA cintana jisa manoyoga ke dvArA ho use mizra manoyoga kahate haiM / mizra mohanIya-jisa karma ke udaya se jIva ko yathArtha kI ruci yA aruci na hokara dolAyamAna sthiti rahe / mithyAtva ke ardhazuddha dalikoM ko bhI mizra mohanIya kahA jAtA hai| mizra samyaktva-samyamithyAtva mohanIyakarma ke udaya se tattva aura atattva ina donoM kI ruci rUpa lene vAlA mizra pariNAma / mukta jIva- saMpUrNa karmoM kA kSaya karake jo apane jJAna, darzana Adi mAva prANoM se yukta hokara AtmasvarUpa meM avasthita haiM, ve mukta jIva kahalAte haiN| muhata-do ghaTikA yA 48 minaTa kA samaya / mUla prakRti- karmoM ke mukhya bhedoM ko mUla prakRti kahate haiN| Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 mRdusparza nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra makkhana jaisA komala ho| mokSa-sampUrNa karmoM kA kSaya ho jAnA / mohanIya karma-jIva ko svapara-viveka tathA svarUpa-ramaNa meM bAdhA pahuMcAne vAlA karma; athavA AtmA ke samyaktva aura cAritra guNa kA ghAta karane vAle karma ko mohanIyakarma kahate haiM / (ya) yathAkhyAta saMyama- samasta mohanIyakarma ke upazama yA kSaya se jaisA AtmA kA svabhAva batAyA hai, usa avasthA rUpa vItarAga saMyama / yathApravRttakaraNa-jisa pariNAma zuddhi ke kAraNa jIva Ayukarma ke sivAya zeSa sAta karmoM kI sthiti palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kama eka kor3A kor3I sAgaropama jitanI kara detA hai| jisameM karaNa se pahale ke samAna avasthA (sthiti) banI rahe, use yathApravRttakaraNa kahate haiM / yatratatrAnupUrvI-jahA~ kahIM se athavA apane icchita padArtha ko prathama mAnakara gaNanA karanA yatratatrAnupUrvI hai| yavamadhyabhAga-ATha yUkA kA eka yavamadhyabhAga hotA hai / yazaHkoti-kisI eka dizA meM prazaMsA phaile use kIrti aura saba dizAoM meM prazaMsA phaile use yazaHkIrti kahate haiN| athavA dAna tapa Adi se nAma kA honA kIrti aura zatru para vijaya prApti se nAma kA honA yaza hai / yazaHkoti nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kI saMsAra meM yaza aura kIti phaile| yAvatkathita sAmAyika-jo sAmAyika grahaNa karane ke samaya se jIvanaparyanta pAlA jAtA hai| yuga-pAMca varSa kA samaya / yUkA-ATha lIkha kI eka yUkA (jU) hotI hai / yoga-sAdhvAcAra kA pAlana karanA saMyama-yoga hai| AtmapradezoM meM parispandana hone ko yoga kahate haiN| AtmapradezoM meM athavA Atmazakti meM parispandana mana, vacana, kAya ke dvArA hotA hai, ata: mana, vacana, kAya ke karma-vyApAra ko athavA pudgala Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa vipAkI zarIra nAmakarma ke udaya se mana, vacana, kAya se yukta jIva kI karmoM ke grahaNa karane meM kAraNabhUta zakti ko yoga kahA jAtA hai / yogasthAna-sparddhakoM ke samUha ko yogasthAna kahate haiM / yojana-cAra gavyUta yA ATha hajAra dhanuSa kA eka yojana hotA hai / rati mohanIya-jisa karma ke udaya se sakAraNa yA akAraNa padArthoM meM rAga prema ho| rayareNu-ATha trasareNu kA eka rathareNu hotA hai / rasa-gaurava-madhura, amla Adi rasoM se apanA gaurava samajhanA / rasaghAta-baMdhe hue jJAnAvaraNa Adi karmoM kI phala dene kI tIvra zakti ko apavartanAkaraNa ke dvArA maMda kara denA / rasa nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra meM tikta, madhura Adi zubha, azubha . rasoM kI utpatti ho| rasabaMdha-jIva ke dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM phala dene kI nyUnAdhika . zakti kA honaa| rasavipAko-rasa ke Azraya arthAt rasa (anubhAga) kI mukhyatA se nirdizyamAna vipAka jisa prakRti kA hotA hai, usa prakRti ko rasa vipAkI kahate haiN| rasANu-pudgala dravya kI zakti kA sabase choTA aMza / rasodaya-baMdhe hue karmoM kA sAkSAt anubhava karanA / rAja-pramANAMgula se niSpanna asaMkhyAta koTA-koTI yojana kA eka rAjU hotA ___ hai| athavA zreNi ke sAtaveM bhAga ko rAjU kahate haiM / hamasparza nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra bAla jaisA rUkhA Rjumati manaHparyAyajJAna---dUsaroM ke mana meM sthita padArtha ke sAmAnyasvarUpa ko jaannaa| Rddhi gaurava-dhana, sampatti, aizvayaM ko Rddhi kahate haiM aura usase apane ko mahattvazAlI samajhanA Rddhi gaurava hai / acamanArAyasaMhanana nAmakarma-jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 vizeSa meM donoM tarapha haDDI kA markaTabaMdha ho, tIsarI haDDI kA veThana bhI ho, lekina tInoM ko bhedane vAlI haDDI kI kIla na ho / rocaka samyaktva-jinokta kriyAoM meM ruci rkhnaa| (la) laghu sparza nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra Aka kI rUI jaisA halkA ho| latA-caurAsI lAkha latAMga ke samaya ko eka latA kahate haiN| latAMga--caurAsI lAkha pUrva kA eka latAMga hotA hai| lagdhi-jJAnAvaraNakarma ke kSayopazama vizeSa ko labdhi kahate haiM / ladhitrasa-ve jIva jinheM trasa nAmakarma kA udaya hotA hai aura calate-phirate labdhi paryApta-ve jIva jinako paryApta nAmakarma kA udaya ho aura apanI __ yogya paryAptiyoM ko pUrNa karake marate haiM, pahale nhiiN| landhi pratyaya vaikiya zarIra-vaikriyalabdhijanya jisa vaikriya zarIra se manuSya aura tiyaMcoM dvArA viviSa vikriyAyeM kI jAtI haiN| labdhi bhAvendriya- matijJAnAvaraNa karma ke kSayopazama se cetanA zakti kI yogyatA vizeSa / labbyakSara-zabda ko sunakara yA rUpa ko dekhakara artha kA anubhavapUrvaka paryA locana krnaa| labbyaparyApta-ve jIva jo svayogya paryAptiyoM ko pUrNa kiye binA hI mara / jAte haiN| lava-sAta stoka kA samaya / lAbhAntarAya karma -jisa karma ke udaya se jIva ko iSTa vastu kI prApti na ho ske| lokha-marata aura airAvata kSetra ke manuSyoM ke ATha kezAnoM kI eka lIkha hotI hai| lezyA- jIva ke aise pariNAma jinake dvArA AtmA karmoM se lipta ho athavA kaSAyodaya se anuraMjita yoga pravRtti / lobha-dhana Adi kI tIvra AkAMkSA yA gRddhatA; bAhya padArthoM meM 'yaha merA hai'| _Jain Educaisa kAra ko anurAga buddhi, sabalA Adi rUpa pariNAma I Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 pAribhASika zabda-koSa lomAhAra-sparzanendriya dvArA grahaNa kiye jAne vAlA AhAra / lohita varNa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra sindUra jaisA lAla ho| varga-samAna do saMkhyAoM kA Apasa meM guNA karane para prApta rAzi / sajAtIya prakRtiyoM ke samudAya / avibhAgI praticchedoM kA samUha / vargaNA-samAna jAtIya pudgaloM kA samUha / vacanayoga-jIva ke usa vyApAra ko kahate haiM jo audArika, vaikriya yA AhAraka zarIra kI kriyA dvArA saMcaya kiye hue bhASA dravya kI sahAyatA se hotA hai / athavA bhASA pariNAmarUpatA ko prApta hue pudgala ko vacana kahate haiM aura usa sahakArI kAraNabhUta vacana ke dvArA hone vAle yoga ko vacanayoga kahate haiM / athavA vacana ko vijaya karane vAle yoga ko yA bhASAvargaNA sambandhI pudgala skandhoM ke avalaMbana se jo jIva pradezoM meM saMkoca-vikoca hotA hai, use vacanayoga kahate haiN| vatraRSabhanArAcasaMhanana nAmakarma-jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA vizeSa meM vajra-kIlI, RSabha-veSThana, paTTI aura nArAca-donoM ora markaTa baMdha ho, arthAt donoM ora se markaTa baMdha se baMdhI huI do haDDiyoM para tIsarI haDDI kA veThana ho aura una tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI haDDI kI kIlI lagI huI ho| varNanAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra meM kRSNa gaura Adi raMga hote haiN| varSamAna avadhijJAna-apanI utpatti ke samaya alpa viSaya vAlA hone para bhI pariNAma-vizuddhi ke sAtha uttarottara adhikAdhika viSaya hone vAlA / banaspati kAya-jina jIvoM kA zarIra vanaspati maya hotA hai / vastu zruta-aneka prAbhRtoM kA eka vastu adhikAra hotA hai / eka vastu adhi __ kAra ke jJAna ko vastuzrata kahate haiN| vastu samAsa zruta-do-cAra vastu adhikAroM kA jJAna / vAmana saMsthAna nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra vAmana (bonA) ho| vAyukAya-vAyu se banane vAlA vAyavIya zarIra / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 vikala pratyakSa - cetanA zakti ke apUrNa vikAsa ke kAraNa jo jJAna mUrta padArthoM kI samagra paryAyoM bhAvoM ko jAnane meM asamartha ho / vitasti-do pAda kI eka vitasti hotI hai / 55 vinaya mithyAtva - samyagdRSTi aura mithyAdRSTi deva, guru aura unake kahe hue zAstroM meM samAna buddhi rakhanA / vipAka - karma prakRti kI viziSTa athavA vividha prakAra ke phala dene kI zakti ko aura phala dene ke abhimukha hone kA vipAka kahate haiM / vipAka - kAla -karma prakRtiyoM kA apane phala dene ke abhimukha hone kA samaya / viparIta mithyAtva - dharmAdika ke svarUpa ko viparIta rUpa mAnanA / vipulamati manaH paryAyajJAna -- cintanIya vastu kI paryAyoM ko vividha vizeSatAoM sahita sphuTatA se jAnanA / vibhaMgajJAna - midhyAtva ke udaya se rUpI padArthoM ke viparIta avadhijJAna ko vibhaMgajJAna kahate haiM | virati - hiMsAdi sAvadha vyApAroM arthAt pApajanaka prayatnoM se alaga ho jAnA / vizuddha yamAnaka sUkSmasaMparAya saMyama -- upazamazreNi yA kSapakazreNi kA ArohaNa karane vAloM ko dasaveM guNasthAna kI prApti ke samaya hone vAlA saMyama / vizeSabandha - kisI khAsa guNasthAna yA kisI khAsa gati Adi ko lekara jo baMdha kahA jAtA hai use vizeSabaMdha kahate haiM / visaMyojanA - prakRti ke kSaya hone para bhI punaH baMdha kI sambhAvanA banI rahe / vihAyogati nAmakarma - jisa karma ke udaya se jIva kI cAla hAthI, baila Adi kI cAla ke samAna zubha yA U~Ta, gadhe kI cAla ke samAna azubha hotI hai / vIryAntarAyakarma jisa karma ke udaya se jIva zaktizAlI aura niroga hote hue bhI kArya vizeSa meM parAkrama na kara sake, zakti sAmarthya kA upayoga na kara sake / veda - jisake dvArA indriyajanya, saMyogajanya sukha kA vedana kiyA jAye / athavA maithuna sevana karane kI abhilASA ko veda kahate haiM / athavA veda mohanIyakarma ke udaya, udIraNA se hone vAlA jIva ke pariNAmoM kA sammoha ( caMcalatA ) jisase guNa-doSa kA viveka nahIM rahatA / Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa : vedaka samyaktva-kSAyopazamika samyaktva meM vidyamAna jIva samyaktva mohanIya ke antima pudgala ke rasa kA anubhava karatA hai usa samaya ke usake pariNAma / vedanA samudghAta-tIvra vedanA ke kAraNa hone vAlA samudghAta / vedanIya karma-jisake udaya se jIva ko sAMsArika indriyajanya sukha-duHkha kA anubhava ho| vaikriya aMgopAMga nAmakarma-jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra rUpa pariNata pudgaloM se aMgopAMga rUpa avayava nirmita hote haiM / vaikiyakAyayoga-vaikriya zarIra ke dvArA hone vAle vIrya-zakti ke vyApAra ko vaikriya kAyayoga kahate haiM / athavA vaikriya zarIra ke avalambana se utpanna hue parispanda dvArA jo prayatna hotA hai, use vaikriyakAyayoga kahA jAtA hai| vaikriyakArmaNabaMdhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra pudgaloM kA __kArmaNa pudgaloM ke sAtha sambandha ho / baiMkriyatainasakArmaNabaMdhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra pudgaloM kA tejasa-kArmaNa pudgaloM ke sAtha sambandha ho / vaikriyataMjasabaMdhana nAmakarma--jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra pudgaloM kA tejasa pudgaloM ke sAtha sambandha ho / vaikriyamizra kAya-vaikriya zarIra kI utpatti prArambha hone ke prathama samaya se lagAkara zarIra paryApti pUrNa hone taka antarmuhUrta ke madhyavartI apUrNa zarIra ko kriyamizra kAya kahate haiM / baiMkriyamizra kAyayoga- vaikriya aura kArmaNa tathA vaikriya aura audArika ina do do zarIroM ke mizratva ke dvArA hone vAlA vIrya-zakti kA vyApAra / vaikriyarvaniyabaMdhana nAmakarma-jisa karma ke udaya se pUrvagRhIta vaikriya zarIra pudgaloM ke sAtha gRhyamANa vaikriya zarIra pudgaloM kA Apasa meM mela hotA hai| vaikriya vargaNA-ve vargaNAe~ jinase vaikriya zarIra banatA hai| baiMkriya zarIra-jisa zarIra ke dvArA choTe-bar3e, eka-aneka, vividha vicitra rUpa banAne kI zakti prApta ho tathA jo zarIra vaikriya zarIra vargaNAoM se niSpanna ho| ___ ba" Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 57 vaikriyazarIra nAmakarma -- jisa karma ke udaya se jIva ko vaikriyazarIra prApta ho| vaikriyazarIrayogya utkRSTa vargaNA --vaikriyazarIra ke grahaNayogya jaghanya vargaNA se usake anantaveM bhAga adhika skandhoM kI vaikriyazarIrayogya utkRSTa vargaNA hotI hai| vaikriyazarIrayogya jaghanya vargaNA-audArika zarIra ke agrahaNayogya utkRSTa vargaNA ke skandhoM se eka adhika paramANu vAle skandhoM kI samUha rUpa vrgnnaa| vaikriyasaMghAtana nAmakarma-jisa karma ke udaya se vaikriya zarIra rUpa pariNala pudgaloM kA paraspara sAnnidhya ho| vaikriyasamudghAta -vaikriya zarIra ke nimitta se hone vAlA samudghAta / vainayikI buddhi-gurujanoM Adi kI sevA se prApta hone vAlI buddhi / vyaMjana --padArtha ke jJAna ko athavA jisake dvArA padArtha kA bodha kiyA jAtA hai| vyaMjanAkSara-jisase akAra Adi akSaroM ke artha kA spaSTa bodha ho| athavA akSaroM ke uccAraNa ko vyaMjanAkSara kahate haiN| vyaMjanAvagraha-avyakta jJAna rUpa arthAvagraha se pahale hone vAlA atyanta avyakta jJAna / vyavahAra paramANu- ananta nizcaya paramANuoM kA eka vyavahAra paramANu hotA hai / vyavahAra samyaktva-- kuguru, kudeva aura kumArga ko tyAga kara suguru, sudeva aura sumArga ko svIkAra karanA, unakI zraddhA karanA / vratayuktatA-hiMsAdi pApoM se virata honA vrata hai / aNuvratoM yA mahAvratoM ke pAlana karane ko vratayuktatA kahate haiM / zarIra nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ke audArika, vaikriya Adi zarIra bane athavA audArika Adi zarIroM kI prApti ho| zarIra paryApti --- rasa ke rUpa meM badala diye gaye AhAra ko rakta Adi sAta dhAtuoM ke rUpa meM pariNamAne kI jIva kI zakti kI pUrNatA / zalAkApalya-jisa palya ko eka-eka sAkSIbhUta sarasoM ke dAne se bharA jAtA hai, use zalAkApalya kahate haiM / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa zItasparza nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra barpha jaisA ThaMDA ho / zIrSaprahelikA-caurAsI lAkha zIrSaprahelikAMga kI eka zIrSaprahelikA hotI hai| zIrSaprahelikAMga--caurAsI lAkha cUlikA kA eka zIrSaprahelikAMga kahalAtA hai| zuklalezyA-zaMkha ke samAna zvetavarNa ke lezyA jAtIya pudgaloM ke sambandha se ___ AtmA ke aise pariNAmoM kA honA ki jinase kaSAya upazAnta rahatI hai, vItarAga-bhAva sampAdana karane kI anukUlatA A jAtI hai / zubha nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM nAbhi se Upara ke ava yava zubha hoN| zubhavihAyogati nAmakarma---jisa karma ke udaya se jIva kI cAla hAthI, baila kI cAla kI taraha zubha ho / zratajJAna- jo jJAna zrutAnusArI hai jisameM zabda aura artha kA sambandha bhAsita hotA hai, jo matijJAna ke bAda hotA hai tathA zabda aura artha kI paryAlocanA ke anusaraNapUrvaka indriya va mana ke nimitta se hone vAlA hai, use zru tajJAna kahate haiN| zru taajJAna--mithyAtva ke udaya se sahacarita zra tajJAna / zrutajJAnAvaraNakarmazru tajJAna kA AvaraNa karane vAlA karma / zreNi-sAta rAjU laMbI AkAza ke eka-eka pradeza kI paMkti / zreNigata sAsAdanasamyagdRSTi-vaha jIva jo upazamaNi se girakara sAsAdana guNasthAna ko prApta hotA hai| zailezI avasthA-meru parvata ke samAna nizcala athavA sarva saMvara rUpa yoga nirodha kI avasthA / zailezIkaraNa--vedanIya, nAma aura gotra ina tIna karmoM kI asaMkhyAta guNazreNi . se aura Ayukarma kI yathAsthiti se nirjarA karanA / zokamohanIya-jisa karma ke udaya se kAraNavaza yA binA kAraNa hI zoka hotA hai| zlakSNazlakSiNakA--ATha utzlakSNazlakSiNakA kI eka zlakSNazlakSiNakA hotI hai| zvAsocchvAsa--zarIra se bAhara kI vAyu ko nAka ke dvArA andara khIMcanA aura andara kI havA ko bAhara nikAlanA zvAsocchvAsa kahalAtA hai / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 56 zvAsocchvAsa kAla-rogarahita nizcinta taruNa puruSa ke eka bAra zvAsa lene aura tyAgane kA kAla / zvAsocchvAsa paryApti-zvAsocchvAsayogya pudgaloM ko grahaNa kara zvAsocch vAsa rUpa pariNata karake unakA sAra grahaNa karake unheM vApasa chor3ane kI jIva kI zakti kI puurnntaa| zvAsocchvAsayogya utkRSTa vargaNA---zvAsocchvAsayogya jaghanya vargaNA ke Upara eka-eka pradeza bar3hate-bar3hate jaghanya vargaNA ke skandha ke pradezoM ke anantaveM bhAga adhika pradeza vAle skandhoM kI zvAsocchvAsayogya utkRSTa vargaNA hotI hai| zvAsocchavAsayogya jaghanya vargaNA--bhASAyogya utkRSTa vargaNA ke bAda kI utkRSTa agrahaNayogya vargaNA ke skandhoM se eka pradeza adhika skandhoM kI vargaNA zvAsocchvAsayogya jaghanya vargaNA hotI hai / (sa) saMklizyamAna sUkSmasaMparAya saMyama-upazamazroNi se girane vAle jIvoM ke dasaveM guNasthAna kI prApti ke samaya hone vAlA saMyama / saMkramaNa--eka karma rUpa meM sthita prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza kA anya sajAtIya karma rUpa meM badala jAnA athavA vIryavizeSa se karma kA apanI hI dUsarI sajAtIya karma prakRti svarUpa ko prApta kara lenaa| saMkhyA-bhedoM kI gaNanA ko saMkhyA kahA jAtA hai / saMkhyA anuyogadvAra--jisa anuyoga dvAra meM vivakSita dharma vAle jIvoM kI saMkhyA kA vivecana ho| saMkhyAtANuvargaNA--saMkhyAta pradezI skandhoM kI saMkhyAtANuvargaNA hotI hai| . saMghanindA-sAdhu, sAdhvI, zrAvaka, zrAvikA rUpa saMgha kI nindA, gardA karane ko saMghanindA kahate haiN| saMghAta nAmakarma-jisa karma ke udaya se prathama grahaNa kiye hue zarIra pudgaloM para navIna grahaNa kiye jA rahe zarIrayogya pudgala vyavasthita rUpa se sthApita kiye jAte haiN| saMghAta zruta-gati Adi caudaha mArgaNAoM meM se kisI eka mArgaNA kA ekadeza jJAna / Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa saMghAta samAsazruta - kisI eka mArgaNA ke aneka avayavoM kA jJAna / saMjvalana kaSAya - jisa kaSAya ke udaya se AtmA ko yathAkhyAta cAritra kI prApti na ho tathA sarvavirati cAritra ke pAlana meM bAdhA ho / saMjJA --- noindriyAvaraNa karma ke kSayopazama yA tajjanya jJAna ko athavA abhilASA ko saMjJA kahate haiM / saMjJAkSara-akSara kI AkRti, banAvaTa, saMsthAna Adi jisake dvArA yaha jAnA jAye ki yaha amuka akSara hai / saMjJitva --- viziSTa manazakti, dIrghakAlikI saMjJA kA honA / 60 * saMjJI - buddhipUrvaka iSTa-aniSTa meM pravRtti - nivRtti karane vAle jIva / athavA samyagjJAna rUpI saMjJA jinako ho, unheM saMjJI kahate haiM / jinake labdhi yA upayoga rUpa mana pAyA jAye una jIvoM ko saMjJI kahate haiM / saMzodhata--saMjJI jIvoM kA zruta / saMbhava sattA -- kisI karma prakRti kI amuka samaya meM sattA na hone para bhI bhaviSya meM sattA kI saMbhAvanA mAnanA / saMyama - sAvadya yogoM -- pApajanaka pravRttiyoM se uparata ho jAnA; athavA pApajanaka vyApAra -- Arambha - samArambha se AtmA ko jisake dvArA saMyamitaniyamita kiyA jAtA hai use saMyama kahate haiM athavA pA~ca mahAvratoM rUpa yamoM ke pAlana karane yA pA~ca indriyoM ke jaya ko saMyama kahate haiM / saMvara- - Asrava kA nirodha saMvara kahalAtA hai / - saMvAsAnumati -- putra Adi apane sambandhiyoM ke pApakarma meM pravRtta hone para bhI una para sirpha mamatA rakhanA / saMvedha - paraspara eka samaya meM avirodha rUpa se milanA / saMsthAna nAmakarma --- jisa karma ke udaya se zarIra ke bhinna-bhinna zubha yA azubha AkAra baneM / saMsArI jIva-jo apane yathAyogya dravyaprANoM aura jJAnAdi bhAvaprANoM se yukta hokara narakAdi caturgati rUpa saMsAra meM paribhramaNa karate haiM / saMhanana nAmakarma -- jisa karma ke udaya se hAr3oM kA Apasa meM jur3a jAnA arthAt racanA vizeSa hotI hai / sAMzayika mithyAtva -- samIcIna aura asamIcIna donoM prakAra ke padArthoM meM se Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 kara kisI bhI eka kA nizcaya na honA / athavA saMzaya se utpanna hone vAlA mithyAtva / athavA-deva-guru-dharma ke viSaya meM saMdehazIla bane rahanA / sakalapratyakSa-sampUrNa padArthoM ko unakI trikAlavartI paryAyoM sahita yugapata jAnane vAlA jJAna / sattA--baMdha samaya yA saMkramaNa samaya se lekara jaba taka una karma paramANuoM kA anya prakRti rUpa se saMkramaNa nahIM hotA yA unakI nirjarA nahIM hotI taba taka unakA AtmA se lage rahanA / baMdhAdi ke dvArA sva-svarUpa ko prApta karane vAle karmoM kI sthiti / sattAsthAna--jina prakRtiyoM kI sattA eka sAtha pAI jAye unakA samudAya / satya manoyoga-jisa manoyoga ke dvArA vastu ke yathArtha svarUpa kA vicAra kiyA jAtA hai / athavA sadbhAva arthAt samIcIna padArthoM ko viSaya karane vAle mana ko satyamana aura usake dvArA hone vAle yoga ko satya manoyoga kahate haiN| satyamRSA manoyoga---satya aura mRSA (asatya) se mizrita manoyoga / satyamRSA vacanayoga-~-satya aura mRSA se mizrita vacanayoga / satya vacanayoga--jisa vacanayoga ke dvArA vastu ke yathArtha svarUpa kA kathana kiyA jAtA hai / satya vacana vargaNA ke nimitta se hone vAlA yoga / sadanuyogadvAra-vivakSita dharma kA mArgaNAoM meM batalAyA jAnA ki kina mArgaNAoM meM vaha dharma hai aura kina mArgaNAoM meM nahIM hai / sadbhAva sattA--jisa karma kI sattA apane svarUpa se ho| saparyavasita zruta-antahIna zruta / samacaturastra---pAlathI mArakara baiThane para jisa zarIra ke cAroM koNa samAna hoM, yAnI Asana aura kapAla kA antara, donoM ghuTanoM kA antara, dAhine kaMdhe aura bAyeM jAnu kA antara, bAyeM kaMdhe aura dAhine jAnu kA antara samAna ho| samucaturastra saMsthAna nAmakarma-jisa karma ke udaya se samucaturasra saMsthAna kI prApti ho athavA sAmudrika zAstra ke anusAra jisa zarIra ke sampUrNa ava yava zubha hoN| samaya-kAla kA atyanta sUkSma avimAgI aMza / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa samAsa-adhika, samudAya yA saMgraha / samudghAta-mUla zarIra ko chor3e binA hI AtmA ke pradezoM kA bAhara niklnaa| sayogikevalI-ve jIva jinhoMne cAra ghAtikarmoM kA kSaya karake kevalajJAna aura darzana prApta kara liyA hai jo padArtha ke jAnane dekhane meM indriya Aloka Adi kI apekSA nahIM rakhate aura yoga (AtmavIrya zakti utsAha parAkrama) se sahita haiN| sayogikevalI guNasthAna-sayogikevalI ke svarUpa vizeSa ko kahate haiM / sayogikevalI yathAkhyAtasaMyama--sayogikevalI kA yathAkhyAtasaMyama / samyak zrata- samyagdRSTi jIvoM kA zruta / samyaktva-chaha dravya, paMca astikAya, nava tattvoM kA jinendra deva ne jaisA kathana . kiyA hai, usI prakAra se unakA zraddhAna karanA athavA tattvArtha zraddhAn / mokSa ke avirodhI AtmA ke pariNAma ko samyaktva kahate haiM / samyaktvamohanIya---jisakA udaya tAttvika ruci kA nimitta hokara bhI aupa zamika yA kSAyika bhAva vAlI tattva ruvi kA pratibaMdha karatA hai / samyaktva kA ghAta karane meM asamartha mithyAtva ke zuddha dalikoM ko samyaktva mohanIya kahate haiN| savipAka nirjarA- yathAkrama se paripAka kAla ko prApta aura anubhava ke lie udayAvali ke srota meM praviSTa hae zubhAzubha karmoM kA phala dekara nivRtta honaa| sAgaropama-dasa kor3Akor3I palyopama kA eka sAgaropama hotA hai / sAta gaurava- zarIra ke svAsthya, saundarya Adi kA abhimAna karanA / sAtAvedanIya karma-jisa karma ke udaya se AtmA ko indriya-viSaya sambandhI sukha kA anubhava ho| sAticAra chedopasthApanIya saMyama-jo kisI kAraNa se mUla guNoM-mahAvratoM ke bhaMga ho jAne para punaH grahaNa kiyA jAtA hai / sAdi-ananta --- jo Adi sahita hokara bhI ananta ho / sAdi baMdha-vaha baMdha jo rukakara punaH hone lagatA hai / sAdizruta-jisa zru ta jJAna kI Adi (Arambha zurUAta) ho / sAdisAnta--jo baMdha yA udaya bIca meM rukakara puna: prArambha hotA hai aura kAlAntara meM punaH vyucchinna ho jAtA hai / Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 sAdisaMsthAna nAmakarma-jisa karma ke udaya se nAbhi se Upara ke avayava hIna patale aura nAbhi se nIce ke avayava pUrNa moTe hoN| sAdhAraNa nAmakarma-jisa karma ke udaya se ananta jIvoM kA eka zarIra ho arthAta ananta jIva eka zarIra ke svAmI bneN| sAnnipAtika bhAva-do yA do se adhika mile hue bhAva / sAntara sthiti--prathama aura dvitIya sthiti ke bIca meM karma dalikoM se zUnya avasthA / sAmAyika-rAgadveSa ke abhAva ko samabhAva kahate haiM aura jisa saMyama se samabhAva kI prApti ho athavA jJAna-darzana-cAritra ko sama kahate haiM aura unakI Aya-lAbha prApti hone ko samAya tathA samAya ke bhAva ko athavA samAya ko sAmAyika kahA jAtA hai| sAsAdana samyaktva-upazama samyaktva se cyuta hokara mithyAtva ke abhimukha huA jIva jaba taka mithyAtva ko prApta nahIM karatA hai, taba taka ke usake pariNAma vizeSa ko sAsAdana samyaktva kahate haiM / sAsAdana samyagdRSTi----jo aupazamika samyagdRSTi jIva anantAnubaMdhI kaSAya ke .udaya se samyaktva se cyuta hokara mithyAtva kI ora abhimukha ho rahA hai, kintu abhI mithyAtva ko prApta nahIM huA, utane samaya ke lie vaha jIva sAsAdana samyagdRSTi kahalAtA hai| sAsAdana guNasthAna- sAsAdana samyagdRSTi jIva ke svarUpa vizeSa ko kahate haiM / sitavarNa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra zaMkha jaisA sapheda ho / siddha pada-jina granthoM ke saba pada sarvajJokta artha kA anusaraNa karane vAle hone se supratiSThita haiM una granthoM ko; athavA jIvasthAna, guNasthAnoM ko siddha pada kahate haiN| subhaga nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kisI prakAra kA upakAra na karane para bhI aura kisI prakAra kA sambandha na hone para bhI sabhI ko priya lagatA ho| surabhigaMdha nAmakarma--jisa karma ke udaya se jIva ke zarIra meM kapUra, kastUrI Adi padArthoM jaisI sugandha ho| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 pAribhASika zabda-koSa susvara nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA svara zrotA ko priya lagatA sUkSma nAmakarma-jisa karma ke udaya se paraspara vyAghAta se rahita sUkSma zarIra kI prApti ho| yaha zarIra svayaM na kisI se rukatA hai aura na anya kisI ko rokatA hai| sUkSma addhApalyopama--sUkSma uddhAra palya meM se sau-sau varSa ke bAda kezAgra kA eka-eka khaMDa nikAlane para jitane samaya meM vaha palya khAlI ho jAtA hai utane samaya ko sUkSma addhApalyopama kahate haiM / sUkSma addhAsAgaropama ---dasa koTA-koTI sUkSma addhApalyopama kA eka sUkSma addhA sAgaropama kahalAtA hai| sUkSma uddhAra palyopama ---- dravya, kSetra kI apekSA asaMkhyAtaguNI sUkSma avagAhanA vAle kezAgra khaMDoM se palya ko ThasAThasa bharakara prati samaya una kezAna khaMDoM meM se eka-eka khaMDa ko nikAlane para jitane samaya meM vaha palya khAlI ho, utane samaya ko sUkSma uddhAra palyopama kahate haiM / sUkSma uddhAra sAgaropama-dasa koTAkoTI sUkSma uddhAra palyopama kA eka sUkSma uddhAra sAgaropama hotA hai / sUkSmakAla pudgala parAvarta----jitane samaya meM eka jIva apane maraNa ke dvArA utsapiNI aura avasarpiNI kAla ke samayoM ko krama se sparza kara letA sUkSmaniyA nivRtti zukladhyAna---jisa zukladhyAna meM sarvajJa bhagavAna dvArA yoga nirodha ke krama meM ananta: sUkSma kAyayoga ke Azraya se anya yogoM ko roka diyA jAtA hai| sUkSma kSetra palyopama-bAdara kSetra palya ke bAlAnoM meM se pratyeka ke asaMkhyAta khaMDa karake palya ko ThasAThasa bhara do| ve khaMDa usa palya meM AkAza ke jitane pradezoM ko sparza kareM aura jina pradezoM ko sparza na kareM, unase prati samaya eka-eka pradeza kA avaharaNa karate-karate jitane samaya meM spRSTa aura aspRSTa sabhI pradezoM kA avaharaNa kiyA jAtA hai, utane samaya ko eka sUkSma kSetra palyopama kahate haiM / sUkSamA kSetra pudgala parAvarta koI eka jIva saMsAra meM bhramaNa karate hue AkAza Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 ke kisI eka pradeza meM bharaNa karake punaH usa pradeza ke samIpavartI dUsare / pradeza meM maraNa karatA hai, punaH usake nikaTavartI tIsare pradeza meM maraNa karatA hai| isa prakAra anantara anantara pradeza meM maraNa karate hue jaba samasta lokAkAza ke pradezoM meM maraNa kara letA hai taba utane samaya ko sUkSma kSetrapudgala parAvarta kahate haiM / sUkSmakSetra sAgaropama-dasa koTAkoTI sUkSma kSetra palyopama kA eka sUkSmakSetra sAgaropama hotA hai| sUkSmadravyapudgala parAvarta-jitane samaya meM samasta paramANuoM ko audArika Adi sAtoM vargaNAoM meM se kisI eka vargaNA rUpa se grahaNa karake chor3a detA hai| sUkSmabhAvapudgala parAvarta-jitane samaya meM eka jIva apane maraNa ke dvArA anubhAga baMdha ke kAraNa bhUta kaSAyasthAnoM ko krama se sparza kara letA hai / sUkSnasaMparAya guNasthAna--jisameM saMparAya arthAt lobha kaSAya ke sUkSma khaMDoM kA hI udaya ho| sUkSma rAya saMyama-krodhAdi kaSAyoM dvArA saMsAra meM paribhramaNa hotA hai ataH, unako saMparAya kahate haiN| jisa saMyama meM saMparAya (kaSAya kA udaya) sUkSma (atisvalpa) rahatA hai| sevArtasaMhanana nAmakarma--jisa karma ke udaya se haDDiyoM kI racanA meM markaTa baMdha, veThana aura kIlana na hokara do hI har3iyAM Apasa meM jUDI hoN| stibukasaMkrama-anudayavartI karma prakRtiyoM ke dalikoM ko sajAtIya aura tulya sthitivAlI udayavartI karmaprakRtiyoM ke rUpa meM badalakara unake dalikoM ke sAtha bhoga lenaa| stoka-sAta zvAsocchvAsa kAla ke samaya pramANa ko stoka kahate haiM / styAnaddhi-jisa karma ke udaya se jAgrata avasthA meM soce hue kArya ko nidrA vasthA meM karane kI sAmarthya prakaTa ho jaae| athavA jisa nidrA ke udaya se nidrita avasthA meM vizeSa bala pragaTa ho jaae| athavA jisa nidrA meM dina meM cintita artha aura sAdhana viSayaka AkAMkSA kA ekatrIkaraNa ho jaaye| strIveda--jisa karma ke udaya se puruSa ke sAtha ramaNa karane kI icchA ho| Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAribhASika zabda-koSa sthAvara nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva sthira rahe, sardI-garmI se bacane . kA prayatna karane kI zakti na ho / sthitakalpo-jo Acelakya, auddezika, zayyAtara piMDa, rAjapiMDa, kRtikarma, vrata, . ____ jyeSTha, pratikramaNa, mAsa aura payUSaNa ina dasa kalpoM meM sthita haiN| sthitAsthitakalpI-jo zayyAtarapiMDa, vrata, jyeSTha aura kRti karma ina cAra kalpoM ___ meM sthita tathA zeSa chaha kalpoM meM asthita haiN| sthiti-vivakSita karma ke AtmA ke sAtha lage rahane kA kAla / sthitighAta-karmoM kI bar3I sthiti ko apavartanAkaraNa dvArA ghaTA dene arthAt jo karma dalika Age udaya meM Ane vAle haiM unheM apavartanAkaraNa ke dvArA apane udaya ke niyata samaya se haTA denA sthitighAta hai| sthitibaMdha-jIva ke dvArA grahaNa kiye hue karma pudgaloM meM amuka samaya taka apane-apane svabhAva kA tyAga na kara jIva ke sAtha rahane kI kAla maryAdA kA honaa| sthitibaMdha adhyavasAya-kaSAya ke udaya se hone vAle jIva ke jina pariNAma vizeSoM se sthitibaMdha hotA hai, una pariNAmoM ko sthitibaMdha adhyavasAya kahate haiN| sthitisthAna-kisI karma prakRti kI jaghanya sthiti se lekara eka-eka samaya bar3hate-bar3hate utkRSTa sthiti paryanta sthiti ke bheda / sthira nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva ke dA~ta, haDDI, grIvA Adi zarIra ke avayava sthira hoM apane-apane sthAna para rheN| snigdhasparza nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra ghI ke samAna cikanA ho| sparva ka- vargaNAoM ke samUha ko sparddhaka kahate haiN| sparya nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra kA sparza karkaza, mRdu, snigdha, rUkSa Adi rUpa ho| sparzana anuyogadvAra-vivakSita dharma vAle jIvoM dvArA kiye jAne vAle kSetra __ sparza kA samuccaya rUpa se nirdeza karanA / sparzanendriya vyaMjanAvagraha-sparzanendriya ke dvArA hone vAlA atyanta avyakta jJAna / Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 hAtha-do vitasti ke mApa ko hAtha kahate haiM / hAridravarNa nAmakarma-jisa karma ke udaya se jIva kA zarIra haldI jaisA pIlA ho| hAsya mohanIya-jisa karma ke udaya se kAraNavaza athavA binA kAraNa ke ha~sI AtI hai| hIyamAna avadhijJAna-apanI utpatti ke samaya adhika viSaya vAlA hone para bhI pariNAmoM kI azuddhi ke kAraNa dinoMdina kramaza: alpa, alpatara, alpatama viSayaka hone vAlA avadhijJAna / huMDasaMsthAna nAmakarma-jisa karma ke udaya se zarIra ke sabhI avayava beDaula hoM, yathAyogya pramANa yukta na hoN| huhu-caurAsI lAkha huhu-aMga kA eka huhu hotA hai| huhu-aMga-caurAsI lAkha avava kI saMkhyA / hetuvAdopadezikI saMjJA-apane zarIra ke pAlana ke lie iSTa meM pravRtti aura aniSTa vastu se nivRtti ke lie upayogI sirpha vartamAnakAlika jJAna jisase hotA hai, vaha hetuvAdopadezikI saMjJA hai / hetuvipAkI- pudgalAdi rUpa hetu ke Azraya se jisa prakRti kA vipAka-- phalAnubhava hotA hai| Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 karma granthoM kI gAthAoM evaM vyAkhyA meM Agata piNDaprakRti-sUcaka zabdoM kA koSa (a) agurulaghucatuSka--agurulaghu nAma, upadhAtanAma, parAghAtanAma, ucchvAsanAma / aghAticatuSka -- vedanIya, Ayu, nAma, gotra karma / ajJAnatrika --- matiajJAna, zrutaajJAna, vibhaMgajJAna ( avadhi - ajJAna ) anantAnubaMdhI ekatrizat- (anantAnubaMdhI krodha Adi 31 prakRtiyA~) anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha; nyagrodha parimaMDala, sAdi, vAmana, kubja saMsthAna; vaRSamanArAca saMhanana, RSamanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA saMhanana; azubha vihAyogati, nIcagotra, strIveda, dubhaMga nAma, duHsbara nAma, anAdeya nAma, nidrA-nidrA, pracalApracalA, styAnaddhi, udyota nAma; tithaMcagati, tiyaMcAnupUrvI, tiryaMcAyu; manuSyAyu, manuSyagati, manuSyAnupUrvI; audArika zarIra, audArika aMgopAMga | anantAnubaMdhI catuvizati -- ( anantAnubaMdhI krodha Adi 24 prakRtiyA~) anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha; nyagrodha parimaMDala, sAdi, vAmana, kubja saMsthAna; RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA saMhanana; azubha vihAyogati, nIca gotra, strIveda, durbhaga nAma, du:svara nAma, anAdeya nAma, nidrA-nidrA, pracalApracalA, styAnaddhi, udyota nAma, tiyaMcagati, tiyaMcAnupUrvI / anantAnubaMdhIcatuSka---anantAnubaMdhI, krodha mAna, mAyA, lobha / anantAnubaMdhI Savizati --- ( anantAnubaMdhI krodha Adi 26 prakRtiyA~) anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kubja saMsthAna; RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA saMhanana; azubha vihAyogati, nIcagotra, strIveda, durbhAga nAma, du:svara nAma, anAdeya nAma, Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 66 nidrA-nidrA, pracalApracalA, styAnaddhi, udyota nAma; tiyaMcagati, tiyaMcA nupUrvI, tiyaM cAyu; manuSyAyu / anAdeyadrika - anAdeya nAma, ayazaH kIrti nAma ! aMgopAMgaftraka audArika aMgopAMga, vaikriya aMgopAMga, AhAraka aMgopAMga / aMtarAgapaMcaka- dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya, vIryAntarAya / lobha / aMtima saMhananatrika - ardhanArAca, kIlikA, sevArta saMhanana / apratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka--- apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, aparyAptaSaTaka -- aparyApta sUkSma ekendriya, bAdara ekendriya dvIndriya, zrIndriya caturindriya, asaMjJI paMcendriya | avadvika avadhijJAna, avadhidarzana | asthiradvika -- asthira nAma, azubha nAma / asthirabaTaka - asthira nAma, azubha nAma, durbhaga nAma, duHsvara nAma, anAdeya nAma, ayazaHkIrti nAma / (A) AkRtitrika -- ( 1 ) samacaturasra, vyagrodhaparimaNDala, sAdi, vAmana, kubja, huMDa saMsthAna, (2) vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA, sevArta saMhanana, (3) ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya jAti / Atapadika- - Atapa nAma, udyota nAma / Ayutrika - narakAyu, tiryaMcAyu, manuSyAyu / AvaraNa- navakamati, zruta, avadhi, manaHparyAya, kevala jJAnAvaraNa; cakSu, acakSu, avadhi kevala darzanAvaraNa / AhArakadvika AhAraka zarIra nAma, AhAraka aMgopAMga nAma / AhArakasaptaka AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, AhAraka saMghAta, AhAraka AhAraka baMdhana, AhAraka- tejasa baMdhana, AhAraka-kArmaNa baMdhana, AhAraka-tejasa - kArmaNa baMdhana nAma / AhArakaSTak -- AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, devAyu, narakagati, nara kAnupUrvI, narakAya / . Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 piNDaprakRti-sUcaka zabda - koSa (u) ucchvAsa catuSka - ucchvAsa, Atapa, udyota parAghAta nAma / udyota catuSka - udyota nAma, tiyaMcagati, tiryaMcAnupUrvI, tiryaMcAyu / udyotatrika - udyota nAma, Atapa nAma, parAghAta nAma / udyotadvika udyota nAma, Atapa nAma / (e) ekendriyatrika - ekendriya jAti, sthAvara nAma, Atapa nAma / (au) audArikadvika - audArika zarIra, audArika aMgopAMga nAma / audArikasaptaka - audArika zarIra, audArika aMgopAMga, audArika saMghAta audArika- audArika baMdhana, audArika- tejasa baMdhana, audArika kArmaNa baMdhana, audArika- taijasa- kArmaNa baMdhana nAma / (ka) sure paMcavizati:- ( kaSAya mohanIya ke 25 bheda ) anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha; apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha, saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsaka veda / kaSAyaSoDazaka -- anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha; apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha; pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha; saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / kevaladvika --- kevalajJAnAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa | (kha) khagatidvika- zubha vihAyogati nAma, azubha vihAyogati nAma / (ga) gaMdhadvika - surabhigaMdha nAma, durabhigaMdha nAma / gatitrika -gati nAma, AnupUrvI nAma, Ayukarma / gati dvika--- gati nAma, AnupUrvI nAmakarma / gotradvika -- nIcagotra, uccagotra karma | jJAnatrika - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna | Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 jJAnAvaraNapaMcaka- matijJAnAvaraNa, zru tajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyAya jJAnAvaraNa, kevalajJAnAvaraNa / jJAnAvaraNa-aMtarAyadazaka-matijJAnAvaraNa, zru tajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyAyajJAnAvaraNa, kevalajJAnAvaraNa; jJAnAntarAya, lAbhAntarAya, mogAntarAya, upabhogAntarAya, vIryAnta rAya / ghAticatuSka -jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya, antarAya karma / jAticatuSka-ekendriya jAti, dvIndriya jAti, trIndriya jAti, caturindriya jAti / jAti trika- (1) ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya jAti; (2) naraka, tiyaMca, manuSya, devagati; (3) zubha vihAyogati, azubha vihAyogati / jinapaMcaka-tIrthakara nAma, devagati, devAnupUrvI, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga " nAma / jinakAdaza- (tIrthakara Adi 11 prakRtiyA~) tIrthaMkara nAma, devagati, devAnupUrvI, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, devAyu, narakagati, narakAnupUrvI, nrkaayu| tanu-aSTaka - (1) audArika, vaikriya, AhAraka, tejasa, kArmaNa zarIra; (2) audArika, vaikriya, AhAraka, aMgopAMga; (3) samacaturasra, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kubja, huNDa saMsthAna; (4) vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA, sevArta saMhanana; (5) ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, caturindriya, paMcendriya jAti; (6) naraka, tiryaMca, manuSya, devagati; (7) zubha vihAyogati, azubha vihAyogati; (8) nara kAnupUrvI, tiyaMcAnupUrvI, manuSyAnupUrvI, devAnupUrvI / tanucatuSka-(1) audArika, vaikriya, AhAraka zarIra; (2) audArika, vaikriya, AhAraka aMgopAMga, (3) sama caturasra, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kubja, huNDa saMsthAna; (4) vajraRSabhanArAca, RSamanArAca, nArAca ardhanArAca, kIlikA, sevAta saMhanana / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 piNDaprakRti-sUcaka zabda-koSa tiyaMcatrika-tiryaMca gati, tiyaMcAnupUrvI, tithNcaayu| tiyaMcadvi ka-tiryaMcagati, tithaMcAnupUrvI / tRtIya kaSAya-pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / taijasakArmaNasaptaka-tejasa zarIra, kArmaNa zarIra, taijasa-taijasa baMdhana, taijasa kArmaNa baMdhana, kArmaNa-kArmaNa baMdhana, tejasa saMghAtana, kArmaNa saMghAtana / tejasacatuSka-tejasa, kArmaNa, aguruladhu, nirmANa nAma / asacatuSka-trasa, bAdara, paryApta, pratyeka nAma / trasatrika-trasa, bAdara, paryApta nAma / asadazaka-trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIti nAma / prasadvika-trasa nAma, bAdara nAma / trasanavaka-trasa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya nAma / trasaSaTkasa nAma, bAdara nAma, paryApta nAma, pratyeka nAma, sthira nAma, zubha nAma / prasAdi vIsa- sa, bAdara, paryApta, pratyeka, sthira, zubha, subhaga, susvara, Adeya, yazaHkIrti, sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, dubhaMga, duHsvara, anAdeya, ayaza:kIrti nAma / varzanacatuSka- cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana, kevaladarzana / varzanatrika--cakSudarzana, acakSudarzana, avadhidarzana / varzanadvika --cakSudarzana, acakSudarzana / varzanAvaraNacatuSka-- cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevaladarzanAvaraNa / darzanAvaraNaSaTka-cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa, kevala darzanAvaraNa, nidrA, pracalA / darzanamohatrika---mithyAtva, sabhyamithyAtva, samyaktva mohanIya / varzanamohasaptaka-mithyAtva, samyagamithyAtva, samyaktva mohanIya, anantAnu baMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha / turbhagacatuSka-durbhaga, svara, anAdeya, ayazaHkIrti nAma / Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa- 3 burbhagatrika - dubhaMga nAma, du:svara nAma, anAdeya nAma / dvitIya kaSAya- -apratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / devatrika - devagati, devAnupUrvI, devAyu / - devadvika -- devagati, devAnupUrvI / vo yugala - hAsya rati, zoka -arati / - (na) napuMsaka catuSka napuMsaka veda, mithyAtva mohanIya, huMDasaMsthAna, sevArtasaMhanana / naratrika - manuSya gati, manuSyAnupUrvI, manuSyAyu / naradvika manuSyagati, manuSyAnupUrvI / narakatrika - narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu / narakadvika - narakagati, narakAnupUrvI / 73 narakadvAkza - narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu, sUkSma, sAdhAraNa, aparyApta, ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti, sthAvara nAma, Atapa nAma / narakanavaka -- narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu, sUkSma, sAdhAraNa, aparyApta, dvIndriya, trIndriya, caturindriya jAti / narakaSoDaza ( narakagati Adi 16 prakRtiyA~) narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu, ekendriya jAti, dvindriya jAti, trIndriya jAti, caturindriya jAti, sthAvara nAma, sUkSma nAma, aparyApta nAma, sAdhAraNa nAma, huMDa saMsthAna, sevArta saMhanana, Atapa nAma, napuMsakaveda, mithyAtvamohanIya | nidrAdvika - nidrA, pracalA / nidrApaMcaka-nidrA, nidrA-nidrA, pracalA, pracalApracalA, styAnaddha / noheraras - hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda | (pa) parAghAta saptaka -- parAghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, agurulaghu, tIrthaMkara, nirmANa nAma / - pratyAkhyAnAvaraNakaSAyacatuSka - pratyAkhyAnAvaraNa krodha, mAna, mAyA, lobha / pratyeka aSTaka - parAghAta, ucchvAsa, Atapa, udyota, agurulaghu, tIrthaMkara, nirmANa, upaghAta nAma / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 piNDaprakRti-sUcaka zabda-koSa baMdhanapaMcaka-audArika zarIra baMdhana, vaikriya zarIra baMdhana, AhAraka zarIra baMdhana, tejasa zarIra baMdhana, kArmaNa zarIra baMdhana nAma / baMdhakapaMcadaza- audArika-audArika baMdhana, audArika-tejasa baMdhana, audArika kArmaNa baMdhana, audArika-taijasa-kArmaNa baMdhana, vaikriya-kriya baMdhana, vaikriyatejasa baMdhana, vaikriya-kArmaNa baMdhana, vaikriya-taijasa-kArmaNa baMdhana, AhArakaAhAraka baMdhana, AhAraka-taijasa baMdhana, AhAraka-kArmaNa baMdhana, AhArakatejasa-kArmaNa baMdhana, tejasa-taijasa baMdhana, taijasa-kArmaNa baMdhana, kArmaNakArmaNa baMdhana nAma / madhyamasaMsthAnacatuSka- nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kubja saMsthAna / madhyamasaMhananacatuSka --RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlikA saMhanana / manuSyatrika-manuSyagati, manuSyAnupUrvI manuSyAyu / manuSyatika-manuSyagati, manuSyAnupUrvI / mithyAtvatrika-mithyAtva, sAsAdana, mizra dRSTi / mithyAtvadvika-mithyAtva, sAsAdana / rasapaMcaka-tiktarasa, kaTurasa, kaSAyarasa, amla rasa, madhurarasa / (va) varNacatuSka nAma (varNa)--varNanAma, gaMdhanAma, rasanAma, sparzanAma / varNapaMcaka- kRSNa varNa, nIla varNa, lohita varNa, hAridra varNa, zveta varNa nAma / varNAdi bIsa-pAMca varNa, pA~ca rasa, do gaMdha, ATha sparza nAmakarma / vikalatrika-dvIndriya jAti, trIndriya jAti, caturindriya jAti nAma / vihAyogatidvika-zubha vihAyogati, azubha vihAyogati nAma / vedatrika-strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda / vevanIyadvika -- sAtAvedanIya, asAtAvedanIya / vaikriya-aSTaka - vaikriya zarIra, vaikiya aMgopAMga, devagati, devAnupUrvI, devAyu, narakati, narakAnupUrvI, narakAyu / vaikriya-ekAdaza-devagati, devAnupUrvI, narakagati, narakAnupUrvI, vaikriya zarIra, Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 3 vaikriya aMgopAMga, vaikriya saMghAta, vaikriya- vaikriya baMdhana, vaikriya- tejasa baMdhana, vaikriya - kArmaNa baMdhana, vaikriya - taijasa- kArmaNa baMdhana / vaikriyadvika - vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga / vaikriyaSaTka - vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, narakagati, narakAnupUrvI, devagati, devAnupUrvI / 75 (za) zarIrapaMcaka - audArika zarIra, vaikriya zarIra, AhAraka zarIra, tejasa zarIra, kArmaNa zarIra nAma / (sa) - saMghAtanapaMcaka -- audArika saMghAtana, vaikriya saMghAtana, AhAraka saMghAtana, taijasa saMghAtana, kArmaNa saMghAtana nAma / saMjvalana kaSAya catuSka - saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha / saMjvalanakaSAyatrika -- saMjvalana krodha, mAna, mAyA / saMjJaudvika - saMjJI paMcendriya paryApta, saMjJI paMcendriya aparyApta | saMsthAnaSaTka - samacaturasra, nyagrodhaparimaMDala, sAdi, vAmana, kubja, huMDa saMsthAna / saMhananaSaTka - vajraRSabhanArAca, RSabhanArAca, nArAca, ardhanArAca, kolikA, sevA saMhanana / samyaktvatrika - aupazamika samyaktva, kSAyopazamika samyaktva, kSAyika samyaktva | samyaktvadvika - kSAyopazamika samyaktva, kSAyika samyaktva | subhagacatuSka - subhaga nAma, susvara nAma, Adeya nAma, yaza: kIrti nAma / subhagatrika - subhaga nAma, susvara nAma, Adeya nAma / suratrika - devagati, devAnupUrvI, devAyu / suradvika - devagati, devAnupUrvI / sUkSmatrayodazaka - ( sUkSma nAma Adi 13 prakRtiyA~) sUkSma nAma, sAdhAraNa nAma, aparyApta nAma, ekendriya jAti, dvIndriya jAti, zrIndriya jAti, caturindriya jAti, sthAvara nAma, Atapa nAma, napuMsakaveda, mithyAtva mohanIya, huMDa saMsthAna, sevArta saMhanana / sUkSmatrika - sUkSma nAma, sAdhAraNa nAma, aparyApta nAma / Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piNDaprakRti-sUcaka zabda-koSa suraikonaviMzati-(devagati Adi 16 prakRtiyA~) devagati, devAnupUrvI, vaikriya zarIra, vaikriya aMgopAMga, AhAraka zarIra, AhAraka aMgopAMga, devAyu, narakagati, narakAnupUrvI, narakAyu, sUkSma nAma, sAdhAraNa nAma, aparyApta nAma, ekendriya jAti, dvIndriya jAti, trIndriya jAti, caturindriya jAti, sthAvara nAma, Atapa nAma / styAnaditrika-styAnaddhi, nidrA-nidrA, prclaa-prclaa| sthAvaracatuSka- sthAvara nAma, sUkSma nAma, aparyApta nAma, sAdhAraNa nAma / sthAvaradazaka-sthAvara, sUkSma, aparyApta, sAdhAraNa, asthira, azubha, durbhaga, duHsvara, anAdeya, ayazaHkIrti nAma / sthAvaradvika--sthAvara nAma, sUkSma nAma / sparza-aSTaka --karkaza sparza, mRdu sparza, guru sparza, laghu sparza, zIta sparza, uSNa ___ sparza, snigdha sparza, rUkSa sparza nAma / sthiraSaTka --sthira nAma, zuma nAma, subhaganAma, susvara nAma, Adeya nAma, yazaHkIti nAma / hAsyaSaTka -hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA mohanIya / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 saptatikA prakaraNa kI gAthAoM kA akArAdi anukrama gAthA saMkhyA pRSTha saMkhyA 28 12 30 5 36 66 70 52 58 17 53 54 & 41 auNattI sekkArasa aTThagasattagachaccau aTTha ya bArasa aTTavihasattacha aTThasu egavigappo aTThasu paMcasu ege annaraveyaNIyaM aha suiyasayalajaga iga vigalidiya sagale iguTTimappamatto itto caubaMdhAI iya kammapagaiThANAI 18 46 11 27 ekkaga chakkekkArasa ekka chaDekkArekkAraseva ekkaM va do va cauro ega biyAlekkArasa (a) (u) udayasudIraNAe uvarayabaMdhe cau (prathama paMkti ) uvasaMte ca paNa ( prathama paMkti ) (e) (i) 176 73 187 17 27 221 440 446 361 386 eo 370 375 36 255 110 276 66 176 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAoM kA akArAdi anukrama 45 272 50 ega suhamasarAgo egegama egega , egegamegatIse eso u baMdhasAmittaogho 307 32 189 392 kai baMdhaMto veyai FE , guNaThANagesu aTThasu 269 25 cau paNavIsA solasa cattAramAi nava 307 chaNNava chakkaM tiga chabbAvIse cau chAyAlasesamIso 383 47 jogovaogalesA jo jattha apaDipugno 283 451 442 303 363 381 184 taccANupuvvisahiyA 48 tiNNege egegaM titthagaradevanirayAugaM titthagarAhAraga tiduna uI ugunauI tinneva ya bAvIse tivigappapagaiThANehiM terasasu jIva 35 tere nava cau 24 tevIsa paNNavIsA 122 3 206 210 213 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-4 23 15 71 65 51 20 16 31 36 55 22 62 63 37 64 6 2 2 55 56 10 8 dasanavapannarasAI dasa bAvIse nava durahigamaniuNa devaga sahagayAo do chakkas cakka paMcavicauvihe suM paDhamakasAyaca ukkaM navasIya sAhi navapaMcANa uisae nava paMcodaya saMtA nANaMtarAya tiviha ( prathama paMkti ) nANaMtarAyadasagaM paDhamakasAyacaukkaM paNa duga paNagaM purisa kohe kohaM baMdhassa ya saMtassa dhodayasaMtasA bAvIsA eguNaM bAvIsa ekkabIsA bIyAvaraNe navabaMdha (da) (na) 67 66 36 40 (pa) (ma) maNuyagai jAi maga sahagayAo micchAsANe biie (dvitIya paMkti) missAi niyaTTIo 76 142 60 450 438 348 117 114 188 254 378 122 365 420 228 433 34 30 388 64 36 442 444 255 255 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAoM kA akArAdi anukrama virae khaovasamie vIsigavIsA cauvIsagAi veyaNiyAuyagoe (dvitIya paMkti) veyaNiyAuyagoe (dvitIya paMkti) 228 sattaTThabaMdha aTTha satteva apajjattA saMtassa pagaiThANAI sattAi dasau micche siddhapaehi mahatthaM 73 272 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 karmagranthoM ko vyAkhyA meM prayukta sahAyaka granthoM kI sUcI anuyogadvArasUtra-Agamodaya samiti, sUrata anuyogadvArasUtra TIkA (maladhArI hemacandra sUri) Agamodaya samiti, sUrata AcArAMgasUtra TIkA (zIlAMkAcArya) AcArAMgasUtra niyukti (bhadrabAhu svAmI) AptamImAMsA (svAmi samantabhadra) jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA Avazyakaniyukti (bhadrabAhu svAmI) Agamodaya samiti, sUrata Avazyakaniyukti TIkA (harimadrasUri) Avazyakaniyukti TIkA (malayagiri) Agamodaya samiti, sUrata uttarAdhyayanasUtra uttarAdhyayanasUtra TIkA (zAMtisUri) upAsakadazAMga sUtra aupapAtika sUtra--Agamodaya samiti, sUrata karmaprakRti-muktAbAI jJAna mandira, DabhoI karma prakRti cUNi-muktAbAI jJAna mandira, DabhoI karmaprakRti TIkA (upAdhyAya yazovijaya) muktAbAI jJAna mandira, DabhoI karmaprakRti TIkA (malayagiri) muktAbAI jJAna mandira, DabhoI kaSAyapAhuDa (guNadhara AcArya) kaSAyapAhuDa cUrNi (sthavira yativRSama) kAlalokaprakAza--devacanda lAlamAI pustakoddhAra saMsthA, sUrata kSapaNAsAra (nemicandra siddhAntacakravartI) bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA gommaTasAra karmakANDa (nemicandra siddhAntacakravartI) rAyacanda jaina granthamAlA, gommaTasAra jIvakANDa (nemicandra siddhAntacakravartI) rAyacanda jaina granthamAlA, bambaI Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 sahAyaka graMtha sUcI jayadhavalA (vIrasena AcArya) jambUdvIpa prajJapti jambUdvIpaprajJapti-saMskRta TIkA jIvAbhigamasUtra jIvasthAnacUlikA-sthAna samutkIrtana-~-jaina sAhityoddhAraka phaMDa, amarAvato jyotiSakaraNDaka-zrI RSabhadevajI kezarImalajI zve. saMsthA, ratalAma jJAnabindu (upAdhyAya yazovijaya) tattvArthasUtra (umAsvAti) tattvArtha rAjavArtika (akalaMkadeva) zrI jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA tattvArthAdhigamabhASya (umAsvAti) trilokasAra (nemicandra siddhAntacakravartI) zrI mANikacanda di0 jaina granthamAlA, bambaI dravyalokaprakAza-devacanda lAlabhAI pustakoddhAra saMsthA, sUrata dravyasaMgraha (nemicandra siddhAntacakravartI) dhavalA udayAdhikAra (vIrasena AcArya) dhavalA udIraNAdhikAra (vIrasena AcArya) nandIsUtra (devardhigaNi kSamAzramaNa) nandIsUtra TIkA (malayagiri) navIna prathama karmagrantha svopajJa TIkA (devendrasUri) zrI AtmAnanda jaina samA, bhAvanagara navIna dvitIya karmagrantha svopajJa TIkA (devendrasUri) zrI AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara navIna tRtIya karmagrantha avacUrikA TIkA (devendrasUri) zrI AtmAnanda jaina sabhA, mAvanagara navIna caturtha karmagrantha svopajJa TIkA (devendrasUri) zrI AtmAnanda jaina samA, bhAvanagara navIna paMcama karmagrantha svopajJa TIkA (devendra sUri) zrI AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara navIna karmagranthoM ke TavA (jayasomasUri, jIvavijaya) Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-5 navIna karmagranthoM ke gujarAtI anuvAda -- jaina zreyaskara maMDala, mehasAnA niyamasAra ( kundakundAcArya) nyAyadarzana ( gautama RSi) ratalAma paMcasaMgraha (candraSi mahattara) zvetAmbara saMsthA, paMcasaMgraha ( amitagati) zrI mANikacanda di0 jaina granthamAlA, bambaI paMcasaMgraha TIkA ( malayagiri) muktAbAI jJAna mandira, DabhoI paMcasaMgraha prAkRta paMcasaMgraha saptatikA - muktAbAI jJAna mandira, DabhoI paMcAstikAya ( kundakundAcArya) rAyacanda jaina zAstramAlA, paMcAzaka ( haribhadrasUri ) zvetAmbara saMsthA, ratalAma pAtaMjala yogadarzana ( pataMjali ) prakaraNa ratnAkara - bhImasI mANaka, bambaI prazamarati prakaraNa ( umAsvAti ) pravacanasAra TIkA (amRtacandrAcArya) rAyacanda jaina zAstramAlA, bambaI pravacanasAroddhAra - devacanda lAlabhAI puMstakoddhAra saMsthA, sUrata pravacanasAroddhAra TIkA -- devacanda lAlabhAI pustakoddhAra saMsthA, sUrata prazastapAdabhASya prameyaka malamArtaNDa ( prabhAcandrAcArya) nirNayasAgara presa, bambaI prajJApanAsUtra prajJApanAsUtra cUrNi prajJApanAsUtra TIkA (malayagiri ) prAcIna caturtha karmagrantha ( jinavallabhanAtha ) prAcIna caturtha karmagrantha mAdhya prAcIna caturtha karmagrantha TIkA ( malayagiri ) prAcIna caturtha karmagrantha TIkA ( haribhadrasUri ) prAcIna baMdha svAmitva prAcIna paMcama karmagrantha vRhaccUrNi bhagavadgItA bhagavatIsUtra bambaI 83 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 bhagavatIsUtra TIkA ( abhayadeva sUri ) mahAbhArata ( vedavyAsa) mokSamArga prakAza- - anantakIrti granthamAlA, bambaI - yogadarzana bhASya TIkA Adi sahita yogavAsiSTha labdhisAra ( nemicandra siddhAntacakravartI) bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA lokaprakAza - devacanda lAlabhAI pustakoddhAra saMsthA, sUrata vizeSAvazyaka bhASya (jinabhadragaNikSamAzramaNa ) vizeSAvazyakabhASya TIkA ( koTyAcArya) zvetAmbara saMsthA, ratalAma vizeSAvazyakabhASya TIkA ( maladhArI hemacandra ) sahAyaka graMtha sUcI vizeSAvazyakabhASya vRhadvRtti - yazovijaya granthamAlA, kAzI vizeSaNavatI (jinabhadragaNikSamAzramaNa ) zvetAmbara saMsthA, ratalAma vRhatkarmastava bhASya vRhatsaMgrahaNI (jinamadragaNikSamAzramaNa ) vRhatsaMgrahaNI TIkA ( malayagiri) vaizeSika darzana ( kaSAda ) SaTpAhur3a ( kundakundAcArya ) saMgrahaNIsUtra ( candasUri ) saptatikAcUrNi saptatikA prakaraNa TIkA ( malayagiri) zrI AtmAnanda jaina sabhA, bhAvanagara sanmatitarka (siddhasena divAkara ) sarvArthasiddhi ( pUjyapAdAcArya ) sAMkhyakArikA sAMkhyadarzana (kapila RSi) sUtrakRtAMgasUtra TIkA (zIlAMkAcArya) sUtrakRtAMga niyukti (bhadrabAhu svAmI ) svAmI kIrtikeyAnuprekSA ( AcArya kArtikeya) bhAratIya jaina siddhAnta prakAzinI saMsthA, kalakattA Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 620 grantha paricaya karmagrantha : jaina tatvajJAna, jIva-ajIva kA svarUpa kaSAya, jJAna, guNasthAna Adi samasta viSayoM kA vivecana prastuta karane vAlA mahAna grantha hai| jaina sAhitya meM isakA apUrva mahatva hai| cha: bhAgoM meM nibaddha yaha grantha jaina vidyA kA akSaya jJAna koSa kahA jA sakatA hai| racayitA : isa grantha ke racayitA jainavidyA ke pAraMgata "zrImad devendrasUri" ( vi. 13 - 14 vIM zatAbdI ) hai| zrI sUrivara mahAna vidvAna aura ucca caritra ke pakSadhara the| vyAkhyAkAra : karmagrantha kI yaha prastuta vyAkhyA zrI va. sthAnakavAsI jaina paramparA ke variSTha saMta vidvAn pravartaka marudharakesarI zrI mizrImala jI ma0 ne bar3I sarala bhASA meM prastuta kI hai| sampAdaka : isa gahana grantha ke bidvAna saMpAdaka haiM : zrIcanda surAnA 'sarasa' tathA zrI devakumAra jaina / prApti sthAna :zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) library.org