Book Title: Agam 04 Ang 04 Samvayanga Sutra Stahanakvasi
Author(s): Madhukarmuni, Hiralal Shastri
Publisher: Agam Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003472/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva0 pUjya gurudeva zrI jorAvaramala jI mahArAja kI smRti meM Ayojita . saMyojaka evaM pradhAna sampAdaka yuvAcArya zrI madhukara muni samavAyAMgasUtra (mUla-ajavAda-vivecana-TippaNa-pArTITaSTa yukta catoontentionary nakPersonal use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-pranthamAlA : pranyA-8 [paramazraddhaya gurudeva pUjya zrI jorAvaramalajI mahArAja kI puNyasmRti meM Ayojita paMcama gaNadhara bhagavatsudharma-svAmi-praNIta caturtha aMga samavAyAMgasUtra [mUlapATha, hindI anuvAda, vivecana, pariziSTa yukta] preraNA (sva.) upapravartaka zAsanasevI svAmI zrI brajalAlajI mahArAja prAdya saMyojaka tathA pradhAna sampAdaka zrI sthA. jaina zramaNasaMgha ke yuvAcArya (sva0) yuvAcArya zrI mizrImalajI mahArAja 'madhukara' anuvAdaka-vivecaka-sampAdaka paM. hIrAlAlajI zAstrI prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti, nyAvara (rAjasthAna) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama-pranthamAlA : granyAGka 0 nirdezana sAdhvI zrI umarAvakuvara 'arcanA' 0 sampAdakamaNDala anuyogapravartaka muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' upAcArya zrI devendramuni zAstrI zrI ratanamuni 10 sampreraka muni zrI vinayakumAra 'bhIma' zrI mahendramuni 'dinakara' 1) dvitIya saMskaraNa : prakAzana tithi vIra nirvANa saM0 2517 vikrama saM0 2048 agasta 1991 I0 / prakAzaka zrI AgamaprakAzana samiti zrI braja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) pina-305901 - mudraka satIzacandra zukla vaidika yaMtrAlaya, kesaragaMja, ajamera 305001 0 mUlya : 50) rupaye Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published at the Holy Remembrance occasion Rev. Guru Shri Joravarmalji Maharaj Fifth Ganadhara Sudharma Swami Compiled Fourth Anga SAMAVAYANGA SUTRA [ Original Text, Hindi Version, Notes, Annotations and Appendices etc.) Proximity (Late) Up-pravartaka Shasansevi Rev. Swami Sri Brijlalji Maharaj Convener & Founder Editor (Lete) Shri Vardhamana Sthanakvasi Jain Sramana Sanghiya Yuvacharya Sri Mishrimalji Maharaj 'Madhukar' Translator-Annotator-Editor Pt. Hiralalji Shastri Publishers Shri Agam Prakashan Samiti Beawar (Raj.) Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jinagam Granthmala Publication No. 8 Direction Sadhwi Shri Umrav Kunwar 'Archana' Board of Editors Anuyoga-pravartaka Muni Shri Kanhaiya lalji 'Kamal Upacharya Sri Devendra Mudi Shastri Sri Ratan Muni O Promotor Muni Sri Vinayakumar 'Bhima' Sri Mahendra Muni 'Dinakar O Second Edition : Date of Publication Vir-Nirvana Samvat 2517 Vikram Samvat 2048, August 1991. publican Pesmi Publishers Sri Agam Prakashan Samiti, Srij-Madhukar Smriti Bhawan, Pipalia Bazar, Beawar (Raj.) Pin 305 901 O Printer Satish Chandra Shukia Vedic Yantralaya Kesarganj, Ajmer 0 Price : Rs. 50/ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNa jinakI anirvacanIya zAnta mukha-mudrA hI bhavya jIvoM ko parama zAnti aura nizreyas kA saMdeza saMbhalAtI thI, jinake saMyama-jIvana meM anupama saralatA, sAttvikatA, saumyatA, nirahaMkAratA aura vinamratA aotaprota ho cukI thI, jo apanI paramodAra vRtti evaM prANImAtra ke prati ananya vatsalatA ke phalasvarUpa jainajainetara dharmapremI janatA meM samAna rUpa se samAdaraNIya, zraddheya aura mahanIya the, jinake parokSa zubhAzIrvAda ke phalasvarUpa AgamaprakAzana kA yaha bhagIratha anuSThAna satvara gati se sampanna ho rahA hai, jinakA mere vyaktitva-nirmANa meM mahattvapUrNa yogadAna rahA hai, jinake asIma upakAroM kA maiM sadaiva RNI hUM, una zramaNasaMdha ke marudharAmaMtrI paramapUjya jyeSTha gurubhrAtA pravartakavaramunizrI hajArImalajI mahArAja ke kara-kamaloM meM sAdara samarpita / madhukara muni [prathama saMskaraNa se] Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAGgasUtraH prathama saMskaraNa ke viziSTa arthasahayogI tibarI marudharA kA choTA-sA grAma hone para bhI jainajagat meM apanA eka mahattva rakhatA hai| yahI vaha grAma hai jahA~ kI puNyabhUmi meM a. bhA. zramaNasaMgha ke vartamAna yuvAcArya, jaina saMgha kI viziSTa vibhUti vidvadratna muni zrI mizrImalajI mahArAja kA janma hA / aura yahI vaha grAma hai jisakI khyAti meM zrIzrImAla-parivAra cAra cAMda lagA rahA hai| __ zrIzrImAlajI kA mUla pratiSThAna 'zrIrAvatamala hanutamala' hai / isa vizAla parivAra ne durga (madhyapradeza) ko apanI karmabhUmi banAyA hai| sva. zrI rAvatamalajI sA. ke tIna suputra the--zrI hanutamalajI, zrI dIpacaMdajI aura zrI premraajjii| Aja isa tripuTI meM se zrImAn seTha premarAjajI samAja ke sadbhAgya se hamAre bIca vidyamAna haiN| sva. hanutamalajI sA. ke suputra zrI bhaMvaralAlajI sA. haiM aura unake bhI tIna suputra-pravINakumArajI, pradIpakumArajI aura praphullakumArajI haiN| sva. zrI dIpacaMdajI sA. ke suputra zrI nemicaMdajI ke do putra surezakumArajI aura ramezakumArajI haiM / zrImAn premarAjajI sA. ke tIna suputra zrI mohanalAlajI, zrI zAyaramalajI aura zrI tArAcaMdajI haiN| inameM se zrI mohanalAlajI ke suputra madanalAlajI, rAjendrakumArajI, anilakumArajI aura sunIlakumArajI haiM / zrI tArAcaMdajI ke bhI pannAlAlajI, zrIpAlajI, harIzakumArajI aura AnandakumArajI, ye cAra suputra haiN| isa prakAra seTha premarAjajI sAhaba kA bharA-pUrA vizAla parivAra hai| zrIdhImAla-parivAra kevala saMkhyA kI daSTi se nahIM, yaza-kIrti evaM pratiSThA kI dRSTi se bhI virATa hai| durga nagara kI dhArmika, zaikSaNika, sAmAjika aura rAjanItika pravRttiyoM meM parivAra kA pratyeka sadasya apane apane kSetra meM pUrNa prabhAva rakhane vAlA hai / nagara meM isakI bar3I pratiSThA hai| sArvajanika sevA kA koI bhI kSetra isa parivAra meM sahayoga se achUtA nahIM hai| ___ vayovRddha dharmaniSTha suzrAvaka zrImAn premarAjajI sA. sadaiva dhArmika kAryoM kI abhivRddhi hetu tatpara rahate haiN| Apa aneka TrasToM ke svAmI haiM aura vibhinna saMsthAoM ke saMrakSaka haiN| zrImAn bhaMvaralAlajI sA. zrI va. sthAnakavAsI jaina zrAvakasaMgha ke adhyakSa evaM nagara kI aneka saMsthAoM ke TrasTI tathA sakriya pramukha kAryakartA haiN| Apa zrI Agama-prakAzanasamiti ke upAdhyakSa pada para AsIna raha cuke haiN| "rAma-prasanna-jJAnaprasAra kendra' ke mukhya TrasTI haiN| zrIzrImAla-parivAra kI udAratA kI ora vizeSa dhyAna AkRSTa karane vAlI bAta yaha hai ki isa parivAra se saMbaMdhita nau vyApArika pratiSThAna haiM to nau hI sArvajanika saMsthAe~ bhI cala rahI haiN| pratiSThAna aura saMsthAe~ isa prakAra haiM-- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyApArika pratiSThAna durga meM saMcAlita saMsthAe~ .1. prema eNDa kampanI 1. zrI premajayamAlA TrasTa, (rajisTarDa) 2. prakAza eNDa kampanI 2. zrI prema puNyArtha phaMDa 3. pradIpa eNDa kampanI 3. zrI AyaMbila ekAsanA TrasTa 4. hulAsa eNDa kampanI 4. zrI pAyaMbila varSagAMThanidhi TrasTa 5. rameza eNDa kampanI 5. zrI nIvItapanidhi TrasTa 6. jaya jvelarsa 6. zrI premajayamAlA jJAnabhavana 7. jaya TreDarsa 7. zrI premajayamAlA homyopaithika auSadhAlaya (rAja.) 8. sahelI vastrAlaya 8. zrI prAcArya zrIjayamala jaina vAcanAlaya evaM granthAlaya 9. me. zAyaramala jaina 9. zrI sArvajanika pyAU, rAmamaMdira durga, apanI karmabhUmi durga meM ina saMsthAoM kI sthApanA karane ke sAtha hI Apane ApanI janmabhUmi ko bhulAyA nahIM hai| tivarI meM bhI Apake Arthika anudAna aura satpreraNA se aneka pAramArthika kArya yojanAbaddha sthAyI rUpa se cala rahe haiN| seTha premarAjajI sA. evaM unake samagra parivAra meM atyanta vinamratA, saralatA, sAttvikatA aura milanasArI ke sahaja sadguNa vidyamAna haiN| isa prakAra zrIzrImAla-parivAra eka Adarza parivAra hai, samAja kA gaurava hai| yuvAcArya zrImadhukara munijI ma. sA. ke prati parivAra kI ananya niSThA aura gaharI zraddhA hai| 10 [8] Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya samavAyAMgasUtra jaina siddhAnta kA koSa-grantha hai / sAmAnya janoM ko jainadharma se sambandhita viSayoM kA bodha prApta hotA hai| zodhAthiyoM ko apane apekSita viSayoM ke lie upayogI Avazyaka saMketa upalabdha hone se isa prAgama grantha kA adhyayana, cintana, manana anivArya hai| samavAyAMgasUtra kI pratipAdana zailI anaThI hai| isameM pratiniyata saMkhyA vAle padArthoM kA eka se lekara sau sthAna paryanta vivecana karane ke bAda anekottarika vRddhi samavAya kA kathana karane ke sAtha dvAdazAMgagaNipiTaka evaM vividha viSayoM ke paricaya kA samAveza kiyA gayA hai| zrI pAgama prakAzana samiti ne smaraNIya uddezya ko dhyAna meM rakhakara AgamoM ke prakAzana kA kArya prArambha kiyA thaa| pUjya sva. svAmIjI zrI brajalAlajI ma. kI preraNA aura sva. yuvAcArya zrI madhukaramunijI ma. sA. ke dizA-nirdeza evaM anyAnya vidvadvayaM munirAjoM, vidvAnoM ke sahayoga se samiti dinAnudina apane lakSya kI ora pragati karatI rahI hai| pAThakoM kI saMkhyA meM vRddhi hotI jAne se abhI taka prakAzita aneka granthoM ke prathama saMskaraNa aprApya jaise ho gaye / ataH pAThakoM kI uttarottara mAMga bar3hate jAne se granthoM ke dvitIya saMskaraNa prakAzita karane kA nizcaya kiyA gayA hai| abhI taka prAcArAMgasUtra bhAga-1,2 va jJAtAdharmakathAMga, upAsakadazAMga, anta:kRddazAMga, anuttaropapAtika sUtra ke prathama saMskaraNa aprApya ho jAne se punarmudraNa ho cukA hai aura samavAyAMgasUtra kA yaha dvitIya saMskaraNa hai| zeSa granthoM kA bhI samayAnusAra dUsarA saMskaraNa prakAzita kiyA jaayegaa| jisase pUrI Agama battIsI sabhI grantha bhaMDAroM prAdi meM saMkalita ho sake evaM svAdhyAyapremI sajjana lAbha le skeN| yadyapi lAgata vyaya meM vRddhi hone se granthoM kA mUlya kucha bar3hAnA par3A hai, parantu yaha mUlyavRddhi bhI lAgata se kama aura na kucha jaisI hai| anta meM hama pAgamaprakAzana kArya ke liye apane sabhI sahayogiyoM kA sadhanyavAda AbhAra mAnate haiM / ratanacanda modI kAryavAhaka adhyakSa bAlabAba modI sAyaramala coraDiyA mahAmaMtrI zrI Agama prakAzana samiti, nyAvara sAyaramalama coraDiyA amaracanda modI amaracanda modI maMtrI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI Agama prakAzana samiti, byAvara (kAryakAriNI samiti) adhyakSa kAryavAhaka adhyakSa upAdhyakSa madrAsa byAvara byAvara madrAsa jodhapura madrAsa mahAmaMtrI maMtrI madrAsa byAvara pAlI byAvara byAvara madrAsa sahamaMtrI koSAdhyakSa zrI kizanalAlajI baitAlA zrI ratanacandajI modI zrI dhanarAjajI vinAyakiyA zrI pArasamalajI corar3iyA zrI hukmIcandajI pArakha zrI esa. kizanacandajI corar3iyA zrI jasarAjajI pArakha zrI jI. sAyaramalajI coraDiyA zrI amaracandajI modI zrI jJAnarAjajI mUthA zrI jJAnacandajI vinAyakiyA zrI jaMvarIlAlajI zizodiyA zrI amaracandajI botharA zrI esa. bAdalacandajI coraDiyA zrI mUlacandajI surANA zrI dulIcandajI coraDiyA zrI prakAzacandajI caupar3A zrI mohanasiMhajI lor3hA zrI sAgaramalajI baitAlA zrI jatanarAjajI mehatA zrI bhaMvaralAlajI zrIzrImAla zrI candanamalajI corar3iyA zrI sumeramalajI mer3atiyA zrI AsUlAlajI boharA zrI jAlamasiMhajI mer3atavAla zrI prakAzacandajI jaina sadasya madrAsa nAgaura madrAsa byAvara byAvara indaura mer3atAsiTI durga bhadrAsa jodhapura jodhapura parAmarzadAtA byAvara nAgaura Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adi vacana (prathama saMskaraNa se) vizva ke jina dArzanikoM-dRSTAnoM/cintakoM, ne "prAtmasattA" para cintana kiyA hai, yA Atma-sAkSAtkAra kiyA hai unhoMne para-hitArtha prArama-vikAsa ke sAdhanoM tathA paddhatiyoM para bhI paryApta cintana-manana kiyA hai| prAtmA tathA tatsambandhita unakA cintana-pravacana aAja aAgama/piTaka veda upaniSad Adi vibhinna nAmoM se vizruta hai| __ jaina darzana kI yaha dhAraNA hai ki prAtmA ke vikAroM-rAga dveSa Adi ko, sAdhanA ke dvArA dUra kiyA jA sakatA hai, aura vikAra jaba pUrNataH nirasta ho jAte haiM to prAtmA kI zaktiyAM jJAna sukha vIrya Adi sampUrNa rUpa meM udghATita udbhAsita ho jAtI haiM / zaktiyoM kA sampUrNa prakAza-vikAsa hI sarvajJatA hai aura sarvajJa/prApta-puruSa kI vANI; vacana kathana/prarUpaNA-"prAgama" ke nAma se abhihita hotI hai| Agama arthAta tattvajJAna, Atma-jJAna tathA AcAra-vyavahAra kA samyak paribodha dene vAlA zAstra/sUtra prAptavacana / sAmAnyataH sarvajJa ke vacanoM/vANI kA saMkalana nahIM kiyA jAtA, vaha bikhare sumanoM kI taraha hotI hai, kintu viziSTa atizayasampanna sarvajJa puruSa, jo dharma tIrtha kA pravartana karate haiM, saMghIya jIvana paddhati meM dharma-sAdhanA ko sthApita karate haiM, ve dharma pravartaka/arihaMta yA tIrthakara kahalAte haiN| tIrthaMkara deva kI janakalyAkAriNI vANI ko unhIM ke atizaya sampanna vidvAn ziSya gaNadhara saMkalita kara "prAmama" yA zAstra kA rUpa dete haiM arthAt jinavacanarUpa sumanoM kI mukta vRSTi jaba mAlArUpa meM grathita hotI hai to vaha "pAgama" kA rUpa dhAraNa karatI hai| vahI mAgama arthAt jina-pravacana aAja hama saba ke lie prAtma-vidyA yA mokSa-vidyA kA mUla srota hai| "pAgama" ko prAcInatama bhAga meM "gaNipiTaka" kahA jAtA thA / arihaMtoM ke pravacanarUpa samagra zAstra-dvAdazAMga meM samAhita hote haiM aura dvAdazAMga/prAcArAMga-sUtrakRtAMma Adi ke aMga-upAMga prAdi aneka bhedopabheda vikasita hue haiN| usa dvAdazAMgI kA adhyayana pratyeka mumukSu ke lie Avazyaka aura upAdeya mAnA gayA hai| dvAdazAMgI meM bhI bArahavAM aMga vizAla evaM samagrazruta jJAna kA bhaNDAra mAnA gayA hai, usakA adhyayana bahuta hI viziSTa pratibhA evaM zrutasampanna sAdhaka kara pAte the| isalie sAmAnyataH ekAdazAMga kA adhyayana sAdhakoM ke lie vihita huA tathA isI pora sabakI gati/mati rhii| jaba likhane kI paramparA nahIM thI, likhane ke sAdhanoM kA vikAsa bhI alpatama thA, taba prAgamoM zAstroM ko smRti ke AdhAra para yA guru-paramparA se kaMThastha karake surakSita rakhA jAtA thA / sambhavataH isalie prAgama jJAna ko zrutajJAna kahA gayA aura isI lie zruti/smRti jaise sArthaka zabdoM kA vyavahAra kiyA gyaa| bhagavAn mahAvIra ke parinirvANa ke eka hajAra varSa bAda taka prAgamoM kA jJAna smRti/zruti paramparA para hI AdhArita rahA / pazcAt smRtidaurbalya guruparamparA kA viccheda, duSkAla-prabhAba prAdi aneka kAraNoM se dhIre-dhIre pAgamajJAna lupta hotA calA gyaa| mahAsarovara kA jala sUkhatA-sUkhatA goSpada mAtra raha gyaa| mumukSa zramaNoM ke lie yaha jahA~ cintA kA viSaya thA, vahA~ cintana kI tatparatA evaM jAgarUkatA ko cunautI bhI thii| ve tatpara hue zrutajJAna-nidhi ke saMrakSaNa hetu / tabhI mahAn zrutapAragAmI devaddhi gaNi kSamAzramaNa ne vidvAna zramaNoM kA eka sammelana bulAyA aura smRti-doSa se lupta hote pAgama jJAna ko surakSita evaM saMjokara rakhane kA AhvAna kiyaa| sarva-sammati se prAgamoM ko lipi-baddha kiyA gayA / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI ko pustakArUDha karane kA yaha aitihAsika kArya vastutaH Aja kI samagra jJAna-pipAsu prajA ke liye eka avarNanIya upakAra siddha humA / saMskRti, darzana, dharma tathA Atma-vijJAna kI prAcInatama jJAnadhArA ko pravahamAna rakhane kA yaha upakrama vIranirvANa ke 980 yA 993 varSa pazcAt prAcIna nagarI balabhI (saurASTra) meM prAcArya zrI devaddhigaNi kSamAzramaNa ke netRtva meM sampanna huaa| vaise jaina AgamoM kI yaha dUsarI antima vAcanA thI; para lipibaddha karane kA prathama prayAsa thA / Aja prApta jaina sUtroM kA antima svarUpa-saMskAra isI vAcanA meM sampanna kiyA gayA thA / pustakArUDha hone ke bAda AgamoM kA svarUpa mUla rUpa meM to surakSita ho gayA, kintu kAla-doSa, zramaNa-saMghoM ke prAntarika matabheda, smRti durbalatA, pramAda evaM bhAratabhUmi para bAharI AkramaNoM ke kAraNa vipula jJAna-bhaNDAroM kA vidhvaMsa Adi anekAneka kAraNoM se pAgama jJAna kI vipula sampatti, arthabodha kI samyak guru-paramparA dhIre-dhIre kSINa evaM vilupta hone se nahIM rukii| prAgamoM ke aneka mahattvapUrNa pada, sandarbha tathA unake gUDhArtha kA jJAna, chinnavicchinna hote cale gae / paripakva bhASAjJAna ke abhAva meM, jo prAgama hAtha se likhe jAte the, ve bhI zuddha pATha bAle nahIM hote, unakA samyak artha-jJAna dene vAle bhI virale hI milte| isa prakAra aneka kAraNoM se prAgama kI pAvana dhArA saMkucita hotI gyii| vikramIya solahavIM zatAbdI meM vIra lokAzAha ne isa dizA meM krAntikArI prayatna kiyA / AgamoM ke zUddha aura yathArtha arthajJAna ko nirUpita karane kA eka sAhasika upakrama punaH cAla huA / kintu kucha kAla bAda usameM bhI vyavadhAna upasthita ho gye| sAmpradAyika vidveSa, saiddhAMtika vigraha, tathA lipikAroM kA atyalpa jJAna AgamoM kI upalabdhi tathA usake samyak arthabodha meM bahuta bar3A vidhna bana gyaa| Agama-abhyAsiyoM ko zuddha pratiyAM milanA bhI durlabha ho gyaa| unnIsavIM zatAbdI ke prathama caraNa meM jaba prAgama-mudraNa kI paramparA calI to sudhI pAThakoM ko kucha suvidhA prApta huii| dhIre-dhIre vidvat-prayAsoM se AgamoM kI prAcIna cUrNiyA~, niyuktiyA~, TIkAyeM Adi prakAza meM AI aura unake AdhAra para prAgamoM kA spaSTa-sugama bhAvabodha sarala bhASA meM prakAzita huaa| isameM Agama-svAdhyAyI tathA jJAna-pipAsujanoM ko sUvidhA haI / phalataH AgamoM ke paThana-pAThana kI pravRtti bar3hI hai| merA anubhava hai, Aja pahale se kahIM adhika Agama-svAdhyAya kI pravRtti bar3hI hai, janatA meM prAgamoM ke prati AkarSaNa va ruci jAgRta ho rahI hai| isa ruci-jAgaraNa meM aneka videzI AgamajJa vidvAnoM tathA bhAratIya jainetara vidvAnoM kI prAgama-zruta-sevA kA bhI prabhAva va anudAna hai, ise hama sagaurava svIkArate haiN| Agama-sampAdana-prakAzana kA yaha silasilA lagabhaga eka zatAbdI se vyavasthita cala rahA hai| isa mahanIyazruta-sevA meM aneka samartha zramaNoM, puruSArthI vidvAnoM kA yogadAna rahA hai| unakI sevAyeM nIMva kI IMTa kI taraha prAja bhale hI adRzya hoM, para vismaraNIya to kadApi nahIM, spaSTa va paryApta ullekhoM ke abhAva meM hama adhika vistRta rUpa meM unakA ullekha karane meM asamartha haiM, para vinIta va kRtajJa to haiM hii| phira bhI sthAnakavAsI jaina paramparA ke . kucha viziSTa-pAgama zruta-sevI munivaroM kA nAmollekha avazya karanA caahuuNgaa| Aja se lagabhaga sATha varSa pUrva pUjya zrI amolaka RSijI mahArAja ne jaina AgamoM-32 sUtroM kA prAkRta se khar3I bolI meM anuvAda kiyA thaa| unhoMne akele hI battIsa sUtroM kA anuvAda kArya sirpha 3 varSa va 15 dina meM pUrNa kara eka adbhuta kArya kiyaa| unakI dRr3ha laganazIlatA, sAhasa evaM pAgama jJAna kI gambhIratA unake kArya se hI svataH parilakSita hotI hai| ve 32 hI Agama samaya meM prakAzita bhI ho gye| isase AgamapaThana bahuta sulabha va vyApaka ho gayA aura sthAnakavAsI-terApaMthI samAja to vizeSa upakRta hyaa| [ 12] Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurudeva zrI jorAvaramala jI mahArAja kA saMkalpa maiM jaba prAtaHsmaraNIya gurudeva svAmIjI zrI jorAvaramalajI ma. ke sAnnidhya meM prAgamoM kA adhyayana-anuzIlana karatA thA taba aAgamodaya samiti dvArA prakAzita prAcArya abhayadeva va zIlAMka kI TIkAoM se yukta kucha prAgama upalabdha the| unhIM ke AdhAra para maiM adhyayana-vAcana karatA thaa| gurudevazrI ne kaI bAra anubhava kiyA-yadyapi yaha saMskaraNa kAphI zramasAdhya va upayogI haiM, aba taka upalabdha saMskaraNoM meM prAyaH zuddha bhI haiM, phira bhI aneka sthala aspaSTa haiM, mUlapAThoM meM va vatti meM kahIM-kahIM azuddhatA va antara bhI hai| sAmAnya jana ke liye durUha to haiM hii| cUki gurudevazrI svayaM prAgamoM ke prakANDa paNDita the, unheM AgamoM ke aneka gUDhArtha guru-gama se prApta the| unakI medhA bhI vyutpanna va tarka-pravaNa thI, ataH ve isa kamI ko anubhava karate the aura cAhate the ki AgamoM kA zuddha, sarvopayogI aisA prakAzana ho, jisase sAmAnya jJAnavAle zramaNa-zramaNI evaM jijJAsujana lAbha uThA skeN| unake mana kI yaha tar3apa kaI bAra vyakta hotI thii| para kucha paristhitiyoM ke kAraNa unakA yaha svapna-saMkalpa sAkAra nahIM ho sakA, phira bhI mere mana meM preraNA banakara avazya raha gyaa| isI antarAla meM prAcArya zrI javAharalAla jI mahArAja, zramaNasaMgha ke prathama prAcArya jainadharma divAkara AcArya zrI prAtmArAma jI ma0, vidvadratna zrI ghAsIlAlajI ma. prAdi manISI munivaroM ne AgamoM kI hindI, saMskRta, gujarAtI Adi meM sundara vistRta TIkAyeM likhakara yA apane tattvAvadhAna meM likhavA kara kamI ko pUrA karane kA mahanIya prayatna kiyA hai| ___zvetAmbara mUrtipUjaka AmnAya ke vidvAn zramaNa paramazrutasevI sva0 muni zrI puNyavijayajI ne Agama sampAdana kI dizA meM bahata vyavasthita va uccakoTi kA kArya prArambha kiyA thaa| vidvAnoM ne use bahuta hI sarAhA / kintu unake svargavAsa ke pazcAt usa meM vyavadhAna utpanna ho gyaa| tadapi prAgamajJa muni zrI jambUvijayajI Adi ke tattvAvadhAna meM prAgama-sampAdana kA sundara va uccakoTi kA kArya prAja bhI cala rahA hai| vartamAna meM terApaMtha sampradAya meM prAcArya zrI tulasI evaM yuvAcArya mahAprajJajI ke netRtva meM Agama-sampAdana kA kArya cala rahA hai aura jo Agama prakAzita hue haiM unheM dekhakara vidvAnoM ko prasannatA hai| yadyapi unake pATha-nirNaya meM kAphI matabheda kI gujAiza hai| tathApi unake zrama kA mahattva hai| muni zrI kanhaiyAlAla jI ma0 "kamala" prAgamoM kI vaktavyatA ko anuyogoM meM vargIkRta karake prakAzita karAne kI dizA meM prayatnazIla haiN| unake dvArA sampAdita kucha AgamoM meM unakI kAryazailI kI vizadatA evaM maulikatA spaSTa hotI hai| prAgama sAhitya ke vayovRddha vidvAn paM0 zrI becaradAsa jI dozI, vizruta-manISI zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA jaise cintanazIla prajJApuruSa prAgamoM ke Adhunika sampAdana kI dizA meM svayaM bhI kArya kara rahe haiM tathA aneka vidvAnoM kA mArga darzana kara rahe haiN| yaha prasannatA kA viSaya hai| isa saba kArya-zailI para vihaMgama avalokana karane ke pazcAt mere mana meM eka saMkalpa uThA / Aja prAya: sabhI vidvAnoM kI kAryazailI kAphI bhinnatA liye hae hai| kahIM AgamoM kA mUla pATha mAtra prakAzita kiyA jA rahA hai to kahIM AgamoM kI vizAla vyAkhyAyeM kI jA rahI haiN| eka pAThaka ke liye durbodha hai to dUsarI jaTila / sAmAnya pAThaka ko saralatApUrvaka pAgama jJAna prApta ho sake, etadartha madhyama mArga kA anusaraNa Avazyaka hai| prAgamoM kA eka aisA saMskaraNa honA cAhiye jo sarala ho, subodha ho, saMkSipta aura prAmANika ho| mere svargIya gurudeva aisA ho Agama-saMskaraNa cAhate the| isI bhAvanA ko lakSya meM rakhakara maiMne 5-6 varSa pUrva isa viSaya kI carcA prArambha kI thI, [13 ] Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudIrgha cintana ke pazcAt vi. saM. 2036 vaizAkha zuklA dazamI, bhagavAn mahAvIra kaivalyadivasa ko yaha dRr3ha nizcaya ghoSita kara diyA aura pAgabattIsI kA sampAdana-vivecana kArya prArambha bhii| isa sAhasika nirNaya meM gurubhrAtA zAsanasevI zrI brajalAla jI ma. kI preraNA/protsAhana tathA mArgadarzana merA pramukha sambala banA hai| sAtha hI aneka munivaroM tathA sadagRhasthI kA bhakti-bhAva bharA sahayoga prApta huA hai, jinakA nAmollekha kiye binA mana santuSTa nahIM hogA / pAgama anuyoga zailI ke sampAdaka muni zrI kanhaiyAlAlajI ma0 "kamala", prasiddha sAhityakAra zrI devendramunijI ma. zAstrI, prAcArya zrI AtmArAmajI ma0 ke praziSya bhaMDArI zrI padamacandajI ma0 evaM pravacanabhUSaNa zrI amaramunijI, vidvadratna zrI jJAnamunijI ma0; sva. viduSI mahAsatI zrI ujjvalakuvarajI ma0 kI suziSyAeM mahAsatI divyaprabhAjI, ema. e. pI-eca. DI.; mahAsatI muktiprabhAjI tathA viduSI mahAsatI zrI umarAvakuvarajI ma0 'arcanA', vizruta vidvAn zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA, sukhyAta vidvAn paM. zrI zobhAcandra jI bhArilla, sva. paM. zrI hIrAlAlajI zAstrI, DA. chaganalAlajI zAstrI evaM zrIcandajI surANA "sarasa" Adi manISiyoM kA sahayoga pAgamasampAdana ke isa durUha kArya ko sarala banA sakA hai| ina sabhI ke prati mana Adara va kRtajJa bhAvanA se abhibhUta hai| isI ke sAtha sevA-sahayoga kI daSTi se sevAbhAvI ziSya mani vinayakumAra evaM mahendra muni kA sAhacarya-sahayoga, mahAsatI zrI kAnAvarajI, mahAsatI zrI jhaNakAravarajI kA sevA bhAva sadA preraNA detA rahA hai| isa prasaMga para isa kArya ke preraNA-srota sva. zrAvaka cimanasiMhajI lor3hA, sva. zrI pukharAjajI sisodiyA kA smaraNa bhI sahajarUpa meM ho pAtA hai jinake athaka preraNA prayatnoM se Agama samiti apane kArya meM itanI zIghra saphala ho rahI hai| do varSa ke isa alpakAla meM hI dasa pAgama granthoM kA mudraNa tathA karIba 15-20 AgamoM kA anuvAda-sampAdana ho jAnA hamAre saba sahayogiyoM kI gaharI lagana kA dyotaka hai| mujhe sudRr3ha vizvAsa hai ki parama zraddheya svargIya svAmI zrI hajArImalajI mahArAja Adi tapopUta AtmAoM ke zubhAzIrvAda se tathA hamAre zramaNasaMgha ke bhAgyazAlI netA rASTra-saMta AcArya zrI prAnandaRSijI ma. Adi munijanoM ke sadbhAva-sahakAra ke bala para yaha saMkalpita jinavANI kA sampAdana-prakAzana kArya zIghra hI sampanna hogaa| isI zubhAzA ke sAtha........... -~-muni mizrImala "madhukara" (yuvAcArya) [14] Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumaMsi nAma sacceva jaM 'hatadhvaM' ti magnasi, tumaMsi nAma sacceva jaM'ajjAveyadhvaM' ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM'paritAveyadhvaM' ti magnasi, tumaMsi nAma sacceva jaM 'parighetava' ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM uddaveyatvaM' ti mannasi / --AcArAGga Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- - - - - - - - - tameva saccaM nosaMkaM jaM jiNehiM paveie / -AcArAGga - - - - Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA samavAyAMgasUtra : eka samIkSAtmaka adhyayana (prathama saMskaraNa se) nAma-bodha zramaNa bhagavAna mahAvIra kI vimala vANI kA saMkalana-prAkalana sarvaprathama unake pradhAna ziSya gaNadharoM ne kiyaa| vaha saMkalana-pAkalana aMga sUtroM ke rUpa meM vizruta hai| aMga bAraha haiM-pAyAra, sUyagaDa, ThANa, samavAya, vivAhapaNNatti, nAyAdhammakahA, uvAsagadasA, aMtagaDadasA, aNuttarovavAiyadasA, paNhAbAgaraNa, vivAgasuya aura ditthivaay|' vartamAna samaya meM bArahavA~ aMga dRSTivAda anupalabdha hai| zeSa gyAraha aMgoM meM samavAyaM kA caturtha sthAna hai| mAgama sAhitya meM isakA anaThA sthAna hai| jIvavijJAna, paramANuvijJAna, sRSTividyA, adhyAtmavidyA, tattvavidyA, itihAsa ke mahattvapUrNa tathyoM kA yaha anupama koSa hai| AcArya abhayadeva ne likhA hai-prastuta prAgama meM jIva, ajIva prabhUti padArthoM kA pariccheda yA samavatAra hai| ataH isa pAgama kA nAma samavAya yA samavAnI hai| siddhAntacakravartI prAcArya nemicandra ne likhA hai ki isa meM jIva prAdi padArthoM kA sAdRzya-sAmAnya se nirNaya liyA gayA hai| ataH isa kA nAma "samavAya" hai|' viSaya-vastu prAcArya devabAcaka ne samavAyAMga kI viSaya-sUcI dI hai, vaha isa prakAra hai(1) jIva, ajIva, loka, aloka evaM svasamaya, para-samaya kA-samavatAra / (2) eka se lekara sau taka kI saMkhyA kA vikAsa / (3) dvAdazAMga gaNipiTaka kA paricaya / samavAyAMga, dvAdazAMgAdhikAra / samiti-samyak avetyAdhikyena ayanamayaH-paricchedo, jIvA-jIvAdivividhipadArthasArthasya yasminnaso samavAyaH, samavayanti vA samavasaranti sammilanti nAnAvidhA prAtmAdayo bhAvA abhidheyatayA yasminnasI samavAya iti ! -samavAyAMgavRtti, patra 1 saM---saMgraheNa sAdRzyasAmAnyena aveyaMte jJAyante jIvAdipadArthA dravyakSetrakAlabhAvAnAzritya asminniti smvaayaaNgm| -gommaTasAra jIvakANDa, jIvaprabodhinI TIkA, gA. 356 se ki taM samAvAe ? samavAe NaM jIvA samAsijjati, ajIbA samAsijjaMti, jIvAjIvA samAsijjaMti / sasamae samAsijjai, parasamae samAsijjai, sasamayaparasamae samAsijjai / loe samAsijjai aloe samAsijjai, loyAloe smaasijji| samavAe NaM egAiyANaM eguttariyANaM ThANasayaM niDiDhayANaM bhAvANaM parUbaNA Apavijjai / duvAlasavihassa ya gaNipiDagassa pallavagge samAsijjai / nandIsUtra 83 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta mAgama meM samavAya kI bhI viSaya-sUcI dI gaI hai| vaha isa prakAra hai --- (1) jIva, ajIva, loka, aloka, sva-samaya aura para-samaya kA samavatAra (2) eka se so saMkhyA taka ke viSayoM kA vikAsa (3) dvAdazAMgI gaNipiTaka kA varNana, (4) AhAra (5) ucchvAsa (6) lezyA (7) prAvAsa (8) upapAta (9) vyavana (10) avagAha (11) vedanA (12) vidhAna (13) upayoga (14) yoga (15) indriya (16) kaSAya (17) yoni (18) kulakara (19) tIrthakara (20) gaNadhara (21) cakravartI (22) baladeva-vAsudeva / donoM prAgamoM meM AyI huyI viSaya-sUciyoM kA gaharAI se adhyayana karane para yaha spaSTa parijJAta hotA hai ki nandIsUtra meM jo prAmama-viSayoM kI sUcI pAyI hai, vaha bahuta hI saMkSipta hai aura samavAyAMga meM jo viSaya-sUcI hai, vaha bahuta hI vistRta hai / nandI aura samavAyAMga meM sau taka ekottarikA vRddhi hotI hai, aisA spaSTa saMketa kiyA gayA hai, kintu una meM anekotarikA vRddhi kA nirdeza nahIM hai, nandIcaNi meM jinadAsa gaNi mahattara ne, nandI haribhadrIyA vRtti meM AcArya haribhadra ne, aura nandI kI vRtti meM, prAcArya malayagiri ne anekottarikA vRddhi kA koI bhI saMketa nahIM kiyA hai / prAcArya abhayadeva ne samavAyAMga vRtti meM anekotarikA vRddhi kA ullekha kiyA hai| prAcArya abhayadeva ke mata ke anusAra sau taka ekotarikA vRddhi hotI hai aura usake pazcAt anekotarikA vRddhi hotI hai|' vijJoM kA aisA abhimata hai ki vattikAra ne samavAyAMga ke vivaraNa ke AdhAra para yaha ullekha nahIM kiyA hai| prapitu samavAyAMga meM jo pATha prApta hai, usI ke AdhAra se unhoMne yaha varNana kiyA hai| yaha sahaja hI jijJAsA ho sakatI hai ki nandIsUtra meM samavAyAMga kA jo paricaya diyA gayA hai, kyA usa paricaya se vartamAna meM samupalabdha samavAyAMga pRthaka hai ? yA--jo vartamAna meM samavAyAMga hai, vaha devaddhigaNi kSamAzramaNa kI vAcanA kA nahIM hai| yadi hotA to donoM vivaraNoM meM antara kyoM hotA ? samAdhAna hai-nandI meM samavAyAMga kA jo vivaraNa hai usameM antima varNana dvAdazAMgI kA hai| parantu vartamAna meM jo samavAyAMga hai usameM dvAdazAMgI se bhAge aneka viSayoM kA pratipAdana kiyA gayA hai| isalie nandIgata samavAyAMga ke vivaraNa se vaha AkAra kI dRSTi se pRthak hai| hamane sthAnAMga sUtra kI prastAvanA meM yaha spaSTa kiyA hai ki prAgamoM kI zramaNa bhagavAn mahAvIra ke pazcAt pAMca vAcanAeM huyii| prAcArya abhayadeva ne prastuta mAgama kI vRtti meM prastuta prAgama kI bRhad vAcanA kA ullekha kiyA hai| isa se yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki nandI meM samavAya kA jo paricaya devavAcaka ne diyA hai yaha laghavAcanA kI dRSTi se diyA ho| samavAyAMga ke parivadhita AkAra ko lekara kucha manISiyoM ne do anumAna kiye haiN| ve donoM anumAna kahA~ taka satya-tathya para Adhata haiM, yaha nizcita rUpa se nahIM kahA jA sakatA / merI dRSTi se yadi samavAyAMga pRthak vAcanA kA hotA to isa sambandha meM prAcIna sAhitya meM kahIM na kahIM kucha anuzrutiyAM avazya miltii| para samavAyAMga ke sambandha meM koI bhI anuzruti nahIM hai| udAharaNa ke rUpa meM jyotiSakaraNDa grantha mAthurI vAcanA kA hai, para samavAyAMga ke sambandha meM aisA kucha bhI nahIM hai| ata: vizoM kA prathama anumAna kebala anumAna hI hai| usake pIche vAstavikatA kA abhAva hai| dUsare anumAna ke sambandha meM bhI yaha namra nivedana hai ki bhagavatI sUtra meM kulakaroM aura tIrthaMkaroM Adi ke pUrNa vivaraNa ke sambandha meM samavAyAMga ke antima bhAga kA avalokana 5. samavAyAMga, prakIrNaka 6. ca cabdasya cAnyatra sambandhAdekottarikA ane kotarikA ca tatra zataM yAvadekotarikA parato'nekotariketi / -samavAyAMga vRtti, patra 105 7. bhagavatIsUtra, zataka 5, u. 5, pR.826 ---bhAga 2 sailAnA (ma.pra.) [18] Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane kA saMketa kiyA gayA hai| isI taraha sthAnAMga meM bhI baladeva aura vAsudeva ke pUrNa vivaraNa ke lie samavAyAga ke antima bhAga ko avalokana karane hetu sUcana kiyA hai / isa vicAra-carcA meM yaha spaSTa hai ki samavAyAMga meM jo pariziSTa vibhAga hai, vaha vibhAga devaddhigaNikSamAzramaNa ne samavAyAMga meM jor3A hai| yaha zodhArthI ke lie anveSaNIya hai ki nandI aura samavAyAMga ina donoM pAgamoM ke saMkalanakartA devaddhi gaNikSamAzramaNa haiM, to phira unhoMne donoM prAgamoM meM jo vivaraNa diyA hai, usameM ekarUpatA kyoM na rakhI? do prakAra ke vivaraNa kyoM diye ? samAdhAna hai ki aneka vAcanAeM samaya-samaya para huyI haiN| aneka vAcanAeM hone se bahuvidha pATha bhI milate haiM / saMbhava hai ki ye vAcanAntara-vyAkhyAMza athavA pariziSTa milAne se huye hoN| vijJoM ne yaha kalpanA kI hai ki samavAyAMga meM dvAdazAMgI kA jo uttaravartI bhAga hai, vaha bhAga usa kA pariziSTa vibhAga hai| pariziSTa vibhAga kA vivaraNa nandIsUtra kI sUcI meM nahIM diyA gayA hai / isaliye samavAyAMga kI sUcI vistRta ho gayI hai| samavAyAMga ke pariziSTa bhAga meM gyAraha padoM kA jo saMkSepa hai, vaha kisa dRSTi se isameM saMlagna kiyA gayA hai, yaha AgamamarmajJoM ke liye cintanIya hai| samavAyAMga kA vartamAna meM upalabdha pATha 1667 zloka parimANa hai / isameM saMkhyA krama se pRthvI, prAkAza, pAtAla, tInoM lokoM ke jIva Adi samasta tattvoM kA dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI dRSTi se eka se lekara koTAnukoTi saMkhyA kA paricaya pradAna kiyA gayA hai| isa meM prAdhyAtmika tattvoM, tIrthakara, gaNadhara, cakravartI aura vAsudevoM se sambandhita varNana ke sAtha bhUgola, khagola Adi kI sAmagrI kA saMkalana bhI kiyA gayA hai / sthAnAMga ke samAna hI samavAyAMga meM bhI saMkhyA ke krama se varNana hai / donoM prAgamoM kI zailI samAna hai| samAna hone para bhI sthAnAMga meM eka se lekara daza taka kI saMkhyA kA nirUpaNa hai| jabaki samavAyAMga meM eka se lekara koDAkoDI saMkhyA vAle viSayoM kA pratipAdana hai| sthAnAMga kI taraha samavAyAMga kI prakaraNa-saMkhyA nizcita nahIM hai| yahI kAraNa hai ki prAcArya devavAcaka ne samavAyAMga kA paricaya dete hue eka hI adhyayana kA sUcana kiyA hai| yaha koSa-zailI atyanta prAcIna hai| smaraNa karane kI dRSTi se yaha zailI atyanta upayogI rahI hai| yaha zailI anya AgamoM meM bhI dRSTigocara hotI hai / uttarAdhyayana sUtra ke ikatIsaveM adhyayana meM cAritra vidhi meM eka se lekara tetIsa taka kI saMkhyA meM vastuoM kI parigaNanA kI gayI hai| avivekapUrvaka pravRttiyAM kauna sI haiM ? unase kisa prakAra bacA jA sakatA hai aura kisa prakAra vivekapUrvaka pravRtti kI jA sakatI hai, Adi / zailI sthAnAMga aura samavAyAMga kI prastuta koSa-zailI bauddha paramparA meM aura vaidika paramparA meM bhI prApta hai ! bauddha grantha aMguttaranikAya, puggalapati , mahAvyutpatti evaM dharmasaMgraha meM isI taraha vicAroM kA saMkalana kiyA gayA hai| mahAbhArata ke vanaparva ke 134 veM adhyAya meM nandI aura aSTAvakra kA saMvAda hai| usa meM donoM pakSa vAle eka se lekara teraha taka vastuoM kI parigaNanA karate haiN| prAcIna yuga meM lekhana sAmagrI kI durlabhatA thii| mudraNa kA to pUrNa prabhAva hI thaa| isaliye smRti kI saralatA ke liye saMkhyApradhAna zailI apanAyI gayI thii| samavAyAMga meM saMgrahapradhAna koSa-zailI hote huye bhI kaI sthAnoM para yaha zailI Adi se anta taka ekarUpatA 8. evaM jahA samavAe niravasesaM...... / -sthAnAGga 9, sUtra 672, muni kanhaiyAlAlajI 'kamala' [19] Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko liye huye nahIM hai| udAharaNa ke rUpa meM aneka sthAnoM para vyaktiyoM ke caritra mA gaye haiN| parvatoM ke varNana mA gaye haiM tathA saMvAda Adi bhii| prastuta prAgama meM eka saMkhyaka prathama sUtra ke anta meM yaha kathana kiyA gayA hai / kitane hI jIva eka bhava meM siddhi ko varaNa kreNge| usake pazcAta do se lekara tetIsa saMkhyA taka yaha pratipAdana kiyA gayA hai| isake bAda koI kathana nahIM hai| jisase jijJAsu ke antarmAnasa meM yaha prazna ubuddha hotA hai ki cauMtIsa bhava yA usase adhika bhava vAle siddhi prApta kareMge yA nahIM ? isakA koI samAdhAna nahIM hai| hamArI dRSTi se prAcArya devaddhigaNi kSamAzramaNa ke samaya prAgamoM ke saMkalana karate huye dhyAna na rahA ho, yA kucha pATha vismRta ho gaye hoM, jisakI pUrti unhoMne ananta saMsAra na bar3ha jAye, isa bhaya se na kI ho| - yaha bAta hama pUrva hI batA cuke haiM ki saMkhyA kI dRSTi se prastuta bhAgama meM viSayoM kA pratipAdana huA hai| isaliye yaha Avazyaka nahIM ki usa viSaya ke pazcAt dUsarA viSaya usI ke anurUpa ho| pratyeka viSaya saMkhyA dRSTi se apane Apa meM paripUrNa hai tathApi AcArya abhayadeva ne apanI vatti meM eka viSaya kA dUsare viSaya ke sAtha sambandha saMsthApita karane kA prayAsa kiyA hai| kahIM-kahIM para unheM pUrNa saphalatA milI hai to kahIM-kahIM para aisA pratIta hotA hai ki vRttikAra ne apanI ora se haThAt sambandha sthApita karane kA prayAsa kiyA hai| vastutaH isa prakAra kI zailI meM eka sUtra kA dUsare sUtra se sambandha ho, yaha Avazyaka nhiiN| saMkhyA kI dRSTi se jo bhI viSaya sAmane pAyA, usakA isa pAgama meM saMkalana kiyA gyaa| catuSTaya kI dRSTi se varNana samavAyAMga meM dravya kI dRSTi se jIva, pudgala dharma, adharma, prAkAza Adi kA nirUpaNa kiyA gayA hai / kSetra kI dRSTi se loka, aloka, siddhazilA, prAdi para prakAza DAlA gayA hai| kAla kI dRSTi se samaya, prAvalikA, muhUrta prAdi se lekara palyopama, sAgaropama, utsapiNI, pravasarpiNI, aura pudgala-parAvartana, evaM cAra gati ke jIvoM kI sthiti Adi para cintana kiyA gayA hai| bhAba kI dRSTi se jJAna, darzana cAritra evaM vIrya, prAdi jIva ke bhAvoM kA varNana hai aura varNa, gandha, rasa, saMsthAna, sparza, Adi ajIva bhAvoM kA varNana bhI kiyA gayA hai| prathama samavAya : vizleSaNa samavAyAMga ke prathama samavAya meM jIva, ajIva prAdi tattvoM kA pratipAdana karate huye prAtmA, anAtmA, daNDa, adaNDa, kriyA, prakriyA, loka, aloka, dharmAstikAya, adharmAstikAya, puNya, pApa, bandha, mokSa, pAzrava, saMvara, vedanA, nirjarA, Adi ko saMgraha naya kI daSTi se eka-eka batAyA gayA hai| usake pazcAta lambAI-caur3AI vAle jambUdvIpa sarvArthasiddha vimAna Adi kA ullekha hai| eka sAgara kI sthiti vAle nAraka, deva prAdi kA vivaraNa diyA gayA hai| prathama samavAya meM bahuta hI saMkSepa meM zAstrakAra ne jaina darzana ke mUlabhUta tattvoM kA pratipAdana kiyA hai| bhAratIya darzanoM meM sabase mahattvapUrNa prazna prAtmA kA rahA hai| anya dArzanikoM ne bhI prAtmA ke sambandha meM cintana kiyA kintu unakA cintana gaharAI ko liye huye nahIM thaa| vibhinna dArzanikoM ke vibhinna mata the| kitane hI dArzanika prAtmA ko vyApaka mAnate haiM to kitane hI dArzanika prAtmA ko aMguSThapramANa yA taNDulapramANa mAnate haiN| jaina darzana ne anekAnta dRSTi se AtmA kA nirUpaNa kiyA hai| vaha jIva ko pariNAmI nitya mAnatA hai| dravya kI dRSTi se jIva nitya hai, to paryAya kI dRSTi se anitya hai| yahA~ para prastuta ekasthAnaka samavAya meM, prAtmA [20] Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ananta hone para bhI sabhI AtmAe~ asaMkhyAta pradezI hone se aura cetanatva kI apekSA se eka sadRza haiN| sabhI AtmAe~ svadehaparimANa haiN| ataeva yahA~ AtmA ko eka kahA hai| sarvaprathama prAtma tattva kA jJAna prAvazyaka hone se sthAnAMga aura samavAyAMga donoM hI AgamoM meM prathama prAtmA kI carcA kI hai| AtmA ko jAnane ke sAtha hI anAtmA ko jAnanA bhI Avazyaka hai / anAtmA ko hI ajIva kahA gayA hai| ajIva ke sambandha se hI prAtmA vikRta hotA hai| usameM vibhAva pariNati hotI hai / ataH ajIva tattva ke jJAna kI bhI AvazyakatA hai| acetanatva sAmAnya kI apekSA se ajIva eka hai| dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura kAla, ye sabhI ajIva haiN| ina se AtmA kA anugraha yA upadhAta nahIM hotaa| prAtmA kA upaghAta karane vAlA pudgala dravya hai| zarIra, mana, indriyA~, zvAsocchvAsa, vacana, Adi pudgala hai| ye cetana ke saMsarga se cetanAyamAna hote haiN| vizva meM rUpa, rasa, gandha, aura sparzavAle jitane bhI padArtha haiM, ve sabhI paudgalika haiM / zabda, prakAza, chAyA, andhakAra, sardI-garmI sabhI pudgala skandhoM kI avasthAe~ haiM aura vahI eka Asakti kA mala kendra hai| zarIra ke kisI bhI snAyU-saMsthAna ke vikRta hone para usakA jJAna-vikAsa ruka jAtA hai / tathApi yaha satya hai ki prAtmA kA sarvatantra-svatantra astittva hai / vaha tela va battI se bhinna jyoti kI taraha hai| jisa zakti se zarIra cinmaya ho rahA hai, vaha antaHjyoti zarIra se bhinna hai / AtmA sUkSma kArmaNa zarIra ke kAraNa sthUla zarIra ke naSTa ho jAne para dUsare sthUla zarIra ko dhAraNa karatA hai / isaliye prAtmA aura anAtmA kA jJAna sAdhanA ke liye mAvazyaka hai| isI taraha daNDa, adaNDa, kriyA, prakriyA Adi kI carcA bhI mumukSatroM ke lie upayogI hai| __bhAratIya cintana meM lokavAda kI carcA bar3e vistAra ke sAtha huyI hai| vizva ke sabhI dravyoM kA AdhAra "loka" hai / lokavAda meM ananta jIva bhI haiM to ajIva bhii| dharma, adharma, kAla, pudgala aura jIva jahA~ rahate haiM, vaha loka hai| loka ko samana bhAva se, santati kI dRSTi se nihAreM to vaha anAdi ananta hai| na koI dravya naSTa ho sakatA aura na koI asat se sat banatA hai| jo dravyasaMkhyA hai, usameM eka paramANu kI bhI abhivRddhi koI nahIM kara sakatA / pratisamaya vinaSTa hone vAle dravyagata paryAyoM kI dRSTi se loka sAnta hai| dravya dRSTi se loka zAzvata hai / paryAya dRSTi se azAzvata hai| kAryoM kI utpatti meM kAla eka sAdhAraNa nimitta hai, jo pratyeka pariNamanazIla dravya ke pariNAma meM sahAyaka hotA hai| vaha bhI apane Apa meM anya dravyoM kI bhAMti pariNamanazIla hai| AkAza ke jitane hisse taka chahoM dravya pAye jAte haiM, vaha loka hai / aura usase pare kevala AkAzamAtra aloka hai| kyoMki jIva aura pudgala kI gati aura sthiti meM dharma aura adharma dravya sAdhAraNa nimitta hote haiM / jahA~ taka dharma aura adharma dravya kA sadbhAva hai, vahA~ taka jIva aura pudgala kI gati aura avasthiti sambhava hai| etadartha hI AkAza ke usa puruSAkAra madhyabhAga ko loka kahA hai jo dharma, adharma dravya ke barAbara hai| dharma, adharma, loka ke mApadaNDa ke sadRza hai| isIliye loka kI taraha aloka bhI eka hai| jaina Agama sAhitya meM jIva aura ajIva kA jaisA spaSTa varNana hai vaisA bauddha sAhitya meM nahIM hai| bauddha grantha aMguttaranikAya meM loka ananta hai yA sAnta hai ? isa prazna ke uttara ko tathAgata buddha ne avyAkRta kahakara TAlane kA prayAsa kiyA hai| unhoMne loka ke sambandha meM itanA hI kahA-rUpa, rasa, Adi pA~ca kAma guNa se yukta haiN| jo mAnava ina pA~ca kAmaguNoM kA parityAga karatA hai, vahI loka ke anta meM vicaraNa karatA hai| 8. bhAyaNaM savvadavyANaM-uttarAdhyayana 28/9 9. uttarAdhyayana, sUtra 28/7 [21] Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNya aura pApa ye donoM zabda bhAratIya sAhitya meM atyadhika vizruta haiM / zubha karma puNya haiM, azubha karma pApa haiN| puNya se jIva ko sukha kA aura pApa se duHkha kA anubhava hotA hai / puNya aura pApa ina donoM ke dravya aura bhAva ye do prakAra haiN| jisa karma ke udaya se jIva ko sukhAnubhUti hotI hai vaha dravya karma hai aura jIva ke dayA, karuNA, dAna, bhAvanA Adi zubha pariNAma bhAva puNya haiN| usI taraha jisa karma ke udaya se jIva ko duHkha kA anubhava hotA hai, vaha dravya pApa hai aura jIva ke azubha pariNAma bhAvapApa haiN| sAMkhyakArikA meM bhI puNya se Urdhvagamana aura pApa se adhogamana batAyA hai| jainAcAryoM ne bhI zubha adhyavasAya kA phala svarga aura azubha adhyavasAya kA phala naraka hai" kahA hai| puNya aura pApa kI bhA~ti bandha aura mokSa kI carcA bhI bhAratIya sAhitya meM vistAra ke sAtha milatI hai| do padArthoM kA viziSTa sambandha bandha kahalAtA hai| yoM bandha ko yahA~ para eka kahA hai| para usa ke do prakAra haiN| eka bhAva bandha aura dUsarA dravya bandha / jina rAga, dveSa aura moha prabhAti vikArI bhAvoM se karma kA bandha hotA hai ve bhAva bhAvabandha kahalAte haiN| aura karma-pudgaloM kA prAtmapradezoM ke sambandha honA dravyabandha hai| dravyabandha prAtmA aura pudagala kA sambandha hai| yaha pUrNa satya hai ki do dravyoM kA saMyoga ho sakatA hai para tAdAtmya nhiiN| do milakara eka se pratIta ho sakate haiM para eka kI sattA samApta hokara eka zeSa nahIM raha sktaa| / umAsvAti12 ne likhA hai ki yoga ke kAraNa samasta prAtmapradezoM ke sAtha sUkSma karma-pUdagala eka kSetrAvagrAhI ho jAte haiM / arthAt jisa kSetra meM prAtmapradeza haiM usI kSetra meM rahe hue karma-pudgala jIva ke sAtha baddha ho jAte haiN| ise pradezabandha kahate haiN| prAtmA aura karmazarIra kA eka kSetrAvagAha ke atirikta anya kisI bhI prakAra kA koI rAsAyanika-mizraNa nahIM hotA / prAcIna karma-pudgaloM se navIna karma-pudgaloM kA rAsAyanika mizraNa hotA hai, para prAtmapradezoM se nhiiN| jIva ke rAgAdi bhAvoM se prAtmapradezoM meM eka prakampana hotA hai| usase karma-yogya pudagala prAkarSita hote haiN| isa yoga se una' karma-vargaNAoM meM prakRti, yAni eka vizeSa prakAra kA svabhAva utpanna hotA hai| yadi ve karmapudgala jJAna meM vighna utpanna karane vAlI kriyA se prAkaSita hote haiM to unameM jJAna ke prAcchAdana karane kA svabhAva pdd'egaa| yadi ve rAgAdi kaSAoM se AkarSita kiye jAyeMge to kaSAyoM kI tIvratA aura mandatA ke anusAra usa karma-pudgala meM phala dene kI prakRti utpanna hotI hai| pradezabandha aura prakRtibandha yoga se hotA hai| paura sthiti aura anubhAga-bandha kaSAya hotA hai| karmabandha se pUrNatayA mukta honA mokSa hai| mokSa kA sIdhA aura sarala artha hai--chttnaa| pAnAdikAla se jina .. karmabandhanoM se prAtmA jakar3A huA thA, ve bandhana kaTa jAne se prAtmA pUrNasvatantra ho jAtA hai| use mukti kahate haiN| bauddha-paramparA meM mokSa ke artha meM "nirvANa' zabda kA prayoga hayA hai| unhoMne klezoM ke bujhane ke artha meM prAtmA kA bajhanA mAna liyA hai, jisase nirvANa kA sahI svarUpa projhala ho gayA hai| karmoM ko naSTa karane kA itanA hI artha hai ki karmapudgala prAtmA se pRthak ho jAte haiN| una karmoM kA atyanta vinAza nahIM hotaa| kisI bhI sat kA atyanta vinAza tInoM-kAloM meM nahIM hotaa| paryAyAntara honA hI nAza kahA gayA hai| jo karma 10. dharmeNa gamanamUvaM gamanamadhastAd bhavatyadharmeNa / --sAMkhya-44 11. ka--pravacanamAra 1, 9, 11, 12, 13, 2,89, kha-samayasAra-155-161 12. nAmapratyayAH sarvato yogavizeSAta sUkSmaikakSetrAvagAhasthitAH sarvAtmapradezeSvanantAnantapradezAH --tattvArthasUtra 8/14 13. jIvAd vizleSaNaM bhedaH sato nAtyantasaMkSayaH / -prAptaparIkSA-115 [ 22 ] Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pudgala prAtmA ke sAtha sampRkta hone se prAtmaguNoM kA hanana karate the, jisase ve karmatva paryAya se yukta the, vaha karmatva paryAya naSTa ho jAtI hai| jaise karmabandhana se mukta hokara--AtmA zuddha svarUpa ko prApta ho jAtA hai, vaise hI karma pudgala bhI karmatva-paryAya se mukta ho jAtA hai / jaina dRSTi se prAtmA aura karma pudgala kA sambandha chUTa jAnA hI mokSa hai| bandha aura mokSa ke pazcAt eka pAzrava aura eka saMvara kA ullekha kiyA hai| mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye Azrava haiN| jina bhAvoM meM karmoM kA prAzrava hotA hai, vaha bhAvAzrava hai aura karma dravya kA AnA dravyAzrava hai| dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM ki pudgaloM meM karmatva paryAya kA vikasita honA dravyAzrava hai| se Azrava ke do prakAra haiM-eka sAmparAyika prAzrava. jo kaSAyAnaraJjita yoga se hone vAle bandha kA kAraNa hokara saMsAra kI abhivaddhi karatA hai| dUsarA IryApatha Azrava jo kevala yoga se hone vAlA hai| isameM kaSAyAbhAva hone se sthiti evaM vipAka rUpa bandhana nahIM hotaa| yaha Azrava vItarAga jIvanmukta mahAtmAnoM ko hI hotA hai / kaSAya aura yoga pratyeka saMsArI AtmA meM rahA hayA hai| jisase sapta karmoM kA pratisamaya prAzrava hotA rahatA hai| parabhava meM zarIra Adi kI prApti ke liye prAyuHkarma kA prAdhava bartamAna prAyu ke tribhAga meM hotA hai, athavA nauveM bhAga meM hotA hai, yA sattAvIsaveM bhAga meM hotA hai athavA antarmuhUrta avazeSa rahane para / ' prAzrava se viparIta saMvara hai| jina kAraNoM se karmoM kA bandha hotA hai, unakA nirodha kara denA 'saMvara' hai| mukhya rUpa se prAzrava yoga se hotA hai| ataH yoga kI nivatti hI saMvara hai|| tathAgata buddha ne saMvara kA ullekha kiyA hai| unhoMne vibhAga kara isa prakAra pratipAdana kiyA hai(1) saMbara se indriyoM para niyantraNa hotA hai aura indriyoM kA saMvara hone se vaha guptendriya banatA hai, jisase indriyajanya Azrava nahIM hotA / (2) pratisevanA--bhojana, pAna, vastra, cikitsA, Adi na karane para mana prasanna nahIM rahatA aura mana prasanna na rahane se karmabandha hotA hai| ataH mana ko prasanna rakhane ke liye inakA upayoga karanA cAhiye jisase prAzrava kA nirodha ho| yahAM yaha smaraNa rakhanA cAhiye ki bhogopabhoga kI dRSTi se usakA upayoga kiyA jAye to vaha Azrava kA kAraNa hai| (3) adhivAsanA-kisI meM zArIrika kaSTa sahana karane kI kSamatA hai| use zArIrika kaSTa pasanda hai / to use kaSTa sahana se Azrava-nirodha hotA hai| (4) parivarjana--krUra hAthI, ghor3A, Adi pazu, sarpa biccha prAdi jantu, garta kaNTaka sthAna, pApa mitra ye sabhI duHkha ke kAraNa haiN| una duHkha ke kAraNoM ko tyAgane se prAzrava kA nirodha hotA hai| (5) vinodanA-hiMsAvitarka, pApavitarka, kAma-vitarka, Adi bandhaka vitarkoM kI bhaMjanA na karane se tajjanya prAzrava kA nirundhana hotA hai| (6) bhAvanA----zubha bhAvanA se Azrava kA nirundhana hotA hai| yadi zubha bhAvanA na kI jAyegI to azubha bhAvanAe~ udabUddha hoNgii| ata: azubha bhAvanA kA nirodha karane hetu zubha bhAvanA bhAvanA Azraya ke nirundhana kA kAraNa hai| ---aMguttara nikAya 6 / 58 prAzrava aura saMvara ke pazcAt--vedanA aura nirjarA kA ullekha hai| karmoM kA anubhava karanA "vedana" hai| vaha do prakAra kA hai| abAdhAkAla kI sthiti pUrNa hone para yathAkAla vedana karanA aura kitane hI karma, jo kAlAntara meM udaya meM prAne yogya haiM, unheM jIva apane adhyavasAya vizeSa se sthiti kA paripAka hone ke pUrva hI udayAvali meM khIMca lAtA hai, yaha udIraNA hai| udIraNA ke dvArA khIMca kara lAye huye karma kA vedana karanA yaha dUsarA prakAra hai| bauddhoM ne prAzrava kA kAraNa avidyA batAyA hai| avidyA kA nirodha karanA hI prAzrava kA nirodha karanA hai| unhoMne pAzrava ke kAmAzrava aura bhayAzrava aura avidyAzrava aise tIna bheda kiye haiN| -aMguttara nikAya 3,58,6,63 1. sovakkamAuyA puNa, sesatibhAge ahava navamabhAge / sattAvIsaime vA, aMtamuhuttaM limavAvi / --saMgrahaNI sUtra, gA. 302 [23] Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bedanA ke pazcAta nirjarA kA ullekha hai| nirjarA kA artha hai saMcita kamoM kA nAza honA / / 4 prAcArya hemacandra ne likhA hai ki bhavabhramaNa ke bIjabhUta karma haiN| una karmoM kA pAtma-pradezoM se pRthaka ho jAnA "nirjarA" hai| vaha nirjarA do prakAra kI hai-sakAmanirjarA aura akaamnirjraa| prayatna aura jJAnapUrvaka tapa Adi kriyAoM ke dvArA karmoM kA naSTa honA sakAmanirjarA hai| sakAmanirjarA meM prAtmA aura mokSa kA viveka hotA hai, jisase aisI alpatama nirjarA bhI virAT phala pradAna karane vAlI hotI hai| ajJAnI jIva jitane karmoM ko karor3oM varSoM meM nahIM khapA sakatA, utane karma jJAnI eka zvAsocchvAsa jitane alpa samaya meM khapA detA hai / akAma nirjarA vaha hai--karma kI sthiti pUrNa hone para karma kA vedana ho jAne para unakA pRthaka ho jAnA / paratantratA ke kAraNa bhoga upabhoga kA nirodha hone se bhI prakAmanirjarA hotI hai| jaise nArakI yA tiryaJca gatiyoM meM jIva asahya vedanAe~, ghorAtighora yAtanAe~ chedana-bhedana ko sahana karatA hai| aura mAnava jIvana meM bhI majabUrI se anicchApUrvaka kaSToM ko sahana karatA hai| vaha do prakAra kI hai| eka aupakramika yA avipAka nirjarA, dUsarI anaupakramika yA savipAka nirjraa| tapa Adi se karmoM ko balAt udaya meM lAkara binA phala diye jhar3A denA avipAka nirjarA hai| svAbhAvika rUpa se pratisamaya karmoM kA phala dekara jhar3ate jAnA savipAka nirjarA hai| pratipala-pratikSaNa pratyeka prANI ko savipAka nirjarA hotI rahatI hai| purAne karmoM ke sthAna ko nUtana karma grahaNa karate rahate haiN| tapa rUpI agni se--karmoM ko phala dene se pUrva hI bhasma kara denA praupakramika nirjarA hai| karmoM kA vipAka-phala Tala nahIM sakatA "nAbhaktaM kSIyate karma kalpakoTizatarapi" yaha niyama pradezodaya para to lAgU hotA hai para vipAkodaya para nhiiN| prastuta kathana pravAhapatita sAdhAraNa sAMsArika aAtmAoM para lAgU hotA hai| puruSArthI sAdhaka dhyAna rUpI agni meM samasta karmoM ko eka kSaNa meM bhasma kara dete haiN| isa prakAra prathama samavAya meM jainadarzana ke mukhya tatva prAtmA, anAtmA, bandha, bandha ke kAraNa, mokSa aura mokSa ke kAraNa prAdi para prakAza DAlA hai / prAtmA ke sAtha anAtmA kA jo nirUpaNa kiyA gayA hai, vaha isaliye Avazyaka hai ki ajIva-paudgalika karmoM ke kAraNa prAtmA sva-svarUpa se cyuta ho rahA hai| saMgrahanaya kI apekSA se zAstrakAra ne gurugambhIra-rahasyoM ko isameM vyakta kiyA hai| dvitIya samavAya : vizleSaNa dUsare samavAya meM do prakAra ke daNDa, do prakAra ke bandha, do rAzi, pUrvAphAlgunI aura uttarAphAlgunI nakSatra ke do tAre, nArakIya aura devoM kI do palyApama aura do sAgaropama kI sthiti, do bhava karake mokSa jAne vAle bhavasiddhika jIvoM kA varNana hai| isa meM sarvaprathama daNDa kA varNana hai| arthadaNDa aura anarthadaNDa, ye daNDa ke do prakAra haiM / svayaM ke zarIra kI rakSA ke liye kuTumba, parivAra, samAja, deza, aura rASTra ke pAlana-poSaNa ke liye jo hiMsAdi rUpa pApa pravRti kI jAtI hai, vaha arthadaNDa hai| arthadaNDa meM prAraMbha karane kI bhAvanA mukhya nahIM hotI / kartavya se utprerita hokara prayojana ko siddha karane ke lie prArambha kiyA jAtA hai| anarthadaNDa kA artha hai--binA kisI prayojana ke-nirarthaka pApa karanA / artha aura anartha daNDa ko nApane kA tharmAmITara . 14. ka-rAjavArtika 7 / 14 / 40 / 17 kha-dravyasaMgraha 36 / 150 ga-bhAvanAzataka 67 15. yogazAstra 486 16. ka-mahApratyAkhyAna prakIrNaka 101 kha-pravacanasAra 4 / 38 [24] Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viveka hai| kitane hI kArya paristhiti-bizeSa se artha rUpa hote haiN| paristhiti parivartana hone para ve hI kArya anartha rUpa bhI ho jAte haiN| prAcArya umAsvAti ne artha aura anartha zabda kI paribhASA isa prakAra kI hai-- jisase upabhoga, paribhoga hotA hai vaha zrAvaka ke liye artha hai aura usase bhinna jisameM upabhoga-paribhoga nahIM hotA hai, vaha anarthadaNDa hai / prAcArya abhayadeva ne likhA hai ki artha kA abhiprAya "prayojana" hai| gRhastha apane kheta, ghara, dhAnya, dhana kI rakSA yA zarIra pAlana prabhAti pravRttiyAM karatA hai| una sabhI pravRttiyoM meM prArambha ke dvArA prANiyoM kA upamardana hotA hai| vaha arthadaNDa hai| daNDa, nigraha, yAtanA aura vinAza ye cAroM zabda ekArthaka haiM / arthadaNDa ke viparIta kevala pramAda, kutuhala, aviveka pUrvaka niSprayojana nirarthaka prANiyoM kA vighAta karanA anarthadaNDa hai / sAdhaka anarthadaNDa se bacatA hai| arthadaNDa aura anarthadaNDa ke pazcAt jIvarAzi aura ajIvarAzi kA kathana kiyA gayA hai| TIkAkAra prAcArya abhayadeva ne TIkA meM prastuta viSaya ko prajJApanAsUtra se usake bheda aura prabhedoM ko samajhane kA sUcana kiyA hai| hama yahA~ para utane vistAra meM na jAkara pAThakoM ko vaha sthala dekhane kA saMketa karate huye yaha batAnA cAheMge ki bhagavAna mahAvIra ke samaya jIva aura ajIba tattvoM kI saMkhyA ke sambandha meM atyadhika matabheda the| eka ora upaniSadoM kA abhimata thA ki sampUrNa-vizva eka hI tattva kA pariNAma hai to dUsarI ora sAMkhya ke abhimata se jIva aura ajIva eka haiN| bauddhoM kA mantavya hai ki aneka citta aura aneka rUpa haiN| isa dRSTi se jaina darzana kA mantavya Avazyaka thaa| anya darzanoM meM kevala saMkhyA kA nirUpaNa hai| jaba ki prajJApanA sUtra meM aneka dRSTiyoM se cintana kiyA gayA hai| jisa taraha se jIvoM para cintana hai, usI taraha se ajIva ke sambandha meM bhI cintana hai| yahA~ to kevala ati saMkSepa meM sUcanA dI gaI hai| 20 bandha ke do prakAra batAye haiM, rAgabandha aura dveSabandha / yaha bandha kevala mohanIya karma ko lakSya meM lekara ke batAyA gayA hai| rAga meM mAyA aura lobha kA samAveza hai aura dveSa meM krodha aura mAna kA samAveza hai| aMguttara nikAya meM tIna prakAra kA samudAya mAnA hai---lobha se, dveSa se aura moha se / una sabhI meM moha adhika prabala haiN|" isa prakAra do rAzi kA ullekha hai| yaha vizAla saMsAra do tattvoM se nirmita hai| sRSTi kA yaha vizAla ratha unhIM do cakroM para cala rahA hai| eka tatva hai cetana aura dUsarA tatva hai jdd'| jIva aura ajIva ye donoM saMsAra nATaka ke sUtradhAra haiN| vastutaH inakI kriyA-pratikriyA hI saMsAra hai| jisa dina ye donoM sAthI bichur3a jAte haiM usa dina saMsAra samApta ho jAtA hai| eka jIva kI dRSTi se paraspara sambandha kA viccheda hotA hai para sabhI jIvoM kI apekSA se nhiiN| ataH rAzi ke do prakAra batAye haiN| dvitIya sthAna meM do kI saMkhyA ko lekara cintana hai| isameM se bahuta sAre sUtra jyoM ke tyoM sthAnAMga meM bhI prApta haiN| tRtIya samavAya : vizleSaNa tRtIya sthAna meM tIna daNDa, tIna gupti, tIna zalya, tIna gaurava, tIna virAdhanA, magAzira puSya, Adi ke tIna tAre, naraka, aura devoM kI tIna palyopama, va tIna sAgaropama kI sthiti tathA kitane hI bhavasiddhika jIva tIna bhava karake mukta hoMge, prAdi kA nirUpaNa hai| 17. upabhogaparibhogI asyA'mAriNo'rthaH / tadavyatirikto'narthaH / -tattvArthabhASya 7-16 18. upAsakadazAMga, 1-TIkA 19. samavAyAMga sUtra 149, abhayadeva vRtti 20. jaina Agama sAhitya-manana aura mImAMsA, devendramuni zAstrI, pR. 239 se 241 21. aMguttaranikAya 3, 97 tathA 6 / 39 [ 25] Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta samavAya meM tIna daNDa kA ullekha hai| duSpravRtti meM saMlagna mana, vacana aura kAya, ye tIna daNDa haiN| ina se cAritra rUpa aizvarya kA tiraskAra hotA hai| prAtmA daNDita hotA hai| isaliye inheM daNDa kahA hai| mana, vacana aura kAyA kI pravRtti jo saMsArAbhimukha hai, vaha daNDa hai| samyagdarzana, samyagjJAna pUrvaka mana, vacana aura kAyA kI pravRtti ko apane mArga meM sthApita karanA gurita hai / 22 gupti ke tIna prakAra haiN| manogupti, vacanagupti aura kAyagupti / manogupti kA artha hai saMrambha samArambha, aura prArambha meM pravRtta mana ko rokanA / 23 upara zabdoM meM kahA jAye to rAga-dveSa Adi kaSAyoM se mana ko nivRtta karanA manogupti hai| asatya bhASaNa Adi se nivRtta honA yA mauna dhAraNa karanA, vacanagupti hai|24 asatya kaThora prAtmazlAghI vacanoM se dUsaroM ke mana kA dhAta hotA hai ataH aise bacana kA nirodha karanA cAhie / 25 ajJAnavaza zArIrika kriyAoM dvArA bahuta se jIvoM kA pAta hotA hai| ataH akuzala kAyika pravattiyoM kA virodha karanA kAyagupti hai| sAdhanA kI pragati meM zalya bAdhaka hai| zalya andara hI andara kaSTa detA hai| vaise hI mAyA, nidAna aura mithyAdarzana ye sAdhanA ko vikRta karate haiN| sAdhaka ko ina se bacanA caahiye| abhimAna aura lobha se AtmA bhArI banatA hai aura apane Apa ko gauravazAlI mAnatA hai| para vaha abhimAna se uttapta hue citta kI eka vikRta sthiti hai / sAdhanA kI dRSTi se vaha gaurava nahIM, raurava hai| isaliye sAdhaka ko tInoM prakAra ke gaurava se bacane kA saMketa kiyA hai / jJAe, darzana aura cAritra ye tInoM mokSa-mArga haiN| inheM ratnatraya bhI kahA gayA hai / yahAM para jJAna se samyagjJAna ko liyA gayA hai jo samyagdarzana pUrvaka hotA hai| jIva mithyAjJAna ke kAraNa apane svarUpa ko vismata hokara, para dravya meM Atma baddhi karatA hai| usa kA samasta kriyAkalApa zarIrAzrita hotA hai| laukika yaza, lAbha, Adi kI dRSTi se vaha dharma kA prAcaraNa karatA hai| usameM sva aura para kA viveka nahIM hotA hai / kintu samyagdarzana dvArA sAdhaka ko sva aura para kA yathArtha parijJAna ho jAtA hai / 27 vaha saMzaya, viparyaya, aura anadhyavasAya---ina tIna doSoM ko dUra kara prAtma-svarUpa ko jAnatA hai|28 aAtmasvarUpa ko jAnanA hI nizcaya dRSTi se samyagjJAna hai / 26 jIva, ajIva, pAzrava, bandha, saMvara, nirjarA tathA mokSa tattva ke prati zraddhA samyagdarzana hai| samyagdarzana se yathArtha, ayathArtha kA bodha utpanna hotA hai| rAgAdi kaSAya pariNAmoM ke parimArjana ke liye ahiMsA, satya, Adi vratoM kA pAlana "samyaga-cAritra" hai| ina tInoM kI virAdhanA karane se sAdhaka sAdhanA se cyata hotA hai| isa prakAra tatIya sthAna meM tIna saMkhyA ko lekara aneka tathya udghATita kiye gaye haiN| 22. (ka) uttarAdhyayana aM. 24, gA. 26 (kha) samyagyoganigraho guptiH - tattvArthamUtra 9/4 (ga) jJAnArNava 18/4 (4) Arhat darzana dIpikA 5/642 (Ga) gopanaM gupti:--mana: prabhRtInAM kuzalAnAM pravartanamakuzalAnAM ca nivartanamiti 23. rAmAdiNiyattI maNassa jANAhi taM maNogutti- mUlArAdhanA 6/1187 24. yogazAstra 1/42 25. uttarAdhyayana 24/24-25 26. uttarAdhyayana 24/25 27. svApUrvArthavyavasAyAtmakaM jJAnaM pramANam / --prameyaratnamAlA-1 28. tAteM jinavara kathita tattva abhyAsa kriije| saMzaya vibhrama moha tyAga prApo lakha liije|| -chahaDhAlA 4/6 . 29. chahaDhAlA 3/2 / [26] Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha samavAya : vizleSaNa caturtha sthAnaka samavAya meM cAra kaSAya, cAra dhyAna, cAra vikathAeM, cAra saMjJAeM, cAra prakAra ke bandha, anurAdhA, pUrvASAr3hA ke tAroM, nArakIya va devoM kI cAra pasyopama va sAgaropama sthiti kA ullekha karate hue kitane hI jIvoM ke cAra bhava kara mokSa jAne kA varNana hai / prAtmA ke pariNAmoM ko jo kaluSita karatA hai, vaha kaSAya hai| kaSAya se AtmA kA svAbhAvika svarUpa naSTa hotA hai / kaSAya prAtmadhana ko laTane vAle taskara haiN| ve prAtmA meM chipe hue doSa haiM / krodha, mAna, mAyA, lobha ye kaSAya ke cAra prakAra haiN| inheM caNDAla caukar3I kahA jAtA hai / kaSAya se mukta honA hI saccI mukti hai| 'kaSAyamuktiH kila muktireva / ' kaSAya ke aneka bheda-prabheda haiN| kaSAya karmajanita aura sAtha hI karmajanaka vakArika pravRtti hai| usa pravRtti kA parityAga kara prAtmasvarUpa meM ramaNa karanA, yaha sAdhaka kA lakSya honA cAhie / kaSAya ke pazcAt cAra dhyAna kA ullekha hai| dhyAna kA artha hai-citta ko kisI viSaya para kendrita krnaa| 30 citta ko kisI eka bindu para kendrita karanA atyanta kaThina hai| vaha antamuharta se adhika ekAgra nahIM raha sktaa| prAcArya zubhacandra ne likhA hai-jaba sAdhaka dhyAna meM tanmaya ho jAtA hai taba usa meM QtajJAna nahIM rhtaa| vaha samasta rAga-dveSa se Upara uThakara AtmA sva-rUpa meM hI nimagna ho jAtA hai| 32 use tatvAnuzAsana 33 meM samarasI bhAva, aura jJAnArNava meM sayorya dhyAna kahA hai| dhyAna ke lie mukhya rUpa se tIna bAteM apekSita haiMdhyAtA, dhyeya aura dhyAna / dhyAna karane vAlA dhyAtA hai| jisakA dhyAna kiyA jAtA hai, vaha-dhyeya hai aura dhyAtA kA dhyeya meM sthira ho jAnA "dhyAna" hai / 35 dhyAna-sAdhanA ke lie parigraha kA tyAga, kaSAyoM kA nigraha, vratoM kA dhAraNa aura indriya-vijaya karanA Avazyaka hai / sthAnAMga, bhagavatI 7, Avazyakaniyukti38, Adi meM samavAyAMga kI taraha hI AtaM, raudra, dharma aura zukla ye dhyAna ke cAra bheda pratipAdita kiye gaye haiM / inameM prArambha ke do dhyAna aprazasta haiM, aura antima do prazasta haiM / yogagranthoM meM anya dRSTiyoM se dhyAna ke bheda-prabhedoM kI carcA hai / para hama yahA~ una bheda-prabhedoM kI carcA na kara Aga dhyAnoM para hI saMkSepa meM cintana kreNge| Arti nAma duHkha yA pIr3A kA hai usameM se jo utpanna ho vaha prAta 30. ka-prAvazyaka niyukti 1459 kha-dhyAnazataka-2 ga-nava padArtha-pR0 668 31. ke-dhyAnazataka-3, kha-tattvArthasUtra 9/28 ga-yogapradIpa 15/33 32. yogapradIpa 138 33. tattvAnuzAsana 60-61 34. jJAnArNava, adhyAya 28 35. yogazAstra 7/1 35. tattvAnuzAsana 67 36. sthAnAMga 4/247 37. bhagavatI za. 25 udde. 7 38. prAvazyakaniyukti, 1458 [ 27 ] Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai arthAt duHkha ke nimitta se yA duHkha meM hone vAlA dhyAna prAttadhyAna hai / yaha dhyAna manojJa bastu ke viyoga aura amanojJa vastu ke saMyoga se hotA hai| rAga bhAva se mana meM eka unmattatA utpanna hotI hai / phalataH avAMchanIya bastu kI upalabdhi aura vAMchanIya kI anupalabdhi hone para jIva duHkhI hotA hai| aniSTa saMyoga, iSTaviyoga, roga cintA, yA rogArta aura bhogAta ye cAra prArtadhyAna ke bheda haiN| isa dhyAna se jIva tiryaJca gati ko prApta hotA hai / aise dhyAnI kA mana AtmA se haTakara sAMsArika vastuoM meM kendrita hotA hai| raudradhyAna vaha hai jisameM jIva svabhAva se sabhI prakAra ke pApAcAra karane meM samudyata hotA hai| krUra athavA kaThora bhAvavAle prANI ko rudra kahate haiM / vaha nirdayI banakara Rra kAryoM kA kartA banatA hai| isalie use raudra dhyAna kahA hai| isa dhyAna meM hiMsA, jhaTha corI, dhana rakSA va chedana-bhedana prAdi duSTa pravRttiyoM kA cintana hotA hai| isa dhyAna ke hiMsAnanda, mRSAnanda, cauryAnanda, saMrakSAnanda, ye cAra prakAra haiN|41 isalie ina donoM dhyAnoM ko heya aura azubha mAnA gayA hai| dharmadhyAna-AtmavikAsa kA prathama caraNa hai| isa dhyAna meM sAdhaka Atmacintana meM pravRtta hotA hai| jJAnasAra2 meM batAyA gayA hai ki zAstravAkyoM ke artha, dharmamArgaNAe~, vrata, gupti, samiti, prAdi kI bhAvanAoM kA--cintana karanA dharmadhyAna hai| isa dhyAna ke lie jJAna, darzana, cAritra aura vairAgya 3 apekSita haiM / inase sahaja rUpa se mana sthira ho jAtA hai| prAcArya zubhacandra ne dharmadhyAna kI siddhi ke lie maitrI, pramoda, kAruNya aura mAdhyasthya ina cAra bhAvanAoM ke cintana para bhI bala diyA hai| jinabhadragaNi kSamAzramaNa'5 ne spaSTa kiyA hai ki dharmadhyAna kA samyag aArAdhana ekAnta-zAnta sthAna meM ho sakatA hai / dhyAna kA prAsana sukhakAraka ho, jisase dhyAna kI maryAdA sthira raha sake / yaha dhyAna padmAsana se baiThakara, khar3e hokara yA leTa kara bhI kiyA jA sakatA hai / mAnasika caMcalatA ke kAraNa kabhI-kabhI sAdhaka kA mana dhyAna meM sthira nahIM hotA / isalie zAstra meM dharmadhyAna ke cAra Alambana batAye haiN|4 (1) AjJA vicaya-sarvajJa ke vacanoM meM kisI bhI prakAra kI truTi nahIM hai| isalie prApta vacanoM kA pAlambana lenaa| yahA~ "vicaya" zabda kA artha "cintana" hai| (2) apAyavicaya-karma naSTa karane ke lie aura Atma tattva kI upalabdhi ke lie cintana karanA / (3) vipAkavicaya-karmoM ke zubha-azubha phala ke sambandha meM cintana karanA athavA karma ke prabhAva se pratikSaNa udita hone vAlI prakriyAoM ke sambandha meM vicAra karanA / (4) saMsthAnavicaya-yaha jagat utpAda aura dhrauvya yukta hai| dravya kI dRSTi se nitya hai aura paryAya kI apekSA se usameM utpAda aura vyaya hotA hai| saMsAra ke nityaanitya svarUpa kA cintana hone se vairAgya bhAvanA sudar3ha hotI hai, jisase sAdhakaH prAtma-svarUpa kA anubhava 39. sthAnAMga 4/247 40. ka-sthAnAMga 4/247 kha-Avazyaka adhyayana-4 41. ka--tattvArtha sUtra 9/36 kha-jJAnArNava 24/3 42. jJAnasAra, 16 43. dhyAnazataka 30-34 44. catasro bhAvanA dhanyAH, purANapuruSAzritAH / mainyAdayazciraM cite vidheyA dharmasiddhaye // jJAnArNava 25/4 45. dhyAnazataka, zloka 38, 39 46. ka--sthAnAGga, kha--yogazAstra 10/7, ga-jJAnArNava 30/5, gha---tattvAnuzAsana 9/8 47. yogazAstra 10-8,9; kha-jJAnArNava-38 [2] Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane kA prayatna karatA hai| prAcArya hemacandra, 8 yogIndudeva,46 amitagati,50 AcArya haribhadra upAdhyAya yathovijaya prAdi ne dharmadhyAna ke cAra dhyeya batAye haiN| ve ye haiM :--(1) piNDastha (2) padastha (3) rUpastha aura (4) rUpAMtIta / piNDastha dhyAna kA artha zarIra ke vibhinna bhAgoM para mana ko kendrita krnaa| pAthivI, AgneyI, mArutI, bAruNI aura tattvavatI, ina pA~ca dhAraNAoM ke mAdhyama se sAdhaka uttarottara prAtma-kendra meM dhyAnastha hotA hai / caturvidha dhAraNAoM se yukta piNDastha dhyAna kA abhyAsa karane se mana sthira hotA hai| jisase zarIra aura karma ke sambandha ko bhinna rUpa se dekhA jAtA hai| karma naSTa kara zuddha prAtmasvarUpa kA cintana isameM hotA hai / dUsarA padastha dhyAna arthAt apanI ruci ke anusAra mantrAkSara padoM kA avalambana lekara kiyA jAne vAlA dhyAna hai| isa dhyAna meM mukhya rUpa se zabda Alambana hotA hai| akSara para dhyAna karane se prAcArya zubhacandra ne ise varNamAtrikA dhyAna bhI kahA hai| isa dhyAna meM nAbhi-kamala, hRdayakamala aura mukhakamala kI kamanIya kalpanA kI jAtI hai| nAbhikamala meM solaha patroM vAle kamala para solaha svaroM kA dhyAna kiyA jAtA hai / hRdayakamala meM kaNikA va patroM sahita caubIsa dala vAle kamala kI kalpanA kara usa para ka, kha, prAdi paccIsa vargoM kA dhyAna kiyA jAtA hai| usI taraha mukha-kamala para pATha vargoM kA dhyAna kiyA jAtA hai / mantroM aura vargoM meM zreSTha dhyAna 'arhana' kA mAnA gayA hai, jo repha se yuktakalA va bindu se prAkrAnta anAhata sahita-mantrarAja hai|53 isa mantrarAja para dhyAna kiyA jAtA hai| inake atirikta aneka vidhiyoM kA nirUpaNa yogazAstra va jJAnArNava Adi granthoM meM vistAra ke sAtha hai| isa dhyAna meM sAdhaka indriya-lolupatA se mukta hokara mana ko adhika vizuddha evaM ekAgra banAne kA prayatna karatA hai| tIsarA dhyAna "rUpastha" hai isameM rAga-dveSa Adi vikAroM se rahita, samasta sadaguNoM se yukta, sarvajJa tIrthaMkara prabhu kA dhyAna kiyA jAtA hai| isa dhyAna meM ahanta ke svarUpa kA avalambana lekara dhyAna kA abhyAsa kiyA jAtA hai|55 dhyAna kA cauthA prakAra "rUpAtIta" dhyAna hai| rUpAtIta dhyAna kA artha hai rUpa, raMga se atIta, niraJjana-nirAkAra jJAnamaya Ananda svarUpa kA smaraNa krnaa| 5 isa dhyAna meM dhyAtA aura dhyeya meM koI antara nahIM rhtaa| isaliye isa avasthAvizeSa ko prAcArya hemacandra ne samarasI bhAva kahA hai| 56 ina cAroM dharmadhyAna ke prakAroM meM kramazaH zarIra, va niraJjana siddha kA cintana kiyA jAtA hai| sthala se sUkSma kI ora bar3hA jAtA hai| yaha dhyAna sabhI prANI nahIM kara sakate / sAdhaka hI isa dhyAna ke adhikArI haiN| dharmadhyAna se mana meM sthairya, pavitratA A jAne se vaha sAdhaka Age calakara zukladhyAna kA bhI adhikArI bana sakatA hai| dhyAna kA cauthA prakAra "zukla" dhyAna hai / yaha prAtmA kI atyanta vizuddha avasthA hai| zruta ke prAdhAra se mana kI prAtyantika sthiratA aura yoga kA nirodha zukla dhyAna hai| yaha dhyAna kaSAyoM ke upazAnta hone para hotA hai| yaha dhyAna vahI sAdhaka kara sakatA hai jo samatAbhAva meM lIna hoM, aura bajra RSabha nArAca saMhanana 48. yogazAstra 7/49. yogasAra-98 50. yogasAra prAbhRta 51. yogazataka 52. jJAnArNava-35-1,2 53. jJAnArNava---35/7-8 54. arhato rUpamAlamvya dhyAnaM rUpasthamucyate-yogazAstra 9/7 55. ka-jJAnArNava 37-16 kha-yogazAstra 10/1 56. yogazAstra 10/3,4 57. yogazataka 90 [29] Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlA ho / 56 zukla dhyAna ke (1) pRthaktva-zruta-savicAra (2) ekatva zruta avicAra (3) sUkSma kriyApratipatti (4) utpanna kriyApratipatti, ina prakAroM meM yoga kI dRSTi se ekAgratA kI taratamatA batalAI gayI hai| mana, vacana, aura kAyA kA nirundhana eka sAtha nahIM kiyA jAtA / prathama do prakAra chadmastha sAdhakoM ke liye haiM aura zeSa do prakAra kevala jJAnI ke liye| inakA svarUpa isa prakAra hai (1) pRthaktva ata savicAra-isa dhyAna meM kisI eka dravya meM utpAda vyaya aura dhrauvya Adi paryAyoM kA cintana zruta ko AdhAra banAkara kiyA jAtA hai| dhyAtA kabhI artha kA cintana karatA hai, kabhI zabda kA cintana karatA hai| isI taraha mana, vacana, aura kAya ke yogoM meM saMkramaNa karatA rahatA hai| eka zabda se dUsare zabda para, eka yoga se dUsare yoga para jAne ke kAraNa hI vaha dhyAna "savicAra" kahalAtA hai|'(2) ekatvazruta avicAra--zruta ke AdhAra se artha, vyaJjana, yoga ke saMkramaNa se rahita eka paryAya viSayaka dhyaan| pahale dhyAna kI taraha isameM pAlambana kA parivartana nahIM hotaa| eka hI paryAya ko dhyeya banAyA jAtA hai| isameM samasta kaSAya zAnta ho jAte haiM aura AtmA jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ko naSTa kara kevalajJAna, kevaladarzana ko prApta kara letA hai|62 (3) sakSmakriyApratipAtti-terahaveM guNasthAnavartI-arihanta kI prAya yadi kevala antamuhUrta avaziSTa rahatI hai aura nAma, gotra, vedanIya ina tIna karmoM kI sthiti prAyukarma se adhika hotI hai, taba unheM samasthitika karane ke liye samudghAta hotA hai| usase Ayukarma kI sthiti ke barAbara sabhI karmoM kI sthiti ho jAtI hai| usake pazcAt bAdarakAya yoga kA pAlambana lekara bAdara manoyoga evaM bAdara vacana yoga kA nirodha kiyA jAtA hai| usake pazcAt sUkSma kAyayoga kA avalambana lekara bAdara kAyayoga kA nirodha kiyA jAtA hai| usake bAda sUkSmakAyayoga kA avalambana lekara sUkSmamanoyoga aura sUkSmavacanayoga kA nirodha kiyA jAtA hai| isa avasthA meM jo dhyAna prakriyA hotI hai, vaha sUkSma kriyApratipatti zukladhyAna kahalAtA hai| isa dhyAna meM manoyoga aura vacanayoga kA pUrNa rUpa se nirodha ho jAne para bhI sUkSma kAyayoga kI zvAsocchvAsa Adi kriyA hI avazeSa rahatI hai / (4) utsanna kriyApratipAtti--isa dhyAna meM jo sUkSma kriyAeM pravaziSTa thIM, vaha bhI nivRtta ho jAtI haiM / pA~ca hrasva svaroM ke uccAraNa karane meM jitanA samaya lagatA hai, utane samaya meM kevalI bhagavAn zailezI avasthA ko prApta hote haiM / aghAtiyA karmoM ko naSTa kara pUrNa rUpa se mukta ho jAte haiN| dhyAna ke pazcAta cAra vikathAoM kA ullekha hai| saMyama bAdhaka vArtAlApa vikathA hai| dharmakathA se nirjarA hotI hai to vikathA se karmabandhana / isaliye use prAzrava meM sthAna diyA gayA hai| bhASAsamiti ke sAdhaka ko vikathA kA varjana karanA caahie| jaina paramparA meM hI nahIM, bauddha paramparA meM bhI vikathA ko tiracchAna kathA kahA hai aura unake aneka bheda batAye haiM-rAjakathA, corakathA, mahAmAtyakathA, senAkathA, bhayakathA, yuddhakathA, annakathA, pAnakathA, vastrakathA, zayanakathA, mAlAkathA, gandhakathA, jJAtikathA, yAnakathA, grAmakathA, nigamakathA, 58. yogazAstra 11/2 59. sthAnAMgasUtra sthA. 4 60. jJAnArNava-42-15-16 61. ka-yogazataka 11/5 kha-dhyAnazataka 7/7/75 62. ka-yogazAstra 11/12 kha-jJAnArNava 39-26 63. ka--yogazAstra 11-53 se 55 64. jJAnArNava 39-47,49 65. ka- uttarAdhyayana, pra. 34 gA. 9 kha-AvazyakasUtra pra. 4 [30] / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagarakathA, janapadakathA, strIkathA Adi / prastuta samavAya meM cAra vikathAoM kA ullekha hai| sthAnAMga meM eka eka vikathA ke cAra-cAra prakAra bhI batAye haiN| aura sAtaveM sthAna meM sAta vikathAoM kA bhI ullekha prApta hotA hai| vikathAnoM ke pazcAt cAra saMjJAoM kA ullekha hai| sAmAnyataH abhilASA ko saMjJA kahate haiN| dUsare zabdoM meM Asakti saMjJA hai| yahAM para saMjJA ke cAra bhedoM kA nirUpaNa hai| sthAnAMgasUtra meM eka-eka saMjJA ke utpanna hone ke cAra-cAra kAraNa bhI batAye haiM / dazaveM sthAna meM saMjJA ke daza prakAra bhI batAye haiN| bandha ke cAra prakAroM ke sambandha meM hama pUrva likha hI cuke haiM / isa taraha caturtha samavAya meM cintana kI vipula sAmagrI vidyamAna hai / pAMcavA~ samavAya: eka vizleSaNa vAya meM pAMca kriyA, pA~ca mahAvrata, pAMca kAmaguNa, pAMca pAzravadvAra, pAMca saMvaradvAra, pAMca nirjarAsthAna, pAMca samiti, pAMca' astikAya, rohiNI, pUnarvasu, hasta, vizAkhA dhaniSTA nakSatroM ke pAMca-pAMca tAre, nArakoM aura devoM kI pAMca palyopama, aura pAMca sAgaropama kI sthiti tathA pAMca bhava kara mokSa jAne vAle bhavasiddhika jIvoM kA ullekha hai| sarvaprathama kriyAoM kA ullekha hai| kriyA kA artha "karaNa" aura vyApAra" hai| karma-bandha meM kAraNa banane vAlI ceSTAeM "kriyA' haiM / dUsare zabdoM meM yoM kaha sakate haiM ki mana, vacana aura kAyA ke duSTa vyApAravizeSa ko kriyA kahate haiN| kriyA karma-bandha kI mUla hai| vaha saMsAra-janmamaraNa kI jananI hai| jisase karma kA prAzrava hotA hai, aisI pravRtti kriyA kahalAtI hai| sthAnAMgasUtra meM bhI kriyA ke jIva-kriyA, ajIva kriyA aura phira jIva-ajIva kriyA ke bheda-prabhedoM kI carcA hai| yahAM para mukhya rUpa se pA~ca kriyAoM kA ullekha hai| prajJApanA-sUtra me paccIsa kriyAoM kA bhI varNana milatA hai| jijJAsa ko ve prakaraNa dekhane cAhie / kriyAnoM se mukta hone ke lie mahAvratoM kA nirUpaNa hai| mahAvrata zramaNAcAra kA mUla hai / Agama sAhitya meM mahAvratoM ke sambandha meM vistAra se vizleSaNa kiyA gayA hai| prAgamoM meM mahAvratoM kI tIna paramparAe~ milatI haiN| prAcArAMga72 meM ahiMsA, satya, bahiddhAdAna ina tIna mahAvratoM kA ullekha prApta hotA hai| sthAnAMga,73 uttarAdhyayana aura dIghanikAya75 meM cAra yAma kA varNana hai| ve ye haiM-ahiMsA, satya, pracaurya aura bahiddhAdAna / bauddha sAhitya meM aneka sthaloM para cAturyAma kA ullekha humA hai| praznavyAkaraNa ke saMvara prakaraNa meM mahAvratoM kI carcA hai| dazavakAlika sUtra meM pratyeka mahAvata kA vistRta 66. aMguttaranikAya 10-69 67. sthAnAMgasUtra, caturtha sthAna, sUtra 282 68. sthAnAMga, sthA. 4, sUtra 569 69. sthAnAMga, sthA. 10, sUtra-751 70. sthAnAMga sUtra-21, 52 71. prajJApanAsUtra--22 72. prAcArAMga 8 / 15 73. sthAnAGga 266 74. uttarAdhyayana 23123 75. dIghanikAya 76. praznavyAkaraNa, sUtra-6/10 77. dazavakAlika sUtra, pra. 4 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizleSaNa kiyA gayA hai| bhagavatI sUtra meM pratyAkhyAna ke svarUpa ko batAne ke liye mahAvratoM kA ullekha hai| tatvArthasUtra aura usake vyAkhyAsAhitya meM bhI mahAvratoM ke svarUpa para prakAza DAlA gayA hai| jise jaina sAhitya meM mahAvrata kahA hai use hI bauddha sAhitya meM0 daza kuzaladharma kahA hai| unhoMne daza kuzala dharmoM kA samAveza isa prakAra kiyA haimahAvata kuzaladharma (1) ahiMsA (1) prANAtipAta evaM (9) vyApAda se virati (2) satya (4) mRSAvAda (5) pizunavacana (6) paruSavacana (7) saMpralApa se virati (3) pracaurya (2) adattAdAna se virati (4) brahmacarya (3) kAma meM mithyAcAra se virati (5) aparigraha (8) amithyA virati / ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya aura aparigraha ye pAMca mahAvrata asaMyama ke srota ko rokakara saMyama ke dvAra ko udghATita karate haiN| hiMsAdi pApoM kA jIvana bhara ke liye tIna karaNa aura tIna yoga meM tyAga kiyA jAtA hai| mahAvratoM meM sAvadha yogoM kA pUrNa rUpa se tyAga hotA hai| mahAvratoM kA pAlana karanA tIkSNa talavAra kI dhAra para calane ke sadRza hai| jo saMyamI hotA hai vaha indriyoM ke kAmaguNoM se bacatA hai| AzravadvAroM kA nirodha kara saMvara aura nirjarA se karmoM ko naSTa karane kA prayatna karatA hai| isake pazcAt zAstrakAra ne pAMca samitiyoM kA ullekha kiyA hai / samyaka pravRtti ko samiti kahA gayA haiN|81 mumukSuoM kI zubha yogoM meM pravRtti hotI hai| use bhI samiti kahA hai / 62ryAsamiti Adi pAMca ko isIlie samiti saMjJA dI hai| usake pazcAt paMca astikAya kA nirUpaNa kiyA gayA hai / paMcAstikAya jaina-darzana kI apanI dena hai| kisI bhI darzana ne gati aura sthiti ke mAdhyama ke rUpa meM bhinna dravya nahIM mAnA hai / vaizeSika darzana ne utkSepaNa prAdi ko dravya na mAnakara karma mAnA hai / jainadarzana ne gati ke lie dharmAstikAya aura sthiti ke lie adharmAstikAya svatantra dravya mAne haiN| janadarzana kI AkAza viSayaka mAnyatA bhI anya darzanoM se vizeSatA liye hue hai / anya darzanoM ne lokAkAza ko avazya mAnA hai para alokAkAza ko nahIM maanaa| alokAkAza kI mAnyatA jainadarzana kI apanI vizeSatA hai| pudgala dravya kI mAnyatA bhI vilakSaNatA liye hae hai| vaizeSika Adi darzana pRthvI Adi dravyoM ke pRthaka-pRthaka jAtIya paramANu mAnate haiM / kintu jainadarzana pRthvI Adi kA eka pudgala dravya meM hI samAveza karatA hai| pratyeka pudgala paramANu meM sparza, rasa, gandha aura rUpa rahate haiN| isI prakAra inakI pRthaka-pRthaka jAtiyAM nahIM, apitu eka hI jAti hai / pRthvI kA paramANu pAnI ke rUpa meM badala sakatA hai aura pAnI . Nu agni meM pariNata ho sakatA hai / sAtha hI jainadarzana ne zabda ko bhI paudgalika mAnA hai| jIva ke sambandha meM bhI jainadarzana kI apanI vizeSa mAnyatA hai / vaha saMsArI AtmA ko svadeha-parimANa mAnatA hai| jainadarzana ke atirikta anya kisI bhI darzana ne AtmA ko svadeha-parimANa nahIM mAnA hai| isa taraha pAMcaveM samavAya meM jainadarzana sambandhI vividha pahaluoM para cintana kiyA gayA hai| 78. bhagavatIsUtra, zataka 7, udde. 2, pR. 175 79. tatvArthasUtra-a. 7 80. majjhimanikAya--sammAdiTTo suttanta 29 81. uttarAdhyayana 24/gAthA-26 / 82. sthAnAMga sthA. 8, sUtra 603 kI TIkA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThA samavAya : eka vizleSaNa chaThe samabAya meM chaha lezyA, SaT jIvanikAya, chaha bAhya tapa, chaha prAbhyantara tapa, chaha chAyAsthika samudaghAta, chaha arthAvagraha, kRttikA aura pAzleSA, nakSatroM ke chaha-chaha tAre, nAraka va devoM kI chaha palyopama tathA chaha sAgaropama kI sthiti kA varNana kiyA gayA hai aura kitane hI jIva chaha bhava grahaNa karake mukta hoMge, yaha batalAyA gayA hai| isa samavAya meM sarvaprathama lezyA kA ullekha hai / sthAnAMga,83 uttarAdhyayana4 aura prajJApanA85 meM lezyA ke sambandha meM vistAra se nirUpaNa hai| prAgamayuga ke pazcAta dArzanika yuga ke sAhitya meM bhI lezyA ke sambandha meM vyApaka rUpa se cintana kiyA gayA hai| Adhunika yuga ke vaijJAnika bhI AbhAmaNDala ke rUpa meM isa para cintana kara rahe haiM / sAmAnya rUpa se mana Adi yogoM se anuraJjita tathA vizeSa rUpa se kaSAyAnuraJjita prAtma-pariNAmoM se jIva eka viziSTa paryAvaraNa samutpanna karatA hai| vaha paryAvaraNa hI lezyA hai| uttarAdhyayana meM lezyA ke pUrva karma zabda kA prayoga huA hai arthAt karma lezyA / karma-bandha ke hetu rAgAdibhAva karma lezyA hai| yoM lezyAeM bhAva aura dravya ke rUpa se do prakAra kI haiN| kitane hI prAcArya kaSAyAnuraJjita yoga pravRtti ko lezyA kahate haiN| isa dRSTi se lezyA chadmastha vyakti ko hI ho sakatI hai para zukla lezyA terahaveM guNasthAnavartI sayogI kevalI meM bhI hotI hai| ataH koI-koI yoga kI pravRtti ko lezyA kahate haiN| kaSAya se usameM tIvratA prAdi kA sanniveza hotA hai| prAcArya jinadAsa gaNi mahattara ne spaSTa kahA hai ki lezyAoM ke dvArA prAtmA para karmoM kA saMzleSa hotA hai / dravya lezyA ke sambandha meM cintakoM ke vibhinna mata rahe haiN| kitane hI vijJoM ke mata se lezyA dravya karmaparamANu se banA huA hai| para baha pATha karma aNuoM se bhinna hai| dUsare vijJoM ke mata se lezyA dravya badhyamAna karma pravAha rUpa hai| tIsare abhimata ke anusAra vaha svatantra dravya hai / prastuta samavAya meM chaha bAhya tapa aura chaha prAbhyantara tapoM kA bhI ullekha hai| prathama bAhya tapa meM anazana / tapoM se adhika kaThora hai| anazana se zArIrika, mAnasika vizuddhi hotI hai| yaha agnisnAna kI taraha karma-mala ko dUra kara prAtmA rUpI svarNa ko camakAtA hai| dUsarA bAhyatapa UnodarI hai / use avamaudarya bhI kahA hai / dravya UnodarI meM AhAra kI mAtrA kama kI jAtI hai aura bhAva UnodarI meM kaSAya kI mAtrA kama kI jAtI hai| dravya UnodarI se zarIra svastha rahatA hai aura bhAva UnodarI se Antarika guNoM kA vikAsa hotA hai| vividha prakAra ke abhigraha karake AhAra kI gaveSaNA karanA bhikSAcarI hai| bhikSAcarI ke aneka bheda-prabhedoM kA ullekha hai|87 bhikSu ko aneka doSoM ko TAla kara bhikSA grahaNa karanI hotI hai / 58 jisase bhojana meM prIti utpanna hotI ho, vaha rasa hai| madhura Adi rasoM se bhojana meM sarasatA pAtI hai| rasa uttejanA utpanna karane vAle hote haiM / sAdhaka AvazyakatAnusAra AhAra grahaNa karatA hai kintu svAda ke lie nahIM ! svAda ke lie AhAra ko cusanA, cabAnA doSa hai| una rasa ke doSoM se bacanA rasaparityAga hai| zarIra ko kaSTa denA kAyakleza hai| sAdhaka 83. sthAnAMgasUtra--sU. 132, 151, 221, 319, 504 84. uttarAdhyayanasUtra-a. 34 85. prajJApanAsUtra-pada 17 16. lezyAbhirAtmani karmANi saMzliSyanta-pAvazyakacUrNi ka-- uttarAdhyayana 30/25 kha--sthAnAMga-6 88. kapiNDa niyukti-92 se 96 kha-uttarAdhyayana 24/12 [33] Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtmA aura zarIra ko pRthaka mAnatA hai| prAcArya bhadrabAha ne kahA hai ki yaha zarIra anya hai, AtmA anya hai| sAdhaka isa prakAra kI tattvabuddhi se duHkha aura kleza ko dene vAlI zarIra kI mamatA kA tyAga karatA hai| sthAnAMga meM kAyotsarga karanA, utkaTuka pAsana se dhyAna karanA, pratimA dhAraNa karanA, Adi kAyakleza ke aneka prakAra batAye hai| 0 yoM kAyakleza ke prakArAntara se caudaha bheda bhI batAye haiN| parabhAva meM lIna AtmA ko svabhAva meM lIna banAne kI prakriyA pratisaMlInatA hai| bhagavatI meM 2 isake indriya-pratisaMlInatA, kaSAya pratisaMlInatA yogapratisaMlInatA aura vivikta zayanAsanasevanA, ye cAra bheda kiye haiN| chaha bAhyatapa haiN| 3 chaha Abhyantara tapoM meM prathama prAyazcitta hai| prAcArya akalaMka ke anusAra aparAdha kA nAma "prAyaH" hai| aura "citta" kA artha zodhana hai| jisa kriyA se aparAdha kI zuddhi ho, vaha prAyazcitta hai|4 "prAyazcitta" se hotA hai| vaha pApa ko dUra karatA hai| prAyazcitta aura daNDa meM antara hai| prAyazcitta svecchA se grahaNa kiyA jAtA hai| daNDa meM pApa ke prati glAni nahIM hotI, vaha vivazatA se liyA jAtA hai| sthAnAMga meM prAyazcitta ke daza prakAra batAye haiN| vinaya dUsarA prAbhyantara tapa hai| yaha pAtmika guNa hai| vinaya zabda tIna arthoM ko apane meM sameTe hue hai / anuzAsana, prAtmasaMyama-sadAcAra, namratA ! vinaya se praSTa karma dUra hote haiM / pravacanasAroddhAra meM likhA hai ki kleza samutpanna karane vAle aSTakarma-zatru ko jo dUra karatA hai, vaha vinaya hai| bhagavatI 7 sthAnAMga8 aupapAtika meM vinaya ke jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya, manovinaya, vacanavinaya, kAyavinaya, lokopacAra vinaya, ye sAta prakAra batAye haiN| vinaya cApalasI nahIM, sadguNoM ke prati sahaja sammAna hai| vaiyAkttya tapa dharmasAdhanA meM pravRtti karane vAlI vastuoM se sevA karanA hai| bhagavata00 meM vayAvRttya ke daza prakAra batAye haiN| sat zAstroM kA vidhi sahita adhyayana karanA svAdhyAya tapa hai| 101 prAtmacintana, manana bhI svAdhyAya hai| zarIra ke lie bhojana Avazyaka hai, usI prakAra buddhi ke vikAsa ke lie adhyayana Avazyaka hai| vaidika-mahaSiyoM ne 02 bhI 'tapo hi svAdhyAyaH' kahA hai aura yaha preraNA dI hai ki svAdhyAya meM kabhI pramAda mata kro|103 prAcArya pataMjali kahate haiM-svAdhyAya se iSTa devatA kA sAkSAtkAra hone lagatA hai| svAdhyAya ke vAcanA, pRcchanA, parivartanA, anuprekSA aura dharmakathA, ye pAMca prakAra batAye haiM / 104 mana kI ekAgra avasthA 89. Avazyaka niyukti, 1547 90. sthAnAMgasUtra, sthA. 7, sU-554 91. uvavAIsUtra-samavasaraNa adhikAra 92. bhagavatI 25/7 93. uttarAdhyayanasUtra, a. 30 94. tattvArtha rAjavAttika 9/22/1 95. paMcAzaka saTIka vivaraNa 16/3 96. pravacana sAroddhAravRtti 97. bhagavatI 25/7 98. sthAnAMga-sthA. 7 99. aupapAtika-tapavarNana 100. ka. bhagavatI sUtra-35/7 kha. sthAnAMga-10 101. sthAnAMga abhayadevavRtti 5-3-465 102. taittirIya prAraNyaka 2/14 103. taittirIya upaniSad---1-11-1 104. ka. bhagavatI 25/7 kha. sthAnAMga-5 [34] Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAna hai / dhyAna meM AtmA paravastu se haTakara sva-svarUpa meM lIna hotA hai / vyutsarga-viziSTa utsarga vyutsarga hai| prAcArya akalaMka 05ne vyutsarga kI paribhASA karate hue likhA hai--niHsaMgatA, anAsakti, nirbhayatA, aura jIvana kI lAlasA kA tyAga, vyutsarga hai / AtmasAdhanA ke lie apane Apa ko utsarga karane kI vidhi vyutsarga hai / vyutsarma ke gaNavyutsarga, zarIravyutsarga upadhivyUtsarga aura bhaktapAna vyutsarga ye cAra bheda haiN|06 zarIra-vyutsarga kA nAma hI kAyotsarga hai| bhagavAn mahAvIra ne sAdhaka ko 'abhikkhaNaM kAussaggakArI' abhIkSNa--puna: punaH kAyotsarga karane vAlA kahA hai| jo sAdhaka kAyotsarga meM siddha ho jAtA hai, vaha sampUrNa vyutsarga tapa meM siddha ho jAtA hai| bAhaya aura Abhyantara tapa ke dvArA zAstrakAra ne jaina dharma ke tapa ke svarUpa ko ujAgara kiyA hai / isa prakAra chaThe samavAya meM vividha viSayoM kA nirUpaNa hai| sAtavAM samavAya : eka vizleSaNa sAtaveM sthAna meM sAta prakAra ke bhaya, sAta prakAra ke samudghAta, bhagavAna mahAvIra kA sAta hAtha UMcA zarIra, jambUdvIpa meM sAta varSadhara parvata, sAta dvIpa, bArahaveM guNasthAna meM sAta koM kA vedana, maghA, kRtikA, anurAdhA, dhaniSThA, nakSatroM ke sAta-sAta tAre, va nakSatra batAye haiN| nArakoM aura devoM kI sAta palyopama tathA sAta sAgaropama sthiti kA ullekha hai| isameM sarvaprathama sAta bhaya kA varNana hai| ihalokabhaya, paralokabhaya, AdAnabhaya, akasmAtbhaya, bhAjIvikA bhaya, maraNabhaya, aura azlokabhaya / atItakAla meM vijAtIya jIvoM kA bhaya adhika thA / para Aja vaijJAnika khalanAyakoM ne mAnava ke antarmAnasa meM itanA adhika bhaya kA saMcAra kara diyA hai ki bar3e-bar3e rASTranAyakoM ke hRdaya bhI dhar3aka rahe haiM ki kaba aNubama, udjana bama kA visphoTa ho jAye, yA tRtIya vizvayuddha ho jAya ! jaina Agama sAhitya meM jisa taraha bhayasthAna kA ullekha huA hai, usI taraha bauddha sAhitya meM bhaya-sthAnoM kA ullekha hai|07 vahA~ jAti-janma, jarA, vyAdhi, maraNa, agni, udaka, rAja, cora, prAtmAnuvAda--svayaM ke durAcAra kA vicAra, parAnuvAdabhaya-dUsare mujhe durAcArI kaheMge, Adi vividha bhayoM ke bheda batAye haiN| isa taraha sAtaveM sthAna meM varNana hai| AThavAM samavAya : eka vizleSaNa __ AThaveM samavAya meM ATha madasthAna, pATha pravacanamAtA, zagavyantara devoM ke ATha yojana UMce caitya vRkSa pAdi, kevalI samudghAta ke pATha samaya, bhagavAna pArzva ke pATha gaNadhara, candramA ke pATha nakSatra, nArakoM aura devoM kI pATha palyopama va sAgaropama kI sthiti pATha bhava karake mokSa jAne vAloM kA varNana hai| sarvaprathama isameM jAtimada, kulamada Adi madoM kA varNana hai| samayAvAMga kI taraha sthAnAMga108 meM bhI ATha madoM kA ullekha pAyA hai| prAvazyakasUtra meM sAdhaka ko yaha saMketa kiyA gayA hai ki pATha mada se vaha nivRtta hove| sUtrakRtAMga106 meM spaSTa nirdeza hai ki ahaMkAra se vyakti dUsaroM kI avajJA karatA hai, jisase use saMsAra meM paribhramaNa karanA par3atA hai| bhagavAna mahAvIra ke jIva ne marIci ke bhava meM jAti aura kula mada kiyA thA / phalasvarUpa unheM devAnandA kI kukSi meM mAnA pdd'aa| ataH madasthAnoM se bacanA caahie| aMguttaranikAya meM! 105. tattvArtha rAjavAtika 9/26/10 106. bhagavatI 25/7 107. aMguttaranikAya 4/119/5-7 108. sthAnAMga sthA0 8 109. sUtrakRtAMga- 1/2/1---2 110. aMguttaranikAya-3/39 [35] Jain Education international Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIna prakAra ke mada batAye haiM-yauvana, Arogya aura jiivitmd| mada ke pazcAta aSTapravacana mAtAoM kA varNana hai| uttarAdhyayana kA caubIsavAM adhyayana, pravacanamAtA ke nAma se hI vizruta hai / bhagavatIsUtra'11 aura sthAnAMga12 meM bhI inheM pravacanamAtA kahA hai| ina praSTa pravacana mAtAoM meM sampUrNa dvAdazAMgI samAviSTa hai|513 ye pravacanamAtAeM cAritrarUpA haiM / cAritra binA jJAna, darzana ke nahIM hotA / 114 dvAdazAMgI meM jJAna, darzana aura cAritra kA hI vistRta varNana hai / ataH dvAdazAMgI pravacana mAtA kA virATa rUpa hai| laukika jIvana meM mAtA kI garimA apUrva hai / vaise hI yaha praSTa pravacanamAtAeM adhyAtma jagat kI jagadambA haiN|115 laukika jIvana meM mAtA kA jitanA upakAra hai usa se bhI ananta guNita upakAra prAdhyAtmika jIvana meM ina aSTa pravacanamAtAoM kA hai| inakA savidhi pAlana kara sAdhaka karmoM se mukta hotA hai| prAdhunika itihAsakAra bhagavAn pArzva ko eka aitihAsika puruSa mAnate haiM / 116 bhagavAn pAzva ke pATha pramukha ziSyoM ke nAmoM kA bhI isameM ullekha hunmA hai| isa taraha AThaveM samavAya meM cintanapradhAna sAmagrI kA saMkalana hayA hai| nauvA samavAyaH eka vizleSaNa nauveM samavAya meM nava brahmacarya gupti, nava brahmacarya adhyayana, bhagavAna pArzva nava hAtha U~ce the, abhijita nakSatra Adi, ratnaprabhA, vANavyantara devoM kI saudharma sabhA nau yojana kI UMcI, darzanAvaraNIya karma kI nau prakRtiyA~ nAraka va devoM kI nau palyopama aura nau sAgaropama kI sthiti, tathA nau bhava kara ke mokSa jAne vAloM kA varNana hai| prastuta samavAya meM sarvaprathama brahmacarya kI nau guptiyoM kA ullekha hai| brahmacarya kI rakSA ke lie jina upAyoM aura sAdhanoM ko bhagavAn ne samAdhi aura mukti kahA hai, loka bhASA meM unhIM ko bADa kahA hai| bAgavAna apane bAga meM paudhoM kI rakSA ke lie kAMToM kI bADa banAtA hai vaise hI sAdhanA ke kSetra meM brahmacarya rUpa paudhe kI rakSA ke lie vADa kI nitAnta AvazyakatA hai| brahmacarya kI mahimA aura garimA apUrva hai| 'taM babhaM bhagavanta' 117 jaise sabhI zramaNoM meM tIrthakara zreSTha haiM, vaise hI sabhI vratoM meM brahmacarya mahAn hai / jisa sAdhaka ne eka brahmacarya kI pUrNa aArAdhanA karalI, usane sabhI vratoM kI prArAdhanA kara lI / eka vidvAn ne "bastIndriyamamasAmupazamo brahmacaryam" likhA hai| jananendriya. indriyasamUha aura mana kI zAnti ko brahmacarya kahA jAtA hai| brahma zabda ke tIna mukhya artha haiM-vIrya, prAtmA aura vidyA / carya zabda ke bhI tIna artha haiM--caryA, rakSaNa aura ramaNa ! isa taraha brahmacarya ke tIna artha haiN| brahmacarya se AsmA svarUpa meM lIna banA jAtA hai| prAtma-svarUpa meM lIna hokara jJAnArjana kiyA jAtA hai| brahmacarya se prAtmazuddhi hotI hai| prAcArya pataMjali ne likhA hai-brahmacaryapratiSThAyAM AtmalAbha:118 brahmacarya kI pUrNa sAdhanA karane se apUrva mAnasika zakti aura zarIrabala prApta hotA hai / atharvaveda 16 ke anusAra brahmacarya se teja, dhRti, sAhasa aura vidyA kI prApti hotI hai| isa taraha Atmika, mAnasika aura zArIrika tInoM prakAra ke vikAsa brahmacarya se hote haiM / brahmacarya ke samAdhisthAna aura asamAdhisthAna kA sundara varNana uttarAdhyayana 20 111. bhgvtiisuutr-256|pR-72 112. sthAnAMgasUtra--sthA0 8 113. uttarAdhyayana-a. 24 / 3 114. uttarAdhyayana- a. 28 / 29 115. nandIsUtra sthavirAvalI gAthA-1 116. bhagavAn pArzva-eka samIkSAtmaka adhyayana, lekhaka-zrI devendramuni zAstrI 117. praznavyAkaraNasUtra--saMvaradvAra 118. pAtaMjala yogadarzana-2-38 119. athrvved-15||5||17 120. uttarAdhyayana-a.16 [ 36 ] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM hai aura bauddha granthoM meM bhI isa se milatA-julatA varNana 121 hai| yaha varNana brahmacarya kI sAdhanA karane vAle sAdhakoM ke lie atyanta upayogI hai| bhagavAn pArzva kA zarIra nau hAtha U~cA thaa| yaha aitihAsika varNana bhI mahattvapUrNa hai| isa taraha navameM samavAya meM viSayoM kA nirUpaNa hai| dazavAM samavAya: eka vizleSaNa dazaveM samavAya meM zramaNa ke dazadharma, cittasamAdhi ke daza sthAna, sumeru parvata mUla meM daza hajAra yojana viSkaMbha vAlA hai, bhagavAn ariSTanemi, kRSNa vAsudeva, baladeva daza dhanuSa U~ce the, daza jJAnavRddhikAraka nakSatra, daza kalpavRkSa, nArakoM va devoM kI daza hajAra daza palyopama va daza sAgaropama kI sthiti aura daza bhava grahaNa kara mokSa jAne vAle jIvoM kA kathana hai| prastuta samavAya meM sarvaprathama zramaNadharma kA ullekha hai| kevala veza-parivartana se koI zramaNa nahIM bntaa| zramaNa banatA hai sadguNoM ko dhAraNa karane se| yahA~ zAstrakAra ne zramaNa ke vAstavika jIvana kA ullekha kiyA hai| zramaNa kA jIvana ina davidha sadguNoM kI suvAsa se suvAsita honA caahie| jo sAdhaka ina dharmoM ko dhAraNa karatA hai usI kA citta samAdhi ko prApta ho sakatA hai| yahA~ para daza prakAra kI citta-samAdhi kA ullekha hamA hai| dazAzrutaskandha meM 22 bhI samAdhi sthAna kA ullekha huA hai / jisase mAnasika svasthatA kA anubhava ho, vaha samAdhi hai aura jisase mana meM khinnatA kA anubhava ho, vaha asamAdhi hai| yahA~ daza samAdhisthAna batAye haiM to dazavakAlika 23 meM cAra samAdhisthAna kahe gaye haiM---vinayasamAdhi, zrutasamAdhi, tapaHsamAdhi aura AcArasamAdhi / yahA~ jo samAdhi ke daza bheda haiM unakA samAveza AcArasamAdhi meM ho sakatA hai| sUtrakRtAMgasUtra'24 ke samAdhi nAmaka adhyayana meM niyuktikAra bhadrabAha15 ne saMkSepa meM darzana, jJAna, tapa aura cAritra, ye samAdhi batAyI hai| samAdhi zabda bauddha-paramparA meM bhI aneka bAra vyavahRta huA hai / vahA~ samAdhi kA artha "citta" kI ekAgratA arthAt citta ko eka pAlambana meM sthApita karanA hai| 12 buddha ke aSTAMga mArga meM samAdhi pAThavAM mArga' 27 hai| yoga-paramparA ke granthoM meM samAdhi kA vistAra se nirUpaNa huaA hai| prAcArya pataMjali128 ne tRtIya vibhUti pAda meM dhyAna, dhAraNA ke sAtha samAdhi kA ullekha kiyA hai| aSTAMga yoga29 meM samAdhi antima hai| tapa, svAdhyAya, IzvarapraNidhAna ko kriyAyoga meM liyA hai| kriyAyoga se indriyoM kA damana hotA hai / abhyAsa aura vairAgya ke satata abhyAsa se sAdhaka samAdhiyoga ko prApta karatA hai| samAdhizataka prAcArya pUjyapAda 130 kI eka mahattvapUrNa kRti hai| usameM dhyAna aura samAdhi ke dvArA prAtmatattva ko pahacAnane ke upAya haiN| isa taraha dazaveM samavAya meM mahattvapUrNa sAmagrI kA saMkalana hai| 121. aMguttara nikAya--147 122. dazAzrutaskandha-a. 5 123. dazavakAlika---a.9 udda. 4 124. suutrkRtaaNgsuutr-1|10 125. ka-sUtrakRtAMga niyukti gAthA--106 kha-uttarAdhyayana niyukti gAthA 384 126. vizuddhi mArga 3 / 2-3 127. vizuddhi mArga---bhAga-2, pariccheda 16 pR. 121 128. pAtaMjala yogadarzana-vibhUti pAda 129. pAtaMjala yogadarzana-2-29 130. yaha grantha hindI, aMgrejI aura marAThI bhASA meM aneka sthaloM se prakAzita hai, isa para aneka vRttiyAM bhI haiN| [ 37] Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahavAM samavAya : eka anuzIlana gyArahaveM samavAya meM gyAraha upAsaka pratimAe~, bhagavAna mahAvIra ke gyAraha gaNadhara, mUla nakSatra ke gyAraha tAre, praiveyaka, tathA nArakoM va devoM kI gyAraha palyopama va gyAraha sAgaropama kI sthiti tathA gyAraha bhava kara mokSa meM jAne vAloM kA varNana hai| prastuta samavAya meM sarvaprathama zrAvaka-pratimAoM kA ullekha hai / pratimA kA artha hai pratijJA-vizeSa, vratavizeSa, tapa-vizeSa, aura abhigraha-vizeSa 131 / zrAvaka dvAdaza vratoM ko grahaNa karane ke pazcAt pratimAoM ko dhAraNa karatA hai| pratimAoM kI saMkhyA, krama, va nAmoM ke sambandha meM zvetAmbara aura digambara granthoM meM svarUpa antara dikhAI detA hai| para vaha antara nagaNya hai| samavAyAMga kI taraha upAsakadazAMga13 va dazAzrutaskandha 133 meM bhI inake nAma milate haiN| ve isa prakAra haiM-1 darzana, 2 vrata, 3 sAmAyika, 4 pauSadhopavAsa, 5 niyama, 6 brahmacarya, 7 sacitta-tyAga, 8 prArambha tyAga, 9 preSya parityAga, 10 uddiSTa tyAga aura 11 zramaNabhUta ! AcArya haribhadra 134 ne pAMcavI pratimA kA niyama ke sthAna para kevala 'sthAna' kA ullekha kiyA hai| digambara paramparA ke vasunandI zrAvakAcAra prabhRti granthoM meM darzana, vrata, sAmAyika, pauSadha, sacitta tyAga, rAtribhukti tyAga, brahmacarya, prArambhatyAga, parigrahatyAga, anumatityAga evaM uddiSTatyAga ina gyAraha pratimAoM kA varNana hai| svAmikArtikeyAnuprekSA 34 meM samyagdRSTinAmaka eka aura pratimA milAkara bAraha pratimAoM kA ullekha hai| donoM hI paramparAoM meM prathama cAra pratimAoM ke nAma eka sadRza haiM / sacittatyAga kA krama digambara paramparA meM pA~cavAM hai, jabaki zvetAmbara paramparA meM sAtavA~ hai| digambara paramparA meM rAtribhaktityAga ko eka svatantra pratimA ginA hai, jabaki zvetAmbara paramparA meM pAMcavIM pratimA-niyama meM usakA samAveza ho jAtA hai| digambara paramparA meM anumati tyAga kA dazavI pratimA ke rUpa meM ullekha hai, zvetAmbara paramparA meM uddiSTa tyAga meM isa kA samAveza ho jAtA hai| kyoMki isa pratimA meM zrAvaka uddiSTa bhakta grahaNa na karane ke sAtha anya prArambha kA bhI samarthana nahIM karatA / zvetAmbara paramparA meM jo zramaNabhUta pratimA hai, use digambara paramparA meM uddiSTa tyAga pratimA kahA hai| kyoMki isameM zrAvakAcAra zramaNa ke sadRza hotA hai| cintanIya hai ki prAcArya umAsvAti ne tattvArthasUtra meM vrata aura usake aticAroM kA nirUpaNa kiyA hai| para unhoMne pratimAoM ke sambandha meM kucha bhI nahIM likhA hai| tattvArtha sUtra ke sabhI zve TIkAkAroM ne pratimAnoM kA koI ullekha nahIM kiyA hai / isI taraha digambara paramparA ke pUjyapAda 136 131. (ka) pratimA pratipatti : pratijJeti yAvat-sthAnAGgavRtti patra 61 (kha) pratimA-pratijJA abhigrahaH-vahI patra 184 (ga) jaina Agama sAhitya : manana aura mImAMsA-pR. 152 zrI devendramuni zAstrI 132. upAsakadazAMga a. 1 133. dazAzruta skandha 6-7 134. vizativizikA-1011 135. svAmikArtikeyAnuprekSA-305-306 136. tattvArthasUtra-sarvArthasiddhi [38] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMkalaMka 37 vidyAnandI,138 zivakoTi,136 raviSeNa,14. jaTAsiMha nandI,141 jinasena14. padmanandI143 devasena, 144 amRtacandra 145 Adi ne zrAvakoM ke vratoM ke sambandha meM avazya likhA hai, para pratimAoM ke sambandha meM ye mauna rahe haiN| dUsarI paramparA aise prAcAryoM kI hai jinhoMne kevala pratimAoM kA ullekha hI nahIM kiyA hai kintu kA vistAra se vivecana bhI kiyA hai| unameM prAcArya samantabhadra 146 somadeva,147 amitagati,148 vasunandI,146 paNDita AzAdhara,150 medhAvI,151 sakalakIrti,152 Adi ke nAma lie jA sakate haiN| jisa zrAvaka ko navatattva kI acchI taraha se jAnakArI ho, vaha pratimA dhAraNa kara sakatA hai| navatattva kI binA jAnakArI ke pratimAoM kA sahI pAlana nahIM ho sktaa| kitane hI vicArakoM kA yaha abhimata hai ki prathama pratimA meM eka dina upavAsa aura dUsare dina pAraNA, dvitIya pratimA meM bele-bele pAraNA isI taraha tele-tele, cole-cole se lekara gyAraha taka tapa kara pAraNA kiyA jaaye| para una vicArakoM kA kathana kisI pAgama aura paravartI granthoM se pramANita nahIM hai| upAsakadazAMga sUtra meM Ananda prAdi zrAvakoM ne pratimAoM ke prArAdhana ke samaya tapa avazya kiyA thaa| para itanA hI tapa karanA cAhie, isakA spaSTa nirdeza nahIM hai| kitane hI vicAraka yaha bhI mAnate haiM ki vartamAna meM koI bhI zrAvaka pratimAoM kI ArAdhanA nahIM kara sktaa| jaise bhikSu pratimAoM kA viccheda ho gayA vaise hI zrAvaka pratimAoM kA viccheda ho gayA hai| una vicArakoM kI bAta cintanIya hai / pratimAoM ke sAtha anazana tapa kI anivArya zarta hI sambhavataH isa vicAra kA AdhAra ho| digambara paramparA ke anumAra zrAvaka-pratimAoM kA pAlana yAvajjIvana kiyA jAtA hai, zvetAmbara paramparA meM unakI kAlamaryAdA eka, do yAvat gyAraha mAsa kI niyata hai / digambara paramparA meM prAja bhI pratimAdhArI zrAvaka haiM / isa taraha gyArahaveM samavAya meM vividha-viSayoM para vicAra prastuta kie gaye haiN| 137. tattvArtha rAjavArtika 132. tattvArthasUtra zlokavArtika 139. ratnamAlA 140. padmacarita 141. varAMgacarita 142. harivaMzapurANa 143. paMcaviMzatikA 144. bhAvasaMgraha (prAkRta) 145. puruSArthasiddhaya pAya 146. ratnakaraNDa zrAvakAcAra 147. upAsakAdhyayana 148. zrAvakAcAra 149. zrAvakAcAra 150. sAgAradharmAmRta 151. dharmasaMgraha zrAvakAcAra 152. praznottara zrAvakAcAra [39] Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahavAM samavAya : eka anuzIlana bArahaveM samavAya meM bAraha bhikSu pratimAe~, bAraha saMbhoga, kRtikarma ke bAraha prAvartta, vijayA rAjadhAnI kA bAraha lAkha yojana kA mAyAma viSkambha batAyA gayA hai| maryAdApuruSottama rAma kI umra bAraha sau varSa kI batAyI hai| rAtri-mAna tathA sarvArthasiddha vimAna se Upara ISata prAgbhAra pRthvI tathA nArakIya aura devoM kI taraha bAraha palyopama va bAraha sAgara kI sthiti va bAraha bhava karake mokSa jAne vAle jIvoM kA ullekha hai| prastuta samavAya meM sarvaprathama bAraha bhikSupratimAoM kA ullekha hai| yoM sthAnAMgasUtra143 meM aneka dRSTiyoM se pratimAoM ke ullekha hue haiM jaise samAdhipratimA, upadhAnapratimA / samAdhi pratimA ke bhI do bheda kiye haiMzruta samAdhi, aura cAritra samAdhi, upadhAna pratimA meM bhikSu kI bAraha pratimAoM kA ullekha kiyA hai / isI taraha vivekapratimA aura vyutsargapratimA kA bhI ullekha huaA hai / bhadrA, subhadrA, pratimAoM kA bhI varNana hai| mahAbhadrA, sarvatobhadrA vividha pratimAnoM ke ullekha haiN| aura unake vividha bheda-prabheda haiN| parantu yahA~ para bhikSu kI jo bAraha pratimAeM batAyI haiM, unheM viziSTa saMhanana evaM zruta ke dhArI bhikSu hI dhAraNa kara sakate haiN| __ saMbhoga zabda kA prayoga yahA~ pAribhASika artha meM samAna samAcArIvAle zramaNoM kA sAtha milakara ke khAnapAna, vastra-pAtra, AdAna-pradAna, dIkSA-paryAya ke anusAra vinaya-vaiyAvRttya karanA, saMbhoga hai| prastuta samavAya meM saMbhoga sabamndhI jo do gAthAe~ dI gayI haiM ve nizIthabhASya 54 meM prApta hotI haiN| una kA vahA~ para vistAra se vivecana kiyA gayA hai / saMbhoga ke bAraha prakAroM meM prathama prakAra hai-upadhi ! vastra-pAtra rUpa upadhi jaba taka vizuddha rUpa se lI jAtI hai, vahA~ taka sAMbhogika-zramaNoM ke sAtha usa kA sAMbhogika sambandha raha sakatA hai / yadi vaha doSayukta grahaNa karatA hai aura kahane para usakA prAyazcitta letA hai, to saMbhogAha hai| tIna bAra bhUla karane taka vaha saMbhogAI rahatA hai / yadi caturtha bAra grahaNa karatA hai to use samudAya se pRthak karanA cAhie, bhale hI usane prAyazcitta liyA ho| usI prakAra samudAya se jo pRthaka ho, aise visaMbhogika pArzvastha yA saMyati ke sAtha zuddha yA azuddha upadhi kI eSaNA karane vAle ko tIna bAra-use prAyazcitta diyA jA sakatA hai, isase pAge use visaMbhogAI ginanA / isI prakAra upadhi ke grahaNa kI taraha upadhi ke parikarma aura paribhoga ke sambandha meM bhI sAMbhogika aura visAMbhogika vyavasthA samajhanI caahie| dUsarA saMbhoga zruta hai| sAMbhogika yA dUsare gaccha se upasaMpanna huye zramaNa ko vidhipUrvaka jo vAcanA dI jAye, usakI parigaNanA zuddha meM hotI hai| jo zruta kI vAcanA pravidhipUrvaka sAmbhogika yA upasaMpanna yA anupasaMpanna Adi ko detA ho to tIna bAra use kSamA dI jA sakatI hai| usa ke pazcAt yadi vaha prAyazcitta bhI letA hai to bhI use visaMbhogArha hI samajhanA caahie| jaba taka zramaNa nirdoSa bhaktapAna grahaNa karane kI maryAdA kA pAlana karatA hai, taba taka vaha sAMbhogika hai| upadhi : vyavasthA hai| upadhi meM parikarma aura paribhoga hai to yahA~ para bhojana aura dAna hai / caturtha saMbhoga kA nAma aMjalipragraha hai / sAMbhogika aura saMvigna asaMbhogiyoM ke sAtha hAtha jor3a kara namaskAra karanA ucita hai para pAzvastha ko isa prakAra karanA vihita nahIM hai| isa prakAra karane vAle ko tIna bAra kSamA kiyA jA sakatA hai| dAna, nikAcanA, abhyutthAna, kRtikarma, vaiyAvRttya karaNa, samavasaraNa, saMniSadyA kathAprabandha Adi anya saMbhoga zabdoM kI vyAkhyA vivecana meM sampAdaka ne acchI kI hai / ataH mUla sUtra kA avalokana kreN| 153. sthAnAMgasUtra-sU. 84, 151, 237, 251, 352, Adi 154. ka-nizIthabhASya-udde0 5, gAthA 49, 50 kha-~-vyavahArabhASya-udde0 5 gAthA-47 [40] Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa ke Age kRtikarma ke bAraha Avarta batAye gaye haiN| kintu vivecana meM jaisA cAhie vaisA viSaya ko spaSTa nahIM kiyA jA sakA hai| prastuta mAthA aAvazyakaniyukti 157 meM isI prakAra pAyI hai, niyukti meM viSaya ko pUrNa rUpa se spaSTa kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki paccIsa Avazyaka se parizuddha yadi bandanA kI jAye to vandanakartA parinirvANa ko prApta hotA hai yA vimAnavAsI deva hotA hai| sadguru kI bandanA "icchAmi khamAsamaNo" vaMdiUM jAvaNijjAe misIhiyAe aNajANaha, me miuggahaM nisohi ahokAyaM kAyasaMphAsaM khamaNijjo me kilAmo appakilaMtANaM bahasubheNaM bhe divaso / baikkato? jattA bhe, javaNijjaM ca bhe?" ke pATha se do bAra kI jAtI hai| . 'icchAmi khamAsamaNo' se 'me miuggaha' taka ke pATha kA artha hai-maiM pApa se mukta hokara Apako vandana karanA cAhatA hai| ataH Apa parimita-avagraha yAnI sthAna diijie| yaha pATha avagraha kI yAcanA kI kriyA kA sUcaka hai| prastuta pATha meM "aNujANaha" isa pada taka eka bAra apane zarIra ko ardha avanata karanA hotA hai| yaha eka avanata hai aura pUrvavat punaH vandana kiyA jAye taba dUsarA avanata hotA hai / isa prakAra kRtikarma meM do namaskAra hote haiM / dIkSA grahaNa karate samaya yA janma grahaNa karate samaya bAlaka kI aisI mudrA hotI hai-vaha donoM hAtha sira para rakha huA hotA hai / use yathAjAta kahate haiM / vandana karate samaya bhI yathAjAta mudrA honI caahiye| avagraha meM praveza karane kI anujJA prApta hone para ubhar3aka Asana se baiThakara donoM hAtha guru kI dizA meM lambe kara ke donoM hAthoM se guru ke caraNoM kA sparza kre| 'ahokAyaM" isa pATha meM "" akSara manda svara meM khe| vahA~ se hAtha lekara punaH apane mastiSka ke madhyabhAga ko sparza karatA huprA "ho" akSara kA ucca svara se uccAraNa krnaa| isa prakAra "aho" zabda ke uccAraNa karane meM eka pAvarta hugrA / usI prakAra--"kAya" zabdoccAra meM bhI eka Avarta karanA / usI taraha "kAyasaMphAsa" meM kAya ke uccAraNa meM eka Avartana karanA / isa prakAra ye tIna Avartana hue| usa ke pazcAt "jattA bhe" meM "ja' akSara kA mandoccAra kara guru ke caraNa ko kara se sparza karanA caahiye| aura "tA" kA madhyama uccAraNa karate samaya gurucaraNa se donoM hAtha haTAkara--'adhara" meM rakhanA cAhiye / aura 'bhe" akSara ucca svara se bolate hue mastiSka ke madhyabhAga ko hAtha se sparza karanA caahiye| yaha eka prAvartta huA / isI prakAra "ja" "va" "Ni' ina tIna akSaroM kA uccAraNa karate samaya aura "jaM" "ca" "bhe" ina tIna akSaroM ko bolate huye tIsarA pAvartana karanA / isa prakAra eka vandana karane meM sabhI prAvataM milakara chaha prAvataM hote haiN| dvitIya bAra vandana meM bhI chaha prAvata hote haiM / isa taraha kRtikarma ke bAraha prAvata hote haiN| avagraha meM praveza karane ke pazcAt kSAmaNA karate samaya ziSya aura prAcArya donoM ke milakara do zironamana hote haiM aura isI prakAra dUsarI vandanA ke prasaMga para do zironamana hote haiN| isa taraha cAra zironamana huye / ziSya jaba vandanA karatA hai taba mana, vacana aura kAyA ko saMyama meM rakhanA cAhiye / ye tIna gupti haiN| prathama baMdana ke samaya avagraha-yAcanA kara praveza karanA aura isI prakAra dvitIya vandana ke samaya bhii| isI taraha . ye do praveza hote haiN| AvazyakIya kara ke avagraha se prathama vandana karane ke pazcAt bAhara jAnA yaha niSkramaNa hai| yaha eka hI hai| dUsare vandana meM bAhara na jAkara guru ke caraNAravindoM meM rahakara ke hI sUtra samApti karanI hotI hai| ye vandana ke paccIsa Avazyaka haiN|158 isa taraha prastuta mamavAya meM bhI pUrva samavAyoM kI taraha jJAnavardhaka sAmagrI kA sundara saMkalana hai| 157. Avazyaka niyukti gAthA-..-1202 158. sthAnAMga-samavAyAMga, pR. 810 se 812--paM. dalasukha mAlavaNiyA [ 41] Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terahavAM va caudahavAM samavAya : eka vizleSaNa teharaveM samavAya meM teraha kriyA-sthAna, saudharma, IzAnakalpa meM teraha vimAna prastaTa, prANAyu nAmaka bArahaveM pUrva meM teraha vastunAmaka adhikAra, garbhaja tiryaMca, paMcendriya meM teraha prakAra ke yoga, sUrya maNDala, tathA nArakIya va devoM kI teraha palyopama va teraha sAgaropama sthiti kA nirUpaNa hai| kriyA Adi ke sambandha meM pUrva pRSThoM para vistAra ke sAtha likhA jA cukA hai| caudahaveM samavAya meM caudaha bhUtagrAma, caudaha pUrva, caudaha hajAra bhagavAn mahAvIra ke zramaNa, caudaha jIvasthAna, cakravatI ke caudaha ratna, caudaha mahAnadiyAM nAraka va devoM kI caudaha palyopama va caudaha sAgaropama kI sthiti ke sAtha caudaha bhava kara mokSa jAne vAle jIvoM kA varNana hai| yahAM para sarvaprathama caudaha bhUtagrAma kA ullekha huA hai / bhUta arthAt jIva aura grAma kA artha hai samUha, arthAt jIvoM ke samUha ko bhUtagrAma kahate haiN| samavAyAMga kI taraha bhagavatI sUtra 56 meM bhI ina bhedoM kA ullekha huaA hai| ina meM sAta aparyApta haiM aura sAta paryApta haiN| prAhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ye chaha paryAptiyA~ haiN| pRthvI grAdi ekendriya jIvoM meM cAra paryAptiyA~ hotI haiN| bendriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya aura samUcchima manuSya meM pAMca paryAptiyA~ hotI haiN| saMjJI tiryaJca manuSya nAraka praura deva meM chaha paryAptiyAM hotI hai| jisa jIva meM jitanI paryAptiyA~ sambhava haiM, unheM jaba taka pUrNa na kara le taba taka baha jIva kI aparyApta avasthA hai aura unheM pUrNa kara lenA paryApta avasthA hai / isa taraha paryApta aura aparyApta ke milAkara caudaha prakAra kiye gaye haiN| isa ke bAda caudaha pUrvo kA ullekha hai| pUrva zruta, vijJAna kA asIma koSa hai| para atyanta paritApa hai ki vaha koSa zramaNa bhagavAna mahAvIra ke pazcAt bhayakara dvAdazavarSIya duSkAla ke kAraNa, tathA smRti daurbalya Adi ke kAraNa naSTa ho gyaa| usa ke pazcAt caudaha jIvasthAnoM kA ullekha hai| jIvasthAna ko hI samayasAra meM prAkRta paMcasaMgraha 61 va karmagrantha'62 meM 'guNasthAna' kahA hai| prAcArya nemicandra 113 ne jIvoM ko guNa kahA hai| caudaha jIvasthAna karmoM ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama, Adi bhAvAbhAvajanita avasthAoM se niSpanna hote haiN| pariNAma aura pariNAmI kA abhedopacAra karane se jIvasthAna ko gaNasthAna kahA hai| gommaTasAra 164 meM guNasthAna ko jIva-samAsa bhI kahA hai / SaDakhaNDAgama dhavalAvatti 64 meM likhA hai ki jIva guNoM meM rahatA hai, ataH use jIvasamAsa kahate haiN| karma ke udaya se jo guNa utpanna hote haiM, vaha praudayika haiM / karma ke upazama se jo guNa utpanna hote haiM, vaha aupazAmika haiN| karma ke kSayopazama se jo guNa utpanna hote haiM, vaha kSAyopamika haiM / karma ke kSaya se utpanna hone vAle guNa kSAyika haiN| karma ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama ke binA jo guNa svabhAvata: pAye jAte haiM, ve pAriNAmika haiN| ina guNoM ke kAraNa jIva ko bhI guNa kahA gayA hai| jIvasthAna ko samavAyAMga ke bAda ke sAhitya meM guNasthAna kahA gayA hai| prAcArya nemicandra 166 159. bhagavatI sUtra-zataka 25 uddeza-1, pR. 350 160. samayasAra gAthA 55 161. prAkRtapaMcasaMgraha 1/3-5 162. karmagrantha 4/1 163. gommaTamAra gAthA 7 164. gommaTasAra gAthA 10 165. SaDkhaNDAgama dhavalAvRtti, prathama khaNDa 2-16-61 166. gommaTasAra gAthA 3 [ 42] Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ne saMkSepa aura mogha ye do guNasthAna ke paryAyavAcI mAne haiM / karmagrantha 167 meM jinheM caudaha jIvasthAna batAyA hai, unheM samavAya meM caudaha bhUtagrAma kI saMjJA dI gaI hai| jinheM karmagrantha meM guNasthAna kahA hai, unheM samavAya meM jIvasthAna kahA hai| isa prakAra karma graMtha aura samavAya meM saMjJAbheda hai, arthabheda nahIM hai| samavAyAMga meM jIvasthAnoM kI racanA kA aAdhAra karma-vizuddhi batAyA hai / prAcArya abhayadeva168 ne guNasthAnoM ko mohanIya karmoM kI dizuddhi se niSpanna batAyA hai| nemicandra 166 ne likhA hai-prathama cAra guNasthAna darzana moha ke udaya prAdi se hote haiM aura Age ke pATha guNasthAna cAritra moha ke kSayopazama Adi se niSpanna hote haiN| zeSa do yoga ke bhAvAbhAva ke kAraNa / yahA~ para saMkSepa meM guNasthAnoM kA svarUpa ujAgara humA hai / isa taraha caudahaveM samavAya meM bahuta hI upayogI sAmagrI kA saMyojana hai| pandrahavAM va solahavAM samavAya : eka vizleSaNa pandrahaveM samavAya meM pandraha parama adhArmika deva, nami arhat kI pandraha dhanuSa kI UMcAI, rAhu ke do prakAra, candra ke sAtha pandraha muharta taka chaha nakSatroM kA rahanA, caitra aura Azvina mAha meM pandraha-pandraha muhUrta ke dina va rAtri honA, vidyAnuvAda pUrva ke pandraha arthAdhikAra, mAnava ke pandraha prakAra ke prayoga tathA nArakoM va devoM kI pandraha palyopama va sAgaropama kI sthiti kA varNana hai| solahaveM samavAya meM sUtrakRtAMga sUtra ke prathama zru taskandha ke solaha adhyayana kahe haiN| anantAnubandhI prAdi solaha kaSAya haiN| meruparvata ke solaha nAma, bhagavAna pArzva ke solaha hajAra zramaNa, prAtmapravAda pUrva ke solaha adhikAra, camaracaMcA aura balIcaMcA rAjadhAnI kA solaha hajAra yojana kA AyAma viSkambha, nArakoM va devoM ke solaha palyopama tathA solaha sAgaropama kI sthiti aura solaha bhava kara mokSa jAnevAle jIvoM kA varNana hai| prastuta samavAya' meM dvitIya aMga sUtrakRtAMga ke adhyayanoM kI jAnakArI dI gaI hai| sUtrakRtAMga kA dArzanika pAgama kI dRSTi se gauravapUrNa sthAna hai| jisameM paramata kA khaNDana aura svamata kA maNDana kiyA gayA hai| sUtrakRtAMga kI tulanA bauddhaparamparA ke abhidhamma piTaka se kI jA sakatI hai, jisameM buddha ne apane yuga meM pracalita bAsaTha matoM kA khaNDana kara svamata kI saMsthApanA kI hai| vaise hI sutrakRtAMga meM 363 anya yUthika matoM kA khaNDana kara svamata kI saMsthApanA kI hai| prastuta samavAya meM aitihAsika dRSTi se bhagavAn pArva ke solaha hajAra zramaNoM kA ullekha huaA hai| isa taraha prastuta samavAya kA alaga-thalaga mahatva hai| sattarahavAM va aThArahavAM samavAya : eka vizleSaNa sattarahaveM samavAya meM sattaraha prakAra kA saMyama aura asaMyama, mAnuSottara parvata kI UMcAI prAdi, sattaraha prakAra ke maraNa, dazabe sUkSmasaMparAya guNasthAna meM sattaraha karmaprakRtiyoM kA bandha tathA nArakIya aura devoM kI sattaraha palyopama va sAgaropama kI sthiti kA varNana kara sataraha bhava karake mokSa meM jAne vAle jIvoM kA varNana hai| ___ sarvaprathama saMyama aura asaMyama kI carcA hai| prAgama-sAhitya meM aneka sthaloM para saMyama aura asaMyama 167. karmagrantha 4-2 168. samavAyAMga vRtti patra-26 169. gommaTasAra gAthA 12, 13 [43] Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI carcA huI hai| sthAnAMga sUtra170 meM vibhinna sthAnoM para saMyama asaMyama ke bheda pratipAdita kiye haiM / vastutaH yatanApUrvaka pravRtti karanA, ayatanApUrvaka koI bhI pravRtti nahIM karanA athavA pravRttimAtra se nivRtta honA tathA apanI indriyoM evaM mana para niyaMtraNa karanA saMyama kahalAtA hai| saMyama ke cAra prakAra--- mana, vacana, kAya aura upakaraNa saMyama / saMyama ke pA~ca, sAta, pATha, daza prakAra bhI haiN| usI taraha asaMyama ke bhI prakAra haiM ! saMyama ke prakArAntara se sarAga saMyama, aura vItarAga saMyama, ye do bheda bhI hai / una sabhI prakAra ke saMyamoM kA vibhinna dRSTiyoM se nirUpaNa huprA hai| saMyama sAdhanA kA prANa hai| saMyama aisA surIlA saMgIta hai jisakI surIlI svara-lahariyoM se sAdhaka kA jIvana paramAnanda ko prApta karatA hai / prastuta samavAya meM maraNa ke sattaraha bheda batAye haiM / jo jIva janma letA hai, vaha avazya hI mRtyu ko varaNa karatA hai / jo phUla' khilA hai vaha avazya murajhAtA hai| yaha eka jvalaMta satya hai ki mRtyu avazyabhAvI hai / sabhI mahAn dArzanikoM ne mRtyu ke sambaMdha meM cintana kiyA hai| sthAnAMga171 meM-maraNa ke bAlamaraNa, paNDitamaraNa aura bAlapaNDita maraNa ye tIna bheda kiye haiM aura tInoM ke bhI tIna tIna avAntara bheda kiye haiM / bhagavatI172 meM prAvIcimaraNa, avadhimaraNa, prAtyantikamaraNa, bAlamaraNa, paNDitamaraNa, ye pA~ca prakAra batAye haiM / uttarAdhyayana 173 sUtra meM akAma aura sakAma maraNa kA varNana hai| yahAM para maraNa ke sattaraha prakAra batAye haiN| jisameM sabhI prakAra ke maraNoM kA samAveza ho gayA hai| isa taraha sattarahaveM samavAya meM vividha viSayoM kA nirUpaNa huA hai| aThArahaveM samavAya meM brahmacarya ke aThAraha prakAra, arhanta ariSTanemi ke aThAraha hajAra zramaNa, tathA sakSudrakA vyakta zramaNoM ke aThAraha sthAna, prAcArAMga sUtra ke aThAraha hajAra pada brAhmIlipi ke aThAraha prakAra, astinAstipravAda pUrva ke aThAraha adhikAra, pauSa va ASAr3ha mAsa meM aThAraha muhUrta ke rAta aura dina, nArakoM va devoM kI aThAraha palyopama va sAgaropama kI sthiti kA varNana aura aThAraha bhava kara mokSa meM jAne vAle jIvoM kA varNana hai| prastuta samavAya meM brahmacarya Adi kA jo nirUpaNa hai, usake sambandha meM hama pUrva pRSThoM meM cintana kara cuke haiN| isameM audArika Adi zarIroM kI apekSA se usake vibhinna prakAra batAye haiN| bhagavAn ariSTanemi ke aThAraha hajAra zramaNoM kA ullekha aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa hai / 574 karmayogI zrIkRSNa ko itihAsakAroM ne aitihAsika puruSa mAnA hai| isalie usa yuga meM hue bhagavAn ariSTanemi ko bhI aitihAsika puruSa mAnane meM koI bAdhA nahIM hai| brAhmIlipi ke lie jJAtAsUtra kI prastAvanA dekhie / 175 isa prakAra aThArahaveM samavAya meM sAmagnI kA saMkalana huaA hai| 170. sthAnAMga sUtra-429, 368, 521, 614, 715, 430 : 72, 310, 428, 517, 647, 709 Adi 171. sthAnAMgasUtra--sUtra 222 172. bhagavatI sUtra-zataka-13, udde. 7, sU. 496 173. uttarAdhyayana sUtra a-5 174. bhagavAn ariSTanemi aura karmayogI zrIkRSNa--eka anuzIlana 175. jJAtAsUtra kI prastAvanA, pRSTha--22 se 24 taka [44 ] Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unnIsavAM aura bIsavAM samavAya : eka vizleSaNa . unnIsaveM samavAya meM batalAyA hai--jJAtAsUtra ke prathama zrutaskandha ke unnIsa adhyayana, jambUdvIpa kA sUrya unnIsa sau yojana ke kSetra ko saMtapta karatA hai| zukra, unnIsa nakSatroM ke sAtha asta hotA hai / unnIsa tIrthakara agAravAsa meM rahakara dIkSita hue| nArakoM va devoM kI unnIsa palyopama va sAgaropama kI sthiti / agAra-vAsa meM rahakara unnIsa tIrthaMkaroM ne anagAra dharma ko grahaNa kiyaa| sthAnAMga sUtra 76 meM bAsupUjya, mallI, ariSTanemi pAva aura mahAvIra ne kumArAvasthA meM dIkSA grahaNa kii| AcArya abhayadeva ne kumAravAsa kA arya kiyA hai--jina rAjya nahIM kiyaa| prastuta sUtra meM bhI "agAravAsamajhe vasittA" kA artha cirakAla taka rAjya karane ke pazcAt dIkSA grahaNa kI, aisA kiyA hai / digambara paramparA kI dRSTi se kumAravAsa kA artha "kuvArA' hai / aura ve pA~coM ko bAlabrahmacArI mAnate haiM / zeSa unnIsa tIrthaMkaroM kA rAjyAbhiSeka huA una meM se tIna tIrthaMkara to cakravatI bhI hae / niyuktikAra 177 ne yaha bhI sUcana kiyA hai ki pAMca tIrthaMkaroM ne prathama baya meM pravrajyA grahaNa kI thI aura unnIsa tIrthaMkaroM ne madhyama vaya meM / kalpasUtra 178 prAdi zvetAmbara granthoM ke anusAra bhagavAn mahAvIra ne vivAha kiyA thA / isalie AvazyakaniyuktikAra dvitIya bhadrabAhu bhagavAna mahAvIra ko vivAhita mAnate haiM / isa taraha unnIsaveM samavAya meM varNana hai| bIsaveM samavAya meM bIsa asamAdhisthAna, munisuvrata mahat kI bIsa dhanuSa UMcAI, dhanodadhi vAtavalaya bIsa hajAra yojana moTe, prANata devendra ke bIsa hajAra sAmAnika deva, pratyAkhyAna pUrva ke bIsa arthAdhikAra evaM bIsa koTAkoTi sAgaropama kA kAlacakra kahA hai| kinhIM nArakoM va devoM kI sthiti bIsa palyopama va sAgaropama kI batAI hai| jina kAryoM ko karane se svayaM ko yA dUsaroM ko citta meM saMkleza utpanna hotA hai, ve asamAdhi sthAna haiN| samAdhi ke sambandha meM hama pahale prakAza DAla cuke haiN| ikkIsavAM va bAvIsavAM samavAya : eka vizleSaNa ikkIsaveM samavAya meM ikkIsa zabala doSa, sAta prakRtiyoM ke kSapaka niyaTTi-vAdara guNa meM mohanIya karma kI ikkIsa prakRtiyoM kA sattva kahA hai| avasapiNI ke pAMcaveM, chaThe, Are tathA utsarpiNI ke prathama aura dvitIya pAre ikkIsa-ikkIsa hajAra varSa ke haiM aura nArakoM va devoM kI ikkIsa palyopama va sAgaropama kI sthiti batAyI hai| yahA~ para zabala kA artha hai-karburita, malIna, yA dhabboM se vikRta jo kArya cAritra ko malIna banAte hoM, ve zabala haiN| dazAzrutaskandha meM bhI ina doSoM kA nirUpaNa hai| isa prakAra ikkIsaveM samavAya meM doSoM se bacane kA saMketa hai aura kucha aitihAsika sAmagrI bhI hai| bAIsaveM samavAya meM bAIsa parISaha, daSTivAda ke bAIsa sUtra, pudgala ke bAIsa prakAra tathA nArako va devoM kI bAIsa palyopama, va bAIsa sAgaropama sthiti kA varNana hai| prastuta samavAya meM parISaha ke bAIsa prakAra batAye haiN| bhagavatI sUtra 176 aura uttarAdhyayana sUtra180 meM parISaha kA vistAra se nirUpaNa hai| parISaha ekaH kasauTI hai| bIja ko aMkurita hone meM jala ke sAtha cilacilAtI 176. sthAnAMga sUtra, sUtra 471 177. pAvazyaka niyukti-gAthA 243, 248, 445, 458 178. kalpasUtra 179. bhagavatI sUtra--zataka 80, udde0 8, pR. 161 180. uttarAdhyayana sUtra, a. 2 [ 45 ] Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhUpa kI bhI AvazyakatA hotI hai / isI taraha sAdhanA meM nikhAra lAne ke liye parISaha kI uSNatA bhI prAvazyaka hai| parISaha Ane para sAdhaka ghabarAtA nahIM hai| para vaha socatA hai ki apane Apa ko parakhane kA mujhe sunaharA avasara milA hai| uttarAdhyayananiyukti 81 ke anusAra parISaha adhyayana, karmapravAda pUrva ke sattarahaveM prAbhRta se uddhata haiM / tattvArthasUtra 182 meM bhI parISahoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| teIsavAM aura cauvIsavAM samavAya : eka vizleSaNa teIsaveM samavAya meM nirUpita hai-teIsa sUtrakRtAMga ke adhyayana, jambUdvIpa ke ikkIsa tIrthakaroM ko sUryodaya ke samaya kevalajJAna samutpanna honA, bhagavAn RSabhadeva ko chor3akara teIsa tIrthaMkara pUrvabhava meM gyAraha aMga ke jJAtA the| RSabha kA jIva caturdaza pUrva kA jJAtA thaa| teIsa tIrthakara pUrvabhava me mANDalika rAjA the| RSabha cakravartI the| nArakoM va devoM kI teIsa palyopama va sAgaropama kI sthiti batAI gaI hai| yahA~ para sutrakRtAMga sUtra ke prathama zrutaskandha ke solaha, aura dvitIya zrutaskandha ke sAta adhyayana milAkara kula teIsa adhyayanoM kA nirUpaNa kiyA hai / prastuta samavAya meM teIsa tIrthaMkaroM ko sUryodaya ke samaya kevalajJAna utpanna hone kI bAta kahI hai / Avazyakaniyukti183 meM prathama teIsa tIrthaMkaroM ko pUrvAhna meM aura mahAvIra ko pazcimAha meM kevalajJAna huA, aisA likhA hai| TIkAkAra ne eka mata yaha bhI diyA hai ki bAIsa tIrthaMkaroM ko dina ke pUrva bhAga meM aura mallI bhagavatI aura zramaNa bhagavAn mahAvIra ko dina ke antima bhAga meM kevalajJAna huA / digambara granthoM meM kisa samaya kisa ko kevalajJAna huA, isa sambandha meM matabheda hai / Avazyakaniyukti ke anusAra bhagavAna RSabhadeva ke jIva ko bAraha aMgoM kA jJAna thA, 164 yaha spaSTa saMketa hai| digambara paramparA kA abhimata hai ki RSabha ke jIva ko gyAraha aMga aura caudaha pUrva kA jJAna thA / isa taraha teisaveM samavAya meM sAmagrI kA cayana huA hai| cauvIsaveM samavAya meM nirUpita hai---caubIsa tIrthakara, kSallaka himavanta, aura zikharIparvata kI jIvAe~, caubIsa ahamindra, cauvIsa aMgula bAlI uttarAyaNagata sUrya kI pauruSI chAyA, gaGgA sindhu mahAnadiyoM kA udgamasthala para caubIsa kosa kA vistAra, nArakoM va devoM kI caubIsa palyopama va sAgaropama kI sthiti / paccIsavAM samavAya : eka vizleSaNa __ paccIsaveM samavAya meM prathama aura antima tIrthakaroM ke paMcayAma yAnI pAMca mahAvratoM kI paccIsa bhAvanAe~ kahI gaI haiN| mallI bhagavatI paccIsa dhanuSa U~cI thii| vaitADhya parvata paccIsa yojana U~cA hai aura paccIsa kosa bhUmi meM gaharA hai| dUsare naraka ke paccIsa lAkha nArakAvAsa haiN| prAcArAMga sUtra ke paccIsa adhyayana hai / aparyAptaka mithyAdaSTi vikalendriya nAma karma kI paccIsa uttara prakRtiyA~ bA~dhate haiM / lokabindusAra parva ke paccIsa arthAdhikAra haiN| nArakoM aura devoM kI paccIsa palyopama va sAgaropama kI sthiti hai| yahA~ para sarvaprathama pAMca mahAvratoM kI paccIsa bhAvanAe~ batAyI haiN| bhAvanA sAdhanA ke lie Avazyaka hai| usameM apAra bala aura asImita zakti hotI hai| bhAvanA ke bala se asAdhya bhI sAdhya ho jAtA hai| jina ceSTAoM aura saMkalpoM se mAnasika vicAroM ko bhAvita yA vAsita kiyA 181. ka-uttarAdhyayana niyukti gAthA 69 kha-uttarAdhyayana cUNi pR. 7 182. tattvArtha sUtra a. 8 sU 9 se 17 183. pAvazyakaniyukti gAthA 275 184. Avazyakaniyukti gAthA 258 [ 46 ] Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAthe, vaha bhAvanA hai| prAcArya pataMjali ne bhAvanA aura japa meM abheda mAnA hai| 166 bhagavAna mahAvIra ne spaSTa kahA hai187 ki jisakI bhAvanA zuddha hai, vaha jala meM naukA ke sadRza hai| vaha taTa ko prApta kara saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai| bhAvanA ke aneka prakAra ho sakate haiM-jJAna, darzana aura cAritra, bhakti prabhRti ! jitanI bhI zreSTha ceSTAoM se prAtmA ko bhAvita kiyA jAye ve sabhI bhAvanAe~ haiN| tathApi bhAvanA ke aneka vargIkaraNa milate haiN| pAMca mahAvratoM kI paccIsa bhAvanAe~ haiN|88 jo mahAvratoM kI sthiratA ke lie haiN| 186 pratyeka mahAvrata kI pAMca-pAMca bhAvanAe~ haiN| prAgama sAhitya prAcArAMga tathA praznavyAkaraNa meM bhAvanAoM ke jo nAma Aye haiM, ve nAma samavAyAMga meM kucha pRthakatA liye haye haiN| prAcArAMga160 meM (1) IryAsamiti (2) manaparijJA (3) vacana parijJA (4) AdAna nikSepaNa samiti (5) alokita pAnabhojana, ye ahiMsA mahAvrata kI pAMca bhAvanAe~ haiN| praznavyAkaraNa 161 meM ahiMsA mahAvrata kI (1) IryAsamiti (2) apApamana (3) apApavacana (4) eSaNA samiti (5) pAdAna nikSepaNa samiti , jaba ki prastuta samavAya meM ahiMsA mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra pAyI haiM- (1) IryAsamiti (2) manogupti (3) vacanagupti (4) Aloka bhAjana bhojana, (5) AdAna bhANDamAtra nikSepaNa samiti / prAcArya kundakunda 162 ne ahiMsA mahAvrata kI bhAvanAe~ isI prakAra batAyI haiN| tatvArthAdhigama bhASya meM bhI (1) IryAsamiti (2) manogupti (3) eSaNA samiti (4) prAdAna nikSepaNa samiti (5) Alokita pAna bhojana samiti, tattvArtha rAjavArtika 16 3 aura sarvArtha siddhi meM 164 eSaNA samiti ke sthAna para vAk gupti batAyI hai / isI taraha satyamahAvrata kI pAMca bhAvanAe~ AcArAMga 165 meM isa prakAra haiM--(1) anuvIci bhASaNa (2) krodha pratyAkhyAna (3) lobha pratyAkhyAna (4) bhaya pratyAkhyAna (5) hAsya pratyAkhyAna, praznavyAkaraNa meM ye hI nAma milate haiN| samavAyAMga meM (1) anuvIcibhASaNa (2) krodhaviveka (3) lobhaviveka (4) bhayaviveka, aura (5) hAsyaviveka hai| prAcArAMga166 aura praznavyAkaraNa167 meM krodha Adi kA pratyAkhyAna batAyA hai| jabaki samavAyAMga meM viveka zabda kA ullekha hai| viveka se tAtparya krodha Adi ke parihAra se hI hai| prAcArya kundakunda 168 ne satya mahAvrata kI pAMca bhAvanAe~ isa prakAra batAyI haiM (1) akrodha (2) abhaya (3) ahAsya (4) alobha (5) amoha / unhoMne zvetAmbara paramparA meM pAye hue anuvIci bhASaNa ke sthAna para amoha bhAvanA kA ullekha kiyA 185. pAsanAhacariyaM pRSTha 460 186. tajjapastadarthabhAbanam---pAtaMjalayogasUtram 1/28 187. sUtrakRtAMga 1/15/5 188. uttarAdhyayana, a. 31 gA. 17 189. tattvArtha sUtra 7/3 190. prAcArAMga sUtra 2/3/15/402 191. praznavyAkaraNa---saMvaradvAra 192. SaTprAbhRta meM cAritraprAbhUta gA. 31 193. tattvArtharAjavAtika 7/4-5, 537 194. sarvArthasiddhi-7/4 pR. 345 195. prAcArAMga 1/3/15/402 196. vahI 197. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 198. cAritraprAbhUta 32 [ 47 ] Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| cAritra prAbhRta kI TIkA 16 meM amoha kA artha anuvIci bhASaNa kuzalatA kiyA hai| anuvIci bhASaNatA se tAtparya hai ki voci vAglaharI tAmanukRtya yA bhASA vartate sAnuvIcibhASA jinasUtrAnusAriNI bhASA anuvocibhASA pUrvAcAryasUtraparipATImanullaMdhya bhASaNIyamityarthaH / zvetAmbara paramparA meM anuvIci bhASaNa kA artha "anuvicitya bhASaNam arthAt cintanapUrvaka bolanA" kiyA hai / tattvArtharAjavArtika 200 meM donoM hI arthoM ko grahaNa kiyA hai / acaurya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra haiM-(1) anuvIcimitAvagraha yAcana (2) anujJApita pAna-bhojana (3) avagraha kA avadhAraNa (4) abhIkSNa avagraha yAcana (5) sAdharmika se avagraha yAcana praznavyAkaraNa meM (1) vivikta vAsavasati (2) abhIkSNa avagraha yAcana (3) zayyA samiti (4) sAdhAraNa piNDamAtra lAbha (5) vinaya prayoga, samavAyAMga sUtra meM ye nAma haiM--(1) avagrahAnujJApanA (2) avagraha sImAparijJAna (3) svayaM hI avagraha anugrahaNatA (4) sArmika avagraha anujJApanatA (5) sAdhAraNa bhaktapAna anujJApya paribhuJjanatA / AcArya kundakunda ne acaurya mahAvrata kI pA~ca bhAvanAe~ isa prakAra dI haiM-(1) zUnyAgAranivAsa (2) vimocitAvAsa (3) parauparodha na karanA (4) eSaNAzuddhi (5) sArmika-avisaMvAda / prAcArya mahAvrata kI pAMcoM bhAvanAe~ digambara paramparA ke granthoM meM zvetAmbara Agama granthoM se bhinna hai| jisa prakAra prAcArya kundakunda ne bhAvanAmoM kA nirUpaNa kiyA hai vaisI hI sarvArtha siddhi meM bhI batAyI gayI haiN| . prAcArAMga meM brahmacarya mahAvrata kI pAMca bhAvanAeM isa prakAra haiM----(1) strIkathAvarjana (2) strI ke aMgapratyaMga avalokana kA varjana (3) pUrvabhakta bhoga smRti kA varjana (4) atimAtra aura praNIta pAna bhojana kA parivarjana (5) strI Adi se saMsakta zayanAsana kA varjana / praznavyAkaraNa meM (1) asaMsakta vAsa vasati, (2) strIjana kathA-varjana (3) strI ke aMga pratyaMgoM aura ceSTAoM ke avalokana kA varjana (4) pUrva bhukta bhogoM kI smRti kA varjana, (5) praNIta rasa bhojana kA varjana / samavAyAMga meM (1)strI-pazu aura napusaka se saMsakta zayana, prAsana kA varjana (2) strIkathAvivarjanatA (3) striyoM kI indriyoM ke avalokana kA varjana (4) pUrva bhukta aura pUrva krIDita kA asmaraNa (5) praNIta AhAra kA vivarjana / AcArya kundakunda 201 ne brahmacarya mahAvrata kI pAMca bhAvanAeM ye batAI haiM--(1) mahilA avalokana virati (2) pUrvabhukta kA smaraNa na karanA (3) saMsakta vasati virati (4) strI rAgakathA-virati, (5) pauSTika rasavirati / AcArya umAsvAti202 ne aura sarvArtha siddhi meM brahmacarya kI bhAvanAeM isa prakAra haiM- (1) strIrAgakathAvarjana (2) manohara aMga nirIkSaNa virati (3) pUrvaratAnusmaraNaparityAga (4) vRSyeSTarasa-parityAga (5) svazarIrasaMskAraparityAga / / aparigraha mahAvrata kI bhAvanAeM AcArAMga meM isa prakAra haiM-(1) manojJa aura amanojJa zabda meM samabhAva (2) manojJa aura amanojJa rUpa meM samabhAva / (2) manojJa aura amanojJa gandha meM samabhAva / (4) manojJa aura anamojJa rasa meM smbhaav| (5) manojJa aura amanojJa sparza meM samabhAva aura yahI nAma praznavyAkaraNa meM jyoM ke tyoM milate haiM / samavAyAMga meM isa prakAra hai-(1) zrotrendriya rAgoparati (2) cakSurindriyarAgoparati (3) ghrANendriyarAgoparati (4) rasanendriyarAgoparati aura (5) sparzendriyarAmoparati / AcArya kundakunda ne aparigraha mahAvata kI bhAvanAoM meM prAcArAMga aura praznavyAkaraNa kAhI anusaraNa kiyA hai / isa prakAra paMca mahAvratoM 199. cAritraprAbhRta 22 kI TIkA 200. tattvArtharAjavArtika 7/5 201. cAritraprAbhRta-gAthA 34 202. tattvArtha sUtra-7/7 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI bhAvanA ke sambandha meM vibhinna sthaloM para nAmabheda ba kramabheda prApta hotA hai; tathApi Agama aura Agametara sAhitya kA hArda eka hI hai| yahAM para prathama aura antima tIrthaMkara ke pAMca mahAvratoM ko lakSya meM rakhakara paccIsa bhAvanAeM nirUpita kI gayI haiN| dUsare tIrthaMkara se lekara teIsaveM tIrthakara taka ke zAsana meM cAra yAma the / uttarAdhyayana,20 3 bhagavatI204 prAdi isa bAta ke sAkSya haiN| prastuta samavAya meM vaitADhya parvata ko paccIsa yojana U~cA kahA hai, para asAvadhAnI se paccIsa dhanuSa chapA hai, jo sahI nahIM hai| isa prakAra paccIsaveM samavAya meM sAmagrI kA saMkalana hai| chabbIsaveM se unatIsavA~ samavAya : eka vizleSaNa chabbIsaveM samavAya meM dazAzrutaskandha, kalpasUtra aura vyavahArasUtra ke chabbIsa uddezana kAla kahe haiN| abhavya jIvoM ke mohanIya karma kI chabbIsa prakRtiyAM, nArakoM va devoM ke chabbIsa patyopama aura sAgaropama kI sthiti kA varNana hai| satAIsaveM samavAya meM zramaNa ke sattAIsa gUNa, nakSatra mAsa ke sattAIsa dina, vedaka samyaktva ke bandha rahita jIva ke mohanIya karma kI sattAIsa prakRtiyA~, zrAvaNa sUdI saptamI ke dina sattAIsa aMgula' kI pauruSI chAyA aura nArakoM va devoM kI sattAIsa palyopama evaM sAgaropama kI sthiti kA varNana hai| aTThAIsaveM samavAya meM AcAraprakalpa ke aTThAIsa prakAra batAye haiN| bhavasiddhika jIvoM meM mohanIya kama kI aTThAIsa prakRtiyA~ kahI gayI haiN| prAbhinibodhika jJAna ke aTThAIsa prakAra haiN| IzAna kalpa meM aTThAIsa lAkha vimAna haiN| deva gati bA~dhane vAlA nAmakarma kI pravAIsa prakRtiyoM ko bA~dhatA hai, to nArakIya jIva bhI aTThAIsa prakRtiyoM ko bAMdhatA hai| antara zubha va azubha kA hai| nArakoM va devoM kI adAIsa palyopama aura sAgaropama kI sthiti kA varNana hai| yahA~ para sarvaprathama AcAraprakalpa ke aTThAIsa prakAra batAye haiN| AcArya saMghadAsa gaNi 204 ne nizItha ke prAcAra, agra, prakalpa, cUlikA, ye paryAyavAcI nAma mAne haiN| ukta zAstra kA sambandha caraNakaraNAnuyoga se hai| ataH isakA nAma "aracAra" hai| AcArAMgasUtra ke pAMca agra haiM-cAra AcAracalAe~ aura nizItha / isaliye nizItha kA nAma agra hai|206 nizItha kI navave pUrva AcAraprAbhata se racanA kI gayI hai| isaliye isakA nAma prakalpa hai| prakalpa kA dvitIya artha "chedana" karane vAlA bhI hai / 207 Agama sAhitya meM nizItha kA "AyArakalpa" nAma milatA hai| agra aura cUlA ye donoM samAna artha vAle zabda haiN| abhinibodhika jJAna ke aTrAIsa prakAra batAye gaye haiN| nandIsUtra 308 meM tathA tattvArthasatra,206 tattvArthabhASya,10 tasvArtha 203. uttarAdhyayanasUtra---pra. 22 204. bhagavatIsUtra 205. nizIthabhASya-3 206. nizIthabhASya-57 207. nizIthacUNi, pR. 30 208. nandIsUtra--sU. 59---zrI puNyavijaya jI ma. dvArA sampAdita 209. tattvArthasUtra-1/13, 14 210. tattvArthabhASya-1/13, 14 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjavArtika,21. vizeSAvazyakabhASya 12 Adi meM bhI jJAna kI vistAra se carcA kI gayI hai|113 yahAM para kevala sUcana mAtra kiyA gayA hai| isa taraha aTThAIsaveM samavAya meM sAmagrI kA saMkalana huA hai| unatIsaveM samavAya meM pApazruta prasaMga, ASAr3ha mAsa Adi ke unatIsa rAta dina, samyaga dRSTi, tIrthakaranAma sahita unatIsa nAmakarma ko prakRtiyoM ko bA~dhatA hai| nArakoM devoM ke unatIsa palyopama va sAgaropama kI sthiti Adi kA varNana hai / prastuta samavAya meM sarvaprathama pApazruta prasaMgoM kA varNana kiyA hai| sthAnAMga 14 meM nava pApazruta prasaMga batAye haiM to samavAyAMgasUtra meM unatIsa prakAra batAye haiN| mithyA zAstra kI prArAdhanA bhI pApa kA nimitta bana sakatI hai isaliye yahAM pApazruta ke prasaMga batAye haiN| para saMyamI sAdhaka, jo samyagdRSTi hai, usake liye pApazruta bhI samyak zruta bana jAtA hai| AcArya devavAcaka ne kahA hai ki "sammadiTThassa sammasuyaM, micchAdiTThissa micchAsuyaM" samyagdRSTi asAdhAraNa saMyogoM meM yA amuka apekSA kI dRSTi se vivekapUrvaka inakA adhyayana karatA hai, to ye pApazruta prasaMga nahIM haiN| jaina itihAsa meM aise anekoM prabhAvaka AcArya hue haiM, jinhoMne ina vidyAoM ke dvArA dharma kI prabhAvanA bhI kI hai| isa taraha unatIsaveM samavAya meM sAmagrI kA saMkalana hai| tIsaveM samavAya se peMtIsavAM samavAya : eka vizleSaNa tIsaveM samavAya meM mohanIya karma bA~dhane ke tIsa sthAna, maNDitaputra sthavira kI tIsa varSa zramaNa paryAya, ahorAtra ke tIsa muharta, aTThArahaveM ara nAmaka tIrthaMkara kI tIsa dhanuSa kI UMcAI, sahasrAra devendra ke tIsa hajAra sAmAnika deva, bhagavAn pArzva va prabhu mahAvIra kA tIsa varSa taka gRhavAsa meM rahanA, ratnaprabhA pRthvI ke tIsa lAkha nArakAvAsa, nArakoM va devoM kI tIsa palyopama va sAgaropama kI sthiti kA varNana hai| mohanIya karma ke tIsa nimitta jo samavAyAMga meM pratipAdita kiye gaye haiM, unakA dazAzrata skandha15 meM vistAra se nirUpaNa hai| AvazyakasUtra216 meM bhI saMkSepa meM sUcana kiyA gayA hai| TIkAkAroM ne yaha batAyA hai ki mohanIya zabda se sAmAnya rUpa se prAThoM karma samajhane cAhiye aura vizeSa rUpa se mohanIya karma ! isa samavAya meM 'ara' pArzva aura mahAvIra ke sambandha meM bhI aitihAsika dRSTi se mahattvapUrNa sAmagrI kA saMkalana huaa| ikatIsaveM samavAya meM siddhattva paryAya prApta karane ke prathama samaya meM hone vAle ikatIsa guNa, mandara parvata, abhivaddhita mAsa, sUryamAsa, rAtri aura dina kI parigaNanA, aura nArakoM va devoM kI ikattIsa palpopama va sAgaropama kI sthiti kA varNana hai| battIsaveM samavAya meM battIsa yogasaMgraha, battIsa devendra, kunthu arhat ke battIsa so battIsa kevalI, saudharma 211. tattvArtharAjavArtika-1/14/1/59 Adi 212. vizeSAvazyaka bhASya--vRtti 100 213. jainadarzana svarUpa aura vizleSaNa, zrI debendramuni zAstrI 214. sthAnAMgasUtra sthA. 9, sU, 6.78 215. dazAzrutaskandha-a. 9 216. AvazyakasUtra-pra.4 [ 50 ] Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpa meM battIsa lAkha vimAna, revatI nakSatra ke battIsa tAre, battIsa prakAra kI nATya-vidhi, tathA nArakoM va devoM kI battIsa sAgaropama va palyopama kI sthiti kA varNana hai| ___mana, vacana aura kAyA kA vyApAra yoga kahalAtA hai| yahAM para battIsa yogasaMgraha meM mana, vacana aura kAyA ke prazasta vyApAra ko liyA gayA hai| Avazyaka bRhadvatti meM isa viSaya para cintana kiyA gayA hai| tetIsaveM samavAya meM tetIsa AzAtanAe~, asurendra kI rAjadhAnI meM tetIsa maMjila ke viziSTa bhavana tathA nArakoM va devoM kI tetIsa sAgaropama va palyopama kI sthiti kA varNana hai|| yahA~ para yaha bhI smaraNa rakhanA hogA Pi jina devoM kI jitanI sAgaropama kI sthiti batalAyI gayI hai, ve utane hI pakSoM meM ucchvAsa aura ni:zvAsa lete haiN| aura utane hI hajAra varSa ke bAda unheM AhAra grahaNa karane kI icchA hotI hai| prastuta samavAya meM laghuzramaNoM kA jyeSThazramaNoM ke sAtha kisa prakAra kA vinayapUrvaka vyavahAra rahanA cAhiye, AzAtanA Adi se nirantara bacanA cAhiye / jisa kriyA ke karane se jJAna, darzana aura cAritra kA hrAsa hotA hai vaha AzAtanA-avajJA hai| tetIsa AzAtanAoM kA nirUpaNa dazAzrutaskandha218 meM vistAra se pAyA hai| cautIsaveM samavAya meM tIrthaMkaroM ke cautIsa atizaya, cakravartI ke cautIsa vijayakSetra, jambUdvIpa meM cautIsa dIrgha vaitADhya, jambUdvIpa meM utkRSTa cautIsa tIrthaMkara utpanna ho sakate haiM, tathA prasurendra ke cautIsa lAkha tathA pahalI, pA~cavI, chaThI aura sAtavIM naraka meM cautIsa lAkha nArakAbAsa kahe haiN| prastuta samavAya meM atizayoM kA ullekha hai| atizayoM ke sambandha meM prAcArya hemacandra ne yogazAstra 216 aura abhidhAna cintAmaNi 20 prAdi granthoM meM cintana kiyA hai| vaha cintana bahRd vAcanA ke AdhAra para hai| yahAM para cautIsa atizayoM meM se dUsare atizaya se pAMcaveM atizaya taka janmapratyayaka haiN| ikkIsa se lekara cautIsa atizaya va bArahavA~ atizaya karma ke kSaya se hotA hai| zeSa atizaya devakRta haiN| digambara paramparA bhI cautIsa pratizaya mAnatI haiN| para una atizayoM meM kucha bhinnatA hai| ve daza janma pratyaya, caudaha devakRta aura daza kevalajJAna kRta mAnate haiN| yahA~ smaraNa rakhanA cAhiye ki sabhavAyAMga ke TIkAkAra AcArya abhayadeva ke mata se AhAra nihAra, ye A~kha se adRzya hote haiN| ye janmakRta atizaya haiN| jaba ki digambara matAnusAra AhAra kA prabhAva, yaha atizaya mAnA gayA hai aura vaha janmakRta nahIM kevalajJAnakRta hai| zvetAmbara dRSTi se bhagavAn ardhamAgadhI meM upadeza pradAna karate haiM aura vaha upadeza sabhI jIvoM kI bhASA ke rUpa meM pariNata hotA hai| ye do atizaya karmakSayakRta mAne gaye haiN| AcArya abhayadeva aura AcArya hemacandra ke atizayavarNana meM vibhAjana paddhati meM kucha antara hai| para bhASA ke sambandha meM abhayadeva va hemacandra donoM kA eka hI mata hai| AcArya hemacandra kI dRSTi se unnIsa atizaya devakRta haiM jaba ki abhayadeva kI dRSTi se pandraha atizaya devakRta haiN| prAcArya hemacandra ne likhA hai ki bhagavAna kA cAroM 217. Avazyaka bRhad vRtti--- 4, mA 73 se 77 218. dazAzrutaskandha-3 dazA (kha) tatra prAyaH samyagdarzanAdyavAptilakSaNastasya zAtanA khaNDanA niruktA aashaatnaa| 219. yogazAstra pR. 130 220. abhidhAnacintAmaNi 56-63 / (kha) sthAnAGga samavAyAMga-paM. dalasUkha mAlavaNiyA Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ora muha dikhAyI detA hai| vaha devakRta atizaya hai to digambara dRSTi se kevalajJAna kRta hai| tIna koTa kI racanA ko bhI devakRta atizaya mAnA gayA hai| para samavAyAMga meM cautIsa pratizayoM meM usakA ullekha nahIM hai| cautIsa atizayoM kA jo vibhAjana prAcAryoM ne kiyA hai, usa ke sambandha meM sabala-tarka kA abhAva hai ki amuka atizaya amuka vibhAga meM kyoM diyA gayA hai? samavAyAMgasUtra ke mUla meM kisI bhI prakAra kA vibhAjana nahIM kiyA gayA hai| yaha bhI smaraNa rakhanA caahiye| samavAyAMga kI bhAMti aMguttaranikAya (5121) meM tathAgata buddha ke pAMca pratizaya batAye haiM-ve arthajJa hote haiM, dharmajJa hote haiM, maryAdA ke jJAtA hote haiM, kAlajJa hote haiM aura pariSad ko jAnane vAle hote haiN| paitIsaveM samavAya se sauvAM samavAya : eka vizleSaNa paMtIsaveM samavAya meM paiMtIsa satya vacana ke atizaya, kunthu, arhat, datta vAsudeva, nandana baladeva, ye paiMtIsa dhanuSa U~ce the tathA dUsare aura cauthe naraka meM paitIsa lAkha nArakAvAsa haiM, yaha nirUpaNa hai| chattIsaveM samavAya meM uttarAdhyayana sUtra ke chattIsa adhyayana, asurendra kI sudharmA-sabhA chattIsa yojana UMcI bhagavAna mahAvIra kI chattIsa hajAra prAyikAe~, aura caitra aura Asoja meM chattIsa aMgula pauruSI, Adi kA varNana hai| saitIsaveM samavAya meM saitIsa gaNadhara, saitIsa gaNa, ar3atIsaveM samavAya meM bhagavAn pArzva kI ar3atIsa hajAra zramaNiyA~, untAlIsaveM samavAya meM bhagavAn naminAtha ke untAlIsa sau avadhijJAnI, cAlIsaveM samavAya meM bhagavAna ariSTanemi kI cAlIsa hajAra zramaNiyAM thIM, prAdi kathana hai| ikatAlIsaveM samavAya meM bhagavAn naminAtha kI 41 hajAra zramaNiyA~, bayAlIsaveM samavAya meM nAmakarma ke 42 bheda aura bhagavAn mahAvIra 42 varSa se kucha adhika zramaNa paryAya pAlakara siddha, buddha, mukta hue| tetAlIsaveM samavAya meM karmavipAka ke 43 adhyayana, cavAlIsaveM samavAya meM RSibhASita ke 44 adhyayana, paitAlIsaveM samavAya meM mAnava kSetra, sImaMtaka narakAbAsa, uDu vimAna aura siddhazilA, ina cAroM ko 45 lAkha yojana vistAra vAlA batAyA hai| chiyAlIsaveM samavAya meM brAhmIlipi ke 46 mAtakAkSara, saitAlIsaveM samavAya meM sthavira agnibhUti ke 47 varSa taka gRhavAsa meM rahane kA varNana hai / ar3atAlIsaveM samavAyava meM bhagavAn dharmanAtha ke 48 gaNoM, 48 gaNadharoM kA, unacAsaveM samavAya meM teindriya jIvoM kI 49 ahorAtra kI sthiti, pacAsaveM samavAya meM bhagavAn munisuvrata kI 50 hajAra dhamaNiyAM thIM, Adi varNana kiyA gayA hai| ikyAvanaveM samavAya meM 1 brahmacarya adhyayana, 51 uddezanakAla aura bAvanaveM samavAya meM mohanIya karma ke 52 nAma batAye haiN| panaveM samavAya meM bhagavAna mahAvIra ke 53 sAdhuoM ke eka varSa kI dIkSA ke bAda anuttara vimAna meM jAne kA varNana hai| cauvanaveM samavAya meM bhArata aura airavata kSetroM meM kramaza: 54-54 uttama puruSa hue haiM aura bhagavAna ariSTanemi 54 rAtri taka chadamastha rhe| bhagavAn anantanAtha ke 54 gaNadhara the| pacapanaveM samavAya meM bhagavatI-mallI 55 hajAra varSa kI Ayu pUrNa kara siddha huii| chappanaveM samavAya meM bhagavAna vimala ke 56 gaNa va 56 gaNaghara the / sattAvanaveM samavAya meM mallI bhagavatI ke 5700 mana:paryavajJAnI the| aThAvanaveM samavAya meM jJAnAvaraNIya, vedanIya, Ayu, nAma aura antarAya ina pAMca karmoM kI 58 uttara prakRtiyAM batAI haiN| unasaThaveM samavAya meM candrasaMvatsara kI eka Rtu 59 ahorAtri kI hotI hai| sAThaveM samavAya meM sUrya kA 6 muharta taka eka maMDala meM rahane kA ullekha hai| ikasaThaveM samavAya meM eka yuga ke 61 Rtu mAsa batAye haiN| bAsaThaveM samavAya meM bhagavAn vAsupUjya ke 62 gaNa aura 62 gaNadhara batAye haiN| presaThaveM samavAya meM bhagavAn RSabhadeva ke 63 lAkha pUrva taka rAjyasiMhAsana [ 52 ] Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para rahane ke pazcAta dIkSA lene kA varNana hai| causaThaveM samavAya meM cakravartI ke bahumUlya 64 hAroM kA ullekha hai| paisaThaveM samavAya meM gaNadhara mauryapUtra ne 65 varSa taka gahavAsa meM raha kara dIkSA grahaNa kii| chayAsaThaveM samavAya meM bhagavAna zreyAMsa ke 66 gaNa aura 66 gaNadhara the| matijJAna kI utkRSTa sthiti 66 sAgara batAI hai| sar3asaThaveM samavAya meM eka yuga meM nakSatramAsa kI gaNanA se 67 mAsa batAye haiN| 68veM samavAya meM dhAtakIkhaNDa dvIpa meM cakravartI kI 68 vijaya, 68 rAjadhAniyAM aura utkRSTa 68 arihaMta hote haiM tathA bhagavAn vimala ke 68 hajAra zramaNa the, yaha kahA gayA hai| unahattaraveM samavAya meM mAnavaloka meM meru ke atirikta 69 varSa aura 69 varSadhara pavaMta batAe haiN| sattaraveM samavAya meM eka mAsa aura 20 rAtri vyatIta hone para 70 rAtri avazeSa rahane para bhagavAna mahAvIra ne varSAvAsa kiyA, isa kA varNana hai| yahAM para paramparA se varSAvAsa kA artha saMvatsarI kiyA jAtA hai| ikahattaraveM samavAya meM bhagavAn ajita, cakravartI sAgara 71 lAkha pUrva taka gRhavAsa meM raha kara dIkSita huye| 72 veM samavAya meM bhagavAna mahAvIra aura una ke gaNadhara acalabhrAtA ko 72 varSa kI Ayu batAyI hai| 72 kalAoM kA bhI ullekha hai| tihattaraveM samavAya meM vijaya nAmaka baladeva, 73 lAkha kI Ayu pUrNa kara siddha huye| 74 veM samavAya meM gaNadhara agnibhUti 74 varSa kI Ayu pUrNa kara siddha hye| 75 veM samavAya meM bhagavAna suvidhi ke 75 so kevalI the / bhagavAn zItala 75 hajAra pUrva aura bhagavAn zAnti 75 hajAra varSa gRhabAsa meM rhe| 76 veM samavAya meM vidyuta kumAra Adi bhavanapati devoM ke 76-76 lAkha bhavana batAye gaye haiN| satahattaraveM samavAya meM samrATa bharata 77 lAkha pUrva taka kumArAvasthA meM rhe| 77 rAjAoM ke sAtha unhoMne saMyamamArga grahaNa kiyaa| 78veM samavAya meM gaNadhara akampita 78 varSa kI Ayu meM siddha huye| 79veM samavAya meM chaThe naraka ke madhyabhAga se cha? ghanodadhi ke nIce caramAnta taka 79 hajAra yojana antara hai| 80veM samavAya meM tripRSTha vAsudeva 80 lAkha varSa taka samrAT pada para rhe| 81veM samavAya meM 81 sau mana:paryavajJAnI the| 82veM samavAya meM 82 rAtriyA~ vyatIta hone para zramaNa bhagavAna mahAvIra kA jIva garbhAntara meM saMharaNa kiyA gayA / 83veM samavAya meM bhagavAn zItala ke 83 gaNa aura 83 gaNadhara the| 84 veM samavAya meM bhagavAna RSabhadeva kI 84 lAkha pUrva kI aura bhagavAn zreyAMsa kI 84 lAkha varSa kI Ayu thii| bhagavAna RSabha ke 84 maNa, 84 gaNadhara aura 84 hajAra zramaNa the| 85veM samavAya meM AcArAMga ke 55 uddezana kAla batAye haiN| 863 samabAya meM bhagavAna suvidhi ke 86 gaNa aura 86 gaNadhara batAye haiM / bhagavAn supArzva ke 86 sau vAdI the| 87veM samavAya meM jJAnAvaraNIya aura antarAya karma ko chor3a kara zeSa 6 karmoM kI 87 uttaraprakRtiyAM batAyI haiN| 88veM samavAya meM pratyeka sUrya aura candra ke 88-88 mahAgraha batAye haiN| 89veM samavAya meM tRtIya Are ke 89 pakSa avazeSa rahane para bhagavAn RSabhadeva ke mokSa padhArane kA ullekha hai| aura bhagavAn zAntinAtha ke 89 hajAra zramaNiyA~ thiiN| 90veM samavAya meM bhagavAn ajita aura zAnti ina donoM tIrthaMkaroM ke 90 gaNa aura gaNadhara the| 91veM samavAya meM bhagavAn kunthu ke 91 hajAra avadhijJAnI zramaNa the| 92veM samavAya meM gaNadhara indrabhUti 92 varSa kI Ayu pUrNa kara mukta huye| 93veM samavAya meM bhagavAn candraprabha ke 93 gaNa aura 93 gaNadhara the| bhagavAn zAntinAtha ke 93 so catudarza pUrvadhara the| 94veM samavAya meM bhagavAn ajita ke 94 sau avadhijJAnI zramaNa the| 95veM samavAya' meM bhagavAn zrI pArzva ke 95 gaNa aura 95 gaNadhara the| bhagavAn kunthu kI 95 hajAra varSa kI Ayu thii| 96veM samavAya meM pratyeka cakravartI ke 96 karoDa gAMva hote haiN| 97veM samavAya meM ATha karmoM kI 97 uttara-prakRtiyAM haiN| 9veM samavAya meM revatI va jyeSThA paryanta ke 19 nakSatroM ke 98 tAre haiN| 99veM [ 53 ] Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAya meM meru parvata bhUmi se 99 hajAra yojana U~cA hai| 100veM samavAya meM bhagavAna pArzva kI aura gaNadhara sudharmA kI Ayu sau varSa kI thI, yaha nirUpaNa hai| uparyukta paitIsaveM samavAya se 100veM samavAya taka vipula sAmagrI kA saMkalana huA hai| usameM se kitanI hI sAmagrI paurANika viSayoM se sambandhita hai| bhUgola aura khagola, svarga aura naraka Adi viSayoM para aneka dRSTiyoM se vicAra huA hai| Adhunika vijJAna kI paha~ca jaina bhaugolika virATa kSetroM taka abhI taka nahIM ho pAyI hai| jJAta' se ajJAta adhika hai| anveSaNA karane para aneka ajJAta gambhIra rahasyoM kA parijJAna ho sakatA hai| ina samavAyoM meM aneka rahasya Adhunika anveSakoM ke liye udghATita haye haiN| una rahasyoM ko Adhunika paripekSya meM khojanA anveSakoM kA kArya hai| aitihAsika dRSTi se isameM caubIsa tIrthakara, cakravartI, vAsudeva, baladeva, gaNadhara, tIrthaMkaroM ke zramaNa, zramaNI, zrAvaka, zrAvikA Adi ke sambandha meM bhI vipula sAmagrI hai| tIrthaMkara jaina zAsana ke nirmAtA haiN| adhyAtmika-jagat ke AcArasaMhitA ke puraskartA haiN| una kA jIvana sAdhakoM ke liye satata mArgadarzaka rahA hai| tIrthaMkaroM ke virAT jIvanacaritoM kA mUla bIja prastuta samavAyAMga meM hai| ye hI bIja anya carita granthoM meM virATa rUpa le sake haiN| tIrthaMkaroM ke prAga aitihAsika aura aitihAsika viSayoM para vipula sAmagrI hai| aura anya vijJoM ke abhimatoM ke Aloka meM bhI usa para cintana kiyA jA sakatA hai| para prastAvanA kI pRSThamaryAdA ko dhyAna meM rakhate huye maiM jijJAsu pAThakoM ko itanA sUcana avazya karUgA ki ve mere dvArA likhita, "bhagavAna RSabhadeva : eka parizIlana', 'bhagavAn pAzvaH eka samIkSAtmaka adhyayana', 'bhagavAn ariSTanemi' 'karmayogI zrI kRSNa: eka anuzIlana' aura 'bhagavAna mahAvIraH eka anuzIlana' granthoM221 kA avalokana kreN| maiMne tIrthakaroM ke sambandha meM aneka tathya ina granthoM meM diye haiM / isI taraha bhagavAna mahAvIra ke gaNadharoM ke sambandha meM bhI "mahAvIra anuzIlana" grantha meM cintana kiyA hai| lipi-vicAra 46veM samavAya meM brAhmIlipi ke upayoga meM Ane vAle akSaroM kI saMkhyA 46 batAyI hai| AcArya abhayadeva ne prastuta prAgama kI vRtti meM yaha spaSTa kiyA hai ki 46 akSara "akAra" se lekara kSa sahita hakAra taka hone caahiye| unhoMne R R la la nahIM gine haiN| zeSa akSara liye haiN| aThArahaveM samavAya meM lipiyoM ke sambandha meM brAhmIlipi ke nAma batAye haiN| prAcArya abhayadeva ne ina lipiyoM ke sambandha meM yaha spaSTa likhA hai ki unheM ina lipiyoM ke sambandha meM kisI bhI prakAra kA vivaraNa prApta nahIM huA hai isaliye ve usa kA vivaraNa nahIM de sake haiN| Adhunika anveSaNA ke pazcAt isa sambandha meM yaha kahA jA sakatA hai ki azoka ke lipi prayukta hayI hai, vaha brAhmI lipi hai / yavanoM kI lipi yAvanIlipi hai, jo Aja arbI aura phArasI Adi ke rUpa meM vizruta hai| kharoSTI lipi gandhAra deza meM pracalita thii| yaha lipi dAhinI ora se prArambha hokara bAI ora likhI jAtI thii| uttara-pazcima sImAnta pradeza meM azoka ke jo do zilAlekha prApta haye haiM, una meM prastuta lipi kA prayoga huA hai| khara aura oSTa ina do zabdoM se kharoSTa banA hai| khara gadhe ko kahate haiN| sambhava hai ki prastuta lipi kA mor3a gadhe ke hoTha kI taraha ho / isaliye isa kA nAma kharoSThI, kharoSThikA athavA kharoSTrikA par3A ho / pAMcavI lipi kA nAma "khara-zrAvitA" hai| khara ke svara kI taraha jisa lipi kA uccAraNa karNakaTu ho, jisa ke kAraNa saMbhavataH usa kA nAma "kharazrAvitA" par3A ho| chuTTI lipi kA nAma "pakArAdikA" hai| jisa kA prAkRta 221. lekhaka-zrI devendramuni zAstrI, zrI tArakaguru jainagranthAlaya, zAstrI sarkala, udayapura (rAjasthAna) Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa "pahArAiA" "pArAiA" ho sakatA hai| saMbhava hai ki pakAra bahula hone ke kAraNa yA pakAra se prArambha hone ke kAraNa isa kA nAma "pakArAdikA" par3A ho| gyArahavIM lipi kA nAma "nihnavikA" hai| nihnava zabda kA prayoga jaina paramparA meM "chipAne" ke artha meM bahuta vizruta rahA hai| jo lipi gupta ho, yA sAMketika ho, vaha nihravikA ho sakatI hai| vartamAna meM saMketa lipi kA pracalana atizIghra lipi ke rUpa meM hai| prAcIna yuga meM isI taraha koI sAMketika lipi rahI hogI, jo nihravikA ke nAma se vizruta ho| bArahavIM lipi kA nAma akalipi hai| aMkoM se nirmita lipi aMkalipi honI caahiye| AcArya kumudendu ne "bhU-valaya" grantha kA uTTakana isI lipi meM kiyA hai| yaha grantha yalappA zAstrI ke pAsa thA, jo vizvezvaram ke rahane vAle the| vaha maiMne dehalI meM san 1954 meM dekhA thaa| usa meM vividha-viSayoM kA saMkalana-Akalana huA hai, aura aneka bhASAoM kA prayoga bhI! yalappA zAstrI ke kahane ke anusAra usa meM eka karor3a zloka haiM aura use bhArata ke rASTrapati rAjendra bAbU ne "vizva kA mahAn pAzcarya" kahA hai| terahavIM lipi "gaNitalipi" hai| gaNitazAstra sambandhI saMketoM ke AdhAra para Adhata hone se lipi "maNitalipi" ke rUpa meM vizruta rahI ho| caudahavIM lipi kA nAma "gAndharva" lipi hai| yaha lipi gandharva jAti kI eka viziSTa lipi thii| pandrahavIM lipi kA nAma "bhUtalipi" hai| bhUtAna deza meM pracalita hone ke kAraNa se yaha bhUtalipi kahalAtI ho| bhUtAna ko hI vartamAna meM bhUTAna kahate haiN| athavA bhoTa yA bhoTiyA, tathA bhUta jAti meM pracalita lipi rahI ho| saMbhava hai ki paizAcIbhASA kI lipi bhUtalipi kahalAtI ho| bhUta aura pizAca, ye donoM zabda ekArthaka se rahe haiN| isaliye paizAcIlipi ko bhUtalipi kahA gayA ho| jo lipi bahuta hI sundara va AkarSaka rahI hogI, vaha solahavIM lipi "Adarza lipi" ke rUpa meM usa samaya prasiddha rahI hogii| yaha lipi kahA~ para pracalita thI, yaha abhI taka lipivizeSajJa nirNaya nahIM kara sake haiN| sattarahavIM lipi kA nAma "mAhezvarI" lipi hai| mAhezvarI vaizyavarNa meM eka jAti hai| saMbhava hai ki isa jAti kI viziSTa lipi prAcInakAla meM pracalita rahI ho, aura use mAhezvarI lipi kahA jAtA ho| aThArahavIM lipi brAhmIlipi hai| yaha lipi drAvir3oM kI rahI hogii| nAma se spaSTa hai ki puliMdalipi kA sambandha AdivAsI se rahA ho| magara abhI taka yaha saba anumAna hI hai| inakA sahI svarUpa nizcita karane ke lie adhika anveSaNa apekSita hai| bauddha grantha "lalitavistarA" meM cauMsaTha lipiyoM ke nAma Aye haiN| una nAmoM ke sAtha samavAyAMga meM prAye haye lipiyoM ke varNana kI tulanA kI jA sakatI hai| sauMveM samavAya ke bAda kramazaH 150-200-250-300---350-400-450-500 yAvata 1000 se 2000 se 10000 se eka lAkha, usa se 8 lAkha aura karor3a kI saMkhyA vAle vibhinna viSayoM kA ina samavAyoM meM saMkalana kiyA gayA hai| yahA~ para hama kucha pramukha viSayoM ke sambandha meM hI cintana prastuta kara rahe haiN| bhagavAna mahAvIra ke tIrthaMkara bhava se pUrva chaThe poTTila ke bhava kA varNana hai| Avazyaka niyukti meM prabhu mahAvIra ke sattAIsa bhavoM kA suvistRta varNana hai| vahA~ para nandana ke jIva ne poTThila ke pAsa dIkSA grahaNa kii| aura nandana ke pahale ke bhavoM meM poTiThala kA ullekha nahIM hai| aura na yaha ullekha aAvazyakacUNi, Avazyaka haribhadrIyAvatti, Avazyaka malayagiri batti aura mahAvIracariyaM mAdi meM kahIM AyA hai| prAcArya abhayadeva ne prastuta prAgama kI vRtti meM yaha spaSTa kiyA hai ki poThila nAmaka rAjakumAra kA eka bhava, vahA~ se deva hue, dvitIya bhava / vahA~ se cyuta hokara kSatrAnagarI meM nandana nAmaka rAjaputra hue, yaha tRtIya bhava / vahA~ se devaloka 222. Avazyaka niyukti-gAthA 448 [ 55 1 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaye, yaha caturtha bhv| vahA~ se devAnandA ke garbha meM Aye, yaha pAMcavAM bhava / aura vahAM se trizalA kSatriyANI kI kukSi meM lAye gaye, yaha chaThA bhava ! isa prakAra parigaNanA karane se poTThila kA chaThA bhava ghaTita ho sakatA hai| samavAyAMgasUtra meM Aye tIrthaMkaroM kI mAtAoM ke nAmoM se digambara paramparA meM unake nAma kucha pRthak rUpa se likhe haiM, ve isa prakAra haiM-marudevI, vijayasenA, susenA, siddhArthA, maMgalA, susImA, pRthvIsenA, lakSmaNA, jayarAmA, (rAmA) sunandA, nandA (viSNuzrI) jAyAvatI (pATalA) jayazyAmA (zarmA) zarmA (revatI) suprabhA (suvratA) airA, zrIkAntA (zrImatI) mitrasenA, prajAvatI, (rakSitA) somA (padmAvatI) vapillA (vaprA) zivAdevI, vAmAdevI, priyakAriNI trizalA / Avazyaka niryakti54 meM bhI una ke nAma prApta haiN| AgAmI utsarpiNI ke tIrthaMkaroM ke nAma jo samavAyAMga meM Aye haiM, vahI nAma pravacanasAra meM jyoM ke tyoM milate haiN| kintu lokaprakAza935 meM jo nAma Aye haiM, ve krama kI daSTi se pRthaka haiN| jinaprabhasUri kRta 'prAkRta divAlI kalpa' meM ullikhita nAmoM aura unake krama meM antara hai| digambara paramparA ke granthoM meM AgAmI caubIsI ke nAma isa prakAra prApta hote haiM(1) zrI mahApadma (2) suradeva (3) supAva (4) svayaMprabhu (5) sarvAtmabhU (6) zrIdeva (7) kulaputradeva (8) udaMkadeva (9) proSThiladeva (10) jayakIti (11) munisuvrata (12) araha (13) niSpApa (14) niSkaSAya (15) vipula (16) nirmala (17) citragupta (18) samAdhimukta (19) svayaMbhU (20) anivRtta (21) jayanAtha (22) zrIvimala (23) devapAla (24) anantavIrya digambara granthoM meM atIta caubIsI ke nAma bhI milate haiN|26 prastuta samavAyAMga meM kulakaroM kA ullekha huA hai / sthAnAMga sUtra meM atIta utsapiNI ke daza kulakaroM ke nAma Aye haiM to samavAyAMga meM sAta nAma haiM aura nAmoM meM bheda bhI hai| kulakara usa yuga ke vyavasthApaka haiM, jaba mAnava pArivArika, sAmAjika, rAjazAsana aura Arthika bandhanoM se pUrNatayA mukta thaa| na use khAne kI cintA thI, na pahanane kI hii| vakSoM se hI unheM manovAJchita vastueM upalabdha ho jAtI thii| ve svatantra jIvana jIne vAle the| svabhAva kI dRSTi se atyanta alpkssaayii| usa yuga meM jaMgaloM meM hAthI, ghor3e, gAya, baila, pazu the, para una pazuoM kA ve upayoga nahIM karate the| Arthika dRSTi se na koI zreSThI thA, na koI anucara hii| prAja kI bhA~ti rogoM kA trAsa nahIM thaa| jIvana bhara ve vAsanAoM se mukta rahate the| jIvana kI sAndhyavelA meM ve bhAI-bahana miTakara pati-patnI ke rUpa meM ho jAte the| aura eka puruSa aura strI yugala ke rUpa meM santAna ko janma dete the| unakA ve 49 dina taka pAlana-poSaNa karate aura maraNa-zaraNa ho jAte the| unakI mRtyu bhI ubAsI aura chauMka Ate hI binA kaSTa ke ho jaatii| isa taraha yogalika kAla kA jIvana thaa| tIsare Are ke anta 223. uttarapurANa va harivaMza purANa dekhiye 224. Avazyaka niyukti-gAthA 385, 386 225. lokaprakAza sarga-38, maloka 296 226. jaina siddhAnta saMgraha, pR. 19 [ 56 ] Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka tRtIya vibhAga meM yaugalika-maryAdAe~ dhIre-dhIre vinaSTa hone lagatI haiN| tRSNAe~ bar3hatI haiN| aura kalpavRkSoM kI zakti kSINa hone lagatI hai| usa samaya vyavasthA karane vAle kucha viziSTa vyakti paidA hote haiN| unheM kulakara kI saMjJA se abhihita kiyA jAtA hai| prathama kulakara tRtIya ArA ke palya jitanA bhAga avaziSTa rahane para hote haiN| kalakaroM kI saMkhyA ke sambandha meM vibhinna granthoM meM matabheda rahe haiN|227 antima kulakara nAbhi ke putra "RSabha" haye jo prathama tIrthakara bhI the| unake putra bharata cakravartI hue| tIrthakara RSabha ne dharmacakra kA pravartana kiyA to cakravartI ne rAjya-cakra kaa| caturtha Are meM tevIsa tIrthakara, gyAraha cakravartI, nau baladeva, nI vAsudeva aura prativAsudeva Adi mahApuruSa utpanna hote haiM / isa prakAra hama dekhate haiM ki samavAyAMga meM jijJAsu sAdhakoM ke lie aura anusaMdhitsuoM ke lie aneka mahattvapUrNa tathyoM kA saMkalana hai / vastu-vijJAna, jaina-siddhAnta, evaM jaina-itihAsa kI dRSTi se yaha Agama atyanta mahatvapUrNa hai| isameM zatAdhika viSaya haiN| Adhunika cintaka samavAyAMga meM Aye hue gaNadhara gautama kI 92 varSa kI Ayu aura gaNadhara sudharmA kI 100 varSa kI prAyU par3hakara yaha tarka prastuta karate haiM ki samavAyAMga kI racanA bhagavAna mahAvIra ke mokSa jAne ke pazcAt huI hai| hama unake tarka ke samAdhAna meM yaha namra nivedana karanA cAheMge ki gaNadharoM kI umra Adi viSayoM kA devaddhigaNI kSamAzramaNa ne isameM saMkalana kiyA hai| sthAnAGga kI prastAvanA meM maiMne isa prazna para vistAra se cintana bhI kiyA hai / yaha pUrNa aitihAsika satya hai ki yaha prAgama gaNadharakRta haiN| mukhya rUpa se yaha prAgama gadya rUpa meM hai para kahIM-kahIM bIca-bIca meM nAmAvalI va anya vivaraNa sambandhI mAthAeM bhI AI haiN| bhASya kI dRSTi se bhI yaha Agama mahattvapUrNa hai| kahIM-kahIM para alaMkAroM kA prayoga huA hai / saMkhyAoM ke sahAre bhagavAna pArzva aura unake pUrvavartI caudahapUrvI, avadhijJAnI, aura viziSTa jJAnI muniyoM kA bhI ullekha hai, jo itihAsa kI dRSTi se mahattvapUrNa hai| tulanAtmaka adhyayana samavAyAMgasUtra meM vibhinna viSayoM kA jitanA adhika saMkalana hA hai, utanA viSayoM kI dRSTi se saMkalana anya AgamoM meM kama huA hai| bhagavatI sUtra viSaya bahala hai to AkAra kI dRSTi se bhI virAT hai| samavAyAMga sutra AkAra kI dRSTi se bahata hI choTA hai| jaise viSNa muni ne tIna paira se virATa vizva ko nApa liyA thA, vaise hI samavAyAMga kI sthiti hai| yadi hama samavAyAMga sUtra meM Aye huye viSayoM kI tulanA anya Agama sAhitya se kareM to sahaja hI yaha jJAta hogA ki vyavahAra sUtra meM yathArtha hI kahA gayA hai ki sthAnAMga aura samavAyAMga kA jJAtA hI AcArya aura upAdhyAya jaise gauravapUrNa pada ko dhAraNa kara sakatA hai kyoMki sthAnAMga aura samAvayAMga meM una sabhI viSayoM kI saMkSepa meM carcAe~ pA gayI haiM, AcArya va upAdhyAya pada ke lie jinakA jAnanA atyadhika Avazyaka hai| saMkSepa meM yoM kahA jA sakatA hai ki jinavANI rUpI virATa sAgara ko samavAyAMga rUpI gAgara meM bhara diyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki anya Agama sAhitya meM isa kI spaSTa pratidhvani sunAI detI hai| ataH hama yahAM para bahuta hI saMkSepa meM anya AgamoM ke Aloka meM samavAyAMgagata viSayoM kI tulanA kara rahe haiN| 227. jambUdvIpaprajJapti, dvitIya vakSaskAra meM pandraha kulakara, digambara grantha "siddhAnta-saMgraha" meM caudaha kulakara kahe gae haiN| 228. ThANa-samavAyadhare kapai AyariyattAe uvajjhAyattAe gaNAvacche iyattAe uddisittAe |--vyvhaarsuutr uddezaka 3 [ 57 ] For Private & Personal use only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga aura AcArAMga jinavANI ke jijJAsuoM ke lie AcArAMga kA sarvAdhika mahattva hai| vaha sabase prathama aMga hai-racanA kI dRSTi se aura sthApanA kI dRSTi se bhii| prAcArAMga racanAzailI, bhASAzailI, va viSayavastu kI dRSTi se adbhuta hai / AcAra aura darzana donoM hI dRSTi se usakA mahattva hai| hama samavAyAMga kI AcArAMga ke sAtha saMkSepa meM tulanA kara rahe haiN| samavAyAMga ke prathama samavAya kA tRtIya sUtra hai-ege daNDe, AcArAMga226 meM bhI isakA ullekha hai| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya kA dvitIya sUtra-'paMca mahavvayA paNNatA...' hai to AcArAMga 23 deg meM bhI yaha nirUpaNa hai| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya kA tRtIya sUtra--'paMca kAmaguNA paNNatA........' hai to AcArAMga 3' meM bhI isakA pratipAdana huA hai| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya meM chaTThA sUtra-'paMca nijaraDhANA paNNattA........' hai to AcArAMga232 meM bhI yaha varNana prApta hai / samavAyAMga ke ? samavAya kA dvitIya sUtra-'cha jIvanikAya paNNattA........' hai to prAcArAMga:33 meM bhI isakA nirUpaNa hai| samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA tRtIya sUtrasamaNe bhagavaM mahAvIre sattarayaNIo uDDhaM uccatteNaM hotthA... ...' hai to pAcArAMga234 meM bhI mahAvIra kI avagAhanA kA yahI varNana hai| ........" hai to samavAyAMga ke navama samavAya kA tRtIya sUtra--"nava baMbhacerA paNNattA...' AcArAMga 235 meM bhI brahmacarya kA varNana prApta hai| samavAyAMga ke paccIsaveM samavAya kA pahalA sutra-"purima-pacchimagANaM titthagarANaM paMca-jAmassa paNavIsaM bhAvaNAo paNNattAo..... .." hai to AcArAMga 236 meM bhI pAMca mahAvratoM kI paccIsa bhAvanAoM kA ullekha huA hai| samavAyAMga ke tIsaveM samavAya meM "samaNe bhagavaM mahAvIre tIsaM vAsAI AgAravAsamajhe vasittA prAgArAgro aNagAriyaM pamvaie .............." hai to yAcArAMga237 meM bhI bhagavAna mahAvIra kI dIkSA kA yahI varNana hai| 229. AcArAMga zru. 1 a. 1 u. 4 230. AcArAMga zru. 3 sU. 179 231. prAcArAMga zru. 1 a. 2 u. 1 sU. 65 232. prAcArarAMga zra. 3 sU. 179 233. AcArAMga zru. 1 a. 1 u. 1 se 7 234. AcArAMga zru. 2 zraH.15 u. 1 sU. 166 235. AcArAMga zru. 1 a. 1 se 9 / 236. AcArAMga zru. 2 cu. 3 mU. 179 237. AcArAMga zru. 2 cu, 3 sU. 179 [ 58 ] Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke ekAvanaveM samavAya kA prathama sUtra hai-'muNisuvvayassa NaM arahao paNNAsaM ajjiyAM sAhassIo hotthA...... ....' hai to AcArAMga238 meM bhI munisuvrata kI AdhikAroM kA varNana hai| samavAyAMga sUtra ke viyAsIveM samavAya kA dvitIya sUtra hai 'samaNe bhagavaM mahAvIre bAsIe rAidiehi vIikkatehiM gabbhAo gabbhaM sAharie 2 3 6..............' to AcArAMga 240 meM bhI bhagavAna mahAvIra ke garbhaparivartana kA ullekha hai| samavAyAMga ke bAnaveM samavAya kA prathama sUtra hai-'bANauI paDimAgro paNNattAo.......................' to AcArAMga 241 meM bhI bAnaveM pratimAoM kA ullekha huA hai| samavAyAMga ke sUtroM ke sAtha AcArAMgagata viSayoM kA jo sAmya hai, vaha yahAM para nirdiSTa kiyA gayA hai| samavAyAMga aura sUtrakRtAMga sUtrakRtAMga dvitIya aMga hai| AcArAMga meM mukhya rUpa se prAcAra kI pradhAnatA rahI hai to sUtrakRtAMga meM darzana ko pradhAnatA hai| mahAvIra yugIna darzanoM kI spaSTa jhAMkI isameM hai| AcArAMga kI taraha yaha bhI bhAva-bhASA aura zailI kI dRSTi se alaga-thalaga vilakSaNatA lie hue hai| saMkSepa meM yahAM prastuta hai samavAyayoga ke sAtha sUtrakRtAMga kI tulnaa| samavAyAMga ke prathama samavAya kA navama sUtra hai-~"ege dhamme' to sUtrakRtAMga 242 meM bhI isa dharma kA ullekha hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA dazavAM sUtra hai-'ege adhamme' to sUtrakRtAMga243 meM bhI yahI varNana hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA gyArahavA~ sUtra hai-"ege puNNe" to sUtrakRtAMga 244 meM bhI puNya kA varNana hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA bArahavA~ sUtra hai---"ege pAve" to sUtrakRtAMga 245 meM bhI pApa kA nirUpaNa huA hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA terahavAM sUtra hai "ege baMdhe" to sUtrakRtAMga 246 meM bhI bandha kA varNana hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA caudahavAM sUtra hai-"ege mokkhe" to sUtrakRtAMga 247 meM bhI mokSa kA ullekha hai| 238. AcArAMga-zru. 1 239. AcArAMga-zru. 2 a. 24 240. prAcArAMga-zru. 2 a. 24 241. AcArAMga-zru. 2 242. sUtrakRtAMga-zru. 2 a. 5 243. sUtrakRtAMga- zru. 2 a. 5 244. sUtrakRtAMga-zru. 2 a. 5 245. sUtrakRtAMga-zru. 2 a. 5 246. sUtrakRtAMga-zru. 2 a. 5 247. sUtrakRtAMga--zru. 2 a. 5 [ 59 ] Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke prathama samavAya kA pandrahavAM sUtra haiM-"ege AsaveM" to sukRtAMga 248 meM bhI Azrava kA nirUpaNa hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA solahavAM sUtra-"ege saMvare" hai to sUtrakRtAMga 246 meM bhI saMvara kI prarUpaNA huyI hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA sattarahavAM satra-"egA veyaNA" hai to sutrakRtAMga240 meM bhI vedanA kA varNana hai| ___ samavAyAMga ke prathama samavAya kA aThArahavAM sUtra hai-"egA nijjarA" to sUtrakRtAMga251 meM bhI nirjarA kA varNana hai| samavAyAMga ke dvitIya samavAya kA prathama sUtra-"do daNDA paNNattA........" hai to sUtrakRtAMga 252 meM bhI arthadaNDa aura anarthadaNDa kA varNana hai| samavAyAMga ke terahaveM samavAya kA prathama sUtra-"terasa kiriyAThANA paNNattA"......" hai to sUtrakRtAMga 253 meM bhI kriyAoM kA varNana hai| ___ samavAyAMga ke bAvIsaveM samavAya kA prathama sUtra hai-"bAvIsaM parIsahA paNNattA" to sUtrakRtAMga254 meM bhI parISahoM kA varNana hai| isa taraha samavAyAMga aura sUtrakRtAMga meM aneka viSayoM kI samAnatA hai| sthAnAGga aura samavAyAMga ye donoM Agama eka zailI meM nirmita haiN| ata: donoM meM atyadhika viSayasAmya hai| ina donoM kI tulanA sthAnAGgasUtra kI prastAvanA meM kI jA cukI hai, ataeva yahA~ use nahIM doharA rahe haiN| jijJAsujana usa prastAvanA kA avalokana kreN| samavAyAMga aura bhagavatI samavAyAMga aura bhagavatI ina donoM AgamoM meM bhI aneka sthaloM para viSaya meM sarazatA hai| ata: yahAM samavAyAMgagata viSayoM kA bhagavatI ke sAtha tulanAtmaka adhyayana de rahe haiN| samavAyAMga ke prathama samavAya kA prathama sUtra hai-"ege AyA" to bhagavatI 255 meM bhI caitanya guNa kI dRSTi se AtmA eka svarUpa pratipAdita kiyA hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA dvitIya sUtra hai--"ege aNAyA" to bhagavatI 56 sUtra meM bhI anupayoga lakSaNa kI dRSTi se anAtmA kA eka rUpa pratipAdita hai| 248. sUtrakRtAMga-zru. 2 a. 5 249. sUtrakRtAMga-zru. 2 a. 5 250. sUtrakRtAMga-zru. 2 a.5 251. sUtrakRtAMga-zru. 2 a. 5 252. sUtrakRtAMga-zru. 2 a.2 253. sUtrakRtAMga-zru. 2 a. 2 254, sUtrakRtAMga-zru. 2 a. 2 255. bhagavatI-zataka 12 uddezaka 10 256. bhagavatI-zataka 1 u. 4 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke prathama samavAya kA caturtha sUtra hai 'ege adaNDe' to bhagavatI257 meM bhI prazasta yogoM kA pravRttirUpa vyApAra-pradaNDa ko eka batAyA hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA pAMcavA sUtra hai-'egA kiriyA' to bhagavatI25% meM bhI yogoM kI pravRtti rUpa kriyA eka hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA chaThA sUtra hai 'egA akiriyA' to bhagavatI250 meM bhI yoganirodharUpa akriyA eka mAnI hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA sAtavA~ sutra hai 'ege loe' to bhagavatI260 meM bhI dharmAstikAya Adi dravyoM kA AdhArabhuta lokAkAza eka pratipAdita kiyA hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA AThavAM sUtra hai-'ege aloe' to bhagavatI26' meM bhI dharmAstikAya prAdi dravyoM ke abhAva rUpa alokAza kA varNana hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA chabbIsavA~ sUtra hai--'imose NaM rayaNappahAe puDhavIe... ... ... ...' to bhagavatI 12 meM bhI ratnaprabhA nAmaka pRthvI ke kucha nArakoM kI sthiti eka palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga sUtra ke prathama samavAya kA sattAIsavA~ sUtra hai-'imIse paM........ ...' to bhagavatI253 meM bhI ratnaprabhA-nArakoM kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA unatIsavA~ sutra hai-'asurakumArANaM devANaM.......' to bhagavatI264 meM bhI asurakumAra devoM kI sthiti eka palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA tIsavA~ sUtra hai--'asurakumArANaM........' to bhagavatI265 meM bhI utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA ikatIsavA~ sUtra hai--'asurakumAriMda.. .....' to bhagavatI266 meM bhI asurakumArendra ko chor3akara kucha bhavanapati devoM kI sthiti eka palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA battIsavAM sUtra hai-'asaM khijjavAsAuya......' to bhagavatI267 meM bhI asaMkhya varSa kI Ayu vAle kucha garbhaja tiryaMcoM kI sthiti eka palyopama kI batAyI hai| 257. bhagavatI--zata. 11 u. 11 258. bhagavatI-za. 1 u.6 259. bhagavatI-za. 25 u. 7 260. bhagavatI-za. 12 u. 7 261. bhagavatI-za. 12 u. 7 262. bhagavatI-za. 1 u. 1 263. bhagavatI-za. 1 u. 1 264. bhagavatI---za. 1 u.1 265. bhagavatI-za. 1 u. 1 266. bhagavatI-za. 1 u.1 267. bhagavatI-za. 1 u. 1 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke prathama samavAya kA tetIsavAM sUtra hai--'asaMkhijja vAsAuya........' to bhagavatI meM bhI asaMkhya varSoM ko prAyuvAle kucha garbhaja manuSyoM kI sthiti eka palyopama kI batAyI hai| samavAyAMma ke prathama samavAya kA cautIsavA~ sUtra hai-'vANamaMtarANaM devANaM........' to bhagavatI266 meM bhI vANavyantara devoM kI utkRSTa sthiti eka palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA paitIsavA~ sUtra hai 'joisiyANaM.......... .' to bhagavatI270 meM bhI jyotiSka devoM kI utkRSTa sthiti eka palyopama adhika lAkha varSa kI kahI hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA chattIsavA~ sUtra--sohamme kappe devANa...........' hai to bhagavatIsUtra 271 meM bhI saudharmakalpa ke devoM kI jaghanya sthiti eka palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA seMtIsavA~ sUtra hai-'sohamme kappe.......' to bhagavatI272 meM bhI saudharma kalpa ke kucha devoM kI sthiti eka sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA ar3atIsavAM sUtra hai-'IsANe kappe devANa.........' to bhagavatI73 meM bhI IzAna kalpa ke devoM kI jaghanya sthiti kucha adhika eka palyopama kI kahI hai| samavAyAMga sUtra ke prathama samavAya kA unacAlIsavA~ sUtra hai-'IsANe kAppe devANa sUtra meM bhI IzAna kalpa ke kucha devoM kI sthiti eka sAgaropama kI kahI hai| samavayAMga ke prathama samavAya kA tayAlIsavA~ sUtra hai.-'saMtegaiyA bhavasiddhiyA.......' to bhagavatI75 meM bhI isa kA varNana hai| samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA terahavAM sUtra hai-'imIse NaM rayaNappahAe...' hai to bhagavatI 76 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti tIna palyopama kI batAyI hai| ___ samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA caudahavAM sUtra hai-'doccAe NaM puDhavIe........' to bhagavatI277 meM bhI zarkarAprabhA pRthvI ke nairayikoM kI utkRSTa sthiti tIna sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA pandrahavA~ sUtra hai -'taccAe NaM pUDhavIe........' to bhagavatI278 meM bhI bAlukAprabhA pRthvI ke narayikoM kI jaghanya sthiti tIna sAgaropama kI batAyI hai| 268. bhagavatI-za.1 u.1 269. bhagavatI-za. 1 u. 1 270. bhagavatI-za. 1 u. 1 271. bhagavatI-za, 1 u. 1 272. bhagavatI-za. 1 u. 1 273. bhagavatI-za. 1 u. 1 274. bhagabatI-za. 1 u. 1 275. bhagavatI-za. 6, 12, u.10, 2 276. bhagavatI-za. 1 u. 1 277. bhagavatI-za.1 u. 1 278, bhagavatI-za.1 u.1 [ 62 ] Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA solahavA sUtra hai---'prasurakumArANaM devANaM.......' isI taraha bhagavatI276 meM bhI kucha asurakumAra devoM kI sthiti tIna palyopama kI kahI hai| - samavAyAMga sUtra ke tRtIya samavAya kA sattarahavA~ sUtra hai-'prasaMkhijjavAsAuya""".' to bhagavatI280 meM bhI asaMkhya varSa kI Ayu vAle saMjJI tiryaJca paMcendriyoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga sUtra ke tRtIya samavAya kA aThArahavAM sUtra-'asaMkhijjavAsAuya.......hai to bhagavatI251 meM bhI asaMkhya varSa kI Aya vAle garbhaja manuSyoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama ko batAyI hai| samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA unnIsavAM sUtra hai-'sohammIsANesu.......' to bhagavatI282 meM bhI saudharma aura IzAna kalpa ke kucha devoM kI sthiti yahI kahI hai| samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA bIsavA~ sUtra -'saNaMkumAra-mAhidesu......' hai to bhagavatI283 meM bhI sanatkumAra aura mAhendra kalpa ke kucha devoM kI sthiti tIna sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA ikavIsavA~ sUtra hai-'je devA AbhaMkaraM pabhakara' hai to bhagavatI284 meM AbhaMkara prabhaMkara devoM kI utkRSTa sthiti tIna sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA cauvIsavAM sUtra-'saMtegaiyA bhavasiddhiyA.......' hai to bhagavatI285 meM bhI kucha jIva tIna bhava kara mukta hoMge, aisA varNana hai| __samavAyAMga ke caturtha samavAya kA dazavAM sUtra-'imIse NaM rayaNappahAe......" hai to bhagavatI286 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti cAra palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke caturtha samavAya kA gyArahavAM sUtra-'taccAe NaM puDhavae........' hai to bhagavatI287 meM bhI bAlukA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti cAra sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke caturtha samavAya kA bArahavA~ sUtra--'asurakumArANaM devANa........' hai to bhagavatI 288 meM bhI asurakumAra devoM kI cAra palyopama kI sthiti pratipAdita hai| ___ samavAyAMga sUtra ke caturtha samavAya kA terahavAM sUtra-'sohammIsANesu...........' hai to bhagavatI28 meM bhI saudharma IzAna kalpa ke kucha devoM kI sthiti cAra palyopama kI kahI hai| 279. bhagavatI-za. 1 u. 1 280. bhagavatI-za. 1 u. 1 281. bhagavatI-za. 1 u.1 282. bhagavatI-za. 1 u.1 283. bhagavatI-za. 1 u. 1 284. bhagavatI-za. 1 u. 1 285. bhagavatI-za. 6, 12 u. 10,2 286. bhagavatI-za. 1 u. 1 287. bhagavatI-za.1 u. 1 288. bhagavatI-za. 1 u. 1 289. bhagavatI-za.1 u. 1 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke cauthe samavAya kA caudahavA~ sutra--saNaMtakumAra-mAhiMdesu...........' hai to bhagavatI260 meM bhI sanatkumAra aura mAhendra kumAra ke kucha devoM kI sthiti cAra palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke caturtha samavAya kA pandrahavA~ sUtra-je devA kiTiMTha sUkiTiMTha........' hai to bhagavatI261 meM bhI kRSTi, sukRSTi, Adi vaimAnika devoM kI utkRSTa sthiti cAra sAgaropama kI kahI hai| ___ samavAyAMga ke pA~cave samavAya kA chaThA sUtra-'paMca nijjaraTThANA paNNattA' hai to-bhagavatI262 meM bhI nirjarA ke prANAtipAtavirati Adi pA~ca sthAna batAye haiN| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya kA AThavA~ sutra --'paMca asthikAyA paNNattA.......' hai to bhagavatI263 meM bhI dharmAstikAya Adi pAMca astikAya batAye haiN| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya kA caudahavAM sUtra--'imose rayaNapahAe'....' hai to bhagavatI264 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti pA~ca palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke pA~caveM samavAya kA pandrahavAM sUtra -'taccAe NaM puDhavIe........' hai to bhagavatI265 meM bhI bAlukAprabhA pRthvI ke kucha narakiyoM kI sthiti pAMca palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya kA solahavAM sUtra--'asurakumArANaM devANaM........' hai to bhagavatI266 meM bhI asurakumAra devoM kI sthiti pA~ca palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya kA sattarahavA~ sUtra- 'sauhammIsANesu........' hai to bhagavatI267 meM bhI saudharma, IzAna kalpa ke kucha devoM kI sthiti pA~ca palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya kA aThArahavA~ sUtra-'saNaM kumAra-mAhiMdesu.......' hai to bhagavatI268 meM bhI sanatkumAra aura mAhendra kalpa ke kucha devoM kI sthiti pA~ca sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya kA unnIsavA~ sutra-'je devA vAyaM sUvAyaM.......' hai to bhagavatI 6 meM bhI vAta-suvAta Adi vaimAnika devoM kI utkRSTa sthiti pA~ca sAgara kI kahI hai| samavAyAMga ke chaThe samavAya kA tRtIya sUtra hai--'chavihe bAhire tavokamme paNNate.... ...' to bhagavatI 300 meM bhI bAhyatapa ke anazana Adi chaH bheda batAye haiN| 290. bhagavatI-za. 1 u. 1 291. bhagavatI-za. 1 u. 1 292. bhagavatI--za. 7 u. 10 293. bhagavatI-za. 2 u. 10 294. bhagavatI-za. 1. u. 1 295. bhagavatI-za. 1 u. 1 296. bhagavatI-za. 1 u.1 297. bhagavatI-za.1 u.1 298. bhagavatI-za. 1 u.1 299. bhagavatI-za.1 u. 1 300. bhagavatI-za. 25 u. 7 [ 64 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke chaThe samavAya kA cauthA sUtra--'chavihe abhitare tabokamme paNNatte........' hai to bhagavatI30" meM bhI chaH Abhyantara tapa kA varNana hai / samavAyAMga ke chaThe samavAya kA pAMcavAM sUtra-'cha chA umatthiyA samugghAyA.......' hai to bhagavatI 302 meM bhI chAdyasthikoM ke chaH samudghAta batAe haiN| yAMga ke chaThe samavAya kA dasavAM matra_taccAe paDhavIe ........hai to bhagavatI 303 meM bhI bAlukAprabhA pRthvI ke kucha narayikoM kI sthiti cha: sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke chaThe samavAya kA gyArahavA~ sUtra--'asurakumArANaM........' hai to bhagavatI 3 04 meM bhI kucha asurakumAra devoM kI sthiti chaH palyopama kI pratipAdita hai| samavAyAMga ke chaThe samavAya kA bArahavAM sUtra---'sohammIsANesu kappesu.......' hai to bhagavatI305 meM bhI saudharma va IzAna kalpa ke kucha devoM kI sthiti chaH palyopama ko batAyI hai| samavAyAMga sUtra ke chaThe samavAya kA terahavA~ sUtra-'saNaMkumAramAhidesu ......' hai to bhagavatI 06 meM bhI sanatkumAra aura mAhendra kalpa ke kucha devoM kI sthiti cha: palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke chaThe samavAya kA caudahavAM sutra-'je devA sarvabhUramaNaM.......' hai to bhagavatI 3 07 meM bhI svayaMbhU svayaMbhUramaNa vimAna meM utpanna hone vAloM ko utkRSTa sthiti chaH sAgara kI kahI hai| samavAyAMga ke chaThe samavAya kA pandrahavA~ sUtra--'teNaM devA, chaha addhamAsANaM.....' hai to bhagavatI 308 meM bhI svayaMbhU Adi vimAnoM ke deva chaH pakSa meM zvAsocchvAsa lete haiM, aisA varNana hai| samavAyAMga ke chaTe samavAya kA solahavAM sUtra--'tesi NaM devANaM .......' hai to bhagavatI 306 meM bhI svayaMbhU yAvat vimAnavAsI devoM kI icchA AhAra lene kI chaH hajAra varSa ke bAda hotI hai|| samavAyAMga sUtra ke sAtaveM samavAya kA tRtIya sUtra- 'samaNe bhagavaM....... ' hai to bhagavatI.. meM bhI zramaNa bhagavAna mahAvIra sAta hAtha ke U~ce kahe gae haiN| samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA bArahavAM sUtra-'imose gaM rayaNappahAe ........' hai to bhagavatI" meM bhI ratnaprabhA pRthbI ke kucha nairayikoM kI sthiti sAta palyopama kI pratipAdita hai| 301. bhagavatI za. 25 u. 7 302. bhagavatI za. 13 u. 10 303. bhagavatI za. 1 u.1 304. bhagavatI za. 1 u. 1 305. bhagavatI za. 1 u. 1 306. .bhagavatI za. 1 u. 1 07. bhagavatI za. 1 u. 1 08. bhagavatI za. 1 u. 1 309. bhagavatI za. 1 u. 1 310. bhagavatI za. 1 u. 1 311. bhagavatI za. 1 u. 1 llh llh [ 65 } Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kara terahavA~ sUtra-taccAe Na puDhavIe.......' hai to bhagavatI 12 meM bhI bAlukAprabhA ke kucha nairayikoM kI sthiti sAta sAgaropama kI vaNita hai / samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA caudahavA~ sUtra---'cautthIe NaM puDhavIe'......' hai to bhagavatI312 meM bhI paMkaprabhA nairayikoM kI jaghanya sthiti sAta sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA pandrahavA~ sUtra--'asurakumArANa.......' hai to bhagavatI3 14 meM bhI kucha kumAroM kI sthiti sAta patyopama kI vaNita hai| samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA solahavAM sUtra-'sohammIsANesu kappesu.......' hai to bhagavatI 15 meM saudharma IzAna kalpa kI sthiti sAta palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA sattarahavAM sUtra--'saNaMkamAre kappe devANaM....' hai to bhagavatI16 meM bhI sanatkumAra devoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA aThArahavA~ sutra-'mAhiMde kappe devANaM ........' hai to bhagavatI17 meM bhI mAhendra kalpa ke devoM kI utkRSTa sthiti kucha adhika sAta sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA unnIsavAM sUtra-'babhaloe kappe.......' hai to bhagavatI3 18 meM bhI brahma loka ke devoM kI sthiti kucha adhika sAta sAgaropama kI kahI hai|| samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA bIsA sUtra-'je devA samaM samappabhaM...' hai to bhagavatI398 meM bhI sama, samaprabha, mahAprabha, Adi devoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA ikkIsavA sUtra---'te NaM devA sattaNha....' hai to bhagavatI320 meM bhI sanatkumArAvataMsaka vimAna meM jo deva utpanna hote haiM, ve sAta pakSa se zvAsocchvAsa lete haiM, aisA kathana hai| samavAyAMga se sAtaveM samavAya kA bAvIsavAM sUtra--'tesi NaM devANaM .......' hai to bhagavatI 321 meM bhI sanatkumArAvataMsaka devoM kI AhAra lene kI icchA sAta hajAra varSa se hotI kahI hai| samavAyAMga ke AThaveM samavAya kA dazavAM sUtra-'imose NaM rayaNappabhAe........' hai to bhagavatI 322 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke nairayikoM kI sthiti ATha palyopama kI kahI hai| 312. bhagavatI za. 1 u. 1 313. bhagavatI za. 1 u. 1 314. bhagavatI za. 1 u. 1 315. bhagavatI za. 1 u.1 316. bhagavatI za. 1 u. 1 317. bhagavatI za. 1 u.1 318. bhagavatI za. 1 u. 1 319. bhagavatI za. 1 u. 1 320. bhagavatI za. 1 u. 1 321. bhagavatI za. 1 u. 1 322. bhagavatI za. 1 u. 1 [ 66 ] Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke AThaveM samavAya kA myArahavAM sUtra-'cautthIe puDhavIe.....' hai to bhagavatI323 meM bhI paMkaprabhA nairayikoM kI sthiti ATha sAgaropama kI hai| / samavAyAMga ke pAThaveM samavAya kA bArahavAM sUtra--'asura kumArANaM devANaM .......' hai to bhagavatI3 24 meM bhI asurakumAroM kI sthiti ATha palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke AThaveM samavAya kA terahavA sUtra-'sohammIsANesu kappesu.....' hai to bhagavatI25 meM bhI modharma aura IzAna kalpa ke devoM kI sthiti ATha palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke AThaveM samavAya kA caudahavAM sUtra-'baMbhaloe kappe........' hai to bhagavatI3 26 meM bhI brahmaloka kalpa ke devoM kI sthiti pATha sAgaropama kI pratipAdita hai| samavAyAMga ke AThaveM samavAya kA pandrahavAM sUtra-je devA acci........' hai to bhagavatI 32" meM bhI aci, acimAlI Adi kI utkRSTa sthiti pATha sAgara kI kahI hai| samavAyAMga ke AThaveM samavAya kA solahavA~ sUtra-'te NaM devA aTThAha........' hai to bhagavatI328 meM bhI aci Adi deva pATha pakSa se zvAsocchvAsa lete haiN| samavAyAMga ke pAThaveM samavAya kA sattarahavAM sUtra-'tesiM NaM devANaM ahiM ........' hai to bhagavatI 326 meM bhI aci, prAdi devoM ko AhAra lene kI icchA ATha hajAra varSa se hotI kahI hai| samavAyAMga nabameM samavAya kA gyArahavA~ sUtra-'daMsaNAvaraNijjassa...."kammassa' hai to bhagavatI33deg meM bhI nidrA, pracalA Adi darzanAvaraNIya karma kI nau prakRtiyAM kahI haiN| samavAyAMga se navameM samavAya kA bArahavAM sUtra-'imIse NaM rayaNappahAe... ...' hai to bhagavatI33' meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha narayikoM kI sthiti nau palyopama ko batAyI hai| samavAyAMga ke navameM samavAya kA terahavA sUtra--'cautthIe puDhavIe.......' hai to bhagavatI 332 meM bhI paMkaprabhA ke kucha nairayikoM kI sthiti no sAgara kI batAyI hai| samavAyAMga ke navameM samavAya kA caudahavA sUtra-"asurakUmArANa devANaM ......." hai to bhagavatI 333 meM bhI asurakumAra devoM kI sthiti no palyopama kI kahI hai| - 323. bhagavatI-za. 1 u. 1 324. bhagavatI--za. 1 u. 1 325. bhagavatI-za. 1 u. 1 326. bhagabatI-za. 1 u.1 327. bhagavatI-za. 1 u. 1 328. bhagavatI-za.1 u. 1 329. bhagavatI--za. 1 u. 1 330. bhagavatI--za. 1 331. bhagavatI-za. 1 u. 1 332. bhagavatI-za. 1 u.1 333. bhagavatI-za. 1 u. 1 [ 67 ] Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke nabama samavAya kA pandrahavAM sUtra-'sohammIsANesu kappesu........' hai to bhagavatI33 4 meM bhI saudharma va IzAna kalpa ke kucha devoM kI sthiti nau palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke navama samavAya kA solahavAM sUtra--bhaloe kappe ... ...' hai to bhagavatI 335 meM bhI brahmaloka kalpa ke kucha devoM kI sthiti nau sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke navama samavAya kA sattarahavAM sUtra---'je devA pamhaM sUpamha........' hai to bhagavatI3 34 meM bhI pakSama, supakSama, pakSmAvarta Adi devoM kI utkRSTa sthiti nau sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke navama samavAya kA aThArahavA sUtra-'te NaM devA navaNhaM........' hai to bhagavatI 3 3 7 meM bhI pakSama, Adi deva nau pakSa meM zvAsocchavAsa lete haiM aisA kathana hai| samavAyAMga ke navama samavAya kA unnIsavA~ sUtra--'tesi NaM devANaM......' hai to bhagavatI 335 meM bhI pakSama, supakSma Adi devoM ko AhAra lene kI icchA nau hajAra varSa se hotI kahI hai| samavAyAMga ke dazama samavAya kA nauvAM sUtra-'imIse NaM rayaNappahAe.......' hai to bhagavatI 338 meM bhI ratnaprabhA nairayikoM kI jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI kahI gaI hai| samavAyAMga ke dazama samavAya kA dazama sUtra-'imIse NaM rayaNapahAe...' hai to bhagavatI 340 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairavikoM kI sthiti daza palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke dazama samavAya kA gyArahavAM sUtra-cautthIe puDhavIe .......' hai to bhagavatI 341 meM paMkaprabhA pRthvI meM dasa lAkha nArakAvAsa kahe haiM, aisA varNana hai| samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA bArahavAM sUtra--'cautthIe puDhavIe.......' hai to bhagavatI 342 meM bhI paMkaprabhA pRthvI ke narayikoM kI utkRSTa sthiti daza sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA terahavAM sUtra-'paMcamIe puDhavIe.......' hai to bhagavatI 3 4 3 meM bhI dhamaprabhA pRthvI ke nairayikoM kI jaghanya sthiti daza sAgarapoma kI kahI hai| samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA caudahavA~ sutra--'asurakumArANaM devANaM.......' hai to bhagavatI344 meM bhI asurakumAra devoM kI jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI prarUpita hai| 334. bhagavatI-za. 1 u. 1 335. bhagavatI-za. 1 u.1 336. bhagavatI-za. 1 u. 1 337. bhagavatI-za. 1 u. 1 338. bhagavatI-za. 1.u.1 339. bhagavatI-za. 1 u.1 340. bhagavatI-za.1 u. 1 341. bhagavatI-za. 1 u. 1 342. bhagavatI-za. 1 u.1 343. bhagavatI-za. 1 u. 1 344. bhagavatI-za. 1 u. 1 [ 68 ] Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA pandrahavA~ sUtra- 'asuriMdavajjANaM .......' hai to bhagavatI 345 meM bhI asurendra ko chor3akara zeSa bhavanapati devoM kI jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI kahI hai| - samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA sohalavAM sUtra--'asurakUmArANaM devANa.... 'hai to bhagavatI 42 meM bhI asurakumAra devoM kI sthiti kahI hai| samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA sattarahavAM sUtra-'bAyaravaNassaikAie".....' hai to bhagavatI347 meM bhI pratyeka vanaspati kI utkRSTa sthiti daza hajAra varSa kI kahI hai| samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA aThArahavAM sUtra--'vANamaMtarANaM devANaM........' hai to bhagavatI348 meM bhI vyantaradevoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI batAyI hai| samavAyAMga ke daza samavAya kA unnIsavA~ sUtra-'sohammIsAsu kappesu........' hai to bhagavatI 346 meM bhI saudharma aura IzAna kalpa ke kucha devoM kI sthiti daza palyopama kI kahI hai| ___ samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA bIsavA~ sUtra-'baMbhaloe kapye........' hai to bhagavatI 5 * meM bhI brahmaloka deva kI utkRSTa sthiti daza sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga sUtra ke dazaveM samavAya kA ikavIsavAM sUtra-'laMtae kappe devANaM....' hai to bhagavatI351 meM bhI lAntaka devoM kI jaghanya sthiti daza sAgara kI batAyI hai| samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA bAvIsavA~ sUtra--'je devA dhosaM sughosaM........' hai to bhagavatI 352 meM bhI ghoSa, sughoSa Adi devoM ko utkRSTa sthiti daza sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA tevIsavA~ sUtra-'te NaM devA NaM addhamAsANaM.......' hai to bhagavatI353 meM bhI ghoSa yAvata brahmalokAvataMsaka vimAna ke deva daza pakSa se zvAsocchvAsa lete kahe haiN| samavAyAMga ke dazaveM samavAya kA caubIsavA~ sutra--'tesiM NaM devANa.... ...' hai to bhagavatI 354 meM bhI dhoSa, yAvat brahmalokAvataMsaka ke devoM kI AhAra lene kI icchA daza hajAra varSa meM kahI hai| samavAyAMga ke gyArahaveM samavAya kA AThavA~ sUtra---'imIse gaM rayaNappahAe........' hai to bhagavatI355 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti gyAraha palyopama kI kahI hai| 345. 346. 347. 348. 349. 350. 351. 352. 353. 354. 355. bhagavatI-za. 1 u. 1 bhagavatI-za. 1 u. 1 bhagavatI-za. 1 u. 1 bhagavatI--za. 1 u. 1 bhagavatI----za. 1 u. 1 bhagavatI-za. 1 u. 1 bhagavatI-za. 1 u. 1 bhagavatI-za. 1 u. 1 bhagavatI-za. 1 u. 1 bhagavatI-za. 1 u. 1 bhagavatI-za. 1 u. 1 [ 69 ] Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke gyArahaveM samavAya kA navama sUtra-'paMcamIe puDhavIe.......' hai to bhagavatI56 meM bho dhUmaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti gyAraha sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke gyArahaveM samavAya kA dazavA sUtra--'asurakumArANa devANa.......' hai to bhagavatI 357 meM bhI kucha asurakumAra devoM kI sthiti gyAraha patyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke gyArahaveM samavAya kA gyArahavA~ sUtra-'sohammIsANesu kappesu.......' hai to bhagavatI56 meM bhI saudharma IzAnakalpa ke kucha devoM kI sthiti gyAraha palyopama kI prarUpita hai| samavAyAMga ke gyArahaveM samavAya kA bArahavAM sUtra-'laMtae kappe......' hai to bhagavatI356 meM bhI lAMtaka kalpa ke kucha devoM kI sthiti gyAraha sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke gyArahaveM samavAya kA terahavAM sUtra--'je devA babhaM subaMbhaM.....' hai to bhagavatI meM bhI brahma, subrahma prAdi devoM kI utkRSTa sthiti gyAraha sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke gyArahaveM samavAya kA caudahavAM sUtra-'te NaM devA.......' hai to bhagavatI36' meM bhI brahma yAvat brahmottarAvataMsaka deva gyAraha pakSa se zvAsocchvAsa lete kahe haiM / samavAyAMga ke gyArahaveM samavAya kA pandrahavAM sUtra-'tesi devANaM ........' hai to bhagavatI 362 meM bhI brahma brahmottarAvataMsaka devoM kI AhAra lene kI icchA gyAraha hajAra varSa se hotI batalAI hai| samavAyAMga ke bArahaveM samavAya kA bArahavAM sUtra- 'imIse Na rayaNapahAe.......' hai to bhagavatI363 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha narayikoM kI sthiti bAraha sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke bArahaveM samavAya kA terahavA~ sUtra- 'paMcamIe puDhavIe........ ' hai to bhagavatI 334 meM bhI dhUmaprabhA pRthvI ke kucha narayikoM kI sthiti bAraha sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke bArahaveM samavAya kA caudahavAM sUtra-'asurakUmArANaM devANaM' ...' hai to bhagavatI 365 meM bhI kucha bhasurakumAra devoM kI sthiti bAraha palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke bArahaveM samavAya kA pandrahavA~ sUtra--'sohammIsANesu kappesa ........' hai to bhagavatI 366 meM bhI saudharma IzAna kalpa ke kucha devoM kI sthiti bAraha palyopama kI batAyI hai| 356. bhagavatI-za. 1 u.1 357. bhagavatI.za. 1 u. 1 358. bhagavatI-za. 1 u. 1 359. bhagavatI-za. 1 u. 1 360. bhagavatI-za. 1 u. 1 361. bhagavatI-za. 1 u. 1 362. bhagavatI-za. 1 u. 1 363. bhagavatI--za. 1 u. 1 364. bhagavatI-za. 1 u. 1 365. bhagavatI--za. 1 u. 1 366. bhagavatI-za. 1 u. 1 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke bArahaveM samavAya kA solahavA~ sUtra-'laMtae kappe atthegaiyANaM........' hai to bhagavatI67 meM bhI lAMtaka kalpa ke kucha devoM kI sthiti bAraha patyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke bArahaveM samavAya kA sattarahavA~ sUtra--'je devA mAhiMda.......' hai to bhagavatI368 meM bhI mAhendradhvaja, Adi devoM kI utkRSTa sthiti bAraha sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke terahaveM samavAya kA navamA sUtra---'imIse NaM rayaNappahAe ......' hai to bhagavatI 66 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti teraha palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke terahaveM samavAya kA dazamAM sUtra--paMcamIe puDhavIe......' hai to bhagavatI 370 meM bhI dhamaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti teraha mAgaropama pratipAdita hai| samavAyAMga ke terahaveM samavAya kA gyArahavA~ sUtra---'asurakumAraNaM devANaM ...' hai to bhagavatI 371 meM bhI kucha asurakumAra devoM kI sthiti teraha palyopama kI batAyI hai / samavAyAMga ke terahaveM samavAya kA bArahavA~ sUtra - 'sohammIsANesu kappesu.......' hai to bhagavatI372 meM bhI saudharma va IzAna kalpa' ke kucha devoM kI sthiti teraha patyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke terahaveM samavAya kA terahavAM sUtra---'laMtae kappe.......' hai to bhagavatI373 meM bhI lAMtaka kalpa ke kucha devoM kI sthiti teraha sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke terahaveM samavAya kA caudahavA~ sUtra-'je devA vajja suvajjaM........' hai to bhagavatI 74 meM bhI vajra-suvajra Adi devoM kI utkRSTa sthiti teraha sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke terahaveM samavAya kA pandrahavA~ sUtra-'te NaM devA....' hai to bhagavatI375 meM bhI vajra Adi lokAvataMsaka deva teraha pakSa se zvAsocchvAsa lete kahe haiN| samavAyAMga ke caudahaveM samavAya kA prathama sUtra-'cauddasa bhUyaggAmA.......' hai to bhagavatI 376 meM bhI sUkSmaaparyApta paryApta Adi caudaha bhUtagrAma batAye haiM / samavAyAMga ke caudahaveM samavAya kA navamA sUtra--'imIse Na rayaNappahAe......' hai to bhagavatI 377 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairapikoM kI sthiti caudaha palyopama kI kahI hai| 367. bhagavatI-za. 1 u. 1 368. bhagavatI---za. 1 u. 1 369. bhagavatI---za. 1 u. 1 370. bhagavatI-za. 1 u.1 371. bhagavatI- za. 1 u. 1 372. bhagavatI-za. 1 u. 1 373. bhagavatI-za. 1 u. 1 374. bhagavatI--za. 1 u. 1 375. bhagavatI---za. 1 u. 1 376. bhagavatI-za. 25 u. 1 377. bhagavatI--za. 1 u.1 [ 71 ] Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke caudahaveM samavAya kA dazA sUtra-'paMcamIe puDhavIe...' hai to378 bhagavatI meM bhI dhUmaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti caudaha sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke caudahaveM samavAya kA gyArahavAM sUtra-'asurakUmArANaM devANa......'hai to bhagavatI 376 meM bhI asurakumAradevoM kI sthiti caudaha palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke caudahaveM samavAya kA bArahavA~ sUtra--'sohammIsANesU...' hai to bhagavatI380 meM bhI saudharma aura IzAna kalpa ke kucha devoM kI sthiti caudaha palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke caudahaveM samavAya kA terahavAM sUtra-'laMtae kappe...' hai to bhagavatI381 meM bhI lAMtaka kalpa ke devoM kI utkRSTa sthiti caudaha sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke caudahaveM samavAya kA caudahavA~ sUtra-'mahAsukke kappe...' hai to bhagavatI382 meM bhI mahAzukra kalpa ke devoM kI jaghanya sthiti caudaha sAgaropama ko batAyI hai| samavAyAMga ke caudahaveM samavAya kA pandrahavAM sUtra-'je devA...' hai to bhagavatI383 meM bhI zrIkAnta devoM ke caudaha sAgara kI sthiti kahI hai| samavAyAMga ke pandrahave samavAya kA pAMcavA~ sUtra-'cettAsoesu Na mAsesu...' hai to bhagavatI 84 meM bhI chaH nakSatra candra ke sAtha pandraha muhUrtaparyanta yoga karate haiN| samavAyAMga ke pandrahaveM samavAya kA sAtavA~ sUtra-'maNasANaM....' hai to bhagavatI385 meM bhI manuSya ke pandraha yoga kahe haiN| samavAyAMga ke pandrahaveM samavAya kA AThavA~ sUtra--'imIse NaM rayaNappahAe...' hai to bhagavatI386 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke nairayikoM kI sthiti pandraha palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke pandrahaveM samavAya kA navamA sUtra-'paMcamIe puDhavIe..' hai to bhagavatI387 meM bhI dhUmaprabhA pRthvI ke nairayikoM kI sthiti pandraha sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke pandrahaveM samavAya kA sUtra-'asurakumArANaM devANaM...' hai to bhagavatI388 meM bhI kucha asura kumAra devoM kI sthiti pandraha palyopama kI kahI hai| 378. bhagavatI-za. 1 u. 1 379. bhagavatI-za. 1 u. 1 380. bhagavatI-za. 1 u. 1 381. bhagavatI--za. 1 u. 1 382. bhagavatI-za. 1 u. 1 383. bhagavatI--za. 1 u. 1 384. bhagavatI-za. 11 u. 11 385. bhagavatI-za. 1 u. 1 386. bhagavatI-za. 1 u. 1 387. bhagavatI-za. 1 u. 1 388. bhagavatI-za. 1 u. 1 [ 72 ] Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke pandrahaveM samavAya kA myArahavA sUtra--'sohammIsANesu......' hai to bhagavatI386 meM bhI saudharma aura IzAna kalpa ke kucha devoM kI sthiti pandraha palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke pandrahaveM samavAya kA bArahavAM sutra-~'mahAsukke kappe.......' hai to bhagavatI38 meM bhI mahAzukra kAlpa ke kucha devoM kI sthiti pandraha sAgaropama kahI hai| samavAyAMga ke solahaveM samavAya kA AThavA~ sUtra-imIse NaM rayaNappahAe........' hai to bhagavatI ' meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti solaha palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke solahaveM samavAya kA navama sUtra--'paMcamIe puDhavIe...' hai to bhagavatI3.2 meM bhI dhamaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti solaha sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke sattarahaveM samavAya kA chaTTA sUtra-'imIse NaM rayaNappahAe........' hai to bhagavatI 363 meM ratnaprabhA pRthvI ke samabhUbhAga se kucha adhika sattaraha hajAra yojana kI U~cAI para aMdhAcAraNa aura vidyAcAraNa muniyoM kI tirachI gati kahI hai| samavAyAMga ke sattarahaveM samavAya kA sAtavAM sUtra--'camarassa NaM asuriMdassa.......' hai to bhagavatI 364 meM bhI carama asurendra ke tigicchakaTa utpAta parvata kI U~cAI sattaraha sau ikkIsa yojana kI hai| samavAyAMga ke sattarahaveM samavAya kA pAThavAM sUtra--'sattarasavihe maraNe paNNatte........' hai to bhagavatI365 meM bhI maraNa ke sattaraha prakAra batAye haiN| samavAyAMga ke sattarahaveM samavAya' kA gyArahavAM sUtra--'imIse NaM rayaNappahAe... ...' hai to bhagavatI 366 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti sattaraha palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke aThArahaveM samavAya kA AThavAM sUtra-posA'' sADhes... ...' hai to bhagavatI36 meM bhI pauSa aura ASAr3ha mAsa meM eka dina utkRSTa aThAraha muharta kA hotA hai tathA eka rAtri aThAraha mahataM kI hotI kahI hai| samavAyAMga ke aThArahaveM samavAya kA navamA sUtra-'imIse gaM rayaNappahAe......' hai to bhagavato 368 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha narayikoM kI sthiti aThAraha palyopama kI kahI hai| - --------- -- - 389, bhagavatI za. 1 u. 1 390. bhagavatI za. 1 u. 1 391. bhagavatI za. 1 u. 1 392. bhagavatI za.1 u.1 393. bhagavatI za. 20 u. 1 394: bhagavatI za. 3 u. 1 395. bhagavatI za. 13 u. 7 396. bhagavatI za. 1 u. 1 397. bhagavatI za. 11 u. 1 398. bhagavatI za. 1 u. 1 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke unnIsaveM samavAya kA dvitIya sUtra-'jaMbUddIveNaM dIve........' hai to bhagavatI366 meM bhI jambUdvIpa meM sUrya U~ce tathA nIce unnIsa sau yojana taka tApa pahuMcAte kahe haiN| samavAyAMga ke unnIsaveM samavAya kA chaThA sUtra--'imIse NaM rayaNappahAe........' hai to bhagavatI00 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha narayikoM kI sthiti unnIsa palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke bIsaveM samavAya kA sAtavA~ sUtra-'ussappiNI prosappiNI........' hai to bhagavatI' meM bhI utsapiNI pravasarpiNI milakara bIsa koTAkoTi sAgaropama kA kAla-cakra kahA hai| samavAyAMga sUtra ke ikkIsaveM samavAya kA pA~cavA~ sUtra-'imIse Na rayaNappahAe......' hai to bhagavatI'72 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke nairayikoM kI sthiti ikkIsa palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke bAvIsaveM samavAya kA prathama sUtra-'bAvIsa parIsahA paNNattA'.......' hai to bhagavatI403 meM bhI bAvIsa parISahoM kA ullekha hai| samavAyAMga ke bAvIsaveM samavAya kA chaThA sUtra--'bAvIsavihe poggalapariNAme.......' hai to bhagavatI:04 meM bhI kRSNa, nIla Adi pudgala ke bAIsa pariNAma kahe haiM / samavAyAMga ke bAvIsaveM samavAya kA sAtavAM sUtra--'imIse gaM rayaNappahAe puDhavoe...' hai to bhagavatI405 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke nairayikoM kI bAvIsa palyopama kI sthiti batAyI hai / samavAyAMga ke tevIsave samavAya kA chaThA sUtra--'ahe sattamAe puDhavIe .......' hai to bhagavatI 06 meM bhI tamastamA pRthvI ke kucha narayikoM kI sthiti tevIsa sAgaropama kI kahI hai| samavAyAMga ke tevIsaveM samavAya kA sAtavAM sUtra-'asurakumArANaM devANa........' hai to bhagavatI 407 meM bhI asurakumAra devoM kI sthiti tevIsa palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke cauvIsaveM samavAya kA prathama sUtra-'cauvIsaM devAhidevA........' hai to bhagavatI08 meM bhI RSabha, ajita, saMbhava, Adi ye cauvIsa devAdhideva kahe haiN| samavAyAMga ke cauvIsaveM samavAya kA sAtavA~ sUtra-'imose NaM rayaNappahAe........' hai to bhagavatI406 meM bho ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti cauvIsa palyopama kI batAyI hai| 399. bhagavatI za. 8 u. 8 400. bhagavatI za. 1 u. 1 401. bhagavato za. 6 u. 7 402. bhagavatI za.1 u. 1 403. bhagavatI za. 8 u. 8 404. bhagavatI za. 8 u. 10 405. bhagavatI za. 1 u. 1 406. bhagavatI za. 1 u.1 407. bhagavatI za. 1 u. 1 408. bhagavatI za. 2 u. 8 409. bhagavatI za. 1 u.1 [ 74 ] Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke paccIsaveM samavAya kA dazavA~ sUtra-'imIse NaM rayaNappahAe""...' hai to bhagavatI41degmeM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha narayikoM kI sthiti paccIsa palyopama kI kahI hai| samavAyAMga ke chabbIsaveM samavAya kA dUsarA sUtra-'abhavasiddhiyA ......' hai to bhagavatI 11 meM bhI abhavasiddhika jIvoM ke mohanIya karma kI chabbIsa prakRtiyA~ sattA meM kahI haiM / samavAyAMga ke chabbIsaveM samavAya kA tIsarA sutra-'imIse NaM rayaNappahAe........' hai to bhagavatI 12 meM bhI ratnaprabhA-nairayikoM kI sthiti chabbIsa palyopama kI pratipAdita hai| samavAyAMga ke aTThAIsaveM samavAya kA tRtIya sUtra--'prAbhiNibohiyanANe........' hai to bhagavatI13 meM bhI Abhinibodhika jJAna 28 prakAra kA batAyA hai| samavAyAMga ke aTThAIsaveM samavAya kA chaThA sUtra-'imIse NaM rayaNappahAe puDhavIe...' hai to bhagavatI 14 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha nairapikoM kI sthiti aTThAIsa palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke unatIsaveM samavAya kA dazavA~ sUtra-'imIse gaM.....' hai to bhagavatI14 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke kucha narayikoM kI sthiti unatIsa palyopama kI batAyI hai| samavAyAMga ke tIsaveM samavAya kA mAtavA~ sUtra-'samaNe bhagavaM mahAvIre........' hai to bhagavatI416 meM bhI kahA hai ki zramaNa bhagavAn mahAvIra tIsa varSa gRhavAsa meM rahakara pravrajita huye the| samavAyAMga ke ikatIsaveM samavAya kA sAtavA~ sUtra-'ahesattamAe puDhavIe.........' hai to bhagavatI417 meM bhI tamastamA pRthvI ke kucha nairayikoM kI sthiti ikatIsa sAgaropama kI batAyI hai| samavAyAMga ke battIsaveM samavAya kA dvitIya sUtra-'battIsaM devidA paNNattA........' hai to bhagavatI 18 meM bhI bhavanapatiyoM ke bIsa, jyotiSkoM ke do, vaimAnikoM ke daza, isa taraha battIsa indra kahe haiN| samavAyAMga ke tetIsaveM samavAya kA dvitIya sUtra--'camarassa.NaM asuridassa........' hai to bhagavatI/16 meM bhI camarendra kI camaracaMcA rAjadhAnI ke pratyeka dvAra ke bAhara tetIsa-tetIsa bhauma nagara kahe haiN| samavAyAMga ke paitIsaveM samavAya kA pAMcavA sUtra-'sohamme kappe sabhAe.........' hai to bhagavatI420 meM bhI yahI varNana hai| 410. bhagavatI-za. 1 u. 1 411. bhagavatI-za. 1 u. 1 412. bhagavatI---za. 1 u. 1 413. bhagavatI-za. 8 u. 2 414. bhagavatI-za. 1 u. 1 415. bhagavatI-za. 1 u. 1 416. bhagavatI-za. 15 417. bhagavatI-za. 1 u. 1 418. bhagavatI-za. 3 u. 8 419. bhagavatI-za. 8 u. 2 420. bhagavatI-za. 1 u. 1 [ 75 ] Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke chattIsaveM samavAya kA dvitIya sUtra--'camarassa NaM asuridassa......' hai to bhagavatI421 meM bhI camarendra kI sudharmA sabhA chattIsa yojana U~cI batAyI hai| samavAyAMga ke biyAlisaveM samavAya kA navamAM sUtra--'egamegAe prosappiNIe .......' hai to bhagavatI 22 meM bhI yahI varNana hai| samavAyAMga ke chiyAlisaveM samavAya kA dvitIya sUtra-'baMbhIe NaM libIe... ....' hai to bhagavatI423 meM bhI brAhmI lipi ke chiyAlisa' mAtrikAkSara kahe haiM ! samavAyAMga ke ekAvanaveM samavAya kA dvitIya sUtra-'camarassa NaM asuriMdassa ......' hai to bhagavatI 24 meM bhI camarendra kI sudharmA sabhA ke ekAvana sau stambha kahe gaye haiN| samavAyAMga ke bAvanaveM samavAya kA prathama sUtra---'mohaNijjassa kammassa........' hai to bhagavatI425 meM bhI krodha, kopa, Adi mohanIya karma ke bAvana nAma haiM / samavAyAMga ke chAsaThaveM samavAya kA chaThA sUtra-'AbhiNibohinANassa.......' hai to bhagavatI 426 meM bhI abhinibodhika jJAna kI utkRSTa sthiti chAsaTha sAgaropama kahI hai| ___ samavAyAMga ke aThahattaraveM samavAya kA prathama sUtra-'sakkassa NaM deviMdassa .....' hai to bhagavatI427 meM bhI kahA hai ki zakra devendra ke vaizramaNa, senAnAyaka ke rUpa meM AjJA kA pAlana karate haiN| samavAyAMga ke ikAsIveM samavAya kA tIsarA sUtra-'vivAhapannIe ekAsIti........' hai to bhagavatI426 meM bhI prastuta Agama ke ikyAsI mahAyugma zataka kahe gaye haiN| isa taraha bhagavatI sUtra meM aneka pAThoM kA samavAyAMga ke sAtha samanvaya hai| kitane hI sUtroM meM nAraka va devoM kI sthiti ke sambandha meM apekSASTi se punarAvRtti bhI huyI hai ataH hamane jAnakara usakI tulanA nahIM kI hai| samavAyAMga aura praznavyAkaraNa samavAyAMga aura praznavyAkaraNa ye donoM hI aMga sUtra haiN| samavAyAMga meM aise aneka sthala haiM jina kI tulanA praznavyAkaraNa ke sAtha kI jA sakatI hai| praznavyAkaraNa kA pratipAdya viSaya pAMca Azrava aura pA~ca saMvara hai / isaliye viSaya kI dRSTi se yaha sImita hai| samavAyAMga ke dvitIya samavAya kA tRtIya sUtra-'duvihe baMdhaNe............' hai to isako pratidhvani praznavyAkaraNa26 meM bhI mukharita huyI hai| 421. bhagavatI-za, 8 u. 2 422. bhagavatI-za. 3 u. 7 423. bhagavatI-za. 1 u.1 424. bhagavatI-za. 13 u. 6 425. bhagavatI--za. 12 u. 5 426. bhagavatI--za. 7 u. 2 sU. 110 427. bhagavatI-za. 3 u. 7 428. bhagavatI-upasaMhAra 429. praznavyAkaraNa-5 saMvaradvAra [ 76 ] Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA prathama sUtra--'tao daMDA paNattA..' hai to praznavyAkaraNa 3 * meM bhI tIna daNDa kA ullekha hai| . samavAyAMga ke tRtIya samavAya' kA dvitIya sUtra--'tao guttIgro paNNatA...' hai to praznavyAkaraNa 39 meM bhI tIna guptiyoM kA ullekha huA hai| samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA tRtIya sUtra---'tao sallA paNNattA..' hai to praznavyAkaraNa 32 meM bhI tIta zalyoM kA varNana hai| samavAyAMga ke tRtIya samavAya kA caturtha sUtra-'tao mAravA paNNatA...' hai to praznavyAkaraNa 33 meM bhI garva ke tIna bheda batAye haiN| samavAyAMga sUtra ke tRtIya samavAya kA pAMcavAM sUtra--'tao virAhaNA paNNattA...' hai to praznavyAkaraNa 34 meM bhI tIna virAdhanAoM kA ullekha hai| samavAyAMga sUtra ke caturtha samavAya kA caturtha sUtra-'cattAri saNNA paNNattA..' hai to praznavyAkaraNa 35 meM bhI cAra saMjJAoM kA varNana hai| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya kA dUsarA sUtra--'paMca mahabbayA paNNattA..' hai to praznavyAkaraNa 36 meM bhI pAMca mahAvratoM kA varNana hai| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAya kA caturtha sUtra- 'paMca AsakdArA paNNattA...' hai to praznavyAkaraNa 3 9 meM bhI pAMca prAthavadvAroM kA nirUpaNa huA hai| samavAyAMga ke pAMcaveM samavAyAMga kA pAMcAM sUtra-'paMca saMvaradArA paNNattA...' hai to praznavyAkaraNa 4 38 bhI pAMca saMvaradvAroM kA vizleSaNa hai| ___ samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA pahalA sUtra--'satta bhayANA paNNattA......' hai to praznavyAkaraNa 36 meM bhI sAta bhayasthAna batAye haiM / samavAyAMga ke AThaveM samavAya kA pahalA sUtra-'aTha mayaThANA paNNattA..' hai to praznavyAkaraNa 4deg meM meM bhI ATha madasthAna batAye haiN| samavAyAMga ke nauveM samavAya kA prathama sUtra--'nava baMbhaceraguttIgro paNNattAo' hai to praznavyAkaraNa:41 meM bhI nau brahmacarya guptiyoM kA ullekha hai| 430. praznavyAkaraNa 5 saMvaradvAra 431. praznavyAkaraNa 5 saMvaradvAra 432. praznavyAkaraNa 5 saMvaradvAra 433. praznavyAkaraNa 5 saMvaradvAra 434. praznavyAkaraNa 5 vAM saMvaradvAra 435. praznavyAkaraNa 5 vAM saMvaradvAra 436. praznavyAkaraNa 5 vAM saMvaradvAra 437. praznavyAkaraNa 5 vAM pAzravadvAra 438. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 439. praznavyAkaraNa 5 vAM saMvaradvAra 440. praznavyAkaraNa 5 vA savaradvAra 441. praznavyAkaraNa 5 saMvaradvAra [ 77 ] . Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga sUtra ke nauveM samavAya kA dvitIya sUtra--'nava baMbhacera-aguttIo paNNattAo' hai to praznavyAkaraNa442 meM bhI nau brahmacarya kI aguptiyoM kA varNana hai| samavAyAMga sUtra ke dazaveM samavAya kA pahalA sUtra---'dasavihe samaNadhamme paNNatte' hai to praznavyAkaraNa 43 meM bhI zramaNadharma ke dasa prakAra batAye haiN| samavAyAMga sUtra ke gyArahaveM samavAya kA pahalA sUtra--'ekkArasa uvAsagapaDimAo paNNatAo' hai to praznavyAkaraNa 44 meM bhI upAsaka kI gyAraha pratimAoM kA ullekha hai| samavAyAMga sUtra ke bArahaveM samavAya kA pahalA sUtra-'bArasa bhikkhapaDimAo paNNattAyo' hai to praznavyAkaraNa 45 meM bhI bAraha prakAra kI bhikSupratimAoM kA ullekha huA hai| samavAyAMga ke solahaveM samavAya kA pahalA sUtra-'solasa yA gAhAsolasagA paNattA' hai to praznavyAkaraNa 46 meM sUtrakRtAMga ke solahaveM adhyayana kA nAma gAthASoDazaka batAyA hai| samavAyAMga ke sattarahaveM samavAya kA pahalA sUtra--sattarasavihe asaMjame paNNatte' hai to praznavyAkaraNa'4" meM bhI sattaraha prakAra ke asaMyama kA pratipAdana hai| samavAyAMga sUtra ke aThArahaveM samavAya kA pahalA sUtra--- 'aTThArasavihe baMbhe paNNatte' hai to praznavyAkaraNa 448 meM bhI brahmacarya ke aThAraha prakAra batAye haiN| samabAyAMga sUtra ke unnIsaveM samavAya kA pahalA sUtra--'egUNavIsaM NAyajjhayaNA paNNattA' hai to praznavyAkaraNa 46 meM bhI jJAtAdharmakathA ke unnIsa adhyayana batAye haiN| samavAyAMga ke teIsaveM samavAya kA pahalA sUtra--'tevIsaM sUyagaDajhayaNA pazNattA' hai to praznavyAkaraNa450 meM bhI sUtrakRtAMga ke teIsa adhyayanoM kA sUcana hai| samavAyAMga ke paccIsaveM samavAya kA pahalA sUtra-'pUrima-pacchimagANaM titthagarANaM paMcajAmassa paNavIsaM bhAvaNAzro paNNattAo' hai to praznavyAkaraNa451 meM bhI prathama aura antima tIrthaMkaroM ke pAMca mahAvratoM kI paccIsa bhAvanAeM batAI haiN| samayAyAMga ke sattAvIsaveM samavAya kA pahalA sUtra--sattAvIsaM aNagAraguNA paNNatA' hai to praznavyAkaraNa 42 meM bhI zramaNoM ke sattAvIsa guNoM kA pratipAdana kiyA hai| samavAyAMga ke aThAIsaveM samavAya kA prathama sUtra-- 'aTaThAvIsavihe AyArapakappe paNNatte' hai to praznavyAkaraNa443 meM bhI AcAraprakalpa ke aTaThAvIsa prakAra batAye haiN| . ...-- -.442. praznavyAkaraNa pAzravadvAra 4 443. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 5 444. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 5 445. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 5 446. . prazna vyAkaraNa saMvaradvAra 5 447, praznavyAkaraNa saMvaradvAra 5 448. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 4 449, praznavyAkaraNa saMvaradvAra 5 450. prazna vyAkaraNa saMvaradvAra 5 451. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 5 452. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 5 453. praznavyAkagaNa saMvaradvAra 5 [ 78 ] Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke untIsaveM samavAya kA pahalA sUtra-'egaNatIsavihe pAvasuyapasaMge' hai to prazanavyAkaraNa meM bhI pApazruta ke untIsa prasaMga batAye haiN| samavAyAMga ke tImaveM samavAya kA prathama sUtra---'tIsaM mohaNIyaThANA paNNattA' hai to praznavyAkaraNa 55 meM bhI mohanIya ke tIsa sthAnoM kA ullekha hai| samavAyAMga ke ikatIsaveM samavAya kA pahalA sUtra-'ekkatIsaM middhAiguNA paNNattA' hai to praznavyAkaraNa 56 meM bhI siddhoM ke ekattIsa guNa kahe haiN| samavAyAMga ke tetIsaveM samavAya kA pahalA sUtra--'tettIsaM AmAyaNAo paNNattAo ......' hai to praznavyAkaraNa'57 meM bhI tetIsa AzAtanA kA ullekha hai| isa taraha samavAyAMga aura prazna vyAkaraNa ke aneka sthaloM para mamAna viSayoM kA nirUpaNa huA hai| samavAyAMga aura aupapAtika upAMga sAhitya meM prathama upAMga sUtra "aupapAtika" hai| samavAyAMga meM kucha viSaya aise hote haiM jinakI sahaja rUpa se tulanA praupapAtika ke sAtha kI jA sakatI hai| hama unhIM para yahA~ prakAza DAla rahe haiN| samavAyAMga ke prathama samavAya kA chaThA sutra--'egA akiriyA' hai to aupapAtika 458 meM bhI isakA varNana prApta hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA sAtavA~ sUtra--'ege loe' hai to aupapAtika 456 meM bhI loka ke svarUpa kA pratipAdana hai| mamavAyAMga ke prathama samavAya kA AThavA~ sUtra--'ege aloe' hai to aupapAtika 460 meM bhI aloka kA varNana hai| mamavAyAMga ke prathama samavAya kA myArahavAM sUtra- 'ege puNNe' hai to aupapAtika 461 meM bhI puSya ke sambandha meM cintana kiyA gayA hai| samavAyAMga ke prathama samavAya kA bArahavA~ sUtra--'ege pAve' hai to aupapAtika 462 meM bhI pApa kA varNana hai| samavAyAMga ke prathama samavAya ke bandha, mokSa,Asrava, saMvara, vedanA, nirjarA kA kathana hai to propapAtika 46 meM bhI ukta viSayoM kA nirUpaNa huA hai| samavAyAMga ke caturtha samavAya kA dUsarA satra-'cattAri bhANA paNNattA' hai to aupapAtika' meM bhI dhyAna ke ina prakAroM kA nirUpaNa huA hai| 454. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 455. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 456. praztavyAkaraNa saMvaradvAra 457. praznavyAkaraNa saMvaradvAra 458, mopapAtika 20 459. aupapAtika 56 460. aupapAtika 56 461. aupapAtika 34 462. praupapAtika 34 463. propapAtika 34 464. aupapAtika 30 [ 79 ] Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke chaThe samavAya kA tIsarA sUtra--'chabbihe bAhire tavokamme' hai aura cauthA sutra 'chavihe ambhitare tavokamme..' hai to aupapAtika 65 meM chaha bAhya aura chaha AbhyaMtara tapoM kA ullekha hai| samavAyAMga ke sAtaveM samavAya kA tIsarA sUtra-'samaNe bhagavaM mahAvIre satta rayaNImo uDr3ha uccatteNaM hotthA' hai to ApapAtika 66 meM bhI mahAvIra ke sAta hAtha UMce hone kA varNana hai| samavAyAMga ke AThaveM samavAya kA sAtavAM sUtra-'asAmaie kevalisamugghAe...' hai to auSapAtika 67 meM bhI kevalIsamudghAta kA ullekha hai| samavAyAMga ke bArahaveM samavAya kA dasavAM sUtra---'samvaTThasiddhassa NaM mahAvimANasya...' hai aura gyArahavAM sUtra 'IsipabbhArAe NaM puDhavIe' hai to aupapAtika 68 meM bhI ISataprArabhArA pRthvI kA varNana hai aura usake bAraha nAma batAye haiN| samavAyAMga ke cautIsaveM samavAya kA pahalA sUtra- 'cauttIsaM buddhAisesA paNNattA' hai to aupapAtika 466 meM bhI buddhAtizaya ke cautIsa bheda batAye haiN| samavAyAMma ke paitIsaveM samavAya kA pahalA sUtra-'paNatIsaM saccavayaNAisemA paNNattA' hai to aupapAtika 70 meM bhI satya-vacanAtizaya paitIsa batAye haiN| mamavAyAMga paitAsIsaveM samavAya kA caturtha sUtra---'IsiyabhArA NaM puDhavI evaM ceva' hai to propapAtika" meM bhI 'ISata prArabhArA' pRthvI kA AyAma-vijkaMbha paitAlIsa lAkha yojana kA batAyA hai| samavAyAMga sUtra ke ekkAnavevAM samavAya kA pahalA satra-'ekANa uI paraveyAvaccakammapaDimAo paNNattAo' hai to aupapAtika 72 meM bhI dUsare kI vaiyAvatya karane kI pratijJAeM ekkAnabeM batAI haiN| isa taraha samavAyAMga aura aupapAtika meM viSayasAmya hai| samavAyAMga aura jIvAbhigama samavAyAMga meM Aye hue kucha viSayoM kI tulanA aba hama tRtIya upAGga jIvAbhigama sUtra ke sAtha kreNge| samavAyAMga ke dvitIya samavAya kA dUsarA satra-'duve rAsI paNNattA' hai to jIvAbhigama73 meM bhI do rAziyoM kA ullekha hai / samavAyAMga ke chaThe samavAya kA dvitIya satra-'cha jIva-nikAyA paNNattA' hai to jIvAbhigama74 meM bhI yaha varNana hai| samavAyAMga ke nauveM samavAya kA nauvAM satra-'vijayassa NaM dArasma egamegAe bAhAe nava-nava bhomA paNNatA' hai to jIvAbhigama 75 meM bhI vijayadvAra ke pratyeka pArzvabhAga meM nau nau bhauma nagara haiM, aimA ullekha hai / 465. aupapAtika sUtra 30 466. aupapAtika sUtra 10 467. auSapAtika sUtra 42 468. aupapAtika sUtra 43 469. aupapAtika sUtra 10 470. aupapAtika sUtra 10 471. aupapAtika sUtra 43 472. aupapAtika sUtra 20 473. jIvAbhigama pra. 1, sUtra 1 474. jIvAbhigama pra. 5, sUtra 228 475. jIvAbhimama pra. 3, sUtra 132 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke nauveM samavAya meM darzanAvaraNa kI nau prakRttiyA~ kahI haiM to jIvAbhigama476 meM bhI darzanAvaraNa karma kI nau prakRtiyAM kahI haiN| . samavAyAMga ke bArahaveM samavAya kA cauthA sUtra-'vijayA NaM rAyahANI duvAlasa........' hai to jIvAbhigama 77 meM bhI vijayA rAjadhAnI kA AyAma viSkambha bAraha lAkha yojana kA pratipAdana kiyA hai| ___ samavAyAMga ke terahaveM mamavAya kA pAMcavAM sutra--'jalayara-paMcidiyatirikkhajoNiANaM".....' haiM to jIvAbhigama478 meM bhI jalacara tiryaMca paMcendriya kI sADhe teraha lAkha kulakoTiyAM kahI haiM / sattarahaveM samavAya kA tRtIya sUtra-'mANasuttare pavvae mattarasa ... ... ' hai to jIvAbhigama476 meM bhI mAnuSottara parvata kI UMcAI sattaraha so ikkIsa yojana kI kahI hai| sattarahaveM samavAya kA cauthA sUtra--'mavesi piNaM velaMdhara...... ' hai to jIvAbhigama450 meM bhI sarva belaMdhara aura aNavelaMdhara nAgarAjoM ke prAvAsaparvatoM kI UMcAI sattaraha sau ikkIsa yojana kI batAyI hai| samavAyAMga ke sattarahaveM samavAya kA pAMcavAM sUtra-'lavaNe gaM samudde ......' hai to jIvAbhigama ' meM bhI lavaNasamudra ke peMde se Upara kI sataha kI UMcAI sattara hajAra yojana kI batAI hai| aThArahaveM mamavAya kA sAtavAM sUtra-dhamapahAe NaM.......' hai to jIvAbhigama82 meM bhI dhamaprabhA pRthvI kA vistAra eka lAkha aThAraha yojana kA batAyA hai| paccIsaveM samavAya kA cauthA sutra---'doccAe NaM puDhavIe........' hai to jIvAbhigama:53 meM bhI zarkarAprabhA pRthvI meM paccIsa lAkha nArakAdAsa batAye haiN| sattAvIsaveM samavAya kA cauthA stra--'mohammIsAsa kappem......' hai to jIvAbhigama484 meM bhI saudharma aura IzAna kalpa meM sattAIsa palyopama sthiti batAI hai| cautIsaveM samavAya kA chaThA sutra- 'paDhama-paMcama...' hai to jIvAbhigama485 meM bhI pahalI, pAMcavI, chaThI aura sAtavIM ina cAra pRthbiyoM meM cauMtIsa lAkha nArakAvAma batAye haiN| paitIsaveM samavAya kA chaThA sUtra--'bitiya-ca utthImu ......' hai to jIvAbhigama486 meM bhI dUsarI aura cauthIina do vRdhviyoM meM paitIsa lAkha nArakAbAsa batAye haiN| saMtIsaveM samavAya kA tIsarA sUtra-'savvAsu NaM vijaya ......' hai to jIvAbhigama487 meM bhI vijayavaijayanta aura aparAjitA ina saba rAjadhAniyoM ke prAkAroM kI UMcAI saitIsa yojana ko batAyI hai| 476. jIvAbhigama---pra. 3, sU. 132 477. jIvAbhigama -pra. 3, sU. 135 476. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 97 479. jIvAbhigama-pra. 3, mU. 178 480, jIvAbhigama-pra. 3, sU. 159 451. jIvAbhigama-pra. 3, mU. 173 482. jIvAbhigama--pra. 3, sU. 68 483. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 70 484. jIvAbhigama-pra. 2, sU. 210 485. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 51 486. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 81 487. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 135 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saitIsaveM samavAya kA caturtha satra-'khaDDiyAe NaM vimANaM........' hai to jIvAbhigama488 meM bhI kSadrikA vimAna pravibhakti ke prathama varga meM saMtIsa uddezana kAla kahe haiN| unacAlIsaveM samavAya kA tRtIya mUtra-'docca-cauttha......' hai to jIvAbhigama486 meM bhI dUsarI, cauthI pA~camI, chaThI aura sAtavIM ina pAMca pRthviyoM meM unacAlIsa lAkha nArakAvAsa batAye haiN| ikatAlIsaveM samavAya kA dvitIya satra-'causu-puDhavIsu.......' hai to jIvAbhigama * meM bhI cAra pRthviyoM meM ikatAlIsa lAkha nArakAvAsa batAye haiN| bayAlIsaveM samavAya' kA cauthA sUtra ---'kAloe NaM samudde .......' hai to jIvAbhigama meM bhI kAloda samudra meM bayAlIsa candra aura bayAlIsa sayaM batAye haiN| bayAlIsaveM samavAya kA sAtavAM sUtra-'lavaNe NaM samudde.......' hai to jIvAbhigama 12 meM bhI lavaNasamudra kI Abhyantara velA ko bayAlIsa hajAra nAgadevatA dhAraNa karate batAye haiN| tayAlIsaveM samavAya kA dvitIya satra-'paDhama-cauttha......' hai to jiivaabhigmH| 3 meM bhI pahalI, cauthI aura pAMcamI isa tIna pRthviyoM meM tayAlIsa lAkha nArakAvAsa batAye haiN| paitAlIsaveM samavAya kA dvitIya sUtra--'sImaMtae NaM narae.......' hai to jovAbhigama64 meM bhI sImAntaka nArakAvAsa kA AyAma-viSkambha paMtAlIsa lAkha yojana kA batAyA hai| pacapanaveM samavAya kA dvitIya satra-'madarassa Na pabbayarasa.......' hai to jIvAbhigama5 meM bhI meru parvata ke pazvimI caramAnta se vijaya dvAra ke pazcimI caramAnta kA avyavahita antara pacapana hajAra yojana kA batAyA hai| sAThaveM samavAya kA dvitIya satra-'lavaNassa samuhassa... ...' hai to jIvAbhigama meM bhI lavaNa samudra ke agrodaka ko sATha hajAra nAgadevatA dhAraNa karate haiM aisA ullekha hai / causaThaveM samavAya kA cauthA sUtra-save viNaM dahImuhA pabbayA......' hai to jIvAbhigama467 meM bhI sabhI dadhimukha parvata mAlA ke prAkAra vAle haiM / ataH una kA viSkambha sarvatra samAna hai, una kI uMcAI causaTha hajAra yojana kI hai| chAsaThaveM samavAya kA prathama sUtra hai-dAhiNaDDha-mANussa-khettANaM, dvitIya sUtra hai-chAThi sUriyA tarvisu, tRtIta sUtra hai--uttaraDDha mANussa khetANaM...', 'caturthasUtra hai-chAvaThi sUriyA tavisu vA 3, to jIvAbhigama68 meM bhI dakSiNArdha manuSya kSetra meM chAsaTha-chAsaTha candra aura sarya batAye haiN| 486. jIvAbhigama-pra. 3, sa. 137 489. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 81 490. jIvAbhigama---pra. 3, sa. 51 491. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 175 492. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 158 493. jIvAbhigama---pra. 3, sU. 8 494. jIvAbhigama-pra.3 495. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 129 496. jIvAbhigama--pra. 3, sU. 158 497. jIvAbhigama-pra. 3, sa. 183 498. jIvAbhigama-pra. 3, sa. 177 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saThasaThaveM samavAya kA tRtIya satra-'maMdarassa NaM pavvayassa........' hai to jIvAbhigama4.6 meM bhI meruparvata ke caramAnta se gautamadvIpa ke pUrvI caramAnta kA avyavahita antara sar3asaTha hajAra yojana kA kahA hai| . unahattaraveM samavAya kA prathama satra-samayakhitte NaM maMdaravajjA... ...' hai to jIvAbhigama00 meM bhI likhA hai 'samayakSetra meM meru ko chor3akara unahattara varSa aura barSadhara parvata haiM, jaise-paitIsa varSa, tIsa varSadhara parvata aura cAra ipukAra parvata / bahattaraveM samavAya kA dUsarA sUtra-'bAbari suvannakumArAvAsa.......' hai to jIvAbhigama50' meM bhI suvarNa kumArAbAsa bahattara lAkha batAye haiM __ bahattaraveM samavAya kA pAMcavAM sUtra--'abhitarapukkharaddhe gaM........' hai to jIvAbhigama02 meM bhI bahattara candra aura sUrya kA varNana prApta hai| unAsIveM samavAya kA pahalA satra---'valayAmuhassa.....' dUsarA satra 'evaM ke usmavi......' tRtIya satra chaThThIe puDhavIe..."aura caturtha sUtra---'jambuddIvassa NaM dIvassa ........' hai to jIvAbhigama'03 meM bhI vaDavAmUkha pAtAlakalaza kA evaM ketuka yUpaka Adi pAtAla kalazoM kA chaThI pRthvI ke madhyabhAga se chaThe ghanodadhi taka kA varNana aura jambUdvIpa ke pratyeka dvAra kA avyavahita antara unnAsI hajAra yojana kA hai, yaha varNana milatA hai| assIveM samavAya kA pAMcavA sUtra-'jambuddIve NaM dIve.......' hai to jIvAbhigama504 meM bhI jambUdvIpa meM eka mo assI yojana jAne para sarvaprathama AbhyaMtara maNDala meM saryodaya hotA hai, yaha varNana hai| caurAsIdeM samavAya kA pahalA sUtra ...'caurAsIi nirayAvAsa........' hai to jIvAbhigama05 meM bhI nArakAvAsa caurAsI lAkha batAye haiN| caurAsIbeM samavAya kA sAtavAM satra--'sabvevi NaM ajaMNagapavyayA......' hai to jIvAbhigama06 meM bhI sarva prajanaga parvatoM kI UMcAI caurAsI-caurAsI hajAra yojana kI hai| caurAsIdeM samavAya' kA AThavAM satra-'harivAsa-ramyavAsiyANaM........' hai to jIvAbhigama527 meM bhI 'sarva aMjanagaparvatoM kI UMcAI caurAsI hajAra yojana kI kahI hai| caurAsIveM samavAya kA dasavAM sUtra-'vivAhapannatIe NaM bhagavatIe......' hai to jIvAbhigama508 meM bhI vivAhaprajJapti ke caurAsI hajAra pada haiN| pacAsauveM samavAya kA dUsarA sUtra-'dhAyaisaMDassa NaM maMdarA.......' hai to jIvAbhigama06 meM bhI dhAtakI khaNDa ke meruparvata paMcAsI hajAra yojana UMce haiM, yaha varNana hai| 492. jIvAbhigama-pra. 3, sUtra 161 500, jIvAbhigama--pra. 3, sUtra 177 501. jIvAbhigama-pra. 3, udde. 2, sUtra 176 502. jIvAbhigama-pra. 3, udde. 2, sUtra 158 503. jIvAbhigama--pra. 3, udde. 2, mUtra 156, udde. 1, mUtra. 76, udde. 2, sUtra 145 504. jIvAbhigama----pra. 3, udde. 1, sUtra 72 505. jIvAbhigama-pra. 3, udde. 1, sUtra 81 506. jIvAbhigama---pra. 3, udde. 2 507. jIvAbhigama--pra. 3, udde. 2, sUtra 183 508. jIvAbhigama-pra. 3, udde. 1, mUtra 79 509. jIvAbhigama-pra.3 [ 83 ] Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chiyAsIveM samavAya kA tRtIya sUtra--'doccAe puDhabIe... ...' hai to jIvAbhigama'10 meM bhI dUsarI pRthvI ke madhyabhAga se dUsare ghanodadhi ke nIce ke caramAnta kA avyavahita aMtara chiyAsI hajAra yojana kA kahA hai| aThAsIveM samavAya kA pahalA sUtra--'egamegassa paM caMdimariyassa' hai to jIvAbhigama11 meM pratyeka candra sUrya kA aThAsI-aThAsI grahoM kA parivAra batAyA hai| ___ ikkAnaveveM samavAya kA dUsare sUtra--'kAloe NaM samudde' hai to jIvAbhigama512 ke anusAra bhI kAloda samudra kI paridhi kucha adhika ikkAnave lAkha yojana kI hai| paMcAnaveM samavAya kA dUsarA mUtra-'jaMbuddIvassa NaM dIvassa ......' hai to jIvAbhigama513 meM bhI jambUdvIpa ke caramAnta se cAroM dizAoM meM lavaNasamudra meM pacAna-paMcAnaveM hajAra yojana andara jAne para cAra mahApAtAla kalaza kahe haiN| sauveM samavAya kA AThavAM mUtra-'sabvevi NaM kaMcaNakhapavvayA .......' hai to 'jIvAbhigama514 meM bhI sarva kAMcanaka parvata sau-mau yojana UMce haiM, sau-sau koza pRthvI meM gahare haiM aura unake mUla kA viSkambha sau-sau yojana kA kahA hai| pAMcasauveM samavAya kA pAThavAM sUtra--sohammIsANesu kappesu vimANA........' hai to jIvAbhigama515 meM saudharma aura IzAnakalpa meM sabhI vibhAna pAMca sau-pAMca sau yojana UMce kahe haiN| chahasauveM samavAya kA pahalA sUtra--'saNaMkumAramAhiMdesu kappesu........' hai to jIvAbhigama'16 meM bhI sanatkumAra aura mAhendrakalpa meM sabhI vimAna chaha so yojana UMce kahe haiN| sAtasauveM samavAya kA prathama sUtra-'baMbhalaMtayakappesu......' hai to jIvA bhigama 10 meM bhI brahma aura lAntaka kalpa ke sabhI vimAna sAta sau yojana UMce batalAe haiN| AThasauveM samavAya kA prathama satra--- 'mahAsukka-sahassAresu.....' hai to jIvAbhigama" meM bhI yahI hai| nava sauveM samavAya kA prathama mUtra-'prANaya-pANaya......' hai hajAraveM samavAya kA prathama sUtra hai-sabvevi NaM gevejja....."nau gyAraha sauveM samavAya kA prathama sUtra hai-praNa ttarovavAiyANe devANaM-.."tIna hajAraveM...samavAya kAimIse rayaNappahAe..."to ina sUtroM jaisA varNana jIvAbhigama516 meM bhI prApta hai| samavAyAMga sUtra ke sAta hajArabeM samavAya kA prathama sUtra-'imose NaM rayaNappahAe puDhavIe... ..' hai to jIvAbhigama520 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke ratnakANDa ke Upara ke caramAnta se pulaka kANDa ke nIce ke caramAnta kA avyavahita antara sAta hajAra yojana kA batAyA hai| 510. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 79 511. jIvAbhigama-pra. 3, u. 2, sU. 194 512. jIvAbhigama---pra. 3, u, 2, sU. 175 513. jIvAbhigama-pra. 3, u. 2, sU. 156 514. jIvAbhigama---pra. 3, u. 2, sU. 150 515. jIvAbhigama-pra. 3, u. 1, sU. 211 516. jIvAbhigama-pra. 3, u. 1, sU. 211 517. jIvAbhigama-pra. 3, u. 1, sU. 211 518. jIvAbhigama-pra. 3, u. 1, sU. 211 519. jIvAbhigama-pra. 3, u. 1, sU. 211, 195 520. jIvAbhigama-pra. 3 [ 84 ] Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do lAkha veM samavAya kA prathama sUtra-'lavaNe NaM samudde... ...' hai to jIvAbhigama52 ' meM bhI lavaNa samudra kA cakrabAla-viSkambha do lAkha yojana kA batAyA hai| - cAra lAkha samavAya kA prathama sUtra-'dhAyaikhaMDe gaM dIve........' hai to jIvAbhimama5 2 2 meM bhI dhAtakIkhaNDa kA cakravAla-viSkambha cAra lAkha yojana kA batAyA hai| pA~ca lAkha veM mamavAya kA prathama sUtra--'lavaNassa NaM samudassa......' hai to jIvAbhigama523 meM bhI lavaNa samudra ke pUrvI caramAnta se pazcimI caramAnta kA avyavahita antara pAMca lAkha yojana kA batalAyA hai| isa taraha jIvAbhigama meM, samavAyAMga meM Aye aneka viSayoM kI pratidhvani spaSTa sunAI detI hai| samavAyAMga aura prajJApanA prajJApanA caturtha upAMga hai / prajJApanA kA artha hai -jIva, ajIva kA nirUpaNa karane vAlA shaastr| prAcArya malaya giri prajJApanA ko samavAya kA upAMga mAnate haiN| prajJApanA kA samavAyAMga ke sAtha kaba se sambandha sthApita hugrA, yaha anusandhAna kA viSaya hai| svayaM zmAmAcArya prajJApanA ko dRSTivAda se liyA sUcita karate haiN| kintu Aja dRSTivAda anupalabdha hai| isalie spaSTa nahIM kahA jA sakatA ki dRSTivAda meM se kitanI sAmagrI isameM lI gaI hai| dRSTivAda meM mukhya rUpa se dRSTi yAne darzana kA hI varNana hai| samavAyAMga meM bhI mukhya rUpa se jIva ajIva Adi tattvoM kA pratipAdana hai| to prajJApanA meM bhI vahI nirUpaNa hai| ataH prajJApanA ko samavAyAMga upAMga mAnane meM kisI prakAra kI bAdhA nahIM hai / ataeva samavAyAMga meM Aye huye viSayoM kI tulanA prajJApanA ke sAtha sahaja rUpa se kI jA sakatI hai| prathama samavAya kA pAMcavA sUtra hai----'egA kiriyA' to prajJApanA524 meM bhI kriyA kA nirUpaNa haA hai| prathama samavAya kA bIsavAM sUtra-'appaiThANe narae.......' hai to prajJApanA525 meM bhI apratiSThAna naraka kA prAyAma viSkambha pratipAdita hai| prathama samavAya kA bAvIsavA~ sUtra--'savvaTThasiddhe mahAvimANe........' hai to prajJApanA526 meM bhI sarvArthasiddha vimAna kA AyAma viSkambha eka lAkha yojana kA batAyA hai| prathama samavAya kA chabbIsavA~ sUtra-'imIse NaM rayaNapahAe NaM........' hai to prajJApanA52 meM bhI ratnaprabhA ke kucha nArakoM kI sthiti eka palyopama kI batAyI hai| prathama samavAya ke sattAvIsaveM sUtra se lekara cAlIsaveM sUtra taka jo varNana hai vaha prajJApanA28 ke caturtha pada meM usI taraha se prApta hotA hai| 521. jIvAbhigama-pra. 3, sU. 173 522. jIvAbhigama-pra. 3, u. 2, sU. 174 523. jIvAbhigama-pra. 3, u. 2, sU. 154 524. prajJApanA---pada 22 525. prajJApanA--pada 2 526. prajJApanA--pada 2 527. prajJApanA- pada 4, su. 94 528. prajJApanA-pada 4, sUtra-94, 95, 98, 99, 100, 101, 102, 103 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga ke prathama samavAya kA ikatAlIsavAM sUtra-'te NaM devA........' hai to prajJApanA521 meM bhI sAgara yAvat lokahitavimAnoM meM jo deva utpanna hote haiM, ve eka pakSa se zvAsocchavAsa lete kahe haiN| prathama samavAya kA bayAlIsA sUtra---'tesi Na devANaM........' hai to prajJApanA 5.3 deg meM una devoM kI prAhAra lene kI icchA eka hajAra varSa se hotI hai / dUsare samavAya kA dUsarA sUtra-'duvihA rAsI paNNattA... ...' hai to prajJApanA531 meM bhI do rAziyoM kA ullekha hai| dUsare samavAya ke AThaveM sUtra se lekara bAIsaveM sUtra taka kA varNana prajJApanA532 meM bhI isI taraha prApta hai| tRtIya samavAya ke terahaveM sUtra se tevIsaveM sUtra taka kA varNana prajJApanA433 meM bhI isI taraha saMprApta hai / caturtha samavAya ke dazaveM sUtra se sattarahaveM sUtra taka kA viSaya prajApanA 34 meM bhI isI taraha upalabdha hotA hai| pA~caveM samavAya ke caudahaveM sUtra se ikkIsaveM sUtra taka jisa viSaya kA pratipAdana huaA hai vaha prajJApanA535 meM bhI nihArA jA sakatA hai / chaThe samavAya kA pahalA mUtra--'cha lesAno pattAo.......' hai to prajJApanA36 meM bhI chaha lezyAoM kA varNana prApta hai| chaThe samavAya kA dUsarA sUtra-'cha jIvanikAyA paNNattA........' hai to prajJApanA 30 meM bhI vaha varNana upalabdha hotA hai| chaThe samavAya kA pAMcavAM sUtra--'cha chAupasyiyA samugdhAyA paNNasA........' hai to prajJApanA58 meM bhI chAdmasthika samudghAta ke chaha prakAra batAye haiN| chaThe samavAya ke dazaveM sUtra se sattarahaveM sUtra taka kA varNana prajJApanA536 meM bhI prApta hai| sAtaveM samavAya kA dvitIya mUtra--satta samugghAyA paNNattA".....' hai to prajJApanA540 meM bhI sAta samudghAta kA ullekha huA hai| 529. prajJApanA--pada 7, sUtra 146 530. prajJApatA-pada 28, sU. 304 531. prajJApanA-pada 1, sU. 1 532. prajJApanA--pada 4, sUtra 94, 95, 98, 99, 102, 103; pada 7, mUtra 146; pada 28, mUtra 303 533. prajJApanA--pada 4, sUtra 94, 95, 98, 99, 102, pada 7, sUtra 146; pada 28, sUtra 306 534. prajJApanA--pada 4, sUtra 94, 95, 102; pada 7, sUtra 146 ; pada 28, sUtra 306 535. prajJApanA--pada 4, sUtra 94, 95, 102, pada 7, sUtra 146; pada 28, sUtra 306 536. prajJApanA--pada 17, sUtra 214 537. prajJApanA--pada 1, sUtra 12 538. prajApanA ----pada 36, sUtra 331 539. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 102, 103; pada 7; sUtra 146, pada 28, mU. 306 540. prajJApanA-pada 36, mU. 331 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtaveM samavAya ke bArahaveM satra se lekara bAbIsaveM satra taka jina viSayoM kA ullekha hamA hai, ve viSaya prajJApanA541 meM bhI usI taraha prApta haiN| - AThaveM samavAya kA sAtavA~ sUtra-'asAmaie kevalIsamugghAe........' hai to prajJApanA54 2 meM bhI kevalI samudghAta ke ATha samaya batAye hai / pAThaveM samavAya ke dazaveM mUtra se lekara sattarahaveM sUtra taka jina viSayoM kI carcAeM huyI haiM, ve prajJApanA543 meM bhI isI taraha pratipAdita haiM / navameM samavAya ke gyArahaveM sUtra se lekara unnIsaveM sUtra taka jina viSayoM para cintana kiyA gayA hai ve, prajJApanA544 meM bhI nihAre jA sakate haiN| dazaveM samavAya ke navama sUtra se lekara cauvIsaveM mUtra taka jina-jina viSayoM para vicAraNA huyI hai, ve prajJApanA 145 meM bhI cacita haiN| gyArahaveM samavAya kA chaThA sUtra---'hedvimage vijajANa .......' hai to prajJApanA546 meM bhI nIce ke tIna veyaka devoM ke eka sau gyAraha vimAna batAye haiN| gyArahaveM samavAya ke AThaveM sUtra se lekara pandrahaveM sUtra taka jina cintanabinduoM kA ullekha hai, prajJApanA54' meM bhI una sabhI para prakAza DAlA gayA hai| bArahaveM samavAya ke bArahaveM sUtra se unnIsaveM sUtra taka jina viSayoM ke sambandha meM vivecana huA hai, prajJApanA48 meM bhI una saba para cintana huA hai| terahaveM samavAya kA sAtavA~ satra-'gabbhaM vakkaMti ya.......' hai to prajJApanA.4 meM bhI garbhajatiryaJca paMcendriya ke teraha yoga pratipAdita haiM / terahaveM samavAya ke navameM sUtra se lekara solahaveM sUtra taka jina pahalunoM para vicAra kiyA gayA hai, be viSaya prajJApanA50 meM bhI prajJApita haiN| caudahaveM samavAya ke navameM sUtra se lekara sattarahaveM samavAya taka jina viSayoM ko ujAgara kiyA gayA hai, ve prajJApanA551 meM bhI apane DhaMga se vivecita haye haiN| 541. prajJApanA-pada 4, sU. 94, 95, 102, 103; pada 7, sU. 146; pada 28, sU. 306 542. prajJApanA-pada 36, sU. 331 543. prajJApanA-pada 4, sU. 94, 95, 102, 103; pada 7, sU. 146; pada 28, sU. 304 544. prajJApanA--pada 23, pada 4, sU. 94, 95. 102, 103; pada 7, sU. 146; pada 28, sU. 304 545. prajJApanA-pada 4, sU. 94, 95, 96, 100, 102; pada 7, sU. 146; pada 28, sU. 306 546. prajJApanA-pada 2, su. 53 547. prajJApanA--pada 4, sU. 94, 95, 102; pada 7, sU. 146; pada 28, sU. 306 548. prajJApanA--pada 4, sU. 94, 95, 102; pada 7, sU. 146; pada 29, sU. 304 549. prajJApanA---pada 16, sU. 202 550. prajJApanA--pada 4, sU. 94, 95, 102; pada 7, sU. 146 ; pada 28, sU. 306 551. prajJApanA-pada 4, sU. 94, 95, 102; pada 7, sa. 146; pada 28, sa. 304 { 87 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pandrahaveM samavAya ke AThaveM sUtra se lekara solahaveM sUtra taka jina pahaluoM para prakAza DAlA gayA hai, ve prajJApanA 452 meM bhI haiN| solahaveM samavAya kA dvitIya sUtra-'saulasa kasAyA paNNattA".......' hai to prajJApanA553 meM bhI anantAnuvandhI prAdi solaha kaSAya cacita huye haiM / solahaveM samavAya ke AThaveM sUtra se lekara pandrahaveM sUtra taka jina bAtoM para prakAza DAlA hai, ve prajJApanA5 54 meM bhI vizleSita haiN| sattarahaveM samavAya ke gyArahaveM satra se lekara bIsaveM sutra taka jina viSayoM para cintana-manana kiyA gayA hai, una viSayoM para prajJApanA55 meM bhI prakAza DAlA gayA hai| aThArahaveM samavAya kA pAMcavAM sUtra- 'baMbhIe NaM livIe........' hai to prajJApanA556 meM bhI brAhmI lipI kA lekhana aThAraha prakAra kA batAyA hai| aThArahaveM samavAya ke nauveM sUtra se lekara satarahaveM sUtra taka jina viSayoM ko prakAzita kiyA gayA hai, ve viSaya prajJApanA557 meM bhI vistAra se nirUpita haiN| unnIsaveM samavAya meM chaThe sUtra se lekara caudahaveM sUtra taka jina viSayoM kI carcA kI gaI hai, ve viSaya prajJApanA558 meM bhI Aye haiN| bIsaveM samavAya kA cauthA sUtra--'pANayassa NaM devidassa.......' hai to prajJApanA556 meM bhI prANata kalpendra ke bIsa hajAra sAmanika deva batAye haiN| bIsaveM samavAya ke AThaveM satra se sattarahaveM sUtra taka jo varNana hai vaha prajJApanA 560 meM bhI milatA hai| ikkIsaveM samavAya meM pAMcaveM sUtra se lekara caudahaveM samavAya taka jina viSayoM kI carcA hai, ve prajJApanA56 . meM bhI carcita hue haiN| bAvIsaveM samavAya meM sAta sUtra se lekara solahave sUtra taka jina viSayoM para cintana huA hai, una viSayoM para prajJApanA'62 meM bhI vizleSaNa prA hai| 552. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102; pada 7, sU. 146; pada 28, sU. 304 553. prajJApanA-pada 14, sUtra 188 554. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102, pada 7, sU. 146, pada 29, mU. 304 555. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102, pada sU. 146; pada 28, sU. 304 556. prajJApanA--pada 1, sUtra 37 557. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102; pada 7, sU. 146; pada 28, sU. 304 558. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102, pada 7, sU. 146 ; pada 28, sU. 304 559. prajJApanA-pada 5, sUtra 53 560. prajJApanA--pada 4, sUtra 94, 95, 102; pada 7, sU. 146; pada 28, sU. 304 561. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102, pada 7, sU. 146; pada 28, sU. 304 562. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102, pada 7, sU. 146; pada 29, sU. 304 [ 88 ] Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ teIsaveM samavAya ke pAMcaveM sUtra se lekara bArahaveM sUtra taka jina bhAvoM kI prarUpaNA huI hai ve bhAva prajJApanA 563 meM bhI isI taraha prarUpita haiN| caubIsaveM samavAya ke sAtaveM sUtra se lekara caudahaveM sUtra taka jina vicAroM ko gumphita kiyA gayA hai, vaha prajJapanA64 meM bhI usI rUpa meM vyakta hue haiN| paccIsaveM samavAya ke dazave sUtra se lekara sattarahaveM sUtra taka jo varNana hai vaha prajJApamA 65 meM bhI usI taraha milatA hai| chabbIsaveM samavAya ke dUsare sUtra se dazaveM sUtra taka jo vicArasUtra Aye haiM ve prajJApanA566 meM bhI dekhe jA sakate haiN| sattAIsaveM samavAya ke sAtaveM sUtra se lekara caudahaveM sUtra taka jina vicAroM ko nirUpita kiyA hai ve prajJApanA67 meM bhI usI taraha milate haiN| aThAIsaveM samavAya kA cauthA sUtra-'IsANe gaM kappe aThThAvIsaM vimANa-saya-sahassA paNNattA' hai to prajJApana 598 meM bhI IzAna kalpa ke aThAvIsa lAkha vimAna batAye haiN| aThAIsaveM samavAya ke chaThe sUtra se lekara terahaveM sUtra taka, unatIsaveM samavAya ke dasaveM sUtra se lekara sattarahaveM sUtra taka, tIsaveM samavAya ke AThaveM sUtra se lekara pandrahaveM sUtra taka, ekatIsaveM samavAya ke chaThe sUtra se lekara terahaveM sUtra taka, battIsaveM samavAya ke sAtaveM sUtra se lekara terahaveM sUtra taka, tetIsaveM samavAya ke pAMcaveM sUtra se lekara terahaveM sUtra taka jina viSayoM para cintana huA hai, ve viSaya prajJApanA566 meM bhI acchI taraha se carcita kiye gaye haiN| ___ cautIsaveM samavAya kA pAMcavAM sUtra---'camarassa NaM asuriMdassa........' hai to prajJApanA'70 meM bhI camarendra ke cautIsa lAkha bhavanAvAsa batAye haiN| unacAlIsaveM samavAya kA cauthA sUtra-'nANAvaraNijjassa........' hai to prajJApanA571 meM bhI jJAnAvaraNIya, mohanIya, gotra, aura Ayu-ina cAra mUla karma prakRtiyoM kI unacAlIsa uttarakarma prakRtiyAM batAI haiN| cAlIsaveM samavAya kA cauthA sUtra-----'bhUyANaMdassa' NaM nAgakumArassa nAgaraNNo........' hai to prajJApanA572 meM bhI bhUtAnanda nAgakUmArendra ke cAlIsa lAkha bhavanAvAsa batAye haiN| cAlIsaveM samavAya kA pAThavAM sUtra-'mahAsukke kappe........' hai to prajJApanA573 meM bhI mahAzukra kalpa meM cAlIsa hajAra vimAnAvAsa kA varNana hai| 563. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102; pada 7, sUtra 146; pada 28, sUtra 306 564. prajJApanA--pada 4, sUtra 94, 95, 102, pada 7, sUtra 146; pada 28, sUtra 306 565. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102, pada 7, sUtra 146; pada 28, sUtra 306 566. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102; pada 7, sUtra 146; pada 28, sUtra 306 567. prajJApanA-pada 4, sUtra 94, 95, 102; pada 7, sUtra 146; pada 28, sUtra 306 568. prajJApanA-pada 2, sUtra 53 569. prajJApamA-pada 4, sUtra 94, 95, 102, pada 7, sUtra 146, pada 28, sUtra 306 570. prajJApanA-pada 2, sutra 46 571. prajJApanA-pada 23, sUtra 293 572. prajJApanA-pada 2, sUtra 132 573. prajJApanA--pada 2, sUtra 132 [ 89 ] Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viyAlIsaveM samavAya kA pAMcavAM sUtra--samucchima-bhayaparisappANaM......." hai to prajJApanA74 meM bhI sammUchima bhujaparisarpa kI utkRSTa sthiti biyAlIsa hajAra varSa kI batAI hai| biyAlIsaveM samavAya kA chaThA sUtra-'nAmakamme bAyAlIsavihe paNNatte......' hai to prajJApanA meM bhI nAmakarma kI biyAlIsa prakRtiyAM batAI haiN| paiMtAlIsaveM samavAya kA cauthA sUtra-'IsipanbhArA NaM puDhavI evaM ceva......' hai to prajJApanA576 meM ISata prArabhArA pRthvI ke AyAma-viSkambha kA varNana hai| chiyAlIsaveM samavAya kA tIsarA sUtra- 'pabhaMjaNassa NaM vAukumAridassa........' hai to prajJApanA577 meM bhI vAyukUmArendra prabhaMjana ke chiyAlIsa lAkha bhavanAvAsa' batAye haiN| unapacAsaveM samavAya kA tRtIya sUtra--'teiMdiyANaM ukkeseNaM........' hai to prajJApanA576 meM bhI trIndriyoM kI utkRSTa sthiti unapacAsa ahorAtri kI batAI hai| pacAsaveM samavAya kA pAMcavAM sUtra-'laMtae kASpe pannAsaM........' hai to prajJApanA576 meM bhI lAMtaka kalpa meM pacAsa hajAra vimAna batAye haiN| ___ekAvanaveM samavAya kA pAMcavAM sUtra-'dasaNAvaraNa-nAmANaM. ...' hai to prajJApanA580 meM bhI aisA hI kathana hai| bAvanaveM samavAya kA cauthA sUtra---'nANAvaraNijjassa, nAmassa......." hai to prajJApanA581 meM bhI jJAnAvaraNIya, nAma aura antarAya ina tIna mUla prakRtiyoM kI bAvana uttara prakRtiyAM batAI haiN| bAvanaveM samavAya kA pAMcavA~ sUtra-'sohamma-saNaMkumAra.....' hai to prajJApanA582 meM bhI saudharma sanatkumAra aura mAhendra ina tIna devalokoM meM bAvana lAkha vimAnAvAsa kahe haiN| apanaveM samavAya kA cauthA sUtra-'sammucchima-uraparisappANaM........' hai to prajJApanA"83 meM bhI sammachima uraparisa kI utkRSTa sthiti trepana hajAra varSa kI kahI hai| pacapanaveM samavAya kA pAMcavAM sUtra-'paDhama-viiyAsu dosu.......' hai to prajJApanA564 meM bhI prathama aura dvitIya ina do pRthviyoM meM pacapana lAkha narakAvAsa batAye haiN| pacapanaveM samavAya kA chaThA sUtra-'dasaNAvaraNijjanAmAuyANaM........' hai to prajJApanA85 meM bhI darzanAvaraNIya, nAma aura Ayu ina tIna mUla prakRtiyoM kI pacapana uttara prakRtiyA~ haiN| 574. prajJApanA pada 4 575. prajJApanA pada 13, sUtra 293 576. prajJApanA pada 2 577. prajJApanA pada 2, sUtra 132 578. prajJApanA pada 4, sUtra 97 579. prajJApanA pada 2, sUtra 53 580. prajJApanA pada 23, sUtra 293 581. prajJApanA pada 23, sUtra 293 582. prajJApanA pada 2, sUtra 43 583. prajJApanA pada 4, sUtra 17 584. prajJApanA pada 2, sUtra 81 585. prajJApanA pada 23, sUtra 293 [ 90 ] Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aThAvanaveM samavAya kA pahalA sUtra-'paDhama-docca-paMcamAsu.......' hai to prajJApanA586 meM bhI pahalI, dUsarI aura pAMcavIM ina tIna pradhviyoM meM aThAvana lAkha nArakAvAsa' batAe haiN| aThAvanaveM samavAya kA dUsarA sUtra-'nANAvaraNijjassa veyaNiya......' hai to prajJApanA587 meM jJAnAvaraNIya, vedanIya Ayu, nAma aura antarAya ina pAMca mUla karmaprakRtiyoM kI aThAvana uttara prakRtiyAM kahI haiN| sAThaveM samavAya kA caturtha sUtra-'balissa NaM bairoNidassa .......' hai to prajJApanA508 meM bhI balendra ke sATha hajAra sAmAnika deva batAye haiN| sAThaveM samavAya kA pAMcavAM sUtra-'baMbhassa devidassa.......' hai to prajJApanA586 meM bhI brahma devendra ke sATha hajAra sAmAnika deva batAye haiN| sAThaveM samavAya kA chaThA sUtra-'sohammIsANesu do.......' hai to prajJApanA56 0 meM bhI saudharma aura IzAna ina do kalpoM meM sATha lAkha vimAnAvAsa kahe haiN| bAsaThavaM samavAya kA cauthA satra-'sohammIsANesa kappesa"""' hai to prajJApanA meM bhI sodhama aura IzAna kalpa ke prathama prastaTa kI prathama AvalikA evaM pratyeka dizA meM bAsaTha-bAsaTha vimAna haiN| bAsaThaveM samavAya kA pAMcavAM satra-'sabve vemANiyANaM bAsaTiTha......' hai to prajJApanA562 meM bhI sarva vaimAnika devoM ke bAsaTha vimAna prastaTa kathita haiN| causaThaveM samavAya kA dUsarA sUtra-'caudiTha asurakUmArANaM........' hai to prajJApanA3 meM bhI causaTha lAkha asurakumArAvAsa batAye haiN| bahattaraveM samavAya kA prathama sUtra-'bAvatari suvannakumArAvAsA......' hai to prajJApanA564 meM bhI suvarNakumArAvAsa bahattara lAkha batAye haiN| bahattaraveM samavAya kA AThavAM sUtra--'sammacchima-khahayara.......' hai to prajJApanA meM bhI samUcchima khecara tiryaJca paMcendriya kI utkRSTa sthiti bahattara hajAra varSa kI batAyI hai| cauhattaraveM samavAya kA caturtha sUtra--'cautthavajjAsu chasu........' hai to prajJApanA6 meM bhI cauthI pRthvI ko chor3akara zeSa chaha pRthviyoM meM cauhattara lAkha narakAvAsa kahe haiN| chihattarahaveM samavAya kA pahalA sUtra--'chAvatari vijjukumArAvAsa........' hai to prajJApanA meM bhI vidyuta kumArAvAsa chihattara lAkha batAye haiN| 586. prajJApanA pada 2, sUtra 81 587. prajJApanA pada 23, sUtra 81 588. prajJApanA pada 2, sUtra 31 589. prajJApanA pada 2, sUtra 53 590. prajJApanA pada 2, sUtra 33 591. prajJApanA pada 2, sUtra 47 592. prajJApanA pada 2 593. prajJApanA pada 2, sUtra 47 594. prajJApanA pada 2, sUtra 46 595. prajJApanA pada 4, sUtra 98 596. prajJApanA pada 2 597. prajJApanA pada 2, sUtra 46 [ 91 ] Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chihattarahaveM samavAya kA dUsarA saMtra-'evaM dIva-disA-udahINaM .......' hai to prajJApanA568 meM bhI dvIpamAra dizAkumAra Adi ke chihattara lAkha bhavana batAye haiN| assIveM samavAya kA chaThA satra--'IsANassa deviMdassa......' hai to prajJApanA566 meM bhI IzAna devendra ke assI hajAra sAmAnika deva batAye haiN| caurAsIveM samavAya kA chaThA sUtra-'sabvevi gaM bAhirayA maMdarA.......' hai to prajJApanA600 meM bhI aisA hI varNana hai| caurAsIveM samavAya kA bArahavAM sUtra--'corAsIi painnaga'.......' hai to prajJApanA 01 meM bhI aisA hI kathana hai| chiyAnaveveM samavAya kA dUsarA sUtra-'vAyukumArANaM chaSNaui.......' hai to prajJApanA6 0 2 meM bhI vAyukumAra ke chAnave lAkha bhavana batAye haiN| ninyAnaveveM samavAya kA sAtavAM satra-'dakkhinA o paM kaTThAmo....' hai to prajJApanA 03 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke aMjanakANDa ke nIce ke caramAnta se vyantaroM ke bhaumeya vihAroM ke UparI caramAnta kA avyavahita antara ninyAnave sau yojana kA hai| Der3hasauveM samavAya kA dvitIya sUtra-'AraNe kappe........' hai to prajJApanA04 meM bhI AraNa kalpa ke Der3ha sau vimAna batAye haiN| DhAI sauveM samavAya' kA dvitIya sUtra-'asurakumArANaM........' hai to prajJApanA 05 meM bhI asurakumAroM ke prAsAda DhAI sau yojana U~ce batAye haiN| cAra sauveM samavAya kA caturtha sUtra-'ANayapANaesu.......' hai to prajJApanA306 meM bhI prAnata aura prANata ina do kalpoM meM cAra sau vimAna batAye haiN| pATha sauveM samavAya kA dvitIya sUtra-'imIse rayaNappahAe.......' hai to prajJApanA 07 meM bhI ratnaprabhA pRthvI ke prati sama ramaNIya bhUbhAga se ATha sau yojana ke Upara sUrya gati karatA kahA gayA hai| chaha hajAraveM samavAya kA prathama satra-'sahassAre NaM kappe......' hai to prajJApanA608 meM bhI sahasrAra kalpa meM chaha hajAra vimAna batAye haiN| ___ ATha lAkhaveM samavAya kA prathama sUtra---'mAhide NaM kappe........' hai to prajJApanA606 meM bhI mAhendra kalpa meM pATha lAkha vimAna batAye haiN| 598. prajJApanA--pada 2, sUtra 46 599. prajJApanA-pada 2, sUtra 53 600. prajJApanA--pada 2, sUtra 52 601. prajJApanA--pada 2, sUtra 46 602. prajJApanA-pada 2, sUtra 37 603. prajJApanA-pada 2, sUtra 28 604. prajJApanA-pada 2, sUtra 53 605. prajJApanA-pada 2, sUtra 28 606. prajJApanA--pada 2, sUtra 53 607. prajJApanA--pada 2, sUtra 47 608. prajJApanA-pada 2, sUtra 53 609. prajJApanA-pada 2, sUtra 53 [ 92 ] Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa taraha prajJApanA meM samavAyAMga ke aneka viSaya pratipAdita haiN| kitane hI sUtra to samavAyAMgagata sUtroM se prAyaH milate haiN| samavAyAMga meM jina viSayoM ke saMketa kiye gaye haiM, una viSayoM ko zyAmAcArya ne prajJApanA meM vistAra se nirUpita kiyA hai| atyadhika sAmya hone ke kAraNa hI ise samavAyAMga kA upAMga mAnA gayA lagatA hai| samavAyAMga aura jambUdvIpaprajJapti jambUdvIpaprajJapti prAcIna jaina bhUgola kA mahattvapUrNa prAgama hai| isa Agama meM jaina dRSTi se saSTividyA ke bIja yatra-tatra bikhare par3e haiN| bhagavAn RSabhadeva kA prAga aitihAsika jIvana bhI isameM milatA hai| prastuta Agama ke sAtha aneka viSayoM kI tulanA sahaja rUpa se isake sAtha kI jA sakatI hai| pAThaveM samavAya kA cauthA sutra-'jaMbU NaM sudaMsaNA aha........' hai to jambUdvIpaprajJapti meM bhI jambUdvIpaprajJapti ke sudarzana vRkSa kI ATha yojana kI U~cAI kahI hai| AThaveM samavAya kA pAMcavA sUtra-'kUDassa' sAlamalissa ........' hai to jambUdvIpaprajJapti meM bhI garuDAvAsa kUTa zalmalI vRkSa ATha yojana ke U~ce batAye haiN| AThaveM samavAya kA chaThA sUtra-'jaMbUdvIpaprajJapti NaM........' hai to jambUdvIpaprajJapti 12 meM bhI jambadvIpa kI jagatI pATha yojana U~cI batAyI hai| navameM samavAya kA navamAM sUtra-'vijayassa NaM dArassa .....' hai to jambUdvIpaprajJapti6.3 meM bhI vijaya dvAra ke pratyeka pArzva bhAga meM nau-nau bhauma nagara kahe haiN| dazaveM samavAya kA tRtIya sUtra-'maMdare NaM pabbae ......' hai to jambUdvIpaprajJapti 14 meM bhI meru parvata ke mUla kA viSkambha daza hajAra yojana kA batAyA hai| dazaveM samavAya kA pAThavAM sUtra-'akammabhUmiyANaM......' hai to jambUdvIpaprajJapti 15 meM bhI akarmabhUmija manuSyoM ke upayoga ke liye kalpavRkSoM kA varNana hai| ___ gyArahaveM samavAya kA dvitIya sUtra--- 'logaMtAno ikkArasaehi........' hai to jambUdvIpaprajJapti 16 meM bhI lokAnta se avyavahita gyAraha sau gyAraha yojana dUrI para jyotiSakacakra prArambha hotA hai| gyArahaveM samavAya kA tIsarA sUtra---'jambuddIve dIve maMdarassa........' hai to jambUdvIpaprajJapti 617 meM bhI jambUdvIpa meM meru parvata se avyavahita myAraha sau gyAraha yojana kI dUrI para jyotiSkacakra prArambha hotA hai| gyArahaveM samavAya kA sAtavAM sUtra-'maMdare NaM pavvae........' hai to jambUdvIpaprajJapti meM bhI meru parvata ke pRthvItala ke viSkambha se zikhara tala kA viSkambha U~cAI kI apekSA gyAraha bhAga hIna hai| bArahaveM samavAya kA caturtha sUtra-'vijayA NaM rAyahANI........' hai to jambUdvIpaprajJapti 16 meM bhI vijayA rAjadhAnI kA AyAma-viSkambha bAraha lAkha yojana kA batAyA hai| 610. jambUdvIpaprajJapti-bakSaskAra 4, sU. 90 611. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sU. 100 612. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 1, sU. 4 613. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 1, sU. 4 614. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sU. 103 615. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 2, sa. 130 616. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 7, sU. 164 617. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 7, sa. 164 618. jambUdvIpaprajJapti--vakSa. 4, sU. 103 619. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 1, sU.8 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bArahaveM samavAya kA chaThA sUtra-'maMdarassa Na pavvayassa".....' hai to jambUdvIpaprajJapti620 meM bhI meru parvata kI cUlikA ke mUla kA viSkambha bAraha yojana batAyA hai| bArahaveM samavAya kA sAtavA~ sUtra-'jambUdIvassa NaM dIvassa""...' hai to jambUdvIpaprajJapti'21 meM bhI jambUdvIpa kI bedikA ke mUla kA viSkambha bAraha yojana kA batAyA hai| terahaveM samavAya kA AThavAM sUtra ---- 'sUramaMDalaM joyaNeNaM........' hai to jambUdvIpaprajJapti 22 meM bhI eka yojana ke ikasaTha bhAgoM meM se teraha bhAga kama karane para jitanA rahe utanA sUryamaMDala hai| caudahaveM samavAya kA chaThA sUtra-'bharaheravayAyo NaM jIvAo"......' hai to jambUdvIpaprajJapti 23 meM bhI bharata aura airavata kI jIvA kA AyAma caudaha hajAra cAra sau ikahattara eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se chaha bhAga kA kahA hai| ___caudahaveM samavAya kA sAtavA~ sUtra-'egamegassa gaM ranno .......' hai to jambUdvIpaprajJapti 24 meM pratyeka cakravartI ke caudaha ratna batAye haiN| caudahaveM samavAya kA AThavAM sUtra- 'jaMbuddIve NaM dIve......' hai to jambUdvIpaprajJapti 25 meM bhI kahA hai ki maMgA, sindhu, rohitA, rohitAMzA Adi caudaha moTI nadiyAM pUrva pazcima se lavaNa samudra meM milatI haiM / solahaveM samavAya kA tIsarA sUtra-'maMdarassa gaM pavvayassa.......' hai to jambUdvIpaprajJapti626 meM bhI meru parvata ke solaha nAma batAye haiN| aThArahaveM samavAya kA pAMcavAM sUtra- 'baMbhIe NaM livIe.......' hai to jambUdvIpaprajJapti 627 meM bhI brAhmI lipi ke aThAraha prakAra batAye haiN| unnIsaveM samavAya kA dUsarA sUtra--'jambUddIve NaM dIve sUriA"...' hai to jambUdvIpaprajJapti628 meM 'jambUdvIpa meM sUrya UMce tathA nIce unnIsa sau yojana tApa pahuMcAte haiN|' bIsaveM samavAya kA sAtavAM sUtra-'ussappiNi-osappiNimaMDale........' hai to jambUdvIpaprajJapti 126 meM bhI kAlacakra ko bIsa koTAkoTI sAgaropama kA batAyA hai| ikkIsaveM samavAya kA tIsarA satra-'ekamekkAe NaM prosappiNIe........' hai to jambadvIpaprajJapti30 meM avasarpiNI kA pAMcavAM duSamA aura chaThA duSama-duSamA ArA ikkIsa-ikkIsa hajAra varSa kA kahA hai| 620. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 106 621. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 125 622. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 7, sUtra 130 623. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 1, sUtra 16 624. jambUdvIpaprajJapti-cakSa. 3, sUtra 68 625. jambUdvIpaprajJapti-bakSa. 6, sUtra 125 626. jambUdvIpaprajJApti-vakSa. 4, sUtra 109 627. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 2, sUtra 37 628. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 7, sUtra 139 629. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 2, sUtra 19 630. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 2, sUtra 35-36 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikkIsaveM samavAya kA cauthA sUtra--'egamegAe NaM ussa ppiNIe.......' hai to jambUdvIpaprajJapti 31 meM bhI pratyeka utsarpiNI kA pahalA duSamA aura dUsarA duSama-duSamA ArA ikabIsa-ikabIsa hajAra varSa kA hai| - caubIsaveM samavAya kA dUsarA sUtra-'cullahimavaMta-siharINaM......' hai to jambUdvIpaprajJapti32 meM laghuhimavaMta aura zikharI varSadhara parvatoM kI jIvA kA AyAma caubIsa hajAra nau sau battIsa yojana tathA eka yojana ke ar3atIsaveM bhAga se kucha adhika kahA hai| caubIsaveM samavAya kA tIsarA sUtra-'cauvIsaM devaThANA........' hai to jambUdvIpaprajJapti 33 meM bhI devatAoM ke caubIsa sthAna indravAle zeSa ahamindra---arthAt indra aura purohita rahita kahe gae haiN| caubIsaveM samavAya kA pAMcavAM sUtra-'maMgA-siMdhUo NaM mahANadIo.......' hai to jambUdvIpaprajJapti 34 meM bhI mahAnadI gaMgA aura sindhu kA pravAha kucha adhika cauvIsa koza kA caur3A batalAyA hai / caubIsaveM samavAya kA chaThA sUtra-~-'rattArattavatIo paM........' hai to jambUdvIpaprajJapti 235 meM bhI yahI viSaya varNita hai| paccIsaveM samavAya kA tIsarA sUtra-'sabve vi dohaveyaDDhapabvayA......' hai to jambUdvIpaprajJapti 3 meM bhI sarvadIrgha vaitADhaya parvata isI prakAra ke kahe haiN| paccIsaveM samavAya kA sAtavAM sUtra- 'gaMgAsiMdhUpro NaM mahANadIyo.......' hai to jambUdvIpaprajJapti 39 meM bhI varNana hai ki mahAnadI gaMgA-siMdhu kA muktAvalI hAra kI AkRtivAlA paccIsa koza kA vistRta pravAha pUrva-pazcima dizA meM ghaTamukha se apane-apane kuNDa meM giratA hai| ikatIsaveM samavAya kA dUsarA sUtra--'maMdare pavvae.......' hai to jambUdvIpaprajJapti 238 meM bhI likhA hai 'pRthvItala para meru kI paridhi kucha kama ikatIsa hajAra chaha sau teIsa yojana kI hai|' ikatIsaveM samavAya kA tIsarA sUtra-'jayA NaM sUrie ...' hai to jambUdvIpaprajJapti meM bhI sUryadarzana kA varNana hai| tetIsaveM samavAya kA tIsarA sUtra-'mahAvidehe NaM vAse ...' hai to jambUdvIpaprajJapti640 meM mahAvideha kA viSkambha kucha adhika tetIsa hajAra yojana kA batAyA hai| ---- -- --- - 631. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 2, sUtra 37 632. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 72 633. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 5, sUtra 115 634. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 5, sUtra 74 635. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 74 636. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 1, sUtra 12 637. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 74 638. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sutra 103 639. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 7, sUtra 133 640. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 85 [ 95 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tetIsaveM samavAya kA cauthA sUtra-'jayA NaM sUrie......' hai to jambUdvIpaprajJapti4' meM jambUdvIpa meM kucha nyUna tetIsa hajAra yojana dUra se sUrya-darzana hotA kahA hai / cautIsaveM samavAya kA dUsarA sUtra--'jaMbuddIve NaM dIve.....' hai to jambUdvIpaprajJapti642 meM bhI jambUdvIpa meM cautIsa cakravartIvijaya kahe haiN| cautIsaveM samavAya kA tIsarA sUtra-'jaMbuddIve NaM dIve cottIsaM dIhaveyaDDhA.......' hai to jambUdvIpaprajJapti meM bhI jambUdvIpa643 meM cautIsa dIrgha vatADhya parvata batalAe haiN| cautIsaveM samavAya kA cauthA sUtra-'jaMbuddIve NaM dIve........' hai to jambUdvIpaprajJapti 44 meM bhI jambUdvIpa meM utkRSTa cautIsa tIrthaMkara utpanna honA kahA hai|| seMtIsaveM samavAya kA dUsarA sUtra-'hemavaya-heraNNavayAo ........' hai to jambUdvIpaprajJapti45 meM bhI hemavanta aura heraNyavaMta kI jIvA ke AyAma kA varNana hai| ar3atIsaveM samavAya yA dUsarA sUtra- 'hemavae-eraNNavaImANaM...' hai to jambUdvIpaprajJapti 46 meM bhI hemavanta aura heraNyavaMta kI jIvA ke mAyAma kA varNana hai| ar3atIsaveM samavAya kA tIsarA sUtra--'pratthassa NaM pavvayaraNNo ...' hai to jambUdvIpaprajJapti 647 meM bhI meruparvata ke dvitIya kANDa kI UMcAI ar3atIsa hajAra yojana kI batAI hai| unacAlIsaveM samavAya kA dUsarA sUtra--'samayakhette egUNacattAlIsaM........' hai to jambUdvIpaprajJapti648 meM bhI samayakSetra meM unacAlIsa kula-parvata batAye haiN| cAlIsaveM samavAya kA dUsarA sUtra-'maMdaracUliyA gaM.....' hai to jambUdvIpaprajJapti 46 meM bhI varNana hai ki meru kI cUlikA cAlIsa yojana UMcI hai / paitAlIsaveM samavAya kA pahalA sUtra--samayakhettaM NaM paNayAlIsa .......' hai to jambUdvIpaprajJapti550 meM bhI samayakSetra kA AyAma-viSkambha paiMtAlIsa lAkha yojana kA batAyA hai / paitAlIsaveM samavAya kA chaThA sUtra--..'maMdarassaNaM pavvayassa........' to jambUdvIpaprajJapti meM bhI meruparvata evaM lavaNa samudra kA avyavahita antara cAroM dizAoM meM paiMtAlIsa-paitAlIsa hajAra yojana kA batAyA hai| 641. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 7, sUtra 133 642. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 95 643. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 6, sUtra 125 644. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 95 645. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 79 646. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 111 647. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 108 646. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 6, sUtra 125 649. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 106 650. jambUdvIpaprajJapti-bakSa. 4, sUtra 177 651. jambUdvIpaprajJapti-vakSa. 4, sUtra 103 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saitAlIsaveM samavAya kA pahalA sUtra-'jayA NaM sUrie savabhitara... ...' hai to jambUdvIpaprajJapti 52 meM bhI sUryadarzana kA isI taraha varNana prApta hai| ar3atAlIsaveM samavAya kA pahalA sUtra-- egamegassa NaM ranno.......' hai to jambUdvIpaprajJapti 53 meM bhI pratyeka cakravartI ke ar3atAlIsa hajAra paTTaNa batAye haiN| ar3atAlIsaveM samavAya kA tIsarA sUtra- 'sUramaMDale NaM aDayAlIsaM....' hai to jambUdvIpaprajJapti 54 meM bhI mUryavimAna kA viSkambha eka yojana ke ikasaTha bhAgoM meM se ar3atAlIsa bhAga jitanA hai| unapacAsaveM samavAya kA dUsarA sUtra-'devakuru-uttarakuruesu NaM .......' hai to jambUdvIpaprajJaptiH55 meM bhI devakuru aura uttarakuru ke manuSya unapacAsa ahorAtri meM yuvA ho jAte kahe haiM / pacAsaveM samavAya kA cauthA sUtra--'sabevi NaM dohaveyaDDhA mUle .......' hai to jambUdvIpaprajJapti 256 meM bhI sarvadIrgha vaitADhya parvatoM ke mUla kA viSkaMbha pacAsa yojana kA hai| pacAsaveM samavAya kA chaThA mUtra-savvAo NaM timissaguhAo......' hai to jambUdvIpaprajJapti 657 meM bhI sarva timizra guphA aura khaNDaprapAta guphAoM kA AyAma pacAsa-pacAsa yojana kA hai| panaveM samavAya kA pahalA sUtra -'devakuru-uttarakuruyAo......' hai to jambUdvIpaprajJapti358 meM bhI deva kuru aura uttarakuru kI jIvA kA AyAma pana hajAra yojana kA batAyA hai| panaveM samavAya kA dUsarA sUtra--'mahAhimavaMtaruppoNaM........' hai to jambUdvIpaprajJapti 656 meM bhI mahAhimavaMta aura rukmI Adi ke AyAma kA varNana hai| pacapanaveM samavAya kA dUsarA sUtra-'mandarassa NaM pabvayassa........ ' hai to jambUdvIpaprajJapti meM bhI merupazcimI caramAnta se vijayadvAra ke pazcimI caramAnta kA avyavahita antara pacapana hajAra yojana kA hai| sattAvanaveM samavAya kA pAMcavA sUtra-'mahAhimavaMta-ruppINaM .......' hai to jambUdvIpaprajJapti meM bhI mahAhimavaMta jaura rukmI varSadhara parvatoM kI jIvA kA varNana hai| sAThaveM samavAya kA pahalA sUtra-'ega mege NaM maMDale........' hai to jambUdvIpaprajJapti 62 meM bhI varNana hai ki pratyeka maNDala meM sUrya sATha-sATha muhUrta pUre karatA hai| 652. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 7 sUtra 133 653. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 3 sUtra 69 654. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 7 sUtra 130 655. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 2 sUtra 25 656. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 1 sUtra 12 657. jambUdvIpaprajJapti-bakSa 1 sUtra 12 658. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 4 sUtra 87 659. jambudvIpaprajJapti-vakSa 4 sUtra 79 660. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 1 sUtra 8 661. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 4 sUtra 79 662. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 6 sUtra 127 [ 97 ] Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ikasaThaveM samavAya kA tIsarA sUtra-'caMdamaMDaleNaM egasachi......' hai to jambUdvIpaprajJapti563 meM bhI candramaNDala kA samAMza eka yojana ke ikasaTha vibhAga karane para (45 samAMza) hotA hai / bAsaThaveM samavAya kA tIsarA sUtra--'sukkapakkhassa NaM caMde.......' hai to jambUdvIpaprajJapti 64 meM zuklapakSa meM candra bAsaTha bhAga pratidina bar3hatA hai aura kRSNa pakSa meM utanA hI ghaTatA hai, yaha kathana hai| tresaThaveM samavAya ke cAroM sUtroM meM jo varNana hai vaha jambUdvIpaprajJapti665 meM jyoM kA tyoM milatA hai| causaThaveM samavAya kA chaThA sUtra--savvassa vi ya ranno.......' hai to jambudvIpaprajJapti 266 meM bhI varNana hai ki sabhI cakravartiyoM kA muktAmaNimaya hAra mahAmUlyavAn evaM causaTha lar3iyoM vAlA hotA hai / paisaThaveM samavAya kA pahalA sUtra--'jaMbuddIve NaM dIve paNasaTThi sUramaMDalA........' hai to jambUdvIpaprajJapti 667 meM bhI jambUdvIpa meM sUrya ke paMsaTha maMDala batAye haiN| sar3asaThaveM samavAya kA dUsarA sUtra--'hemayavaeranavayAo...' hai to jambUdvIpaprajJapti668 meM bhI hemavata aura eraNyavata kI bAhA kA AyAma sar3asaTha sau paMcAvana yojana tathA eka yojana ke tIna bhAga jitanA hai / ar3asaThaveM samavAya ke dUsare, tIsare aura cauthe sUtra-'ukkosapae asadicha arahatA......' 'cakkavaTTI baladevA ..... 'pukkha ravaradIvaDDhe NaM' varNana hai to jambUdvIpaprajJapti 66 meM bhI 'utkRSTa ar3asaTha tIrthakara, cakravartI baladeva aura vAsudeva hote haiM vaise hI puSkarArdhadvIpa meM bhI hote kahe haiN| bahattaraveM samavAya kA chaThA sUtra ---'egamegassa NaM rano........' hai to jambUdvIpaprajJapti meM bhI yaha varNana hai ki pratyeka cakravartI ke bahattara hajAra zreSTha pura hote haiN| bahattaraveM samavAya kA sAtavA~ sutra-'bAvattari kalAo paNNattAo.......' hai to jambUdvIpaprajJapti71 meM bhI bahattara kalAoM kA ullekha hai| tihattaraveM samavAya kA prathama sUtra-'haribAsa-rammayavAsayAo.......' hai to jambUdvIpaprajJapti meM bhI harivarSa aura ramyak varSa kI jIvA ke AyAma kA varNana hai / cauhattaraveM samavAya kA dUsarA sUtra-'nisahAo NaM vAsahara........' hai to tIsarA sUtra hai--'evaM sItAbi...' isI taraha jambUdvIpa 72 prajJapti meM bhI niSadha parvata aura sItodA mahAnadI kA varNana hai| satahattaraveM samavAya kA pahalA sUtra--'bharahe rAyA cAuraMta-cakkavaTTI .......' hai to jambUdvIpaprajJapti673 663. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 7, sUtra 144-145 664. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 7, sUtra 134 665. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 2, sUtra 3, va 4, sU. 82, vakSa 7, sU. 127 666. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 3, sUtra 68 667. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 7, sUtra 127 668. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 4, sUtra 76 669. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 7, 670. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 3, sUtra 69 671. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 3, sUtra 30 672. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 4, sUtra 82 673. jambUdvIpaprajJapti-bakSa 2, sUtra 70 [ 98 ] Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bhI bharata cakravartI satahattara lAkha pUrva taka kumAra pada meM rahane ke pazcAt rAjapada ko prApta hue, yaha ullekha hai| aThahattarabeM samavAya kA tIsarA sUtra-'uttarAyaNaniyaTre NaM sUrie.......' hai to jambUdvIpaprajJapti 74 meM uttarAyaNa se lauTatA huprA sUrya prathama maMDala se unacAlIsaveM maMDala taka eka muharta ke ikasa Thie aThahattara bhAga pramANa dina tathA rAtri ko baDhAkara gati karatA kahA hai| unnIsaveM samavAya kA caturtha sUtra-'jaMbuddIvassa NaM dIvassa......' hai to jambUdvIpaprajJapti675 meM bhI varNana hai ki jambUdvIpa ke pratyeka dvAra kA avyavahita antara unnAsI hajAra yojana kA hai| biyAmI samavAya kA pahalA sUtra- 'jaMbuddIve dIve bAsIyaM.......' hai to jambUdvIpaprajJapti76 meM kahA hai--jambUdvIpa meM eka sau biyAsIveM saryamaNDala meM sarya do bAra gati karatA hai| tiyAsIveM samavAya kA cauthA sUtra--'usabhe NaM arahA kosalie.......' hai to jambUdvIpaprajJapti 77 meM bhI likhA hai arahaMta kaumalika RSabhadeva tiyAsI lAkha pUrva gRhavAsa meM rahakara muDita yAvat pravajita hue| tiyAsIveM samavAya kA pAMcavAM satra--'bharahe NaM rAyA cAuratacakkavaThI........' hai to jambUdvIpa678 prajJapti meM bhI varNana hai ki bharata cakravartI tiyAsI lAkha pUrva gRhavAsa meM rahakara jina hue| caurAsIveM samavAya kA dUsarA satra-'usabhe NaM arahA kosalie"......' hai to jambUdvIpaprajJapti76 ke anusAra bhI parahaMta kosalika RSabhadeva caurAsI lAkha pUrva kA Ayu pUrNa karake siddha yAvat sarva du:khoM se mukta hue| caurAsIveMsamavAya kA tIsarA satra 'sijjase gaM arahA caurAsII........' hai to jambadIpa meM bhI ullekha hai ki RSabhadeva jI bhI taraha bharata bAhubalI brAhmI aura sundarI bhI siddha hue / caurAsIveM samavAya kA pandrahavAMsUtra--usabhassa Na araho......' hai to jambUdvIpaprajJapti681 meM arahaMta RSabhadeva ke caurAsI gaNa aura caurAsI gaNadharoM kA ullekha hai| aThAsIveM samavAya kA tIsarA sUtra...'maMdarassa NaM pabvayassa.......' hai to jambUdvIpaprajJapti683 meM bhI meru parvata ke pUrvI caramAnta se gostUpa AvAsa parvata ke pUrvI caramAnta kA avyavahita antara aThAsI hajAra yojana kA batAyA hai| 674. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 7, sUtra 131 675. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 1, sUtra 9 676. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 7, sUtra 134 677. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 2, sUtra 30, 31 678. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 3, sUtra 70 679. jambUdIpaprajJapti-vakSa 2, sUtra 33 680. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 2, sUtra 33 681. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 2, sUtra 18 682. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 4, sUtra 103 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navAsIveM samavAya kA pahalA sUtra---'usabhe parahA........' hai to jambUdvIpaprajJapti583 meM bhI arahaMta kausalika RSabhadeva isa avasapiNo ke tRtIya suSama-duSamA kAla ke antima bhAga meM navAsI pakSa zeSa rahane para kAladharma ko prApta hue| nabbeveM samavAya kA pAMcavAM satra-'savvesi NaM vaTTaveyaDDhapavvayANaM........' hai to jambUdvIpaprajJapti84 meM bhI sarvavattavaitADhya parvatoM ke zikhara ke Upara se saugaMdhika kANDa ke nIce ke caramAnta kA avyavahita antara nabbe sau yojana kahA hai| chiyAnaveveM samavAya kA pahalA sUtra--'egamegassa gaM ranno cAurata-cakkavaTTissa... ....' hai to jambUdvIpa985 prajJapti meM bhI pratyeka cakravartI ke chAnave-chAnave karor3a grAma batAye haiN| ninyAnaveveM samavAya ke pahale sUtra se lekara cha8 sUtra taka jo varNana hai vaha jambUdvIpaprajJapti 86 meM bhI jyoM kA tyoM milatA hai| sauveM samavAya kA chaThA satra---'sabvevi NaM dIhaveyaDDhapabvayA"......' hai to jambUdvIpaprajJapti87 meM sarva dIrghavaMtADhaya parvata sau-sau koza U~ce prarUpita haiN| do sauveM samavAya kA tIsarA sUtra-'jaMbuddIve NaM dIve do kaMcaNapabvaya-sayA paNattA.......' hai to jambUdvIpaprajJapti 668 meM bhI jambUdvIpa meM do sau kAMcanaka parvatoM kA varNana hai| pAMca sauveM samavAya meM prathama sUtra se lekara sAtaveM sUtra taka jo varNana hai vaha jambUdvIpaprajJapti meM bhI isI taraha milatA hai| hajAraveM samavAya meM dUsare satra se lekara chaThe satra taka jo varNana hai, vaha jambUdvIpaprajJapti meM bhI isI taraha dekhA jA sakatA hai| isa taraha samavAyAMga aura jambUdvIpaprajJapti meM aneka sthaloM para viSayasAmya hai| vistArabhaya se kUcha satroM kI tulanA jAnakara hamane yahA~ para chor3a dI hai / samavAyAMga aura sUryaprajJapti sUryaprajJapti chaThA upAMga hai / DaoN. vinTara nitja ne sUryaprajJati ko eka vaijJAnika grantha mAnA hai| DaoN. zukiMga ne jarmanI kI hembarga yUnivasiTI meM apane bhASaNa meM kahA thA ki 'jaMna vicArakoM ne jina tarkasammata evaM susaMgata siddhAntoM ko prastuta kiyA hai ve Adhunika vijJAnavettAoM kI dRSTi se bhI amUlya evaM mahattvapUrNa 683. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 2, sUtra 31, 33 684. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 4, sUtra 82 685. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 3, sUtra 67 686. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 4, 7, sUtra 103, 134 657. jambUdvIpaprajJapti--vakSa 1, satra 12 688. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 6, sUtra 125 689. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 4, 3 sUtra 125, 33, 70, 86, 91, 97, 75 690. jambUdvIpaprajJapti-vakSa 4, sUtra 88, 72 [ 100 ] Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai| vizva racanA ke siddhAnta ke sAtha usameM uccakoTi kA gaNita evaM jyotiSavijJAna bhI milatA hai| sUryaprajJapti meM gaNita aura jyotiSa para gaharAI se vicAra kiyA gayA hai, prataH sUryaprajJapti ke adhyayana ke binA bhAratIya jyotiSa ke itihAsa ko sahI rUpa se nahIM samajhA jA sakatA / hama yahAM para saMkSepa meM samavAyAMga meM Aye hue viSayoM ke sAtha sUryaprajJapti kI tulanA kreNge| samavAyAMga ke prathama samavAya meM tevIsa, cauvIsa aura paccIsaveM mUtra meM jina ArdrA, citrA aura svAti nakSatroM kA varNana hai, vaha varNana sUryaprajJapti meM bhI hai| dUsare samavAya ke cauthe se sAtaveM samavAya taka pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, pUrvA bhAdrapadA, uttarAbhadrapadA ke tAroM kA varNana hai| vaha sUryaprajJapti 6 3 meM bhI prApta hai| tIsare samavAya ke chaThe sUtra se lekara bArahaveM sUtra taka mRgazira, puSya, jeSThA, abhijita, zravaNa, azvinI, bharaNI Adi nakSatroM kA varNana sUryaprajJapti meM bhI milatA hai| cauthe samavAya ke sAtaveM, AThaveM aura nauveM sUtra meM anurAdhA, pUrvASADhA aura uttarASADhA nakSatroM ke cAra tAroM kA varNana hai, sUryaprajJapti665 meM bhI una tAroM kA varNana darzanIya hai| pAMcaveM samavAya ke nauveM sUtra se lekara terahaveM sUtra taka rohiNI, pUnarvasU, hasta, vizAkhA, dhaniSThA nakSatroM ke pAMca-pAMca tAroM kA varNana hai, sUryajJaprapti meM bhI vaha varNana isI taraha milatA hai| chaThe mamavAya ke sAtaveM evaM AThaveM sUtra meM kRttikA, azleSA nakSaNa ke chaha-chaha tAre batAye haiM to sUryaprajJapti meM bhI unakA ullekha hai| sAtaveM samavAya ke sAtaveM sUtra se lekara gyArahaveM sUtra taka maghA, kRttikA, anurAdhA aura dhaniSThA nakSatroM ke tAre tathA unake dvAroM kA varNana hai to sUryaprajJapti meM bhI baha milatA hai| AThaveM samavAya ke nauveM sUtra meM "anavakhattA caMdeNaM......."hai to sUryaprajJapti666 meM bhI candra ke sAtha pramarda yoga karane vAle kRttikA, rohiNI, punarvasu, maghA, cittA, vizAkhA, anurAdhA, jyeSThA ina ATha nakSatroM kA varNana hai / noveM samavAya ke pAMcaveM, chaThe, aura sAtaveM sUtra meM abhijita nakSatra kA candra ke sAtha yoga hone kA varNana hai tathA ratnaprabhA pRthvI se nau sau yojana U~ce tArA hai, yaha varNana sUryaprajJapti700 meM bhI hai / samavAyAMga aura sUryaprajJapti 691. He who has a thorough knowledge of the structure of the world cannot but admire the inward logic and harmony of Jain ideas. Hand in hand with refined casmographical ideas goes a high standard of Astronomy and Mathematics. A history of Indian Astronomy is not conceivable without the famous "Surya Pragyapati." --Dr. Schubring. sUryaprajJapti-prAbhata 10, prA. 9 sUryaprajJapti-prAbhUta 10, prA. 9, sUtra 42 sUryaprajJapti-prAbhRta 10, prA. 9, sUtra 42 695. sUryaprajJapti-prAbhata 10, prA. 9, sUtra 42 696. sUryaprajJapti-prAbhRta 10, prA. 9, sUtra 42 697. sUryaprajJapti-prAbhRta 10, prA. 9, sUtra 42 698. sUryaprajJapti-prAbhRta 10, prA. 9, sUtra 42 699. sUryaprajJapti-prAbhRta 10, prA. 9, sUtra 42 700. sUryaprajJapti-prAbhUta 10, prA. 11, sUtra 44 [ 101 ] .. 694. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM antara itanA hI hai ki samavAyAMga meM abhijit kA candra ke sAtha yogakAla 9 muharta kA batAyA hai to sUryaprajJapti.' meM 12 mUhUrta kA batAyA hai| gyArahaveM samavAya ke dUsare, tIsare aura pAMcaveM sUtra meM jyotiSa cakra ke prAraMbha kA varNana hai aura mUla nakSatra ke gyAraha tAre batAye haiM, yaha varNana sUryaprajJapti meM bhI milatA hai / meM samavAya ke AThaveM aura nauveM sUtra meM jaghanya rAta aura dina bAraha mahataM ke batAye haiM to sUryaprajJapti.3 meM bhI usakA nirUpaNa huA hai| paMdrahaveM samavAya ke tIsare aura cauthe sUtra meM dhra varAhu kA candra ko Avata aura anAvRta karane kA varNana hai to sUryaprajJapti704 meM bhI baha varNana draSTavya hai| aThArahaveM samavAya ke AThaveM sUtra meM pauSa aura ASAr3ha mAsa meM eka dina utkRSTa aThAraha muhUrta kA hotA hai tathA eka rAtri aThAraha mUhUrta kI hotI hai / sUryaprajJapti705 meM bhI yahI varNana upalabdha hai| mavAya ke dvitIya sUtra meM jambUdvIpa meM sUrya U~ce aura nIce unnIsa sau yojana tApa pahuMcAtA hai| yahI varNana sUryaprajJapti706 meM bhI hai| covIsaveM samavAya ke cauthe sUtra meM varNana hai-uttarAyaNa meM rahA hayA mUrya caubIsa aMgula pramANa prathama prahara kI chAyA karake pIche mur3atA hai| yaha varNana sUryaprajJapti707 meM bhI hai| sattAvIsaveM samavAya ke dUsare aura tIsare sUtra meM kramaza: yaha varNana hai ki jambUdvIpa meM abhijita ko chor3akara sattAvIsa nakSatroM se vyavahAra hotA hai aura nakSatra mAma sattAvIsa ahorAtri kA hotA hai / yaha varNana sUryaprajJapti 08 meM bhI hai| unatIsaveM samavAya ke tIsare se sAtaveM taka jo varNana hai, vaha varNana sUryaprajJapti 06 meM bhI upalabdha hai| tIsaveM samavAya ke tIsare sUtra meM tIsa muhartoM ke nAma batAye haiM, ve nAma sUryaprajJapti 10 meM bhI milate haiM / ikatIsaveM samavAya ke cauthe aura pAMcaveM sUtra meM kramazaH adhika mAsa kucha adhika ikatIsa rAtri kA batAyA hai / aura sUryamAsa kucha nyUna ikatIsa ahorAtri kA batAyA hai| sUryaprajJapti meM yahI hai| battIsaveM mamavAya ke pAMcaveM satra meM revatI nakSatra ke battIsa tAre batAye haiM to sUryaprajJapti 12 meM bhI yaha varNana hai| 701. sUryaprajJapti-prAbhata 10, prA. 11, sUtra 44 702. sUryaprajJapti-prAbhUta 18, sUtra 92 sUryaprajJapti-prAbhUta 1 prA. 1 sUtra 11 sUryaprajJapti-prAbhata 20, prA. 3, prA. sUtra 105, sU. 35 5. sUryaprajJapti --prAbhata 1, prA. 6, sU. 18 706. sUryaprajJapti--prAbhUta 4 prA. sU. 25 sUryaprajJapti--prAbhata 10 prA. sU. 46 sUryaprajJapti-prAbhUta 10,12,prA. 1sU. 32, 72 709. sUryaprajJapti-prA. 12 sa., 72 710. sUryaprajJaptiprA , 10, pA. 13, sU. 47 711. sUryaprajJapti-prA. 12, sU. 72 sUryaprajJapti-prA. prA. 10, 9, sU. 72 . Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chattIsaveM samavAya ke cauthe sUtra meM caitra aura Azvina mAsa meM eka dina pauruSI chAyA kA pramANa chattIsa aMgula kA hotA kahA hai to sUryaprajJapti713 meM bhI yahI varNana hai| saMtIsaveM samavAya ke pAMcaveM sUtra meM kArtika kRSNA saptamI ke dina sUrya saitIsa aMgulapramANa pauruSI chAyA karake gati karatA hai| yaha varNana sUryaprajJapti714 meM hai| cAlIsaveM samavAya ke chaThe sutra meM phAlguna pUrNimA ke dina sUrya cAlIsa aMgulapramANa pauruSI chAyA karake gati karatA hai| yaha varNana sUryaprajJapti.15 meM bhI hai| paitAlIsaveM samavAya ke sAtaveM sUtra meM Der3ha kSetra vAle sabhI nakSatra candra ke sAtha paitAlIsa muharta kA yoga karate haiN| yaha varNana sUryaprajJapti716 meM bhI hai| ___ chappanaveM samavAya ke prathama sUtra meM jambUdvIpa meM chappana nakSatroM ne candra ke sAtha yoga kiyA va karate haiM, yahI varNana sUryaprajJapti017 meM bhI upalabdha hotA hai| bAsaThaveM samavAya ke prathama sUtra meM varNana hai ki pAMca saMvatsara vAle yuga kI bAsaTha pUrNimAe~ aura bAsaTha amAvasyAe~ hotI haiM, yaha varNana sUtraprajJapti meM bhI hai| ikahattaraveM samavAya ke prathama sUtra meM varNana hai ki nauthe candra-saMvatsara kI hemanta Rtu ke ikahattara ahorAtri vyatIta hone para sarvabAhya maNDala se sUrya punarAvRtti karatA hai| yahI varNana sUryaprajJapti meM prApta hai| bahasaraveM samavAya kA pAMcavAM sUtra hai, pRSkarAdha dvIpa meM bahattara candra va sUrya prakAza karate haiN| yahI varNana sUryaprajJapti 20 meM bhI hai| aThAsIveM samavAya ke prathama sUtra meM varNana hai ki pratyeka candra, sUrya kA aThAsI-aThAsI graha kA parivAra hai / yahI varNana sUryaprajJapti 21 meM bhI prApta hotA hai| aThAnaveM veM samavAya ke caturtha sUtra se lekara sAtaveM sUtra taka jo varNana hai, vaha sUryaprajJapti 22 meM bhI isI taraha milatA hai| isa taraha sUryaprajJapti ke sAtha samavAyAMga ke aneka sUtra milate haiN| samavAyAMga aura uttarAdhyayana mUla sUtroM meM uttarAdhyayana kA prathama sthAna hai| yaha prAgama bhAva-bhASA aura zailI kI dRSTi se atyanta mahatvapUrNa hai / isameM dharma, darzana, adhyAtma, yoga Adi kA sundara vizleSaNa huA hai| hama yahA~ para saMkSepa meM 713. sUryaprajJapti-prA. 10, prA. 2., sU. 43 714. sUryaprajJapti-prA. 10, sU. 43 715. sUryaprajJapti-prA. 10, sU. 43 716. sUryaprajJapti--prA. 3, sU. 35 717. sUryaprajJapti-prA. 10, prA. 22, sU. 60 718. sUryaprajJapti-prA. 13, sU. 80 719. sUryaprajJapti-prA. 11 720. sUryaprajJapti-prA. 19 721. sUryaprajJapti--prA. 18, sU. 51 722. sUryaprajJapti-prA. 1, 10, prA. 9, sU. 42 [ 103 ] Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samavAyAMga meM Aye huye viSayoM kA uttarAdhyayana meM Aye haye viSayoM ke sAtha digdarzana kareMge, jisase samavAyAMga kI mahattA kA sahaja hI prAbhAsa ho sake / dUsare samavAya ke tIsare sUtra meM bandha ke rAga aura dveSa ye do prakAra batAye haiM / to uttarAdhyayana723 meM bhI unakA nirUpaNa hai| tIsare samavAya ke prathama satra meM tIna daNDoM kA nirUpaNa hai to uttarAdhyayana 24 meM bhI vaha varNana hai| tIsare samavAya ke dUsare satra meM tIna guptiyoM kA ullekha hai to uttarAdhyayana725 meM bhI guptiyoM kA varNana prApta hai| tIsare samavAya ke tIsare sutra meM tIna zalyoM kA varNana hai to uttarAdhyayana726 meM bhI zalyoM kA varNana prApta hai| pAMcaveM samavAya ke sAtaveM satra meM pAMca samiti ke nAma diye gaye haiN| uttarAdhyayana727 meM una para vistAra se nirUpaNa hai| chaThe samavAya kA tIsare aura cauthe sUtra meM bAhya aura Abhyantara tapa kA varNana hai| uttarAdhyayana 28 meM bhI vaha prApta hai| sAtaveM samavAya ke prathama satra meM sapta bhayasthAnoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai, uttarAdhyayana 26 meM bhI unake sambandha meM saMketa hai| pAThaveM samavAya ke prathama sUtra meM pATha madasthAnoM kI carcA hai to uttarAdhyayana73deg meM unakA sUcana hai| AThaveM samavAya ke dUsare sUtra meM aSTa pravacanamAtAoM ke nAma haiM, uttarAdhyayana 31 meM bhI unakA nirUpaNa hai| natra meM samavAya ke prathama sUtra meM nava brahmacarya-guptiyA~ nirUpati haiM to uttarAdhyayana732 meM bhI yaha viSaya cacita hai| navameM samavAya kegyArahaveM sUtra meM darzanAvaraNIya karma kI nau prakRtiyA~ batAyI haiM to uttarAdhyayana 33 meM bhI unakA kathana hai / dazaveM samavAya ke prathama satra meM zramaNa ke daza dharmoM kA varNana hai, to uttarAdhyayana 3 meM bhI unakA saMketa hai| --- 723. uttarAdhyayana-a. 21 724. uttarAdhyayana--a. 31 725. uttarAdhyayana-a. 24 726. uttarAdhyayana-a.31 727. uttarAdhyayana-a. 24 728. uttarAdhyayana-a. 30 729. uttarAdhyayana-a. 31 730. uttarAdhyayana-a. 31 731. uttarAdhyayana-pra. 24 732. uttarAdhyayana-a. 36 733. uttarAdhyayana-a. 33 734. uttarAdhyayana-a.31 [ 104 ] Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyArahaveM samavAya ke prathama sUtra meM upAsaka kI gyAraha pratimAoM kA nirUpaNa hai to uttarAdhyayana 35 meM bhI saMkSepa meM sUcana hai| bArahaveM samavAya ke pahale sUtra meM bhikSa kI bAraha pratimAe~ ginAI haiM to uttarAdhyayana 736 meM bhI unakI saMkSepa meM sUcanA hai| solahaveM samavAya ke pahale sUtra meM sUtrakRtAMga ke solaha adhyayanoM ke nAma nirdiSTa haiM to uttarAdhyayana737 meM bhI unakA saMketa hai| sattarahaveM samavAya ke prathama sUtra meM sattaraha prakAra ke asaMyama batAye haiM, unakA nirdeza uttarAdhyayana738 meM bhI hai| aThArahaveM samavAya ke prathama sUtra meM brahmacarya ke aThAraha prakAra batAye haiM, inakA saMketa uttarAdhyayana 36 meM bhI prApta hotA hai| unnIsaveM samavAya ke prathama sUtra meM jJAtAdharmakathA ke unnIsa adhyayanoM ke nAma Aye haiM to uttarAdhyayana 40 meM unakA saMketa hai| bAvIsaveM samavAya ke prathama sUtra meM bAvIsa-parISahoM ke nAma nidiSTa haiM to uttarAdhyayana 41 meM unakA vistAra se nirUpaNa hai| tevIsaveM samavAya ke prathama sUtra meM sUtrakRtAMga ke teIsa adhyayanoM ke nAma haiM, uttarAdhyayana 42 meM bhI unakA saMketa hai| caubIsaveM samavAya ke cauthe sUtra ke anusAra uttarAyaNa meM rahA huA sUrya cauvIsa aMgula pramANa prathama prahara kI chAyA karatA huA pIche mur3atA hai, yaha varNana uttarAdhyayana743 meM bhI hai| sattAvIsaveM samavAya ke prathama sUtra meM anagAra ke sattAvIsa guNa pratipAdita haiM, to uttarAdhyayana744 meM bhI unakA sUcana hai| tIsaveM samavAya ke prathama sUtra meM mohanIya ke tIsa sthAna batAye haiM, uttarAdhyayana 45 meM bhI isakA nirdeza hai| ikatIsaveM samavAya ke prathama mUtra meM siddhoM ke ikatIsa guNa kahe haiM, to uttarAdhyayana 746 meM bhI inakA saMketa hai| 735. uttarAdhyayana-a. 41 736. uttarAdhyayana-pra. 31 737. uttarAdhyayana-a. 31 738. uttarAdhyayana-pra.11 739. uttarAdhyayana-a. 31 740. uttarAdhyayana-a.31 741. uttarAdhyayana-a. 2 742. uttarAdhyayana-a. 31 743. uttarAdhyayana-a. 26 744. uttarAdhyayana-a. 31 745. uttarAdhyayana---a. 31 746. uttarAdhyayana-a. 31 [ 105 ] Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ battIsaveM samavAya ke prathama sUtra meM yogasaMgraha ke battIsa prakAra batAye haiM, uttarAdhyayana747 meM bhI unakI sUcanA hai| tetIsaveM samavAya ke prathama sUtra meM tetIsa AzAtanAoM kA nAma-nirdeza hai to uttarAdhyayana 748 meM bhI inakA sucana kiyA gayA hai| chattIsaveM samavAya ke prathama sUtra meM uttarAdhyayana ke chattIsa adhyayanoM ke nAma Aye haiM / 746 unahattaraveM samavAya ke tIsare sUtra meM mohanIya karma ko chor3akara zeSa sAta mUla karma-prakRtiyoM kI unahattara uttara karma-prakRtiyA~ batAyI haiM / yaha varNana uttarAdhyayana750 meM bhI prApta hai| sattarahaveM samavAya ke cauthe sUtra ke anusAra mohanIya karma kI sthiti, abAdhAkAla sAta-hajAra varSa chor3akara sattara koTAkoTi sAgaropama kI batAyI hai| uttarAdhyayana meM yahI varNana milatA hai| sattAsIveM samavAya ke pAMcaveM sUtra ke anusAra prathama aura antima ko chor3akara chaha mUla karmaprakRtiyoM kI sattAsI uttaraprakRtiyAM hotI haiM, yahI varNana uttarAdhyayana 752 meM bhI hai| sattAnaveM samavAya ke tIsare sUtra ke anusAra ATha mUla karma-prakRtiyoM kI sattAnave uttarakarma-prakRtiyA~ haiM, yahI varNana uttarAdhyayana753 meM prApta hai| isa taraha uttarAdhyayana meM samavAyAMmagata aise aneka viSaya haiM, jinakI uttarAdhyayana meM kahIM saMkSepa meM aura kahIM vistAra se carcA milatI hai| samavAyAMga aura anuyogadvAra __ mUla sUtroM kI parigaNanA meM anuyogadvAra kA caturtha sthAna hai / anuyoga kA artha hai-zabdoM kI vyAkhyA yA vivecana karane kI prakriyA-vizeSa / samavAyAMga meM Aye hue aneka viSaya anuyogadvAra meM bhI pratipAdita huye haiN| prathama samavAya ke chabbIsaveM sUtra se lekara cAlIsaveM sUtra taka jina viSayoM kI carcA hai, ve viSaya anuyogadvAra 754 meM bhI cacita haiN| dUsare samavAya ke AThaveM sUtra se lekara bIsaveM samavAya taka jina-jina viSayoM kI carcA kI gayI hai, ve anuyogadvAra 715 meM carcita huye haiN| tRtIya samavAya ke terahaveM sUtra se lekara ikkIsaveM sUtra taka jina viSayoM kA ullekha kiyA gayA hai ve viSaya anuyogadvAra 56 meM bhI Aye haiN| 747. uttarAdhyayana-a. 31 748. uttarAdhyayana-a. 31 749. uttarAdhyayana-a.1 se 36 taka 750. uttarAdhyayana-a.33 751. uttarAdhyayana-a. 33 gA. 31 752. uttarAdhyayana-a. 33 753. uttarAdhyayana-a. 33 754. anuyogadvAra sUtra-sU. 139 755. anuyogadvAra sUtra--sU. 139 756. anuyogadvAra sUtra-sU. 139, 140 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cauthe samavAya ke dasaveM sUtra se lekara sattaharaveM sUtra taka ke viSayoM para anuyogadvArasUtra757 meM bhI cintana kiyA gayA hai| pA~caveM samavAya ke caudahaveM sUtra se lekara unnIsaveM sUtra taka jo bhAva prajJApita huye haiM, ve anuyogadvAra meM bhI draSTavya haiN| chaThe samavAya ke dasaveM sUtra se lekara pandrahaveM sUtra taka, aura sAtaveM samavAya ke bArahaveM sUtra se lekara bIsaveM sUtra taka, AThaveM samavAya ke dasaveM sUtra se lekara caudahaveM sUtra taka, nauveM samavAya ke bArahaveM sattarahaveM sUtra taka, dasaveM samavAya ke dasaveM sUtra se lekara bAvIsaveM sUtra taka, gyArahaveM samavAya ke pAThaveM sUtra se lekara terahaveM sUtra taka, bArahaveM samavAya ke bArahaveM sUtra taka, terahaveM samavAya ke navameM sUtra se lekara caudahaveM sUtra taka, caudahaveM samavAya ke navameM sUtra se lekara pandrahaveM sutra taka, pandrahaveM samavAya ke AThaveM sUtra se lekara caudahaveM sUtra taka, solahaveM samavAya ke AThaveM sUtra se lekara terahaveM sUtra taka, sattarahaveM samavAya ke gyArahaveM sUtra se lekara aThArahaveM sUtra taka, aThArahaveM mamavAya ke navama sUtra se lekara, pandrahaveM sUtra taka, unnIsaveM samavAya ke chaThe sUtra se lekara bArahaveM mUtra taka, bIsaveM samavAya ke AThaveM sUtra se lekara caudahaveM sUtra taka, ikkIsaveM samavAya ke pAMcaveM sUtra se lekara gyArahaveM mutra taka, bAvIsaveM samavAya ke sAtaveM sUtra se lekara caudahaveM sUtra taka, tevIsaveM samavAya ke pAMcaveM sUtra se lekara dasaveM sUtra taka, cauvIsaveM samavAya ke sAtaveM sUtra se lekara bArahaveM sUtra taka, paccIsaveM samavAya ke dazave sUtra se lekara pandrahaveM mUtra taka, chabbIsaveM samavAya ke dusare sUtra se lekara AThaveM sUtra taka, sattAvIsaveM samavAya ke sAtaveM sUtra se lekara bArahaveM sUtra taka aThAvIsaveM samavAya ke chaThe sutra se lekara gyArahaveM sUtra taka, unatIsaveM samavAya ke dazaveM sUtra se lekara pandrahaveM sUtra taka, tIsaveM samavAya ke AThaveM sUtra se lekara terahaveM sUtra taka, ikatIsaveM samavAya ke chaThe sUtra se lekara gyArahaveM sUtra taka, battIsaveM samavAya ke sAtaveM sUtra lekara gyArahaveM sUtra taka, tetIsaveM samavAya' ke pAMcaveM sUtra se lekara gyArahaveM sUtra taka, jina-jina viSayoM kA varNana AyA hai ve viSaya anuyogadvAra758 meM bhI kahIM saMkSepa meM to kahIM vistAra se cacita haiN| isa taraha samavAyAMga kA viSaya-varNana itanA adhika vyApaka hai ki Agama sAhitya meM aneka sthaloM para usa sambandha meM vicAracarcAeM kI gaI haiN| AgamoM meM kahIM para sUtra zailI kA upayoga huA hai to kahIM para jijJAsuoM ko samajhAne ke lie vyAsazailI kA upayoga bhI huA hai| hamane uparyukta paMktiyoM meM mukhya rUpa se samavAyAMgagata viSaya jina prAgamoM meM Aye haiM, una para sapramANa cintana kiyA hai| yoM dazavakAlika, nandI, dazAzrutaskandha va kalpasUtra ke viSaya bhI kucha mamavAyAMga ke sAtha milate haiM para unakI saMkhyA adhika na hone se hamane unakA yahA~ para ullekha nahIM kiyA hai aura na Agametara granthoM ke sAtha viSayoM kI tulanA kI hai| vaidika aura bauddha granthoM ke viSayoM ke sAtha bhI samavAyAMgagata viSayoM kI tulanA sahajarUpa se kI jA sakatI hai| yoM saMkSepa meM yathAsthAna unakA ullekha kiyA gayA hai| Aja AvazyakatA hai Agama sAhitya kI anya sAhitya ke sAtha tulanAtmaka adhyayana karane kii| murdhanya manISiyoM kA dhyAna isa ora kendrita ho to samanvaya aura satya ke aneka dvAra udghATita ho sakate haiN| vyAkhyA-sAhitya samavAyAMma sUtra meM na darzana sambandhI gahana gutthiyA~ haiM aura na adhyAtma sambandhI gaMbhIra vivecana hI haiM / jo bhI viSaya nirUpita haiM ve sahaja, sugama aura subodha haiM, jisake kAraNa isa para na niryaktiyAM likhI gaIM aura na 757. anuyogadvAra sUtra--sUtra 139 758. anuyogadvAra sUtra--sUtra 139 [ 107 ] Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASya kA nirmANa hI kiyA gayA, aura na caNiyAM hI racI gii| sarvaprathama navAGI-TIkAkAra prAcArya abhayadeva ne isa para vatti kA nirmANa kiyaa| yaha vatti na atisaMkSipta hai aura na ativistRta hii| vRtti ke prArambha meM AcArya ne zramaNa bhagavAna mahAvIra ko namaskAra kiyA hai, kyoMki prastuta Agama ke artha-prarUpaka bhagavAna mahAvIra haiN| AcArya abhayadeva ne vijJoM se yaha abhyarthanA kI hai ki mere sAmane Agama ke gurugaMbhIra rahasyoM ko udghATita karane vAlI arthaparamparA kA abhAva hai, ata: kahIM para viparIta arthaprarUpaNA ho gaI ho to vijJagaNa pariSkRta karane kA anugraha756 kreN| vRtti meM AcArya ne samavAya zabda kI vyAkhyA bhI kI hai| vyAkhyA karate hue aneka sthaloM para pAThAntaroM ke ullekha bhI kiye haiN| 760 prajJApanA sUtra tathA gandhahastI ke bhASya kA bhI ullekha hai| yaha vRtti vi. saM. 1120 meM aNahila pATaNa meM likhI gayI hai| isa kA granthamAna 3575 zloka-pramANa hai| isa aAgama para dUsarI saMskRta TIkA karane vAle pUjya zrI ghAsIlAlajI ma. haiN|761 unhoMne prAcArya abhayadeva kA anusaraNa karate haye TIkA kA nirmANa kiyA hai| yaha TIkA apane DhaMga kI hai| kahIM-kahIM para TIkAkAra ne apanI dRSTi se artha kI saMgati ke liye pATha meM bhI parivartana kara diyA hai| jaise AgAmI kAla ke utsarpiNI meM hone vAle tIrthaMkaroM ke nAmoM meM parivartana huA hai|062 hamArI dRSTi se, TIkA yA vivecana meM lekhaka apane svatantra vicAra deM, isa meM kisI ko Apatti nahIM ho sakatI, kintu mUla pAThoM meM parivartana karane se unakI prAmANikatA lupta ho jAtI hai| ata: pAThoM ko parivartita karanA ucita nhiiN| samavAyAMgasUtra para sarvaprathama hindI anuvAda karane vAle AcArya amolaka RSi jI ma. haye haiN| unhoMne battIsa AgamoM kA hindI meM anuvAda kara mahAna zrutasevA kI hai| 763 gujarAtI bhASA meM paNDitapravara dalasukhabhAI mAlavaNiyA764 ne mahattvapUrNa anuvAda kiyA hai| yaha anuvAda anuvAda na hokara eka viziSTa racanA ho gaI hai| sarvatra mAlavaNiyAjI kA pANDitya chalakatA hai| unhoMne anuvAda ke sAtha jo TippaNa diye haiM ve unake gambhIra adhyayana ke dyotaka haiN| anusandhAnakartAoM ke liye yaha saMskaraNa atyanta upayogI hai| paNDitapravara muni zrI kanhaiyAlAla jI 'kamala' ne hindI anuvAda ke sAtha samavAyAMga kA prakAzana kiyA hai| grantha kA pariziSTa vibhAga mahattvapUrNa hai| yaha saMskaraNa jijJAsuoM ke lie zreyaskara hai|765 759. samavAyAMga vRtti 1-2 760. "jaMbuddIve dIve ega joyaNasayasahassaM pAyAyavikkhaMbheNaM" ke sthAna para "jaMbuddIve deve ega joyaNasayasahassa cakkavAlavikhaMbheNa" Adi pATha milatA hai 'navaraM jaMbuddIve iha sUtre' 'AyAyavikkhaMbheNaM' ti kvacita pATho dRzyate kvacittu "cakkavAlavikbheNaM ti......" --samavAyAMga vRtti--ahamadAbAda saMskaraNa, pR. 5 761. jainazAstroddhAra samiti, rAjakoTa san 1962 762. zrIkRSNa ke AgAmI bhava--eka anucintana / lekhaka-devendra muni zAstrI lAlA sukhadevasahAya jvAlAprasAda jI, haidarAbAda vI. saM. 2446 764. gujarAta vidyApITha, ahamadAbAda san 1955 765. Agama anuyoga prakAzana, posTa baoNksa naM. 1141, dillI 7 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya abhayadeva vRtti sahita sarvaprathama san 1880 meM rAyabahAdura dhanapatasiMha jI ne eka saMskaraNa prakAzita kiyA aura usake pazcAta sana 1919 meM Agamodaya samiti sUrata se usakA abhinava saMskaraNa prakAzita huyaa| usake pazcAt san 1938 meM maphatalAla jhaveracanda ne ahamadAbAda se vRtti sahita hI eka saMskaraNa mudrita kiyaa| vikrama saMvata 1995 meM jainadharma pracAraka sabhA bhAvanagara se gujarAtI anuvAda sahita saMskaraNa bhI prakAzita humA hai| kevala mUlapATha ke rUpa meM "suttAgame"766 aMgasuttANi,75deg aMgapaviTThANi768 Adi anya aMga-AgamoM ke sAtha yaha pAgama bhI prakAzita hai| ina saMskaraNoM ke atirikta sthAnakavAsI jaina samAja ke prabuddha AcArya zrI dharmasiMha muni ne samavAyAMga para mUlasparzI zabdArtha ko spaSTa karane vAlA TabvA likhA thA para vaha abhI taka aprakAzita hai| prastuta saMskaraNa isa taraha samaya-samaya para samavAyAMga sUtra ke saMskaraNa prakAzita hote rahe haiN| prastuta saMskaraNa ke pradhAna sampAdaka haiM--zramaNasaMgha ke tejasvI yuvAcArya zrImadhukara muni jI ma. I Apake kuzala netRtva meM Agama-prakAzanasamiti AgamoM ke zAnadAra saMskaraNa prakAzita karane meM saMlagna hai| svalpAvadhi meM aneka Agama prakAzita ho cuke haiN| pratyeka Agama ke sampAdaka aura vivecaka pRthaka-pRthaka vyakti hone ke kAraNa granthamAlA meM jo ekarUpatA AnI cAhiye thI vaha nahIM A sakI hai| vaha A bhI nahIM sakatI hai, kyoMki pratyeka vyakti kI svatantra lekhana va sampAdana zailI hotI hai| tathApi yuvAcAryazrI ne yaha mahAna bhagIratha kArya uThAyA hai| zramaNasaMgha ke sammelanoM meM tathA sthAnakavAsI kAnsa dIrghakAla se yaha prayatna kara rahI thI ki Agama-battIsI kA abhinava prakAzana ho| mujhe parama AhlAda hai ki mere parama zraddheya sadguruvayaM rAjasthAnakezarI adhyAtmayogI upAdhyAyapravara zrI puSkaramuni jI ma. ke sahapAThI va snehI sahayogI yuvAcAryapravara ne dattacitta hokara isa kArya ko atizItra rUpa se sampanna karane kA dRr3ha saMkalpa kiyA hai| yaha gaurava kI bAta hai| hama sabhI kA kartavya hai ki unheM pUrNa sahayoga dekara isa kArya ko adhikAdhika maulika rUpa meM pratiSThita kreN| samavAyAMga ke sampAdaka va vivecaka paNDitapravara zrI hIrAlAla jI zAstrI haiN| paNDita hIrAlAla jI zAstrI digambara jaina paramparA ke jAne-mAne pratiSThita sAhityakAra the| unhoMne aneka digambara-granthoM kA sampAdana kara apanI pratibhA kA paricaya diyA thA / jIvana kI sAdhyavelA meM unhoMne zvetAmbara paramparA ke mahanIya Agama sthAnAMga aura samavAyAMga kA sampAdana kiyaa| sthAnAMga isI AgamamAlA se pUrva prakAzita ho cukA hai| aba unake dvArA sampAdita samavAyAMga sUtra prakAzita ho rahA hai| vRddhAvasthA ke kAraNa jitanA cAhiye, utanA zrama ve nahIM kara sake haiN| tathA kahIM-kahIM paramparAbheda hone ke kAraNa viSaya ko pUrNa spaSTa bhI nahIM kara sake haiN| maiMne apanI prastAvanA meM una sabhI viSayoM kI pUrti karane kA prayAsa kiyA hai / tathApi mUlasparzI bhAvAnuvAda aura jo yathAsthAna saMkSipta vivecana diyA hai, vaha una ke pANDitya kA spaSTa paricAyaka hai| sampAdanakalAmarmajJa kalamakalAdhara paNDita zobhAcandrajI bhArilla, jo zvetAmbara AgamoM ke talasparzI 766. dharmopadeSTA phalacanda jI ma. sampAdita, guDagAMva-paMjAba 767. muni zrI nathamala jI sampAdita, jaina vizvabhAratI, lADanaM 765. jaina saMskRti rakSaka saMgha-sailAnA (madhyapradeza) [ 109 ] Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidvAn haiM, unakI sampAdanakalA kA yatra-tatra sahaja hI digdarzana hotA hai| vastutaH bhArilla jI AgamoM ko sarvAdhika sundara va prAmANika banAne ke liye jo zramasAdhya kArya kara rahe haiM, vaha una kI Agama-niSThA kA dyotaka hai| samavAyAMga kI prastAvanA kA Alekhana karate samaya aneka vyavadhAna upasthita huye| una meM sabase bar3A vyavadhAna prakRSTa pratibhA kI dhanI Agama va darzana kI gambhIra jJAtA pUjya mAtezvarI sAdhvIratna mahAsatI zrI prabhAvatI jI kA saMthAre ke sAtha akasmAt di. 27 janavarI 1982 ko svargavAsa ho jAnA rhaa| mA~ kI mamatA nirAlI hotI hai| mAtA-pitA ke upakAroM ko bhulAyA nahIM jA sktaa| jisa mAtezvarI ne mujhe janma hI nahIM diyA, apitu sAdhanA ke mahAmArga para bar3hane ke liye utprerita kiyA, usake mahAn upakAra ko kaise bhulAyA jA sakatA hai, tathApi kartavya kI jItI jAgatI pratimA kA yahI hAdika AzIrvAda thA ki 'vatsa karo!' usI saMbala' ko lekara maiM prastAvanA kI ye paMktiyA~ likha gayA huuN| AzA hai prastuta prAgama atyadhika lokapriya hogA aura svAdhyAyapremiyoM ke liye yaha saMskaraNa pratyanta upayogI rhegaa| ba zrutasevA jaina sthAnaka mokalasara (rAja.) di. 26 pharavarI, 1982 - devendramuni zAstrI [ 110 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA prastAvanA loka, dharma, adharma, puNya, pApabandha ekasthAnaka samavAya AtmA, anAtmA, daMDa, adaMDa, kriyA, prakriyA, loka, aloka, dharma, adharma, puNya, pApa, bandha, mokSa, Asrava, saMvara, vedanA, nirjarA / pAlaka yAna vimAna, sarvArthasiddhavimAna, AnikSatra, citrAnakSatra, svAtinakSatra, sthiti, AhAra, zvAsocchvAsa, siddhi / dvisthAnaka samavAya daMDa, rAzi, bandhana, pUrvAphAlgunI, uttarAphAlgunI, pUrvAbhAdrapadA, uttarAbhAdrapadA nakSatra, sthiti, zvAsocchavAsa, AhAra, siddhi / tristhAnaka samavAya daMDa, gupti, zalyaM, gArava, virAdhanA, mRgazira-puSya-jyeSThA-abhijita-zravaNa-azvinI-bharaNI nakSatra, sthiti, zvAsocchvAsa, pAhAra, siddhi / catu:sthAnaka samavAya kaSAya, dhyAna, vikathA, saMjJA, bandha, anurAdhA-pUrvASADhA-uttarASADhA nakSatra, sthiti, zvAso cchvAsa, siddhi| paMcasthAnaka samavAya kriyA, mahAvrata, kAmaguNa, AsravadvAra, saMvaradvAra, nirjarAsthAna, samiti, astikAya, rohiNI punarvasu-hasta-vizAkhA-dhaniSThA nakSatra, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / SaTsthAnaka samavAya lezyA, jIvanikAya, tapa, chAdmasthika samudadhAta, arthAvagraha, kRttikA-pAzleSAnakSatra, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / saptasthAnaka-samavAya bhayasthAna, samudghAta, bha. mahAvIra kI avagAhanA, varSadhara parbata, varSa, karmaprakRtivedana, maghAnakSatra, pUrva-dakSiNa, pazcima-uttaradvArika nakSatra-nirUpaNa, sthiti, zvAsocchvAsa, mAhAra, siddhi / aSTa sthAnaka-samavAya madasthAna, pravacanamAtA, vANavyantaroM ke caityavRkSa, jaMbU sudarzana, kadazAlmalI, jambUdvIpajagatI, kevalisamudghAta, pArzvanAtha ke gaNa-gaNadhara nakSatra, sthiti, zvAsocchavAsa, AhAra, siddhi / . Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navasthAnaka-samavAya brahmacaryaguptiyAM, aguptiyAM, brahmacarya-adhyayana, pArzvanAtha kI avagAhanA, nakSatra, tArA-saMcAra, jambUdvIpa meM matsapraveza, vijayadvAra, vANa-vyantaroM kI sudharmA sabhA, darzanAvaraNa kI prakRtiyA~, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / dazasthAnaka-samavAya zramaNadharma, samAdhisthAna, mandara parvata, ariSTanemi-avagAhanA, jJAnavRddhikArI nakSatra, kalpavRkSa, sthiti, zvAsocchvAsa, prAhAra, middhi / ekAdazasthAnaka-samavAya upAsakapratimA, jyotizcakra, bha. mahAvIra ke gaNadhara, mUlanakSatra, graiveyaka, maMdara parvata, sthiti zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / dvAdazasthAnaka-samavAya bhikSapratimA, saMbhoga, kRtikarma, vijayA rAjadhAnI, rAma baladeva, mandara-calikA, jambUdvIpavedikA, jaghanya rAtri-divasa, ISatprArabhAra pRthvI, sthiti, zvAsocchavAsa, pAhAra, siddhi / trayodazasthAnaka-samavAya kriyAsthAna, vimAnaprastaTa, jalacarapaMcendriya jIvoM kI kulakoTi, prANAyupUrva kI vastu, prayoga, sUryamaMDala kA vistAra, sthiti, AhAra, siddhi / caturdazasthAnaka-samavAya bhUtagrAma, pUrva, jIvasthAna, bharata-airavata-jIvA, cakravartIratna, mahAnadI, sthiti, zvAsocchvAsa AhAra, siddhi| paJcadazasthAnaka-samavAya paramAdhArmika deva, nami arhata kI avagAhanA, dhra varAhu, nakSatra, 15 muhurta ke dina-rAtri, vidyAnuvAdapUrva ke vastu, manuSya prayoga, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / SoDazasthAnaka-samabAya gAthASoDazaka, kaSAya, mandara-nAma, pAvaM kI zramaNasaMpadA, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, sthiti / saptadazasthAnaka-samavAya asaMyama, saMyama, mAnuSottara parvata, AvAsaparvata, cAraNagati, camara kA utpAtaparvata, maraNa, karmaprakRtivedana, sthiti, zvAsocchavAsa, AhAra, siddhi / aSTAdazasthAnaka-samavAya brahmacarya, ariSTanemi kIzramaNasampadA, nirgranthasthAna, AcArAMga-pada,brAhmIlipi ke lekhavidhAna, astinAstipravAda ke vastu, dhUmaprabhA pRthvI, utkRSTa rAta-dina, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi| [ 112 ] Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzatisthAnaka samavAya jJAtA-adhyayana, jambUdvIpa meM sUrya, zukra mahAgraha, jambUdvIpa, tIrthaMkaroM kA agAravAsa, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / vizatisthAnaka samavAya asamAdhisthAna, munisuvrata kI avagAhanA, ghanodadhi kA bAhalya, prANatendra ke sAmAnika deva, karmasthiti, pratyAkhyAnapUrva ke vastu, kAlacakra, sthiti, zvAsocchavAsa, AhAra, siddhi / ekaviMzatisthAnaka samavAya zabala doSa, karmaprakRti, paMcama-SaSTha Araka kA kAlapramANa, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / dvAviMzatisthAnaka samavAya parISaha, dRSTivAda, pudgalapariNAma, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / trayoviMzatisthAnakaH samavAya sUtrakRtAMga ke adhyayana, teIsa tIrthakaroM ko sUryodayakAla meM kevalajJAna, pUrvabhava meM ekAdazAMgI, sthiti, zvAsocchvAsa, pAhAra, siddhi / catuvizatisthAnaka samavAya devAdhideva (tIrtha kara), cullahimavaMta-zikharijIvA, sa-indra devasthAna, uttarAyaNasurya, gaMgA, gaMgA sindhu mahAnadI, raktA-raktodA mahAnadI, sthiti, zvAsocchavAsa, AhAra, siddhi / paMcavizatisthAnaka samavAya paMca yAmoM kI bhAvanAeM, mallinAtha kI avagAhanA, dIrghavaitADhaya parvata, dUsarI pRthvI ke nArakAvAsa, AcArAMga ke adhyayana, mithyASTi-vikalendriya kA karmaprakRtibaMdha, maMgA-sindhu, raktA raktavatI mahAnadI, lokavindusAra ke vastu, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / SaviMzatisthAnaka samavAya dazAkalpa-vyavahAra ke uddezanakAla, karmaprakRtisattA, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / saptaviMzatisthAnaka samavAya anagAra-guNa, nakSatroM se vyavahAra, nakSatramAsa, saudharma-IzAna kalpa kI pRthvI kA bAhalya, karma prakRti, sUrya kA cAra, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / aSTAviMzatisthAnaka samavAya AcAraprakalpa, mohakarma kI sattA, Abhinibodhika jJAna, IzAna kalpa meM vimAnoM kI saMkhyA, karmaprakRtibandha, sthiti, zvAsocchavAsa, AhAra, siddhi / ekona triMzatsthAnaka samavAya pApazrutaprasaMga, ASADha Adi mAsoM meM rAtri-divasa kI saMkhyA, devoM meM utpatti, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 103 triMzasthAnaka samavAya mohanIya-sthAna, maMDitaputra kI zramaNaparyAya, tIsa muhatoM ke tIsa nAma, ara tIthaMkara kI pravagAhanA, sahasrArendra ke sAmAnika deva, pAzvanAtha kA gRhavAsa, mahAvIra kA gRhavAsa, ratnaprabhApRthvI ke nArakAvAsa, sthiti, zvAsocchvAsa, AhAra, siddhi| ekatrizatsthAnaka samavAya siddhoM ke AdiguNa, maMdaraparvata, sUrya kA saMcAra, sthiti, zvAsocchavAsa, AhAra, siddhi / dvAtriMzatsthAnaka samavAya yogasaMgraha, davendra, kuntha, arhat ke kevalI, saudharmakalpa meM vimAna, revatI nakSatra ke tAre, nATaya ke prakAra, sthiti, zvAsocchavAsa, AhAra, siddhi / trayastrizatsthAnaka samavAya AsAtanAe~, camarendra ke bhoma, sthiti, zvAsocchavAsa, AhAra, siddhi / catustrizakasthAnaka samavAya tIrthaMkaroM ke atizaya, cakravartI-vijaya, camarendra ke bhavanAvAsa, naarkaavaas| paMcatriMzatsthAnaka samavAya satyavacana ke atizaya, kunthu arhata kI avagAhanA, datta vAsudeva kI avagAhanA, nandana baladeva kI avagAhanA, mANavaka caityastaMbha, naarkaavaassNkhyaa| SatriMzatsthAnaka samavAya uttarAdhyayana, camarendra kI sudharmA sabhA, mahAvIra kI prAyikAe~, sUrya kI pauruSI-chAyA / saptastrizatthAnaka samavAya kutthanAtha ke gaNadhara, haimavata-hairaNyaka kI jIvA, vijayAdi vimAnoM ke prAkAra, kSadrikA vimAna vibhakti ke uddezanakAla, sUrya kI chaayaa| aSTatrizatsthAnaka samavAya pArzva jina kI AryikAe~, haimavata-airaNyavata kI jIvAoM kA dhanuHpRSTha, meru ke dUsare kANDa kI UMcAI, vimAnavibhakti ke uddezanakAla / ekonacatvAriMzasthAnaka samavAya nami jina ke avadhijJAnI muni, nArakAvAsa, karmaprakRtiyA~ / catvAriMzatsthAnaka samavAya ariSTanemi kI AyikAe~, maMdaracalikA, bhUtAnanda ke bhavanAvAsa, vimAnavibhakti ke tRtIya varga ke uddezanakAla, sUrya kI chAyA, mahAzukra kalpa ke vimAnAvAsa / ekacatvAriMzatsthAnaka samavAya nami jina kI ApikAeM, nArakAvAsa, mahAvimAnavibhakti ke prathama varga ke uddezanakAla / dvicatvAriMzatsthAnaka samavAya mahAvIra kI zrAmaNyaparyAya, AvAsaparvatoM kA antara, kAloda samudra meM candra-sUrya, bhajaparisoM 105 107 vAya 107 sApAya 108 109 [ 114 ] Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI sthiti, nAma karma kI prakRtiyA~, lavaNasamudra kI velA, vimAnavibhakti ke dvitIya varga ke uddezanakAla, paMcama-SaSTha AroM kA kAlaparimANa / tricatvAriMzatsthAnaka samavAya karmavipAka adhyayana, nArakAvAsa, dharma jina kI avagAhanA, maMdara parvata kA antara, nakSatra, mahA vimAnavibhakti ke paMcama varga ke uddezanakAla / SaTcatvAriMzatsthAnaka samavAya daSTivAda ke mAtRkApada, prabhaMjanendra ke bhavanAvAsa / saptacatvAriMzatsthAnaka samavAya sUrya kA iSTigocara honA, agnibhUti kA gRhavAsa / aSTacatvAriMzasthAnaka samavAya cakravartI ke paTTana, dharma jina ke gaNa aura gaNadhara, sUryamaMDala kA vistAra / ekonapaMcAzatsthAnaka samavAya bhikSupratimA, devakuru-uttarakuru ke manuSya, trIndriya jIvoM kI utkRSTa sthiti / paMcAzatsthAnaka samavAya munisuvrata jina kI AryAe~, dIrghavatADhayoM kA viSkaMbha, lAntakakalpa ke vimAnAvAsa, timisra khaNDaprapAta guphAoM kI lambAI, kAMcanaka parvatoM kA vistAra / ekapaMcAzatsthAnaka samavAya AcArAMga-prathama zrRtaskandha ke uddezanakAla, camarendra kI sudharmA sabhA, suprabha baladeva kA prAyuSya, uttara krmprkRtiyaaN| dvipaMcAzatsthAnaka samavAya mohanIya karma ke nAma, gostubha grAdi parvatoM kA antara, karmaprakRtiyA~, saudharma-sanatkumAramAhendra ke vimaanaavaas| 114 tripaMcAzatsthAnaka samavAya 118 devakuru prAdi kI jIvAe~, bha0 mahAvIra ke zramaNoM kA anuttaravimAnoM meM janma, saMmRchima uraparisoM kI utkRSTa sthiti| catu:paMcAzatsthAnaka samavAya mahApuruSoM kA janma, ariSTanemi kI chamasthaparyAya, bha. mahAvIra dvArA eka dina meM 54 vyAkhyAna, ananta jina ke guNa, gaNadhara / paMcapaMcAzatsthAnaka samavAya mallI arhat kA AyuSya, mandara aura vijayAdi dvAroM kA antara, bha0 mahAvIra dvArA puNyapApavipAkadarzaka adhyayanoM kA pratipAdana, nArakAvAsa, krmprkRtiyaaN| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 120 121 122 123 SaTpaMcAzatsthAnaka samavAya nakSatrayoga, vimala jina ke gaNa aura gaNadhara / saptapaMcAzatsthAnaka samavAya tIna gaNipiTaka ke adhyayana, mostubha parvata aura mahApAtAla kA antara, mallI jina ke mana: paryavajJAnI, mahAhimavanta aura rukmi parvatoM kI jIvA kA dhanu : pRSTha / aSTapaMcAzatsthAnaka samavAya nArakAvAsa, karmaprakRtiyA~, gostUbha aura vaDavAmukha mahApAtAla Adi kA antara / ekonaSaSThisthAnaka samavAya candrasaMvatsara, saMbhava jina kA gRhavAsa, mallI jina ke avadhijJAnI muni / SaSTisthAnaka samavAya sUrya kI maNDalapUtti, lavaNasamudra kA agrodaka, vimala jina kI avagAhanA, balIndra ke aura brahma devendra ke sAmAnika deva, saudharma-IzAna kalpa ke vimAnAvAsa / ekaSaSTisthAnaka samavAya RtumAsa, mandara parvata kA prathama kANDa, candramaNDala / dviSaSTisthAnaka samavAya paMcasAMvatsarika yuga meM pUNimAe~-amAvasyAe~, vAsupUjya jina ke gaNa-gaNadhara, candra-kalAnoM kI vaddhi-hAni, saudharma-IzAna kalpa ke vimAnAvAsa, vaimAnika-vimAnaprastaTa / triSaSTisthAnaka samavAya RSabha jina kA mahArAja-kAla, harivAsa-rabhyakavAsa ke manuSyoM kA yauvana, niSadha-nIlavanta parvata para sUryodaya / catuHSaSTisthAnaka samavAya aSTASTamikA bhikSupratimA, asurakumArAvAsa, dadhimukha parvata, vimAnAvAsa / paMcaSaSTisthAnaka samavAya jambUdvIpa meM sUryamaNDala, mauryaputra kA gRhavAsa, saudharmAvataMsaka vimAna kI eka-eka dizA meM bhavana / SaTSaSTisthAnaka samavAya manuSyakSetra meM candra-sUrya, zreyAMsa jina ke gaNa aura gaNadhara, grAbhinibodhika jJAna kI utkRSTa sthiti| saptaSaSTisthAnaka samavAya nakSatramAsa, haimavata-airaNyavata kI bhujAe~, mandara parvata, nakSatroM kA sImA viSkambha / aSTaSaSTisthAnaka samavAya dhAtakIkhaNDa meM vijaya, rAjadhAniyAM, tIrthakara, cakravatI, baladeva, vAsudeva, vimala jina kI zramaNasampadA / 123 125 125 127 [ 116 ] Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 130 130 134 ekonasaptatisthAnaka samavAya samayakSetra meM varSa aura varSadhara parvata, maMdara parvata kA antara, krm-prkRtiyaaN| saptatisthAnaka samavAya zramaNa bha. mahAvIra kA varSAvAsa, pAvaM jina kI zramaNa paryAya, vAsupUjya, jina kI avagAhanA, mohanIya karma kI sthiti, mAhendra devarAja ke sAmAnika deva / ekasaptatisthAnaka mamavAya candramA kA ayana-parivartana, dIryapravAda pUrva ke prAbhata, ajita jina kA gRhavAsakAla, sagara cakravartI kA gahavAsakAla aura zrAmaNya / dvisaptatisthAnaka samavAya suparNakumAroM ke AvAsa, lavaNasamudra kI velA kA dhAraNa, mahAvIra jina kA AyuSya, Abhyantara puSkarArdha meM candra-sUrya, bahattara kalAe~, khecaroM kI sthiti| trisaptatisthAnaka samavAya harivAsa-ramyakavAsa kI jIvAe~, vijaya baladeva kI siddhi / catuHsaptatisthAnaka samavAya agnibhUti kI Ayu, sItodA tathA sItA mahAnadI, nArakAvAma / paJcasaptatisthAnaka samavAya suvidhi jina ke kevalI, zItala aura zAntinAtha kA gRhavAma / SaTasaptatisthAnaka samavAya vidyutkumAra Adi bhavanapatiyoM kA AvAsa / saptasaptatisthAnaka samavAya bharata cakravartI, aMgavaMza ke rAjAoM kI pravrajyA, gardatoya tuSita lokAntikoM kA parihAra, muharta kA parimANa / aSTsaptatisthAnaka samavAya vaizramaNa lokapAla, sthavira akaMpita, sUrya-saMcAra se dina rAtri ke vRddhi-hAsa kA niyama / ekonAzItisthAnaka samavAya ratnaprabhA pRthvI se valayAmukha pAtAla kA tathA anya pAtAloM kA antara, chaThI pRthvI aura ghanodadhi kA antara, jambUdvIpa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA antara / azItisthAnaka samavAya zreyAMsa jina kI avagAhanA, tripRSTha vAsudeva kI avagAhanA, acala baladeva kI avagAhanA, tripRSTha vAsudeva kA rAjakAla, apa-bahula kANDa kI moTAI, IzAnendra ke sAmAnika deva, jambUdvIpa meM prathama maMDala meM sUryodaya / [ 117 ] Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "40 ekAzItisthAnaka samavAya bhikSupratimA, kunthu jina ke manaHparyavajJAnI, vyAkhyAprajJapti ke mahAyugmazata / dvi-azItisthAnaka samavAya sUrya-saMcAra, bha. mahAvIra kA garbhApaharaNa, mahAhimavanta evaM rukmi parvata ke saugaMdhika kANDa kA antara / tri-prazItisthAnaka samavAya bha. mahAvIra kA garbhApahAra, zItala jina ke gaNa aura gaNadhara, stha. maMDitaputra kA AyuSya, RSabha kA gRhavAsakAla, bharata rAjA kA gahasthakAla / caturazItisthAnaka samavAya nArakAvAsa, RSabha jina kA AyuSya, bharata, bAhubalI, brAhmI aura sundarI kA prAyuSya, zreyAMsa jina kA prAyu, tripRSTha vAsudeva kA naraka meM utpAda, devendra zaka ke sAmAnika deva, jambUdvIpa ke bAhara ke maMdiroM aura aMjanaka parvatoM kI UMcAI, harivaSaM evaM ramyaka varSa kI jIvAoM ke dhanuH pRSTha kA parikSepa, paMkabahala kANDa ke caramAntoM kA antara, vyAkhyAprajJapti ke pada, nAgakumArAvAsa, prakIrNaka, jIvayoniyA~, pUrvAdi saMkhyAoM kA guNAkAra, RSabha jina ko zramaNasampadA, vimaanaavaas| paJcAzItisthAnaka samavAya AcArAMga ke uddezanakAla, dhAtakIkhaMDa ke maMdara rucakadvIpa ke mANDalika parvatoM kI UMcAI, mandanavana / SaDazItisthAnaka samavAya suvidhi jina ke gaNa aura gaNadhara, supArzva jina kI bAdI-sampadA, dUsarI pRthvI se ghanodadhi kA antr| saptAzItisthAnaka samavAya mandara parvata, karmaprakRti, mahAhimavantaparvata evaM sogaMdhika kUTa kA antara / aSTAzItisthAnaka samavAya sUrya-candra ke mahAgraha, dRSTivAda ke sUtra, mandara evaM gostubha parvata kA antara, sUryasaMcAra se divasa-rAtrikSetra kA vRddhi-hAsa / ekonamavatisthAnaka samavAya RSabha jina kA siddhikAla, mahAvIra jina kA nirvANakAla, hariSeNa cakravartI kA rAjakAla, zAnti jina kI AryAe~ / navatisthAnaka samavAya zItalanAtha kI avagAhanA, svayaMbhU vAsudeva kA vijayakAla, vaitAdaya parvata aura saugaMdhika kANDa kA antara / 144 145 146 149 149 [ 118 ] Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekanavatisthAnaka samavAya paravaiyAvRtyakarma, kAloda samudra kI paridhi, kunthunAtha ke avadhijJAnI zramaNa, karmaprakRtiyAM / dvinavatisthAnaka samavAya pratimA, indrabhUti kA AyuSya, maMdara aura gostubha parvata kA antara / vinavatisthAnaka samavAya candraprabha jina ke gaNa aura gaNadhara, zAntinAtha ke caturdazapUrvI muniyoM kI saMkhyA, suurysNcaar| caturnavatisthAnaka samavAya niSadha-nIlavanta parvatoM kI jIvAe~, ajitanAtha ke avadhijJAnI muniyoM kI sNkhyaa| paMcanavatisthAnaka samavAya 153 153 154 supArzvanAtha ke gaNa aura gaNadhara, cAra mahApAla, lavaNa-samudra ke pAzvoM kI gaharAI aura UMcAI kunthunAtha kI Ayu, sthavira mauryaputra kI prAyu / SaNNavatisthAnaka samavAya cakravartI ke grAma, vAyUkumAroM ke AvAsa, vyAvahArika daMDa, dhanuSa, nAlikA, yuga, akSa aura musala kA mApa, suurysNcaar| saptanavatisthAnaka samavAya mandara aura gostubha parvata kA antara, uttara karmaprakRtiyA~, hariSeNa cakravartI kA gRhvaaskaal| aSTAnavatisthAnaka samavAya nandanavana-pANDakavana kA antara, mandara-gostUbha parvata kA antara, dakSiNa bharata kA dhanupRSTha, sUrya saMcAra, revatI Adi nakSatroM ke taare| navanavatisthAnaka samavAya maMdara parvata kI UMcAI, nandana bana ke pUrvI-pazcimI caramAnta kA tathA dakSiNa-uttarI caramAnta kA antara, sUryamaMDala kA pAyAma-viSkambha, ratnaprabhA pRthvI aura vAnavyantaroM ke AvAsoM kA antr| 158 zatasthAnaka samavAya 159 161 dazadazamikA bhikSupratimA, zatabhiSA nakSatra ke tAre, suvidhi-puSpadanta kI avagAhanA, pAzvaM jana kA AyuSya, vibhinna parvatoM kI uuNcaaii| anekotarikAvRddhi-samavAya tIrthakara-devaloka-tIrthakara-varSadharaparvata--kAMcanaka parvata-tIrthakara-~-deva-tIrthakaradeva-mahAbIra-jIvapradezAvagAhanA-pArzvanAtha--tIrthakara-varSadhara parvata-bakSAra---parvatadevaloka-mahAvIra-tIrthakara-cakravartI--vakSAraparvata-varSadhara parvata, tIrthaMkara-cakravartI vakSAraparvata-nandana-kaTa-vimAna-antara---pArzva-kulakara--tIrthakara-vimAna---mahAvIratIrthaMkara--antara-vimAna- bhaumeyavihAra - mahAvIra - sUrya- tIrthaMkara-vimAna-antara [ 119 ] Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulakara-tArArUpa - antara - vimAna-yamakaparvata-citra-vicitrakaTa-vRta vaitADhya--- hari-harissahakUTa--balakUTa-tIrthaMkara-pArzva-draha--vimAna-pAva - draha-antara - draha--- mandara-parvata--AvAsa-antara-haribAsa-ramyakavAsa-jIvA-mandara-parvata - jambUdvIpalavaNasamudra-pAya---dhAtakIkhaNDa-antara-cakravartI-antara-AvAsa-tIrthakara-vAsUdevamahAvIra-RSabha-mahAvIra / dvAdazAGga gaNipiTaka 171 173 dvAdazAMga-nAma prAcArAMga sUtrakRta-aMga sthAnAMma samavAyAMga vyAkhyAprajJapti jAtAdharmakathA antakRddazA anuttaropapAtikadazA praznavyAkaraNa vipAkazruta dRSTivAda gaNipiTaka' ko virAdhanAArAdhanA kA phala gaNipiTaka ko nityatA 177 179 180 182 upAsakadazA 196 197 199-243 vividhaviSaya nirUpaNa rAzi-paryAptAparyApta--AvAsa--sthiti-zarIra-avadhi-vedanA-lezyA-yAhAraAyubandha-utpAda-udvartanAviraha--AkarSa-saMhanana-saMsthAna-veda-samavasaraNa-kulakara tIrthaMkara-cakravartI--baladeva-vAsudeva-aizvatatIrthaMkara.....bhAvI tIrthakarabhAvI-cakravartI--bhAvI baladeva-vAsudeva-airavata kSetra ke bhAvI tIrthakara-cakravartI bldev-vaasudev| [ 120 ] Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamagaNahara-sirisuhammasAmiviraiyaM cautthaM aMga samavAyaMgasuttaM paJcamagaNadhara-zrIsudharmasvAmi-viracitaM caturtham aGgam samavAyAMgasUtram Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsamanAyADagasUtram 1-suyaM me Ausa ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-[iha khalu samaNeNaM bhagakyA mahAvIreNaM AigareNaM titthagareNaM sayasaMbuddhaNaM purisuttameNaM purisasoheNaM purisavarapuMDarIeNaM purisavaragaMdhahatthiNA loguttameNaM loganAheNaM logahieNaM logapaIveNaM logapajjoagareNaM abhayadaeNaM cavakhudaeNaM maggadaeNaM saraNadaeNaM jIvadaeNaM bohidaeNaM dhammadaeNaM dhammadesaeNaM dhammanAyageNaM dhammasArahiNA dhammavaracAuraMtacakkavaTTiNA appaDiya-vara-nANa-dasaNadhareNaM viyadRchaumeNaM jiNeNaM jAvaeNaM tinneNaM tAraeNaM buddhaNaM bohaeNaM mutteNaM moyageNaM sabvannuNA savvadarisiNA sivamayalamaruyamaNaMtamakkhayamavvAbAhamaNarAvittisiddhigainAmadheyaM ThANaM saMpAviukAmeNaM ime duvAlasaMge gaNipiDage pannate / taM jahA AyAre 1. sUyagaDe 2. ThANe 3. samavAe 4. vivAhapannato 5. nAyAdhammakahAo 6. uvAsagadasAo 7. aMtagaDadasAo 8. aNuttarovavAidasAo 9. paNhAvAgaraNaM 10. vivAgasuyaM 11. diTTivAe 12 / he AyuSman ! una bhagavAn ne aisA kahA hai, maiMne sunA hai| [isa avasarpiNI kAla ke cauthe Are ke antima samaya meM vidyamAna una zramaNa bhagavAna mahAvIra ne dvAdazAMga gaNipiTaka kahA hai / ve bhagavAna-prAcAra Adi zrutadharma ke prAdikara haiM, (apane samaya meM dharma ke prAdi praNetA haiN)| tIrthakara haiM, (dharmarUpa tIrtha ke pravartaka haiM) svayaM samyak bodhi ko prApta hue haiN| puruSoM meM rUpAtizaya Adi viziSTa guNoM ke dhAraka hone se, evaM uttama vRtti vAle hone se puruSottama haiM / siMha ke samAna parAkramI hove se puruSasiMha haiM, puruSoM meM uttama sahasra patra vAle zveta kamala ke samAna zreSTha hone se puruSavarapuNDarIka haiN| puruSoM meM zreSTha gandhahastI jaise haiM, jaise gandhahastI ke mada kI gandha se bar3e-bar3e hAthI bhAga jAte haiM, usI prakAra Apake nAma kI gandhamAtra se bar3e-bar3e pravAdI rUpI hAthI bhAga khar3e hote haiM / ve lokottama haiM, kyoMki jJAnAtizaya Adi asAdhAraNa guNoM se yukta haiM aura tInoM lokoM ke svAmiyoM dvArA namaskRta haiM, isalie tInoM lokoM ke nAtha haiM aura adhipa arthAt svAmI haiM kyoMki jo prANiyoM ke yoga-kSema ko karatA hai, vahI nAtha aura svAmI kahA jAtA hai / loka ke hita karane se unakA uddhAra karane se lokahi haiN| loka meM prakAza aura udyota karane se loka-pradIpa aura loka-pradyotakara haiN| jIvamAtra ko abhayadAna ke dAtA haiM, arthAta prANimAtra para abhayA (dayA aura karuNA) ke dhAraka haiM, cakSu (netra) kA dAtA jaise mahAn upakArI hotA hai, usI prakAra bhagavAn mahAvIra ajJAna rUpa andhakAra meM par3e prANiyoM ko sanmArga ke prakAzaka hone se cakSu-dAtA haiM aura sanmArga para lagAne se mArgadAtA haiM, binA kisI bheda-bhAva ke prANimAtra ke zaraNadAtA haiM, janma-maraNa ke cakra se chur3Ane ke kAraNa akSaya jIvana ke dAtA haiM, samyak bodhi pradAna karane vAle haiM, durgatiyoM meM girate hue jIvoM ko bacAne ke kAraNa dharma-dAtA haiM, saddharma ke upadezaka haiM, dharma ke nAyaka haiM, dharmarUpa ratha ke saMcAlana karane se dharma ke sArathI haiN| dharmarUpa cakra ke cadizAoM meM aura cAroM gatiyoM meM pravartana karane cAturanta cakravatI haiN| pratighAta-rahita nirAva raNa zreSTha kevalajJAna aura kevala-darzana ke dhAraka haiM / chadma arthAt AvaraNa aura chala-prapaMca se sarvathA nivRtta hone ke kAraNa vyAvRttachadma haiM--sarvathA nirdoSa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra haiM / viSaya-kaSAyoM ko jItane se svayaM jina haiM, aura dUsaroM ke bhI viSaya-kaSAyoM ko chur3Ane se aura una para vijaya prApta karAne kA mArga batAne se jJApaka haiM yA jaya-prApaka haiN| svayaM saMsAra-sAgara se uttIrNa haiM aura dUsaroM ke uttAraka haiM / svayaM bodha ko prApta hone se buddha haiM aura dUsaroM ko bodha dene se bodhaka haiM / svayaM karmoM se mukta haiM aura dUsaroM ke bhI karmoM ke mocaka haiN| jo sarva jagata ke jAnane se sarvajJa aura sarvaloka ke dekhane se sarvadarzI haiN| jo acala, aruja, (roga-rahita) ananta, akSaya, avyAbAdha (bAdhAoM se rahita) aura punaH Agamana se rahita aisI siddha-gati nAma ke anupama sthAna ko prApta karane vAle haiM / aise una bhagavAn mahAvIra ne yaha dvAdazAGga rUpa gaNipiTaka kahA hai / vaha isa prakAra hai-pAcArAGga 1, sUtrakRtAGga 2, sthAnAGga 3, samavAyAGga 4, vyAkhyAprajJapti-aGga 5, jJAtAdharmakathAGga 6, upAsakadazAGga 7, antakRtadazAGga 8, anuttaropapAtikadazAGga 9, praznavyAkaraNAMga 10, vipAka-sUtrAMga 11, aura dRSTivAdAMga 12 / vivecana-zramaNa bhagavAna mahAvIra ne apanI dharmadezanA meM jisa bAraha aMgarUpa gaNipiTaka kA upadeza diyA, usakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai 1. AcArAGga-meM sAdhujanoM ke jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya, ina pAMca prakAra ke AcAradharma kA vivecana hai| 2. sUtrakRtAGga-meM svamata, para-mata aura sva-para-mata kA vivecana kiyA gayA hai, tathA jIva, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha aura mokSa ina nau padArthoM kA nirUpaNa hai / 3. sthAnAGga-meM eka se lekara daza sthAnoM ke dvArA eka-eka, do-do Adi kI saMkhyA vAle padArthoM yA sthAnoM kA nirUpaNa hai| 4. samavAyAGga-meM eka, do Adi saMkhyAvAle padArthoM se lekara sahasroM padArthoM ke samudAya kA nirUpaNa hai| 5. vyAkhyAprajJapti-aMga- meM gaNadhara deva ke dvArA pUche gaye 36 hajAra praznoM kA aura bhagavAn ke dvArA diye gaye uttaroM kA saMkalana hai| 6. jJAtAdharmakathAGga meM parISaha-upasarga-vijetA puruSoM ke artha-gabhita dRSTAntoM evaM dhArmika puruSoM ke kathAnakoM kA vivecana hai| 7. upAsakadazAGgA-meM upAsakoM (zrAvakoM) ke parama dharma kA vidhivat pAlana karane aura anta samaya meM saMlekhanA kI ArAdhanA karane vAle daza mahAzrAvakoM ke caritroM kA varNana hai / 8. aMtakRtdazAGga-ke mahAghora parISaha aura upasarga sahana karate hue kevala-jJAnI ho antarmuhUrta ke bhItara hI karmoM kA anta karane vAle mahAn anagAroM ke caritoM kA varNana hai| 9. anuttaraupapAtikadazAGga-meM ghora-parISaha sahana kara aura anta meM samAdhi se prANa tyAga kara paMca anuttara mahAvimAnoM meM utpanna hone vAle anagAroM kA varNana hai| 10. praznavyAkaraNAGga-meM svasamaya, para-samaya, aura sva-parasamaya-viSayaka praznoM kA, mantravidyA prAdi ke sAdhane kA aura unake atizayoM kA varNana hai| 11. vipAkasUtrAGga-meM mahApApa karane vAle aura usake phalasvarUpa ghora duHkha pAne vAle Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekasyAnaka samavAya] pApI puruSoM kA, tathA mahAn puNyopArjana karanevAle aura usake phalasvarUpa sAMsArika sukhoM ko pAne vAle puNyAtmA janoM kA caritra-varNana hai| 12. dRSTi vAdAGga-meM parikarma, sUtra, pUrva, anuyoga aura cUlikA nAmaka pAMca mahA adhikAroM ke dvArA gaNitazAstra kA, 363 anya matoM kA, caudaha pUrvo kA, mahApuruSoM ke caritoM kA evaM jalagatA, aAkAzagatA Adi pAMca calikAmoM kA bahuta vistRta vivecana kiyA gayA hai| vastutaH dvAdazAGga zruta meM yaha dRSTi vAda aMga hI sabase bar3A hai| ___ isa dvAdazAMga zruta ko 'gaNipiTaka' kahane kA abhiprAya yaha hai ki jaise 'piTaka' piTArI, peTI, maMjUSA yA Aja ke zabdoM meM sandUka yA baoNksa meM koI bhI vyApArI apanI mUlyavAn vastuoM ko surakSita rakhatA hai, usI prakAra gaNI arthAt sAdhu-sAdhvI-saMgha ke svAmI AcArya kA yaha bhagavAn ke dvAdazAMga zrutarUpa amUlya pravacanoM ko surakSita rakhane vAlA piTaka yA piTArA hai| 2. tattha NaM je se cautthe aMge samavAe tti Ahite tassa NaM ayamaDhe pannate / taM jahA usa dvAdazAMga zrutarUpa gaNipiTaka meM yaha samavAyAMga cauthA aMga kahA gayA hai, usakA yaha artha isa prakAra hai vivecana---pratiniyata saMkhyA vAle padArthoM ke sam-samyak prakAra se avAya-nizcaya yA parijJAna karAne se isa aMga kA 'samavAya' yaha sArthaka nAma hai| ekasthAnaka-samavAya 3-ege prAyA, ege annaayaa| ege daMDe, ege adaMDe / egA kiriyA, egA akiriyaa| ege loe, ege aloe| ege dhamme, ege adhmme| ege puNNe, ege pAve / ege baMdhe, ege mokkhe / ege Asave, ege saMvare / egA veyaNA, egA nnijjraa| aAtmA eka hai, anAtmA eka hai, daMDa eka hai, adaMDa eka hai, kriyA eka hai, prakriyA eka hai, loka eka hai, aloka eka hai, dharmAstikAya eka hai, adharmAstikAya eka hai, puNya eka hai, pApa eka hai, bandha eka hai, mokSa eka hai, prAstraba eka hai, saMvara eka hai, vedanA eka hai aura nirjarA eka hai| vivecana yadyapi prAtmA-anAtmA Adi (acetana pudgalAdi) padArtha aneka haiM, kintu dravyArthika-saMgraha naya kI apekSA unakI ekatA ukta mUtroM meM pratipAdita kI gaI hai| isakA kAraNa yaha hai ki sabhI jIva pradezoM kI apekSA asaMkhyAta pradezI hote hue bhI jIva dravya kI apekSA eka haiM / athavA trikAla anugAmI cetanatva kI apekSA eka haiN| isI prakAra anAtmA-AtmA se bhinna ghaTa-paTAdi acetana padArtha acetanatva sAmAnya kI apekSA eka haiM / daNDa arthAt hiMsAdi sabhI prakAra ke pApa, mana, vacana, kAya kI khoTI pravRtti rUpa haiM ataH daNDa bhI eka hai / ahiMsaka yA prazasta mana, vacana, kAya kI pravRttirUpa hone se adaNDa bhI eka hai| isI prakAra kriyA-prakriyA, loka-aloka, dharmAstikAyaadharmAstikAya, puNya-pApa, bandha-mokSa, Asrava-saMvara, vedanA aura nirjarA ina sabhI paraspara pratipakSI yA Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra sApekSa padArthoM ko bhI saMgraha naya kI apekSA samAna dharmavAle hone se eka-eka jAnanA cAhie / jaina siddhAnta meM sabhI kathana nayoM kI apekSA se kiyA jAtA hai / samavAyAGga ke isa prathama sthAnaka meM sarva kathana saMgraha naya kI apekSA se eka rUpa meM kiyA gayA hai / 4-jaMbuddIve dIve egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM pnntte| pAlae jANavimANe egaM joyaNasayasahassaM pAyAma-vikkhaMbheNaM pannatte / savvaTThasiddhe mahAvimANe ega joyaNasayasahassaM aAyAmavikkhaMbheNaM pnnte| jambUdvIpa nAmaka yaha prathama dvIpa pAyAma (lambAI) aura viSkambha (caur3AI) kI apekSA zatasahasra (eka lAkha) yojana vistIrNa kahA gayA hai| saudharmendra kA pAlaka nAma kA yAna (yAtrA ke samaya upayoga meM Ane vAlA pAlaka nAma ke aAbhiyogya deva kI vitriyA se nirmita vimAna) eka lAkha yojana AyAma-viSkambha vAlA kahA gayA hai| sarvArtha siddha nAmaka anuttara mahAvimAna eka lAkha yojana aAyAma-viSkambha vAlA kahA gayA hai / bhAvArtha-jambUdvIpa, pAlaka yAna-vimAna aura sarvArtha siddha anuttara mahAvimAna eka eka lAkha yojana rUpa samAna vistAra vAle haiM / 5- addAnavakhatte egatAre pannatte / cittAnakkhatte egatAre pannatte / sAtinakhatte egatAre pnntte| prArdrA nakSatra eka tArA vAlA kahA gayA hai| citrA nakSatra eka tArA vAlA kahA gayA hai| svAti nakSatra eka tArA vAlA kahA gayA hai| 6.-imose NaM rayaNappahAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM egaM palimrovamaM ThiI pnnttaa| imose NaM rayaNappahAe puDhavIe neraiyANaM ukkoseNaM ega sAgarovamaM ThiI pannattA / doccAe puDhavIe neraiyANaM jahanneNaM ega sAgarovamaM ThiI pannattA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM egaM paliprovamaM ThiI pnnttaa| asurakumArANaM devANaM ukkoseNaM egaM sAhiyaM sAgarovamaM ThiI pannatA / asurakumAridavajjiyANaM bhomijjANaM devANaM atthegaiyANaM ega paligrovamaM ThiI pnntaa| asaMkhijjavAsAuasannipaMcidiya-tirikkha-joNiyANaM atthegaiyANaM evaM paligrovamaM ThiI pnnttaa| asaMkhijjavAsAuya-gabbhavakkaMtiyasannimaNuyANaM atthegaiyANaM egaM paliovamaM ThiI pnntaa| isI ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM ko sthiti eka palyopama kahI gaI hai| isI ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama kahI gaI hai / dUsarI zarkarA pRthivI meM nArakiyoM kI jaghanya sthiti eka sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti eka palyopama kahI gaI hai / asurakumAra devoM kI utkRSTa sthiti kucha adhika eka sAgaropama kahI gaI hai / asurakumArendroM ko chor3a kara zeSa bhavanavAsI kitaneka devoM kI sthiti eka palyopama kahI gaI hai / kitaneka asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paMcendriya tiryagyonika jIvoM kI sthiti eka palyopama kahI gaI hai| kitaneka asaMkhyAta varSAyuSka garbhopakrAntika saMjJo manuSyoM kI sthiti eka palyopama kahI gaI hai| 7-vANamaMtarANa devANaM ukkoseNaM egaM paliprovamaM ThiI pnntaa| joisiyANaM devANaM ukkoseNaM egaM paliovamaM vAsasayasahassamanbhahiyaM ThiI pnnttaa| sohamme kappe devANaM jahanneNaM ega Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisthAnaka samavAya] 17 paligrovamaM ThiI pnnttaa| sohamme kappe devANaM atthegaiyANa ega sAgarovamaM ThiI pannattA / IsANe kappe devANaM jahanneNaM sAiregaM ega paliovamaM ThiI pnntaa| IsANe kapye devANaM atthegaiyANaM egaM sAgarovamaM ThiI pnnttaa| vAnavyantara devoM kI utkRSTa sthiti eka palyopama kahI gaI hai| jyotiSka devoM kI utkRSTa sthiti eka lAkha varSa se adhika eka palyopama kahI gaI hai| saudharmakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti eka palyopama kahI gaI hai / saudharmakalpa meM kitaneka devoM kI sthiti eka sAgaropama kahI gaI hai| IzAnakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti kucha adhika eka palyopama kahI gaI hai| IzAnakalpa meM kitaneka devoM kI sthiti eka sAgaropama kahI gaI hai| 8 -je devA sAgaraM susAgaraM sAgarakata bhavaM maNu mANusotaraM logahiyaM vimANaM devattAe uvavannA, tesi NaM devANaM ukkoseNaM egaM sAgarovamaM ThiI pnnttaa| teNaM devA ekassa addhamAsassa prANamaMti vA pANamaMti vA ussasaMti yA nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM egassa vAsasahassassa samuppajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je egeNaM bhavagrahaNaNaM sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM krissNti| jo deva sAgara, susAgara, sAgarakAnta, bhava, manu mAnuSottara aura lokahita nAma ke viziSTa vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti eka sAgaropama kahI gaI hai / ve deva eka ardhamAsa meM (pandraha dina meM) prAna-prANa athavA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ke eka hajAra varSa meM prAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo eka manuSya bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| |eksthaank samavAya smaapt| dvisthAnaka-samavAya 9-do daMDA pannatA / taM jahA-advAdaMDe ceva, aNatthAdaMDe ceva / duve rAsI paNNattA / taM jahA-jIvarAsI ceva, ajIvarAsI ceva / duvihe baMdhaNe pannate / taM jahA--rAgabaMdhaNe ceva, dosabaMdhaNe cev| do daNDa kahe gaye haiM, jaise--arthadaNDa aura anarthadaNDa / do rAzi kahI gaI haiM, jaise-jIvarAzi aura ajIvarAzi / do prakAra ke baMdhana kahe gaye haiM, jaise-rAgabaMdhana aura dvaSabaMdhana / vivecana-hiMsAdi pAparUpa pravRtti ko daMDa kahate haiM / jo daMDa apane aura para ke upakAra ke lie prayojana-vaza kiyA jAtA hai, use arthadaMDa kahate haiM / kintu jo pAparUpa daMDa vinA kisI prayojana ke nirarthaka kiyA jAtA hai, use anarthadaMDa kahate haiN| karmoM kA bandha karAne vAle bandhana rAgarUpa bhI hote haiM aura dveSarUpa bhI hote haiM / kaSAyoM se karmabandha hotA hai / krodha aura mAna kaSAya dveSa rUpa haiM aura mAyA tathA lobhakaSAya rAgarUpa haiN| Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra 10-puvA phagguNI nakkhatte dutAre pannate / uttarApharaguNo nakkhatte dutAre pannatte / pubvAbhaddakyA nakkhatte dutAre pannatte / uttarAbhavayA nakkhatte dutAre pannatte / pUrvAphAlgunI nakSatra do tArA vAlA kahA gayA hai| uttarAphAlgunI nakSatra do tArA vAlA kahA gayA hai / pUrvAbhAdrapadA nakSatra do tArA vAlA kahA gayA hai aura uttarAbhAdrapadA nakSatra do tArA vAlA kahA gayA hai| 11-imIse NaM rayaNappahAe puDhavIe atyaMgaiyANaM neraiyANaM do paliovamAI ThiI pannattA / duccAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM do sAgarovamAI ThiI pannattA / isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai| dUsarI pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti do sAgaropama kahI gaI hai| 12-asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM do paliovamAI ThiI pnnttaa| asurakumAridavajjiyANaM bhomijjANaM devANaM ukkoseNaM desaNAI dopaliprovamAiMThiI pannattA / asaMkkhijjavAsAuyasannipaMcidiyatirikkhajoNiyANaM atthegaiyANaM do paliovamAiM ThiI pnnttaa| asaMkhijjavAsauyagabbhavakkaMtiyasannicidiya-maNussANaM atthegaiyANaM, do paligrovamAI ThiI pnnttaa| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai| asurakumArendroM ko chor3akara zeSa bhavanavAsI devoM kI utkRSTa sthiti kucha kama do palyopama kahI gaI hai| asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paMcendriya tiyaMgyonika kitane hI jIvoM kI sthiti do patyopama kahI gaI hai| asaMkhyAta varSAyuSka garbhopakrAntika paMcendriya saMzI kitaneka manuSyoM kI sthiti do palyopama kaho gaI hai| 13-sohamme kappe atthegaiyANaM devANaM do paliovamAI ThiI pannattA / IsANe kappe atthegaiyANaM devANaM do paliovamAiM ThiI pannattA / sohamme kappe atthegaiyANaM devANaM ukkoseNaM do sAgarovamAI ThiI pannattA / IsANe kappe devANaM ukkoseNaM sAhiyAiM do sAgarovamAI ThiI pnnttaa| saNaMkumAre kappe devANaM jahaNNaNaM do sAgarovamAI ThiI pnnttaa| mAhide kappe devANaM jahaNNeNaM sAhiyAI do sAgarovamAI ThiI pnnttaa| saudharma kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai| IzAna kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti do palyopama kahI gaI hai| saudharma kalpa meM kitaneka devoM kI utkRSTa sthiti do sAgaropama kahI gaI hai| IzAna kalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti kucha adhika do sAgaropama kahI gaI hai| sanatkumAra kalpa meM devoM kI jaghanya sthiti do sAgaropama kahI gaI hai| mAhendrakalpa meM devoM kI jaghanya sthiti kucha adhika do sAgaropama kahI gaI hai| 14--je devA subhaM subhakataM subhavaNaM subhagaMdhaM subhalessaM subhaphAsa sohamaDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA, tesi NaM devANaM ukkoseNaM do sAgarovamAiM ThiI pannattA / te NaM devA doNhaM addhamAsANaM ANamaMti vA pANamaMti vA, usasaMti vA, nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM dohi vAsasahassehi AhAra? smupjj| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tristhAnaka samavAya] atthegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je dohi bhavaggahaNehiM sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / jo deva zubha, zubhakAnta, zubhavarNa, zubhagandha, zubhalezya, zubhasparzavAle saudharmAvataMsaka viziSTa vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti do sAgaropama kahI gaI hai / ve deva do ardhamAsoM meM (eka mAsa meM) pAnaprANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiN| una do devoM ke do hajAra varSa meM grAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo do bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // dvisthAnaka samavAya samApta // tristhAnaka-samavAya 15-tamro daMDA paNNattA, taM jahA-maNadaMDe kyadaMDe kAyadaMDe / tao guttIro pannattAo, taM jahA-maNaguttI, vayaguttI, kAyaguttI / tao sallA pannattA / taM jahA--- mAyAsalle NaM niyANasalle NaM micchAdasaNasalle NaM / tamo gAravA pannattA, taM jahA-iddhIgArave NaM rasagArave NaM sAyAgArave NaM / tao virAhaNA pannattA, taM jahA-nANavirAhaNA daMsaNavirAhaNA crittviraahnnaa| tIna daMDa kahe gaye haiM, jaise--manadaMDa, vacanadaMDa, kAyadaMDa / tIna guptiyA~ kahI gaI haiM, jaisemanagupti, vacanagupti, kAyagupti / tIna zalya kahI gaI haiM, jaise-mAyAzalya, nidAnazalya, mithyAdarzanazalya / tona gaurava kahe gaye haiM, jaise-Rddhigaurava, rasagaurava, sAtAgaurava / tIna virAdhanA kahI gaI haiM, jaise-jJAnavirAdhanA, darzanavirAdhanA, cAritravirAdhanA / vivecana --jisake dvArA cAritra rUpa aizvarya niHsAra kiyA jAve, use daMDa kahate haiN| mana, vacana, kAya kI khoTI pravRtti ke dvArA caritra naSTa hotA hai, ataH daMDa ke tIna bheda kahe gaye haiM / yataH mana vacana kAya kI azubha pravRtti ke rokane ko, evaM zubha pravRtti ke karane ko gupti kahate haiM, ataH gupti ke bhI tIna bheda kahe gaye haiN| jo zarIra meM cabhe hae-bhItara hI bhItara praviSTa vANa Adi ke samAna antaraMga meM duHkha kA vedana karAveM unheM zalya kahate haiN| mAyAcArI kI mAyA use bhItara pIr3ita karatI rahatI hai ki kahIM merI mAyA yA chala-chadma prakaTa na ho jaave| dUsarI zalya nidAna hai| devAdika ke Rddhi-vaibhavAdi ko dekha kara apanI tapasyA ke phalasvarUpa unakI kAmanA karane ko nidAna kahate haiM / nidAna karane vAle kA citta sadA una sukhAdi ko pAne kI lAlasA se nirantara santapta rahatA hai, isalie nidAna ko bhI zalya kahA hai| tIsarI zalya mithyAdarzana hai| isake prabhAva se jIva sadA hI paravastuoM ko prApta karane kI abhilASA se becaina rahatA hai| para-vastu kI cAha karanA mithyAdarzana hai isIlie ise zalya kahA gayA hai| abhimAna, lobha Adi ke dvArA apanI AtmA ko guru yA bhArI banAne ko gaurava kahate haiN| Rddhi-vaibhavAdi ke dvArA apane ko gauravazAlI mAnanA Rddhigaurava kahalAtA hai / ghI, dUdha, miSTa Adi rasoM ke khAye vinA maiM nahIM raha sakatA, ata: unake khAne-pIne meM gaurava kA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] [samavAyAGgasUtra anubhava karanA, unake prApta hone se abhimAna karanA rasagaurava kahalAtA hai| mere se ye parISahaupasargAdi nahIM sahe jAte, maiM zIta-uSNa kI bAdhA nahIM saha sakatA, ityAdi prakAra se apanI sukhazIlatA ko prakaTa karanA yA sAtA prApta hone para ahaMkAra karanA sAtAgaurava hai / jJAna, darzana aura mokSa ke mArga haiM, unakI virAdhanA karane se virAdhanA ke bhI tIna bheda ho jAte haiN| 16-migasiranavakhatte titAre pannatte / pussanakkhatte titAre pannatte / jedvAnavakhatte titAre pannatte / abhIinakkhatte titAre pannatte / savaNanakkhatte titAre pnntte| assiNinakkhatte titAre pannatte / bharaNInakkhatte titAre pnnte| mRgazira nakSatra tIna tArAvAlA kahA gayA hai| puSya nakSatra tIna tArAvAlA kahA gayA hai / jyeSThA nakSatra tIna tArAvAlA kahA gayA hai / abhijit nakSatra tIna tArAvAlA kahA gayA hai / zravaNa nakSatra tIna tArAvAlA kahA gayA hai| azvinI nakSatra tIna tArAvAlA kahA gayA hai| bharaNI nakSatra tIna tArAvAlA kahA gayA hai| 17-imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM raiyANaM tiNi paliovamAiM ThiI pannattA / doccAe NaM puDhavIe raiyANaM ukkoseNaM tiNi sAgarovamAI ThiI pannattA / taccAe NaM puDhavIe raiyANaM jahaNNaNaM tiNNi sAgarovamAiM ThiI pnntaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti tIna palyopama kahI gaI hai / dUsarI zarkarA pRthivI meM nArakiyoM kI utkRSTa sthiti tIna sAgaropama kahI gaI hai / tIsarI vAlukA pRthivI meM nArakiyoM kI jaghanya sthiti tIna sAgaropama kahI gaI hai| 18-asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM tiNi paliovamAI ThiI pnntaa| asaMkhijjavAsAuyasannipaMcidiyatirikkhajoNiyANaM ukkoseNaM tigNi paligrovamADaM ThiI pnnttaa| asaMkhijjavAsAuyasannigabbhavakkaMtiyamaNussANaM ukkoseNaM tiNi palinovamAiM ThiI pnnttaa| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti tIna palyopama kahI gaI hai| asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI paMcendriya tiryagyonika jIvoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kahI gaI hai| asaMkhyAta varSAyuSka saMjJI garbhopakrAntika manuSyoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kahI gaI hai| 19-saNaMkumAra-mAhidesu kappesu atthegaiyANaM tiNi sAgarovamAI ThiI pnnttaa| je devA AbhaMkaraM pabhaMkaraM AbhaMkara-pabhaMkaraM caMdaM caMdAvattaM caMdappabhaM caMdakaMtaM caMdavaNNaM caMdalesaM caMdajjhayaM caMdasiMga caMdasiTuM caMdakaDaM caMduttaraDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA, tesi NaM devANaM ukkoseNaM tiNi sAgarovamAiM ThiI pannatA, te gaM devA tiNhaM addhamAsANaM ANamaMti vA pANamaMti vA, UsasaMti bA, nIsasaMti vA, tesi NaM devANaM tihi vAsasahassehiM AhAra? samuppajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je tihiM bhavaggahahiM sijjhissaMti, bujjhissaMti, muccissaMti, parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / sanatkumAra-mAhendrakalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti tIna sAgaropama kahI gaI hai| jo deva Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catuHsthAnaka samavAya ] AbhaMkara, prabhaMkara, prAbhaMkara-prabhaMkara, candra, candrAvarta, candraprabha, candrakAnta, candravarNa, candralezya, candradhvaja, candrazRga, candrasuSTa, candrakaTa aura candrottarAvataMsaka nAma vAle viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti tIna sAgaropama kahI gaI hai / ve deva tIna ardhamAsoM meM (Der3ha mAsa meM) prAna-prANa arthAt ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ko tIna hajAra varSa meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo tIna bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa prApta kareMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // tristhAnaka samavAya samApta // catu:sthAnaka-samavAya 20-cattAri kasAyA pannatA, taM jahA--kohakasAe mANakasAe mAyAkasAe lobhakasAe / cattAri jhANA panmattA, taM jahA--adRjjhANe ruddajjhANe dhammajjhANe sukkjjhaanne| cattAri vikahAo pro. taM jahA-ithikahA bhattakahA rAyakahA desakahA / cattAri saNNA pannatA, taM jahA-AhArasaNNA bhayasaNNA mehuNasaNNA pariggahasaNNA / cauvihe baMdhe pannatte, taM jahA-pagaibaMdhe ThiibaMdhe aNubhAvabaMdhe paesabaMdhe / caugAue joyaNe pnnte| cAra kaSAya kahe gaye haiM-krodhakaSAya, mAnakaSAya, mAyAkaSAya, lobhakaSAya / cAra dhyAna kahe gaye haiM --prArtadhyAna, raudradhyAna, dharmyadhyAna, zukladhyAna / cAra vikathAeM kahI gaI haiM / jaise-- strIkathA, bhaktakathA, rAjakathA, dezakathA / cAra saMjJAeM kahI gaI haiN| jaise-pAhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA / cAra prakAra kA bandha kahA gayA hai| jaise-prakRtibandha, sthitibandha, anubhAvabandha, pradezabandha / cAra gavyUti kA eka yojana kahA gayA hai| vivecana-jo AtmA ko kase, aise saMsAra bar3hAne vAle vikArI bhAvoM ko kaSAya kahate haiN| citta ko ekAgratA ko dhyAna kahate haiM / yaha ekAgratA jaba iSTa-viyoga, aniSTa-saMyogAdi ke hone para unake dUra karane ke rUpa meM hotI hai, taba use prArtadhyAna kahate haiN| jaba vaha ekAgratA hiMsAdi pApa karane meM hotI hai, taba use raudradhyAna kahate haiM / jaba vaha ekAgratA jina-pravacana ke pracAra, dayA, dAna, paropakAra grAdi karane meM hotI hai, taba use dharmyadhyAna kahate haiM aura jaba yaha ekAgratA sarvazubha-azubha bhAvoM se nivatta hokara ekamAtra zuddha caitanya svarUpa meM sthiratA rUpa hotI hai, taba use zUkladhyAna kahate haiM / zukladhyAna mokSa kA sAkSAt kAraNa hai aura dharmyadhyAna paramparA kAraNa hai / ArtadhyAna aura raudradhyAna saMsAra-bandhana ke kAraNa haiN| rAga-dveSavardhaka nirarthaka kathAoM ko vikathA kahate haiN| indriyoM kI viSaya-pravRtti ko saMjJA kahate haiN| karmoM ke svabhAva, sthiti, phala-pradAnAdi rUpa se prAtmA ke sAtha saMbaddha hone ko baMdha kahate haiM / prastuta sUtroM meM inake cAra-cAra bhedoM ko ginAyA gayA hai| cAra koza yA gavyUti ko yojana kahate haiN| 21-- aNurAhAnakkhatte cauttAre pannatte, pundhAsADhAnakkhatte cauttAre pannatte / uttarAsAdAnakkhatte cauttAre pnnte| Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] [samavAyAGgasUtra anurAdhA nakSatra cAra tArAvAlA kahA gayA hai| pUrvASADhA nakSatra cAra tArAvAlA kahA gayA hai / uttarASADhA nakSatra cAra tArAvAlA kahA gayA hai| 22-imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM cattAri paliovamAI ThiI pannattA / taccAe NaM puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM cattAri sAgarovamAI ThiI pannattA / asurakumArANaM devANaM atyaMgaiyANaM cattAri palinovamAiM ThiI pAnattA / sohammosANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM cattAri palizrovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti cAra palyopama kI kahI gaI hai| tIsarI bAlukAprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti cAra sAgaropama kahI gaI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti cAra palyopama kI kahI gaI hai| saudharma-IzAnakalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti cAra palyopama kI hai| 23-saNaMkumAra-mAhidesu kappesu atthegaiyANaM devANaM cattAri sAgarovamAiM ThiI pannattA / je devA kiTTi sukiTri kiTTiyAvattaM kiTrippabhaM kidvijuttaM kiTTivaNaM kiTTilesa kiTTijjhayaM kidisiMga kiTTisiTTha kiTikUDaM kiThThattaraDisagaM vimANaM devattAe uvavaSNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM cattAri sAgarovamAiM ThiI pnnttaa| te NaM devA cauNhaM addhamAsANaM prANamaMti vA pANamaMti vA, UsasaMti vA nIsasaMti vA / tesi devANaM cahi vAsasahassehi AhAra? smuppjji| ___ atthegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je cahiM bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / sanatkumAra-mAhendra kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti cAra sAgaropama hai| ina kalpoM ke jo , sukRSTi, kRSTi-grAvarta, kRSTiprabha, kRSTiyukta, kRSTivarNa, kRSTilezya, kRSTidhvaja, kRSTizRga, kRSTisRSTa, kRSTikUTa, aura kRSTi-uttarAvataMsaka nAma vAle viziSTa vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti cAra sAgaropama kahI gaI hai| ve deva cAra ardhamAsoM (do mAsa) meM prAna-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ke cAra hajAra varSa meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavya-siddhika jIva aise haiM jo cAra bhavagrahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // catuHsthAnaka samavAya samApta // paMcasthAnaka-samavAya 25 -paMca kiriyA pannattA, taM jahA-kAiyA ahiMgaraNiyA pAusiyA pAritAvaNiA paannaaivaaykiriyaa| paMca mahavvayA pannattA, taM jahA-savvAo pANAivAyAo veramaNaM, savvAo musAvAyAo veramaNaM, savvAno adinnAdANAo veramaNaM, savvAo mehuNAo veramaNaM, savAo pariggahAo veramaNaM / deva kRSTi Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasthAnaka samavAya] . kriyAeM pAMca kahI gaI haiN| jaise - kAyikI kriyA, prAdhikaraNikI kriyA, prAdveSikI kriyA, pAritApanikI kriyA, prANAtipAta kriyaa| pAMca mahAvrata kahe gaye haiN| jaise--sarva prANAtipAta se viramaNa, sarvamRSAvAda se viramaNa, sarva adattAdAna se viramaNa, sarva maithuna se viramaNa, sarva parigraha se viramaNa / vivecana-mana vacana kAya ke vyApAra-vizeSa ko kriyA kahate haiN| zarIra se hone vAlI ceSTA ko kAyikI kriyA kahate haiN| hiMsA ke adhikaraNa khaGga, bhAlA, bandUka Adi ke nirmANa prAdi karane kI kriyA ko prAdhikaraNikI kriyA kahate haiM / pradveSa yA matsarabhAva vAlI kriyA ko prAdveSikI kriyA kahate haiN| prANiyoM ko tAr3ana-paritApana prAdi pahuMcAne vAlI kriyA ko pAritApanikI kriyA kahate haiM / jIvoM ke prANa-ghAta karane vAlI kriyA ko prANAtipAtikI kriyA kahate haiN| sarva prakAra kI hiMsA kA tyAga karanA pahalA mahAvrata hai / sarva prakAra ke asatya bolane kA tyAga karanA dUsarA mahAvata hai / sarva prakAra ke pradatta kA tyAga karanA arthAt binA dI huI kisI bhI vastu kA grahaNa nahIM karanA tIsarA mahAvata hai / deva, manuSya aura pazu sambandhI sarva prakAra ke maithuna-sevana kA tyAga karanA cauthA mahAvrata hai / sabhI prakAra ke parigraha (mamatva) kA tyAga karanA pAMcavAM mahAvrata hai / 26 - paMca kAmaguNA pannattA, taM jahA. - saddA rUvA rasA gaMdhA phaasaa| paMca AsavadArA pannatA, taM jahA-micchattaM aviraI pamAyA kasAyA jogaa| paMca saMvaradArA pannattA, taM jahA-sammattaM viraI appamattayA akasAyA ajogyaa| paMca NijjaraTThANA pannattA, taM jahA-pANAivAyAo veramaNaM, musAvAyAo veramaNaM, adinnAdANAo veramaNaM, mehuNAo veramaNaM, pariggahAo veramaNaM / paMca samiIo pannattAo, taM jahA-IriyAsamiI bhAsAsamiI esaNAsamiI AyANabhaMDamattanikkhevaNAsamiI, uccaarpaasvnn-khel-siNghaann-jllpaaritttthaavnniyaasmiii| indriyoM ke viSayabhUta kAmaguNa pAMca kahe gaye haiM / jaise-zrotrendriya kA viSaya zabda, cakSurindriya kA viSaya rUpa, rasanendriya kA viSaya rasa, ghrANendriya kA viSaya gandha aura sparzanendriya kA viSaya sprsh| karmabaMdha ke kAraNoM ko prAsravadvAra kahate haiN| ve pAMca haiM / jaise---mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / karmoM kA prAsrava rokane ke upAyoM ko saMvaradvAra kahate haiN| ve bhI pAMca kahe gaye haiM--samyaktva, virati, apramattatA akaSAyatA aura ayogatA yA yogoM kI pravRtti kA nirodha / saMcita karmoM kI nirjarA ke sthAna, kAraNa yA upAya pAMca kahe gaye haiM / jaise-prANAtipAta-viramaNa, mRSAvAdaviramaNa, adattAdAna-viramaNa, maithana-viramaNa, parigraha-viramaNa / saMyama kI sAdhaka pravatti yA yatanApUrvaka kI jAne vAlI pravRtti ko samiti kahate haiN| ve pAMca kahI gaI haiM--gamanAgamana meM sAvadhAnI rakhanA IryAsamiti hai| vacana-bolane meM sAvadhAnI rakhakara hita mita priya vacana bolanA bhASA samiti hai| gocarI meM sAvadhAnI rakhanA aura nirdoSa, anuddiSTa bhikSA grahaNa karanA eSaNAsamiti hai / saMyama ke sAdhaka vastra, pAtra, zAstra Adi ke grahaNa karane aura rakhane meM sAvadhAnI rakhanA AdAnabhAMDa-mAtra nikSepaNA samiti hai| uccAra (mala), prasravaNa (mUtra), zleSma (kapha), siMghANa (nAsikAmala) aura jalla (zarIra kA maila) parityAga karane meM sAvadhAnI rakhanA pAMcavIM pratiSThApanA samiti hai| 27--paMca asthikAyA pannattA, taM jahA -dhammasthikAe adhammasthikAe AgAsasthikAe jIvatthikAe poggltthikaae| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra pAca astikAya dravya kahe gaye haiN| jaise-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya / vivecana-bahupradezI dravya ko astikAya kahate haiM / svayaM gamana karate hue jIva aura pudgaloM ke gamana karane meM sahakArI dravya ko dharmAstikAya kahate haiM / svayaM ThaharanevAle jIva aura pudgaloM ke Thaharane meM sahakArI dravya ko adharmAstikAya kahate haiM / sarva dravyoM ko apane bhItara avakAza pradAna karane vAle dravya ko prAkAzAstikAya kahate haiM / caitanya guNa vAle dravya ko jIvAstikAya kahate haiN| rUpa, rasa, gandha aura sparza vAle dravya ko pudgalAstikAya kahate haiM / inameM se prArambha ke do dravya asaMkhyAta pradeza vAle haiN| AkAza anantapradezI hai / eka jIva ke pradeza asaMkhyAta haiN| pudgala dravya ke saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza hote haiN| 28-rohiNInavakhatte paMcatAre pannatte / puNavvasunakkhatte paMcatAre pannatte / hatthanakkhatte paMcatAre pannate, visAhAnakkhatte paMcatAre pannatte, dhaNiTThAnakkhatte paMcatAre pannatte / rohiNI nakSatra pAMca tArAvAlA kahA gayA hai| punarvasu nakSatra pAMca tArAvAlA kahA gayA hai / hasta nakSatra pAMca tArAvAlA kahA gayA hai / vizAkhA nakSatra pAMca tArAvAlA kahA gayA hai, dhaniSThA nakSatra pAMca tArAvAlA kahA 29-imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM paMca paliova mAI ThiI pannattA / taccAe NaM puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM paMca sAgarovamAiM ThiI pnnttaa| asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM paMca paliovamAI ThiI pnnttaa| sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM / paMca paliovamAiMThiI pnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti pAMca palyopama kahI gaI hai| tIsarI vAlukAprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti pAMca sAgaropama kahI gaI hai / saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti pAMca palyopama kahI gaI hai| 30-saNaMkumAra-mAhidesu kappesu atthegaiyANaM devANaM paMca sAgarovamAiM ThiI pannattA / je devA vAyaM suvAyaM vAyAvattaM vAyappabhaM vAyakaMtaM vAyavaNNaM vAyalesaM vAyajjhayaM vAyasiMgaM vAyasihra vAyakUDaM vAuttaraDisagaM sUraM susUraM sUrAvattaM sUrappabhaM sUrakaMtaM sUravaNNaM sUralesaM sUrajjhayaM sUrasiMga sUrasiThaM sUrakaDaM sUruttaraDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM paMca sAgarovamAiM ThiI pannattA / te NaM devA paMcaNhaM addhamAsANaM ANamaMti vA pANamaMti vA, UsasaMti vA nIsasaMti vA, tesi NaM devANaM paMcahi vAsasahassehiM AhAraThe smuppjji| ___ saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je paMcahi bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / sanatkumAra-mAhendra kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti pAMca sAgaropama kahI gaI hai / jo deva vAta, suvAta, vAtAvarta, vAtaprabha, vAtakAnta, vAtavarNa, vAtalezya, vAtadhvaja, vAtazRga, vAtasRSTa, vAtakUTa, vAtottarAvataMsaka, sUra, susUra, sUrAvarta, sUraprabha, sUrakAnta, sUravarNa, sUralezya, sUradhvaja, sUrazRga, sUrasRSTa, sUrakUTa aura sUrottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTsthAnaka samavAya] [15 devoM kI utkRSTa sthiti pAMca sAgaropama kahI gaI hai / ve deva pAMca ardhamAsoM (DhAI mAsa) meM ucchvAsa-niHzvAsa lete haiN| una devoM ko pAMca hajAra varSa meM AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika aise jIva haiM jo pAMca bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // paMcasthAnaka samavAya samApta / / padasthAnaka-samavAya 31-cha lesAo paNNattAo, taM jahA-kaNhalesA nIlalesA kAulesA teulesA pamhalesA sukklesaa| cha jIvanikAyA paNNattA, taM jahA--puDhavIkAe pAUkAe teukAe vAukAe vaNassaikAe tasakAe / chavihe bAhire tabokamme paNNate, taM jahA-aNasaNe UNoyariyA vittIsaMkhevo rasapariccAo kAyakileso saMloNayA / chavihe bhitare tavokamme paNNatte, taM jahA-pAyacchittaM viNao veyAvacvaM sajjhAo jhAga ussggo| chaha lezyAeM kahI gaI haiM / jaise--kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA, shuklleshyaa| vivecana -tIvra-manda Adi rUpa kaSAyoM ke udaya se, kRSNa Adi dravyoM ke sahakAra se prAtmA kI pariNati ko lezyA kahate haiM / kaSAyoM ke atyanta tIvra udaya hone para jo atisaMkleza rUpa raudra pariNAma hote haiM, unheM kRSNalezyA kahate haiM / isase utarate hue saMklezarUpa jo raudra pariNAma hote haiM, unheM nIlalezyA kahate haiN| isase bhI utarate hue prArtadhyAna rUpa pariNAmoM ko kApotalezyA kahate haiN| kaSAyoM kA manda udaya hone para dAna dene aura paropakAra prAdi karane ke zUbha pariNAmoM ko tejolezyA kahate haiM / kaSAyoM kA aura bhI manda udaya hone para jo viveka, prazama bhAva, saMvega Adi jAgRta hote haiM, una pariNAmoM ko padmalezyA kahate haiM / kaSAyoM kA sarvathA manda udaya hone para jo nirmalatA pAtI hai, use zuklalezyA kahate haiM / manuSya aura tithaMca jIvoM meM antarmuharta ke bhItara hI bhAvalezyAoM kA parivartana hotA rahatA hai| kinta deva aura nAraka jIvoM kI lezyAeM avasthita rahatI haiN| phira bhI ve apanI sImA ke bhItara utAra-car3hAva rUpa hotI rahatI haiN| zarIra ke varNa ko dravyalezyA kahate haiN| isakA bhAvalezyA se koI avinAbhAvI sambandha nahIM hai| (saMsArI) jIvoM ke chaha nikAya (samudAya) kahe gaye haiM / jaise--pRthivIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura trskaay| chaha prakAra ke bAhirI tapaHkarma kahe gaye haiM / jaise--anazana, Unodarya, vRttisaMkSepa, rasaparityAga, kAyakleza aura saMlInatA / chaha prakAra ke prAbhyantara tapa kahe gaye haiM / jaise--prAyazcitta, vinaya, vaiyAvRtya, svAdhyAya, dhyAna aura vyutsarga / vivecana-chaha jIvanikAyoM meM se Adi ke pAMca nikAya sthAvarakAya aura ekendriya jIva haiN| dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya tiryaMca tathA manuSya aura devagati narakagati ke jIva trasakAya kahe jAte haiN| jina tapoM se bAhya zarIra ke zoSaNa-dvArA karmoM kI nirjarA hotI hai, unheM bAhya tapa kahate haiN| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra yAvajjIvana yA niyatakAla ke lie cAroM prakAra ke prAhAra kA tyAga karanA anazana tapa hai| bhUkha se kama khAnA Unodarya tapa hai| gocarI ke niyama karanA aura vividha prakAra ke abhigraha svIkAra karanA vattisaMkSepa tapa hai| chaha prakAra ke rasoM kA yA eka, do Adi rasoM kA tyAga karanA rasa-parityAga tapa hai / zIta, uSNatA kI bAdhA sahanA, nAnA prakAra ke AsanoM se avasthita raha kara zarIra ko kRza karanA kAyakleza tapa hai / ekAnta sthAna meM nivAsa kara apanI indriyoM kI pravRtti ko rokanA saMlInatA tapa hai| bhItarI manovRtti ke nirodha dvArA jo karmoM kI nirjarA kA sAdhana banatA hai, use Abhyantara tapa kahate haiM / ajJAna, pramAda yA kaSAyaveza meM kiye hue, aparAdhoM ke lie pazcAttApa yA yathAyogya tapazcaryA Adi karanA prAyazcitta tapa hai| ahaMkAra aura abhimAna kA tyAga kara vinamra bhAva rakhanA vinaya tapa hai| gurujanoM kI bhakti karanA, rugNa hone para sevA-Tahala karanA aura unake da karanA vaiyAvRttya tapa hai| zAstroM kA vA~canA, par3hanA, sunanA, usakA cintana karanA aura dharmopadeza karanA svAdhyAya tapa hai / Arta aura raudra vicAroM ko chor3akara dharma-adhyAtma meM mana kI ekAgratA karane ko dhyAna kahate haiN| bAhirI zarIrAdi ke aura bhItarI rAgAdi bhAvoM ke parityAga ko vyutsargatapa kahate haiM / bAhya tapa antaraMga tapoM kI vRddhi ke lie kie jAte haiM aura bAhya tapoM kI apekSA antaraMga tapa asaMkhyAta guNI karma-nirjarA ke kAraNa hote haiN| 32--cha chAumatthiyA samugdhAyA paNNattA, taM jahA--veyaNAsamugdhAe kasAyasamugdhAe mAraNaMtiasamugghAe veuvviyasamugdhAe teyasamugghAe aahaarsmugdhaae| chaha chAasthika samudghAta kahe gaye haiM--jaise vedanA samudghAta, kaSAya samudghAta, mAraNAntika samudghAta, vaikriya samudghAta, taijasa samudghAta aura pAhAraka-samuddhAta / vivecana-kevalajJAna hone ke pUrva taka saba jIva chadmastha kahalAte haiN| chadmasthoM ke samudghAta ko chAnasthika samuddhAta kahA gayA hai| kisI nimitta se jIva ke kucha pradezoM ke bAhira nikalane ko samudaghAta kahate haiN| samudaghAta ke sAta bheda pAgama meM batAye gaye haiN| unameM kevali-samudaghAta ko chor3akara zeSa chaha samuddhAta chamastha jIvoM ke hote haiN| vedanA se pIr3ita hone para jIva ke kucha pradezoM kA bAhara nikalanA vedanA-samudghAta hai| krodhAdi kaSAya kI tIvratA ke samaya kucha jIva-pradezoM kA bAhara nikalanA kaSAyasamudghAta hai| maraNa hone se pUrva kucha jIvapradezoM kA bAhara nikalanA mAraNAntikasamudghAta hai / devAdi ke dvArA uttara zarIra ke nirmANa ke samaya yA aNimA-mahimAdi vikriyA ke samaya jIva pradezoM kA phailanA vaikriya-samudghAta hai| tejolabdhi kA prayoga karate hue jIvapradezoM kA bAhara nikAlanA tejasasamuddhAta hai / caturdaza pUrvadhara mahAmuni ke mana meM kisI gahana tanva ke viSaya meM zaMkA hone para aura usa kSetra meM kevalI kA abhAva hone para kevalI bhagavAna ke samIpa jAne ke lie mastaka se jo eka hAtha kA pUtalA nikalatA hai, use AhAraka-samudaghAta kahate haiN| vaha putalA kevalI ra una muni ke zarIra meM vApisa praviSTa ho jAtA hai aura unakI zaMkA kA samAdhAna ho jAtA hai| ukta sabhI samudghAtoM kA utkRSTa kAla eka antarmuhUrta hI hai aura ukta samudghAtoM ke samaya bAhara nikale hue pradezoM kA mUla zarIra se barAbara sambandha banA rahatA hai| 33.--chavihe atthuggahe paNNate, taM jahA-soiMdiyaatthumgahe cakkhuiMdiyaatthuggahe ghANidiyaatthaggahe jibhidiyapratthuggahe phAsidiyaatthuggahe noiMdiyaatyuggahe / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTasthAnaka samavAya] [17 arthAvagraha chaha prakAra kA kahA gayA hai| jaise zrotrendriya-arthAvagraha, cakSurindriya-arthAvagraha, ghrANendriya-arthAvagraha, jihvandriya-arthAvagraha, sparzanendriya-arthAvagraha aura noindriya-arthAvagraha / vivecana -kisI padArtha ko jAnane ke samaya darzanopayoga ke pazcAt jo avyakta rUpa sAmAnya bodha hotA hai, vaha vyaJjanAvagraha kahalAtA hai| usake tatkAla bAda jo artha kA grahaNa yA vastu kA sAmAnya jJAna hotA hai, use arthAvagraha kahate haiM / yaha arthAvagraha zrotra Adi pAMca indriyoM se aura noindriya arthAt mana se utpanna hotA hai, ata: usake chaha bheda ho jAte haiN| kintu vyajanAvagraha cAra prakAra kA hI hotA hai, kyoMki vaha cakSurindriya aura mana se nahIM hotA kyoMki yaha donoM aprApyakArI haiM, inakA grAhya padArtha ke sAtha saMyoga nahIM hotA hai| arthAvagraha ke pazcAt hI IhA, avAya Adi jJAna utpanna hote haiN| 34-kattiyANakkhatte chatAre paNNatte / asilesAnakhatte chatAre paNNatte / kRttikA nakSatra chaha tArA vAlA kahA gayA hai / prAzleSA nakSatra chaha tArA vAlA kahA gayA hai| 35.- imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANa cha palinovamAI ThiI pnnnnttaa| taccAe NaM puDhavIe pratyegaiyANaM neraiyANaM cha sAgarovamAI ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM asthegaiyANaM cha paliovamAI ThiI paNNatA / sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM cha paliovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti chaha palyopama kahI gaI hai| tIsarI bAlukA prabhA pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti chaha sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asura kumAroM kI sthiti chaha palyopama kahI gaI hai| saudharma IzAna kalpoM meM kitane devoM kI sthiti chaha palyopama kahI gaI hai| 36-saNaMkumAra-mAhidesu [kappesu] atthegaiyANaM devANaM cha sAgarovamAI ThiI paNNattA / je devA sayaMbhusayaMbhuramaNaM ghosaM sughosaM mahAghosa kiTrighosaM vIraM suvIraM vIragataM vIraseNiyaM vIrAktaM vIrappabhaM vIrakaMtaM vIravaNNaM vIralesaM vIrajjhayaM vIrasiMga vIrasiLaM vorakUDaM vIruttaraDisaMgaM vimANaM devattAe ubavaNNA tesiM gaM devANaM ukkoseNaM cha sAgarovamAI ThiI paNNattA / teNaM devA chaNhaM addhamAsANaM ANamaMti vA pAgasaMti vA, UsasaMti vA nIsasaMti vA, si NaM devANaM hi vAsasahassehi AhAraTThe smupjji| saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je chahiM bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / sanatkumAra aura mAhendra kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti chaha sAgaropama kahI gaI hai| unameM jo deva svayambhU, svambhUramaNa, ghoSa, sughoSa, mahAghoSa, kRSTighoSa, vIra, suvIra, vIragata, vIrazreNika, vIrAvarta, vIraprabha, vIrakAMta, vIravarNa, vIralezya, vIradhvaja, vIraga, vIrasRSTa, vIrakUTa aura vorottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM ko utkRSTa Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] [samavAyAGgasUtra sthiti chaha sAgaropama kahI gaI hai| ve deva chaha ardhamAsoM (tIna mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ke chaha hajAra varSoM ke bAda aAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavya siddhika jIva aise haiM jo chaha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kareMge / ||sssthaank samavAya samApta / / saptasthAnaka-samavAya 37-satta bhayadANA paNNattA, taM jahA-ihalogabhae paralogabhae AdANabhae akamhAbhae prAjIvabhae maraNabhae asilogabhae / satta samugdhAyA paNNattA, taM jahA---veyaNAsamugghAe kasAyasamugghAe mAraNaMtiyasamugdhAe veubviyasamugghAe teyasamugghAe AhArasamugghAe kevalisamugghAe / sAta bhayasthAna kahe gaye haiN| jaise--ihalokabhaya, paralokabhaya, prAdAnabhaya, akasmAt bhaya, AjIvabhaya, maraNabhaya aura azlokabhaya / sAta samudghAta kahe gaye haiM, jaise-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta, mAraNAntika-samuddhAta vaikriyasamudghAta, AhArakasamudghAta aura keva lisamudghAta / vivecana--sajAtIya jIvoM se hone vAle bhaya ko ihalokabhaya kahate haiM, jaise--manuSya ko manuSya se hone vAlA bhaya / vijAtIya jIvoM se hone vAle bhaya ko paralokabhaya kahate haiN| jaisemanuSya ko pazu se hone vAlA bhaya / upAjita dhana kI surakSA kA bhaya AdAnabhaya kahalAtA hai / binA kisI bAhya nimitta ke apane hI mAnasika vikalpa se hone vAle bhaya ko akasmAtbhaya kahate haiN| jIvikA sambandhI bhaya ko AjIvabhaya kahate haiM / maraNa ke bhaya ko maraNabhaya kahate haiM azloka kA artha hai-nindA yA apakItti / nindA yA apakItti ke bhaya ko azlokabhaya kahate haiM / samudghAta ke chaha bhedoM kA svarUpa pahale kaha pAye haiM / kevalIbhagavAn ke vedanIya, nAma aura gotrakarma kI sthiti ko Ayukarma kI zeSa rahI antarmuhUrta pramANasthiti ke barAbara karane ke lie jo daMDa, kapATa, manthAna aura lokapUraNa rUpa Atma-pradezoM kA vistAra hotA hai, use kevalisamudghAta kahate haiM / 38-samaNe bhagavaM mahAbIre satta rayaNIyo uDDhaM uccatteNa hotthaa| zramaNa bhagavAn mahAvIra sAta ratni-hAtha pramANa zarIra se UMce the| 39-iheva jaMbuddIve dIve satta vAsaharapavvayA paNNatA, taM jahA-cullahimavaMte mahAhimavaMte nisaDhe nIlavaMte ruppI siharI mandare / iheva jaMbuddIve dIve satta vAsA paNNatA, taM jahA - bharahe hemavate harivAse mahAvidehe rammae eraNNavae eravae / isa jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM sAta varSadhara parvata kahe gaye haiN| jaise--kSullaka himavaMta, mahAhimavaMta, niSadha, nolavaMta, rukmI, zikharI aura mandara (sumeru prvt)| isa jaMbUdvIpa nAmaka dvIpa meM sAta kSetra kahe gaye haiN| jaise---bharata, haimavata, harivarSa, mahAvideha, ramyaka, airaNyavata aura airavata / 40-khoNamoheNaM bhagavayA mohaNijjavajjAo satta kampapagaDIo vee (jja) ii| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptasthAnaka samavAya ] [ 19 bArahaveM guNasthAnavartI kSINamoha vItarAga mohanIya karma ko chor3akara zeSa sAta karmoM kA vedana karate haiN| 41-mahAnakkhatte sattatAre pnnnntte| kattiAiA sattanakkhatA pUvvadAriA paNattA / [pAThA0 abhiyAiyA satta nakkhattA] mahAiyA satta nakkhattA dAhiNadAriA paNNattA / aNurAhAiA sata nakkhattA avaradAriA paNNattA / dhaNiTThAiyA satta nakkhattA uttaradArimA ppnnttaa| maghAnakSatra sAta tArAvAlA kahA gayA hai| kRttikA Adi sAta nakSatra pUrva dizA kI ora dvAravAle kahe gaye haiN| pAThAntara ke anusAra-abhijit Adi sAta nakSatra pUrva dizA kI ora dvAra vAle kahe gaye haiM / maghA Adi sAta nakSatra dakSiNa dizA kI ora dvAra vAle kahe gaye haiN| anurAdhA Adi sAta nakSatra pazcima dizA kI ora dvAra vAle kahe gaye haiN| dhaniSThA Adi sAta nakSatra uttara dizA kI ora dvAra vAle kahe gaye haiN| 42- imIse NaM rayaNappabhAe yuDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM satta paliprovamAI ThiI paNNattA / taccAe NaM puDhavIe neraiyANaM ukkoseNaM satta sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| cautthoe NaM puDhavIe neraiyANaM jahaNNaNaM satta sAgarovamAI ThiI pgnnttaa| asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM satta palipro. vamAI ThiI paNNatA / sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM satta paliovamAiM ThiI paNNattA / saNaMkumAre kappe pratyegaiyANaM devANaM ukkoseNaM satta sAgarovamAI ThiI paNNattA / mAhide kappe devANaM ukkoseNaM sAiregAI satta sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti sAta palyopama kahI gaI hai / tIsarI vAlukAprabhA pRthivI meM nArakiyoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kahI gaI hai| cauthI paMkaprabhA pRthivI meM nArakiyoM kI jaghanya sthiti mAta mAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asura kumAra devoM kI sthiti sAta palyopama kahI gaI hai / saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti sAta palyopama kahI gaI hai| sanatkumAra kalpa meM kitaneka devoM kI utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kahI gaI hai| mAhendra kalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti kucha adhika sAta sAgaropama kahI gaI hai| 43 -baMbhaloe kappe atyaMgaiyANaM devANaM satta sAhiyA sAgarovamAiM ThiI paNNatA / je devA samaM samappabhaM mahApabhaM pabhAsaM bhAsuraM vimalaM kaMcaNakUDaM saNaMkumAraDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA, tesi NaM devANaM ukkoseNaM satta sAgarovamAI ThiI pnnttaa| te NaM devA sattaNhaM addhamAsANaM ANamaMti vA, pAgamati vA, UsasaMti vA, nosasaMti vA, tesi gaM devANaM sahi vAsasahassehi AhAraTTha smuppjjaa| saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je NaM sattahiMbhavagahaNehi sijjhissaMti bujjhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / brahmaloka meM kitaneka devoM ko sthiti kucha adhika sAta sAgaropama kahI gaI hai / unameM jo deva sama, samaprabha, mahAprabha, prabhAsa, bhAsura, vimala, kAMcanakUTa aura sanatkumArAvatasaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM ko utkRSTa sthiti sAta sAgaropama kahI gaI Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] [ samavAyAGgasUtra hai / ve deva sAta ardhamAsoM (sAr3he tIna mAsoM) ke bAda prANa-prANa-ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ko sAta hajAra varSoM ke bAda grAhAra kI icchA utpanna hotI hai| . kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo sAta bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| / / saptasthAnaka samavAya samApta // aSTasthAnaka-samavAya 44-aDha mayaTThANA paNNatA, taM jahA-jAtimae kulamae balamae rUvamae tavamae suyamae lAbhamae issariyamae / aTTha pavayaNamAyAo paNNattAno, taM jahA IriyAsamiI bhAsAsamiI esaNAsamiI prAyANabhaMDamattaNikkhevaNAsamiI uccAra-pAsavaNa-khela-jalla-siMghANapAriTThAvaNiyAsamiI maNaguttI vayaguttI kAyaguttI / pATha madasthAna kahe gaye haiN| jaise-jAtimada (mAtA ke pakSa kI zreSThatA kA ahaMkAra), kulamada (pitA ke vaMza kI zreSThatA kA ahaMkAra), balamada, rUpamada, tapomada, zrutamada (vidyA kA ahaMkAra) lAbhamada aura aizvaryamada (prabhutA kA abhimaan)| pATha pravacana-mAtAeM kahI gaI hai| jaiseIryAsamiti, bhASAsamiti, eSaNAsamiti, AdAna-bhAMDa-mAtra nikSepaNAsamiti, uccAra-prasravaNa-khela siMghANa-pariSThApanAsamiti, manogupti, vacanagupti aura kAya gupti / vivecana-manuSya jina sthAnoM yA kAraNoM se ahaMkAra yA abhimAna karatA hai unako madasthAna kahA jAtA hai / ve pATha haiN| vibhinna kalAoM kI pravINatA yA kuzalatA kA mada bhI hotA hai, use zrutamada ke antargata jAnanA caahie| pravacana kA artha dvAdazAGga gaNipiTaka aura usakA aAdhArabhUta saMgha hai / jaise mAtA bAlaka kI rakSA karatI hai, usI prakAra pAMca samitiyAM aura tIna guptiyAM dvAdazAGga pravacana kI aura saMgha kI, saMgha ke saMyamarUpa dharma kI rakSA karatI haiM, isalie unako pravacanamAtA kahA jAtA hai| 45-vANamaMtarANaM devANaM ceiyarukkhA aTTa joyaNAI uddhaM uccatteNaM pnnnnttaa| jaMbU NaM sudaMsaNA aTu joyaNAI uddhaM uccatteNaM pnnnnttaa| kUDasAmalI NaM garulAvAse aTTha joyaNAI uda uccatteNaM paNNate / jaMbuddIvassa NaM jagaI aTTha joyaNAI uddhaM uccatteNaM pnnnnttaa| vAnavyantara devoM ke caityavRkSa pATha yojana UMce kahe gaye haiN| (uttarakuru meM sthita pAthiva) jaMvUnAmaka sudarzana vRkSa pATha yojana UMcA kahA gayA hai| (devakuru meM sthita) garuDa kA prAvAsabhUta pArthiva kUTazAlmalI vRkSa pATha yojana UMcA kahA gayA hai| jambUdvIpa kI jagatI (prAkAra ke samAna pAlI) pATha yojana UMcI kahI gaI hai| 46-aTThasAmaie kevalisamugghAe paNNatte, taM jahA.- paDhame samae daMDaM karei, boe samae kavADaM karei, taiyasamae maMthaM karei, cautthe samae maMthaMtarAI pUrei, paMcame samae maMyaMtarAI paDisAharai, cha? samae maMthaM paDisAharai / sattame samae kavADaM paDisAharai, aTThame samae daMDaM paDisAharai / tato pacchA sarIrasthe bhvi| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTasyAnaka samavAya] [21 kevali samudghAta pATha samayavAlA kahA gayA hai jaise--- ke balI bhagavAn prathama samaya meM daMDa samudghAta karate haiM, dUsare samaya meM kapATa samudghAta karate haiM, tIsare samaya meM manthAna samudghAta karate haiM, cauthe samaya meM manthAna ke antarAloM ko pUrate haiM, arthAt lokapuraNa samudghAta karate haiM / pAMcaveM samaya meM manthAna ke antarAla se prAtmapradezoM kA pratisaMhAra (saMkoca) karate haiM, chaThe samaya meM manthAnasamudghAta kA pratisaMhAra karate haiM, sAtava samaya meM kapATa samudghAta kA pratisaMhAra karate haiM aura AThaveM samaya meM daMDasamudghAta kA pratisaMhAra karate haiN| tatpazcAt unake Atma-pradeza zarorapramANa ho jAte haiN| 47-pAsassa NaM arahano purisAdANiassa aTTa gaNA aTTha gaNaharA hotthA, taM jahA--- subhe ya subhaghose ya vasiThe baMbhayAri y| some siridhare ceva vIrabhadde jase i ya // 1 // puruSAdAnIya arthAta puruSoM ke dvArA jinakA nAma aAja bhI zraddhA aura pAdAra-pUrvaka smaraNa kiyA jAtA hai, aise pArzvanAtha tIrthakara deva ke pATha gaNa aura pATha gaNadhara the| jaise-zubha, zubhaghoSa, vaziSTha, brahmacArI, soma, zrIdhara, vIrabhadra aura yaza // 1 // 48 -aTTha nakkhattA caMdeNaM saddhi pamaI jogaM joeMti, taM jahA-kattiyA 1, rohaNI 2, puNavvasU 3, mahA 4, cittA 5, visAhA 6, aNurAhA 7, jeTThA 8 / ATha nakSatra candramA ke sAtha pramarda yoga karate haiN| jaise--kRttikA 1, rohiNI 2, punarvasu 3, maghA 4, citrA 5, vizAkhA 6, anurAdhA, 7, aura jyeSThA 8 / vivecana-jisa samaya candramA ukta pATha nakSatroM ke madhya se gamana karatA hai, usa samaya usake uttara aura dakSiNa pArzva se unakA candramA ke sAtha jo saMyoga hotA hai, vaha pramardayoga kahalAtA hai| 49 --imose NaM rayaNappahAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM aTTa paliovamAI ThiI paNNattA / cautthIe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM aTTha sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM aTTha paligrovamAI ThiI pnnnnttaa| sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM aTTha paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti pATha palyopama kahI gaI hai| cauthI paMkaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti pATha sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti ATha palyopama kahI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti pATha palyopama kahI gaI hai| 50- baMbhaloe kappe atthegaiyANaM devANaM aTTha sAgarovamAiM ThiI paNNattA / je devA acci 1, accimAli 2, vairoyaNaM 3, pabhaMkaraM 4, caMdAbhaM 5, sUrAbhaM 6, supaiTrAbhaM 7, aggiccAbhaM 8, riTThAbha 9, aruNAbhaM 10, aNuttaraDisagaM 11, vimANaM devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM aTTha sAgarovamAI ThiI paNNattA / te NaM devA aTTaNhaM addhamAsANaM prANamaMti vA pANamaMti vA, UsasaMti vA nosasaMti vA / tesi NaM devANaM ahi vAsasahassehi AhAraTTe samuppajjai / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] [samavAyAGgasUtra ___ saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je ahiM bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhisaMti muccissaMti parinivvAissaMti samvadukkhANamaMtaM karissaMti / brahmaloka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti ATha sAgaropama kahI gaI hai| vahAM jo deva praci 1, acimAlI 2, vairocana 3, prabhaMkara 4, candrAbha 5, sUrAbha6, mupratiSThAbha 7, agni-prAbha 8, riSTAbha 9, aruNAbha 10, aura anuttarAvataMsaka 11, nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti ATha sAgaropama kahI gaI hai| ve deva pATha ardhamAsoM (pakhavAr3oM) ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiM / una devoM ke pATha hajAra varSoM ke bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva ATha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura ra kA anta kreNge| // aSTasthAnaka samavAya samApta / / navasthAnaka-samavAya 51 ---nava baMbhaceraguttIo paNNattAo, taM jahA- no itthi-pasu-paMDagasaMsattANi sijjAsaNANi sevittA bhavai 1, no itthINaM kahaM kahittA bhavai 2, no itthINaM gaNAI sevittA bhavai 3, no itthINaM iMdiyANi maNoharAI maNoramAI AloittA nijjhAittA bhavai 4, no paNIyarasabhoI bhavai 5, no pANabhoyaNassa aimAyAe prAhAraittA bhavai 6, no itthINaM puzvarayAI puvakoliAI samaraittA bhavai 7, no sadANuvAI, no rUvANuvAI, no gaMdhANuvAI, no rasANuvAI, no phAsANuvAI, no silogANuvAI bhavai 8, no sAyAsokkhapaDibaddhe yAvi bhavai 9 / / brahmacarya kI nau guptiyAM (saMrakSikAeM) kahI gaI haiN| jaise--strI, pazu aura napusaka se saMsakta zayyA aura Asana kA sevana nahIM karanA 1, striyoM kI kathAnoM ko nahIM kahanA 2. strIgaNoM kA upAsaka nahIM honA 3, striyoM kI manohara indriyoM aura ramaNIya aMgoM kA draSTA aura dhyAtA nahIM honA 4, praNIta-rasa-bahula bhojana kA nahIM karanA 5, adhika mAtrA meM khAna-pAna yA grAhAra nahIM karanA 6, striyoM ke sAtha kI gaI pUrva rati aura pUrva krIr3AoM kA smaraNa nahIM karanA 7, kAmoddIpaka zabdoM ko nahIM sunanA, kAmoddIpaka rUpoM ko nahIM dekhanA, kAmoddIpaka gandhoM ko nahIM sUghanA, kAmoddIpaka raso kA svAda nahIM lenA, kAmoddIpaka komala maduzayyAdi kA spaza nahIM sAtAvedanIya ke udaya se prApta sukha meM pratibaddha (pAsakta) nahIM honA 9 / / vivecana--brahmacArI puruSoM ko apane brahmacarya kI rakSA ke lie ukta nau prakAra ke kAryoM kA sevana nahIM karanA cAhie, tabhI unake brahmacarya ko rakSA ho sakatI hai / Agama meM ye zIla kI nau vAr3oM ke nAma se bhI prasiddha haiM / jisa prakAra kheta kI vAr3a usakI rakSaka hotI hai, usI prakAra ukta nau vAr3eM brahmacarya kI rakSaka haiM, ataeva inheM brahmacarya-guptiyAM kahA gayA hai| 52-nava baMbhacera-aguttIo pnnnnttaao| taM jahA-itthI-pasu-paMDagasaMsattANaM sijjAsaNANaM sevittA bhavai 1, itthINaM kahaM kahitA bhavai 2, itthINaM gaNAI sevittA bhavai 3, itthINaM iMdiyANi Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navasthAnaka samavAya] [23 maNoharAI maNoramAI AloittA nijjhAittA bhavai 4, paNIyarasabhoI bhavati 5, pANa-bhoyaNassa aimAyAe AhAraittA bhavai 6, itthoNaM puvarayAI puvakoliyAI samaraittA bhavai 7, saddANuvAI rUvANuvAI gaMdhANuvAI rasANuvAI phAsANuvAI silogANuvAI bhavai 8, sAyAsukkhapaDibaddhe yAvi bhavai 9 / brahmacarya ko nau aguptiyA~ (vinAzikAeM) kahI gaI haiN| jaise-strI, pazu aura napusaka se saMsakta zayyA aura Asana kA sevana karanA 1, striyoM kI kathA troM ko kahanA-striyoM sambandhI bAteM karanA 2, strIgaNoM kA upAsaka honA 3, striyoM kI manohara indriyoM aura manorama aMgoM ko dekhanA aura unakA cintana karanA 4, praNIta-rasa-bahula gariSTha bhojana karanA 5, adhika mAtrA meM prAhArapAna karanA 6, striyoM ke sAtha kI gaI pUrva rati aura pUrva krIr3AoM kA smaraNa karanA 7, kAmoddIpaka zabdoM ko sunanA, kAmoddIpaka rUpoM ko dekhanA, kAmoddIpaka gandhoM ko sUcanA, kAmoddIpaka rasoM kA svAda lenA, kAmoddIpaka komala mRduzayyAdi kA sparza karanA 8, aura sAtAvedanIya ke udaya se prApta sukha meM pratibaddha (Asakta) honA 9 / ___ bhAvArtha-ina uparyukta navoM prakAra ke kAryoM ke sevana se brahmacarya naSTa hotA hai, isalie inako brahmacarya kI agupti kahA gayA hai / 53-nava baMbhacerA paNNattA taM jahA satthapariNNA' logavijayo2 sIosaNijjaM smmt| AvaMti' dhuta vimohA"[yaNaM] uvahANasuyaM mahApariNNA // 1 // no brahmacarya adhyayana kahe gaye haiM / jaise zastraparijJA 1, lokavijaya 2, zItoSNIya 3, samyaktva 4, AvantI 5, dhUta 6, vimoha 7, upadhAnazruta 8, aura mahAparijJA 9 / / vivecana-kuzala yA prazasta pAcaraNa karane ko bhI brahmacarya kahate haiN| usake pratipAdaka adhyayana bhI brahmacarya kahalAte haiM / AcArAMga ke prathama zrutaskandha meM aise kuzala anuSThAnoM ke pratipAdaka nau adhyayanoM kA ukta gAthAsUtra meM nAmollekha kiyA gayA hai / tAtparya yaha hai ki AcArAMgasUtra ke prathama zrutaskadha meM no adhyayana haiN| 54-pAse NaM arahA purisAdANIe nava rayaNIo uddhaM uccatteNaM hotthaa| puruSAdAnIya pArzvanAtha tIrthakara deva nau ratni (hAtha) U~ce the| 55-abhIjInakkhatte sAirege nava mahatte caMdeNa saddhi jogaM joei / abhIjiyAiyA nava nakkhattA caMdassa uttareNaM jogaM joeMti, taM jahA- abhIjIsavaNo jAva bhrnnii| abhijit nakSatra kucha adhika nau muhUrta taka candramA ke sAtha yoga karatA hai| abhijit Adi nau nakSatra cadramA kA uttara dizA kI ora se yoga karate haiN| ve nau nakSatra abhijit se lagAkara bharaNI taka jAnanA caahie| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24] [samavAyAGgasUtra vivecana -jo nakSatra jitane samaya taka candra ke sAtha rahatA hai, vaha usakA candra ke sAtha yoga kahalAtA hai / abhijit Adi jo nau nakSatra uttara kI ora rahate hue candra ke sAtha yoga kA anubhava karate haiM, unake nAma isa prakAra haiM- abhijit, revatI, uttarAbhAdrapadA, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSaka, pUrvAbhAdrapadA, azvinI, bharaNI / ___56-imose NaM rayaNappabhAe bahusamaramaNijjAmro bhUmibhAgApo nava joyaNasae uddhaM abAhAe urille tArArUve cAraM crii| jambuddIve gaM dIve navajoyaNiyA macchA pavisisu vA pavisaMti vA pavisissaMti vA / vijayassa NaM dArassa egamegAe bAhAe nava nava bhomA pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI ke bahusama ramaNIya bhUmibhAga se nau so yojana Upara antara karake uparitana bhAga meM tArAeM saMcAra karatI haiN| jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM nau yojana vAle matsya bhUtakAla meM nadImukhoM se praveza karate the, vartamAna meM praveza karate haiM aura bhaviSya meM praveza kreNge| jambUdvIpa ke vijaya nAmaka pUrva dvAra kI eka-eka bAhu (bhujA) para nau-nau bhauma (viziSTa sthAna yA nagara) kahe gaye haiN| 57-vANamaMtarANaM devANaM sabhAo suhammAno nava joyaNAI uddhaM uccatteNaM pnnnnttaano| vAnavyantara devoM ko sudharmA nAma kI sabhAeM nau yojana UMcI kahI gaI haiM / 58. -dasaNAvaraNijjassa NaM kammassa nava uttarapagaDIo paNNattAno, taM jahA-niddA payalA niddAnihA payalApayalA thoNaddhI cakkhudaMsaNAvaraNe acakkhudaMsaNAvaraNe ohidaMsaNAvaraNe kevldsnnaavrnne| darzanAvaraNIya karma kI nau uttara prakRtiyAM kahI gaI haiN| jaise--nidrA, pracalA, nidvAnidrA, pracalApracalA, styAnaddhi, cakSudarzanAvaraNa, acakSudarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevala darzanAvaraNa / 59- imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANa neraiyANaM nava paligrovamAiM ThiI pnnnnttaa| cautthIe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM nava sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM nava paliprovamAiM ThiI pnnnnttaa| ___ isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti no palyopama hai| cauthI pakaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti nau sAgaropama hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti nau palyopama hai| 60-sohammosANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM nava paliprovamAI ThiI pnnnnttaa| baMbhaloe kappe asthegaiyANaM devANaM nava sAgarovamAI ThiI paNNattA / je devA pamhaM supamhaM pamhAvataM pamhappabhaM pamhakaMtaM pamhavaNaM pamhalesaM pamhajzayaM pamhasigaM pamhasiTTha pamhakaDaM pamhuttaravaDisagaM, sujjaM susujja sujjAvAttaM sujjapabhaM sujjakaMtaM sujjavaNNaM sujjalesaM sujjajjhayaM sujjhasigaM sujjasiTu sujjakUDaM sujjuttaraDisagaM, [ruillaM] ruillAvattaM ruillappabhaM ruillakaMtaM ruillavaNNaM ruillesaM ruillajjhayaM Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazasthAnaka samavAya] [25 ruillasiMga ruillasiTu ruillakUDa ruilluttaraDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA, teti NaM devANaM nava sAgarovamAI ThiI pagNatA, te NaM devA navaNhaM addhamAsANaM ANamaMti vA pANamaMti vA, UsasaMti vA nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM nahiM vAsasahassehiM AhAra? samupajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je navahiM bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhissaMti muccissati parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / ___ saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka detroM kI sthiti nau palyopama hai / brahmaloka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti nau sAgaropama hai / vahAM jo deva pakSama, supakSma, pakSmAvarta, pakSmaprabha, pakSmakAnta, pakSmavarNa, pakSmalezya, pakSmadhvaja, pakSmazRga, pakSmasRSTa, pakSmakUTa, pakSmottarAvataMsaka, tathA sUrya, musUrya, sUryAvarta, mUryaprabha, sUryakAnta, sUryavarNa, sUrya lazya, sUryadhvaja, sUryazRga, sUryasRSTa, sUryakUTa sUryottarAvatasaka, [rucira] rucirAvarta, ruciraprabha, rucirakAnta ruciravarNa, ruciralezya, ruciradhvaja, rucirazRga, rucirasRSTa, rucirakuTa aura rucirottarAvataMsaka nAmavAle vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI sthiti nau sAgaropama kahI gaI hai / ve deva no ardhamAsoM (sAr3he cAra mAsoM) ke bAda pAnaprANa-ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ko nau hajAra varSa ke bAda pAhAra kI icchA hotI hai / kitaneka bhavya siddhika jIva aise haiM jo no bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa prApta kareMge aura sarva du:khoM kA anta kreNge| navasthAnaka samavAya samApta / dazasthAnaka samavAya 61. dasavihe samaNadhamme paNNate, taM jahA-khaMtI 1, muttI 2, ajjave 3, maddave 4, lAghave 5, sacce 6, saMjame 7, tave 8, ciyAe 9, baMbhaceravAse 10 / / zramaNa dharma dasa prakAra kA kahA gayA hai| jaise--kSAnti 1, mukti 2, Arjava 3, mArdava 4, lAghava 5, satya 6, saMyama 7, tapa 8, tyAga 9, brahmacaryavAsa 10 / vivecana -jo prArambha-parigraha evaM ghara-dvAra kA parityAga kara aura saMyama dhAraNa kara usakA nirdoSa pAlana karane ke liye nirantara zrama karate rahate haiM, unheM 'zramaNa' kahate haiN| unako apane viSayakaSAyoM ko jotane ke lie kSAnti Adi daza dharmoM ke paripAlana kA upadeza diyA gayA hai| kaSAyoM meM sabase pradhAna kaSAya krodha hai| usake jItane ke lie kSAnti, sahanazIlatA yA kSamA kA dhAraNa karanA atyAvazyaka hai| dvopAyana jaise parama tapasviyoM ke jIvana bhara ko saMyama-sAdhanA kSaNa bhara ke krodha se samApta ho gaI aura ve adhogati ko prApta he| damarI prabala kaSAya lobha hai, usake tyAga ke lie mukti arthAta nirlobhatA dharma kA pAlana karanA Avazyaka hai| isI prakAra mAyA kaSAya ko jItane ke kA aura mAna kaSAya ko jItane ke lie mArdava dharma ko pAlane kA vidhAna kiyA gayA hai| mAna kaSAya ko jItane se lAghava dharma svata: prakaTa ho jAtA hai / tathA mAyA kaSAya ko jItane se satyadharma bhI prakaTa ho jAtA hai / pAMcoM indriyoM ke viSayoM kI pravRtti ko rokane ke liye saMyama, tapa, tyAga aura brahmacaryavAsa ina cAra dharmoM ke pAlane kA upadeza diyA gayA hai / yahA~ tyAga dharma se Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26] [samavAyAGgasUtra abhiprAya antaraga-bahiraMga sabhI prakAra ke saMga (parigraha) ke tyAga se hai| dAna ko bhI tyAga kahate haiM / ataH saMvigna manojJa sAdhuoM ko prApta bhikSA meM se dAna kA vidhAna bhI sAdhuoM kA kartavya mAnA gayA hai / brahmacarya ke dhAraka parama tapasviyoM ke sAtha nivAsa karane para hI zramaNadharma kA pUrNa rUpa se pAlana sambhava hai, ata: sabase anta meM use sthAna diyA gayA hai / 62---dasa cittasamAhiTThANA paNNattA, taM jahA-dhacitA vA se asamuppaNNapuvA samuppajjijjA savvaM dhamma jANittae 1, sumiNadasaNe vA se asamuppaNNapuve samupajjijjA ahAtaccaM sumiNaM pAsittae 2, saNNiNANe vA se asamuppaNNapuvve samuppajjijjA putvabhave sumarittae 3, devadaMsaNe vA se asamuppaNNapuvve samupajjijjA divvaM deviddhi divvaM devajuI divvaM devANubhAvaM pAsittae 4, ohinANaM // se asamappaNapavve samayajjijjA ohiNA loga jANittae 5, prohidasaNe vA se asamuppaNNapugve samuppajjijjA prohiNA logaM pAsittae 6, maNapajjavanANe vA se asamuppaNNapubve samuppajjijjA jAva [addhataIadIvasamuddesu saNNINaM paMcidiyANaM pajjattagANaM] maNogae bhAve jANittae 7, kevalanANe vA se asamuppaNNapuTave samuppajjijjA kevalaM logaM jANittae 8, kevaladaMsaNe vA se asamuppaNNapuve samuppajjijjA kevalaM logaM pAsittae 9, kevalimaraNaM vA marijjA savvadukkhappahINAe 10 / citta-samAdhi ke daza sthAna kahe gaye haiM / jaise-jo pUrva kAla meM kabhI utpanna nahIM huI, aisI sarvajJa-bhASita zruta aura cAritrarUpa dharma ko jAnane kI cintA kA utpanna honA yaha cita kI samAdhi yA zAnti ke utpanna hone kA pahalA sthAna hai (1) / dharma-cintA ko citta-samAdhi kA prathama sthAna kahane kA kAraNa yaha hai ki isake hone para hI dharma kA parijJAna aura pArAdhana sambhava hai / jaisA pahale kabhI nahIM dekhA, aise yAthAtathya (bhaviSya meM yathArtha phala ko dene vAle) svapna kA dekhanA citta-samAdhi kA dUsarA sthAna hai (2) / jaisA pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA pUrva bhava kA smaraNa karane vAlA saMjJijJAna (jAtismaraNa) honA yaha citta-samAdhi kA tIsarA sthAna hai| pUrva bhava kA smaraNa hone para saMvega aura nirveda ke sAtha citta meM parama prazamamAva jAgRta hotA hai (3) / jaisA pahale kabhI nahIM huA, aisA deva-darzana honA, devoM kI divya vaibhava-parivAra pAdirUpa Rddhi kA dekhanA, devoM kI divya dyuti (zarIra aura prAbhUSaNAdi kI dIpti) kA dekhanA, aura divya devAnubhAva (uttama vikriyAdi ke prabhAva) ko dekhanA yaha citta-samAdhi kA cauthA sthAna hai, kyoMki aisA deva-darzana hone para dharma meM dRr3ha zraddhA utpanna hoto hai (4) / jo pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA loka (mUrta padArthoM ko) pratyakSa jAnane vAlA avadhijJAna utpanna honA yaha citta-samAdhi kA pAMcavA sthAna hai| avadhijJAna ke utpanna hone para mana meM eka apUrva zAnti aura prasannatA prakaTa hotI hai (5) / ___ jo pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA loka ko pratyakSa dekhane vAlA avadhidarzana utpanna honA yaha citta-samAdhi kA chaThA sthAna hai (6) / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazasthAnaka samavAya [27 jo pahale kabhI utpanna nahIM huA, aimA [ar3hAI dvIpa-samudravartI saMjI, paMcendriya paryAptaka jIvoM ke manogata bhAvoM ko jAnane vAlA manaHparyayajJAna utpanna honA yaha citta-samAdhi kA sAtavAM sthAna hai (7) / jo pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA sampUrNa loka ko pratyakSa [trikAlavI paryAyoM ke sAtha jAnane vAlA kevalajJAna utpanna honA yaha citta-samAdhi kA AThavAM sthAna hai (8) / jo pahale kabhI utpanna nahIM huA, aisA [sarva carAcara] loka ko dekhane vAlA kevala-darzana utpanna honA, yaha citta-samAdhi kA nauMvA sthAna hai (9) / sarva duHkhoM ke vinAzaka kevalimaraNa se maranA yaha citta-samAdhi kA dazavAM sthAna hai (10) / isake hone para yaha prAtmA sarva sAMsArika duHkhoM se mukta ho siddha buddha hokara ananta mukha ko prApta ho jAtA hai| 63----maMdare NaM pavvae mUle dasa joyaNasahassAI vikkhaMbheNaM paNNatte / mandara (sumeru) parvata mUla meM daza hajAra yojana viSkamma (vistAra) vAlA kahA gayA hai / 64-parihA NaM ariTTanemi dasa dhaNUI uddhaM uccatteNaM hotthaa| kaNhe NaM vAsudeve dasa dhaNaiM uDDa uccatteNaM hotthA / rAme NaM baladeve dasa dhaNUI uddhaM uccatteNaM hotthaa| ariSTanemi tIrthakara daza dhanuSa U~ce the| kRSNa vAsudeva daza dhanuSa U~ce the| rAma balarAma daza dhanuSa U~ce the| 65-dasa nakkhattA nANabuTTikarA paNNattA, taM jahA migasira addA pusso tiNi ya puvA ya mUlamassemA / hattho citto ya tahA dasa buTTikarAI nANassa // 1 // daza nakSatra jJAna kI vRddhi karane vAle kahe gaye haiM yathA--mRgazira, grA, puSya, tInoM pUrvAeM (pUrvA phAlgunI, pUrvASADhA, pUrvA bhAdrapadA) mUla, AzleSA, hasta aura citrA, ye daza nakSatra jJAna kI vRddhi karate haiM / arthAt ina nakSatroM meM par3hanA prArambha karane para jJAna zIghra aura vipula parimANa meM prApta hotA hai| 66-akammabhUmiyANaM maNuANaM dasavihA rukkhA uvabhogattAe uvasthiyA paNNattA, taM jahA mattaMgayA ya bhigA, tuDiaMgA dIva joi cittNgaa| cittarasA maNi aMgA, gehAgArA anigiNA ya // 1 // akarmabhUmija manuSyoM ke upabhoga ke lie daza prakAra ke vRkSa (kalpavRkSa) upasthita rahate haiN| jaise -- madyAMga, bhRga, tUryAMga, dIpAMga, jyotiraMga, citrAMga, cittarasa, maNyaMga, gehAkAra aura anagnAMga Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28] [samavAyAGgasUtra vivecana-jahA~ para utpanna hone vAle manuSyoM ko asi maSi, kRSi adi kisI bhI prakAra kA AjIvikA-sambandhI kArya nahIM karanA par3atA hai, kintu jinakI sabhI AvazyakatAeM vRkSoM se pUrNa ho jAtI haiM, aisI bhUmi ko akarmabhUmi yA bhogabhUmi kahate haiM aura jina vRkSoM se unakI aAvazyakatAeM pUrI hotI haiM, unheM kalpavRkSa kahA jAtA hai / madyAMga jAti ke vRkSoM se akarmabhUmi ke manuSyoM ko madhura madirA prApta hotI hai| bhRga jAti ke vRkSoM se unheM bhAjana pAtra prApta hote haiN| tUryAMga jAti ke vRkSoM se unheM vAditra prApta hote haiM / dIpAMga jAti ke vRkSoM se dIpa-prakAza milatA hai| jyotiraMga vRkSoM se agni ke sadRza prakAza prApta hotA hai| citrAMga vRkSoM se nAnA prakAra ke puSpa prApta hote haiM / citrarasa jAti ke vRkSoM se aneka rasavAlA bhojana prApta hotA hai| maNyaMga jAti ke vRkSoM se prAbhUSaNa prApta hote haiM / gehAkAra vRkSoM se unako nivAsasthAna prApta hotA hai aura anagna vRkSoM se unheM vastra prApta hote haiN| 67-imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM jahaNaNaM dasa vAsAsahassAiM ThiI paNNattA / imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM dasa paliovamAiM ThiI pnnnntaa| cautthIe puDhavIe dasa nirayAvAsasayasahassAI pnnnnttaaii| catutthIe puDhavIe asthegaiyANaM neraiyANaM dasa sArAgovamAiM ThiI paNNattA / paMcamIe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM jahaNaNaM dasa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthvI ke kitaneka nArakoM kI jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai| isa ratnaprabhA pRthvI ke kitaneka nArakoM kI sthiti dasa palyopama kI kahI gaI hai| cauthI naraka pRthvI meM dasa lAkha nArakAvAsa haiM / cauthI pRthvI meM kitaneka nArakoM kI sthiti dasa sAgaropama kI hotI hai| pAMcavI pRthvI meM kinhIM-kinhIM nArakoM kI jaghanya sthiti dasa sAgaropama kahI gaI hai| 68-asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM jahaNNaNaM dasa vAsasahassAI ThiI pnnnnttaa| asuriMda. vajjANaM bhomijjANaM devANaM atthegaiyANaM jahaSNaNaM dasa vAsasahassAI ThiI pnnnnttaa| asurakUmArANaM devANaM atthegaiyANaM dasa paliovamAI ThiI paNNattA / vAyaravaNassaikAyANaM ukkoseNaM dasa vAsasahassAI ThiI pnnttaa| vANamaMtarANaM devANaM atthegaiyANaM jahaNNeNaM dasa vAsasahassAI ThiI pnnnnttaa| kitaneka asurakumAra devoM kI jaghanyasthiti daza hajAra varSa kI kahI gaI hai| asurendroM ko chor3akara kitaneka zeSa bhavanavAsI devoM ko jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti daza palyopama kahI gaI hai| bAdara vanaspatikAyika jIvoM kI utkRSTa sthiti daza hajAra varSa kI kahI gaI hai| kitaneka vAna vyantara devoM kI jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI kahI gaI hai| 69-sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM dasa paliovamAiM ThiI paNNattA / baMbhaloe kampe devANaM ukkoseNaM dasa sAgarobamAI ThiI pnnnnttaa| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti daza palyopama kahI gaI hai / brahmaloka kalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti daza sAgaropama kahI gaI hai| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazasthAnaka samavAya] [29 70.-laMtae kapye devANaM atthegaiyANaM jahaNNaNaM dasa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| je devA ghosaM sughosaM mahAghosaM naMdighosa susaraM maNoramaM rammaM rammagaM ramaNijja maMgalAvataM baMbhalogaDisagaM vimANa devattAe uvavaNNA tesi gaM devANaM ukkoseNaM dasa sAgarovamAiM ThiI paNNattA, te NaM devA dasaNhaM addhamAsANaM ANamaMti bA, pANamaMti vA, UsasaMti vA, nIsasaMti vA, tesi NaM devANaM dasahiM vAsasahassehi AhAra? smuppjji| __ saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je dasahiM bhavaggahaNehi sijjhisaMti bujjhissaMti muccissaMti parinibvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / __ lAntakakalpa meM kitane ka devoM kI jaghanya sthiti daza sAgaropama kahI gaI hai| vahAM jo deva ghoSa, sughoSa, mahAghoSa, nandighoSa, susvara, manorama, ramya, ramyaka, ramaNIya, magalAvarta aura brahmalokAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM ko utkRSTa sthiti daza sAgaropama kahI gaI hai| ve deva daza ardhamAsoM (pAMca mAsoM) ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiM, una devoM ke daza hajAra varSoM ke bAda prAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavya siddhika jIva aise haiM, jo daza bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa prApta kareMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // dazasthAnaka samavAya samApta / / ekAdaza sthAnaka-samavAya 71-ekkArasa uvAsagapaDimAo paNNattAno, taM jahA-dasaNasAvae 1, kayavvayakamme 2, sAmAiyakaDe 3, posahovavAsanirae 4, diyA baMbhayArI ratti parimANakaDe 5, diA vi rAovi baMbhayArI asiNAI viyaDabhojI molikaDe 6, sacittapariNAe 7, AraMbhapariNAe 8, pesapariNAe 9, uddiTThabhattapariNAe 10, samaNabhUe 11, Avi bhavai samaNAuso! he AyuSmAn zramaNA ! upAsakoM zrAvakoM ko gyAraha pratimAeM kahI gaI haiN| jaise-darzana zrAvaka 1, kRtavratakarmA 2, sAmAyikakRta 3, pauSadhopavAsa-nirata 4, divA brahmacArI, rAtri-parimANakRta 5, divA brahmacArI bhI, rAtri-brahmacArI bhI, asnAyo, vikaTa-bhojI aura maulikRta 6, sacittaparijJAta 7, prArambhaparijJAta 8. preSya-parijJAta 9, uddiSTaparijJAta 10, aura zramaNabhUta 11 / vivecana--jo zramaNoM-sAdhujanoM-kI upAsanA karate haiM, unheM zramaNopAsaka yA upAsaka kahate haiN| unake abhigraharUpa vizeSa anuSThAna yA pratijJA ko pratimA kahA jAtA hai| upAsaka yA zrAvaka kI gyAraha pratimAnoM kA svarUpa isa prakAra hai-- 1. darzanapratimA-- meM upAsaka ko zaMkAdi doSoM se rahita nirmala samyagdarzana ko dhAraNa karanA Avazyaka hai, kyoMki yaha sarva dharmoM kA mUla hai, isake hone para hI vratAdi kA paripAlana ho sakatA hai, anyathA nhiiN| ___ yahAM yaha jJAtavya hai ki uttara-uttara pratimAdhAriyoM ko pUrva-pUrva pratimAnoM ke prAcAra kA paripAlana karanA Avazyaka hai| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra 2. vratapratimA- meM niraticAra pAMca aNuvratoM aura unakI rakSArtha tIna guNavatoM kA paripAlana karanA caahie| ___3. sAmAyikapratimA--meM niyata kAla ke lie pratidina do vAra---prAtaH sAyaMkAla sarva sAvadyayoga kA parityAga kara sAmAyika karanA Avazyaka hai / 4. pauSadhopavAsapratimA--meM aSTamI, caturdazI Adi parvo ke dina sarva prakAra ke pAhAra kA tyAga kara upavAsa ke sAtha dharmadhyAna meM samaya bitAnA Avazyaka hai| 5. pAMcavI pratimA kA dhAraka upAsaka dina ko pUrNa brahmacarya kA pAlana karatA hai aura rAtri meM bhI strI athavA bhoga kA parimANa karatA hai aura dhotI kI kAMcha (lAMga) nahIM lagAtA hai| 6. chaThI pratimA kA dhAraka dina aura rAtri meM brahmacarya kA pAlana karatA hai, arthAt strIsevana kA tyAga kara detA hai, yaha snAna bhI nahIM karatA, rAtri-bhojana kA tyAga kara detA hai aura dina meM bho prakAza-yukta sthAna meM bhojana karatA hai| 7. sAtavI pratimA kA dhAraka sacitta vastuoM ke khAna-pAna kA tyAga kara detA hai| 5. AThavoM pratimA kA dhAraka khetI. vyApAra Adi sarva prakAra ke prArambha kA tyAga kara detA hai| 9. navamI pratimA kA dhAraka sevaka-parijanAdi se bhI prArambha-kArya karAne kA tyAga kara detA hai| 10. dazavI pratimA ko dhAraka apane nimitta se bane hue bhakta-pAna ke upayoga kA tyAga karatA hai / AdhArmika bhojana nahIM khAtA aura kSurA se zira muDAtA hai / 11. gyArahavIM pratimA kA dhAraka upAsaka ghara kA tyAgakara, zramaNa-sAdhu jaisA veSa dhAraNa kara sAdhuoM ke samIpa rahatA huA sAdhudharma pAlane kA abhyAsa karatA hai, IryAsamiti Adi kA pAlana karatA hai aura gocarI ke lie jAne para 'gyArahavIM zramaNabhUta pratimA-dhAraka zramaNopAsaka ke lie bhikSA do aisA kaha kara bhikSA kI yAcanA karatA hai| yaha kadAcit zira bhI muDAtA hai aura kadAcit kezaloMca bhI karatA hai| ___ saMskRta TIkAkAra ne matAntara kA ullekha karate hue prArambhaparityAga ko navamI, preSyArambhaparityAga ko dazamI aura uddiSTa bhaktatyAgI zramaNabhUta ko gyArahavIM pratimA kA nirdeza kiyA hai| tathA pAMcavI pratimA meM parva ke dina ekarAtrika pratimA-yoga kA dhAraNa karanA kahA hai| ___ digambara zAstroM meM sacittatyAga ko pAMcavIM aura strIbhoga tyAga kara brahmacarya dhAraNa karane ko sAtavI pratimA kahA gayA hai| tathA navamI pratimA kA nAma parigrahatyAga aura dazamI pratimA kA nAma anumatityAga pratimA kahA gayA hai| zvetAmbara sampradAya meM pratimAoM ke dhAraNa-pAlana kI paramparA vicchinna ho gaI hai / kintu di0 sampradAya meM vaha Aja bhI pracalita hai / ina zrAvaka pratimAoM kA kAla eka, do, tIna prAdi mAsoM kA hai| arthAt pahalI pratimA kA kAla eka mAsa, dUsarI kA do mAsa, tIsarI kA tIna mAsa, cauthI kA cAra yAvat gyArahavIM kA gyAraha mAsa kA kAla hai / digambara paramparA ke anusAra ina kA pAlana prAjIvana kiyA jAtA hai| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazasthAnaka samavAya] [31 - 72-- logatAo ikkArasaehi ekkArehi abAhAe joisate paNate / jaMbuddIve dIve maMdarassa panvayassa ekkArasahi ekkavIsehiM joyaNasaehi joise cAraM carai / lokAnta se gyAraha sau gyAraha yojana ke antarAla para jyotizcakra avasthita kahA gayA hai| jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM mandara parvata se gyAraha sau ikkIsa (1121) yojana ke antarAla para jyotizcakra saMcAra karatA hai| 73-saNamassa NaM bhagavao mahAvIrassa ekkArassa gaNaharA hotthA / taM jahA-iMdabhUI aggibhUI vAyubhUI vipratte sohamme maMDie moriyaputte akaMpie ayalabhAe meajje pabhAse / zramaNa bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadhara the---indrabhUti, agnibhUti, vAyubhUti, vyakta, sudharma, maMDita, mauryaputra, akampita, acalabhrAtA, metArya aura prabhAsa / 74-mUle navakhatte ekkArasa tAre paNNatte / heDimagevijjayANaM devANaM evakArasamuttaraM gevijjavimANasataM bhavaitti makkhAyaM / maMdare NaM pavvae dharaNitalAno siharatale ekkArasa bhAgaparihANe uccatteNaM pnnnntte| mUla nakSatra gyAraha tArAvAlA kahA gayA hai| adhastana greveyaka-devoM ke vimAna eka sau gyAraha (111) kahe gaye haiN| mandara parvata dharaNI-tala se zikhara tala para UMcAI kI apekSA gyArahaveM bhAga se hIna vistAra vAlA kahA gayA hai| vivecana-mandara meru eka lAkha yojana UMcA hai, usameM se eka hajAra yojana bhUmi ke bhItara mUla rUpa meM aura bhUmitala se Upara ninyAnave (99) hajAra yojana UMcA hai tathA vaha dharaNItala para daza hajAra yojana vistRta hai aura zikhara para eka hajAra yojana vistRta hai| yataH 1149-91 ninyAnave hote haiM, ataH bhUmitala ke daza hajAra yojana vistAra vAle bhAga se Upara gyAraha yojana jAne para usakA vistAra eka yojana kama ho jAtA hai, isa niyama ke anusAra ninyAnave yojana Upara jAne para sumeru parvata kA zikharatala eka hajAra yojana vistRta siddha ho jAtA hai| isI niyama ko dhyAna meM rakhakara mandara parvata ke dharaNItala ke vistAra se zikharatala kA vistAra gyArahaveM bhAga se hIna kahA gayA hai| 75-imose NaM rayaNapabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM ekkArasa paliovamAI ThiI pnnnntaa| paMcamIe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM ekkArasa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM ekkArasa paliovamAI ThiI pnnnnttaa| sohammosANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM ekkArasa paligrovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti gyAraha palyopama kahI gaI hai| pAMcavIM dhUmaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti gyAraha sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM ko sthiti gyAraha palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti gyAraha palyopama kaha gaI hai| 76---laMtae kappe atthegaiyANaM devANaM ekArasa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| je devA baMbhaM subaMbhaM baMbhAvattaM baMbhappamaM baMbhakaMtaM baMbhavaNNaM baMbhalesaMbaMbhajjhayaM basigaM baMbhasiTa taraDisagaM Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32] [samavAyAGgasUtra vimANaM devattAe ubavaNNA tesi NaM devANaM ekkArasa sAgarovamAiM ThiI pnnnntaa| te gaM devA ekkArasaNhaM addhamAsANaM ANamaMti vA pANamaMti vA, UsasaMti vA nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM ekkArasaNhaM vAsasahassANaM AhAraTThe smuppjji|| _____ saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je ekkArasahi bhavaggahahi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti samvadukkhANamaMtaM karissaMti / lAntaka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti gyAraha sAgaropama hai| vahAM para jo deva brahma, subrahma, brahmAvarta, brahmaprabha, brahmakAnta, brahmavarNa, brahmalezya, brahmadhvaja, brahmazRga, brahmasRSTa, brahmakuTa aura brahmottarAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI sthiti gyAraha sAgaropama kahI gaI hai / ve deva gyAraha ardhamAsoM (sAr3he pAMca mAsoM) ke bAda aAna-prANa yA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ko gyAraha hajAra varSa ke bAda pAhAra kI icchA hotI hai / kitaneka bhavya siddhika jIva aise haiM jo gyAraha bhava karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kareMge / // ekAdazasthAnaka samavAya samApta / / dvAdazasthAnaka-samavAya 77-bArasa bhikkhupaDimAo paNNattAo, taM jahA-mAsiA bhikkhupaDimA, do mAsiA, bhikkhupaDimA, timAsiA bhikkhupaDimA, caumAsiA bhikkhupaDimA, paMcamAsiA bhikkhupaDimA, chamAsiA bhikkhupaDimA, sattamAsiA bhikkhupaDimA, paDhamA sattarAiMdiyA bhikkhupaDimA, doccA sattarAIdiyA bhikkhupaDimA, taccA sattarAIdiyA bhikkhupaDimA, ahorAiyA bhikkhupaDimA, egarAiyA bhikkhupddimaa| bAraha bhikSu-pratimAeM kahI gaI haiN| jaise--ekamA sikI bhikSu-pratimA, do mAsikI bhikSupratimA, tIna mAsikI bhikSupratimA, cAra mAsikI bhikSupratimA, pAMca mAsikI bhikSupratimA, chaha mAsikI bhikSupratimA, sAta mAsikI bhikSupratimA, prathama maptarAtridivA bhikSupratimA, dvitIya saptarAtridivA pratimA, tRtIya saptarAtridivA pratimA, ahorAtrika bhikSupratimA aura ekarAtrika bhikssuprtimaa| vivecana--bhikSAvatti se gocarI grahaNa karane vAle sAdhunoM ko bhikSu kahA jAtA hai| / sAmAnya bhikSa janoM meM jo viziSTa saMhanana aura zratadhara sAdhU hote haiM, ve saMyama-vizeSa kI sAdhanA karane lie jina viziSTa abhigrahoM ko svIkAra karate haiM, unheM bhikSupratimA kahA jAtA hai| prastuta sUtra meM unake bAraha hone kA ullekha kiyA gayA hai| saMskRta TokAkAra ne unake Upara koI khAsa prakAza nahIM DAlA hai, ataH dazAzrutaskandha kI sAtavIM dazA ke anusAra unakA saMkSepa se varNana kiyA jAtA hai--- __ ekamAsiko bhikSupratimA--isa pratimA ke dhArI bhikSu ko kAya se mamatva chor3akara eka mAsa taka pAnevAle sabhI deva, manuSya aura niyaMca-kRta upasargoM ko sahanA hotA hai| vaha eka mAsa taka zuddha nirdoSa bhojana aura pAna kI eka-eka datti grahaNa karatA hai / eka vAra meM akhaMDa dhAra se diye gaye bhojana yA pAnI ko ekadatti kahate haiN| vaha garbhiNI, alpavayaska bacce vAlI, bacce ko dUdha pilAne Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazasthAnaka samavAya] [33 vAlI, rogiNI Adi striyoM ke hAtha se bhakta-pAna ko grahaNa nahIM krtaa| vaha dina ke prathama bhAga meM hI gocarI ko nikalatA hai aura peDA-ardhapeDA Adi gocara-caryA karake vApisa A jAtA hai| vaha kahIM bhI eka yA do rAta se adhika nahIM rhtaa| vihAra karate hue jahAM bhI sUrya asta ho jAtA hai, vahIM kisI vRkSa ke nIce, yA udyAna-gRha meM yA durga meM yA parvata para, sama yA viSama bhUmi para, parvata kI guphA yA upatyakA Adi jo bhI samIpa upalabdha ho, vahIM Thahara kara rAtri vyatIta karatA hai| mArga meM calate hae paira meM kAMTA laga jAya yA AMkha meM kirakirI calI jAya, yA zarIra meM koI astra-vANa Adi praveza kara jAya, to vaha apane hAtha se nahIM nikAlatA hai| vaha rAtri meM gaharI nIMda nahIM sotA hai, kintu baiThe-baiThe hI nidrA-pracalA dvArA alpakAlika jhapAI lete hue aura Atma-cintana karate hue rAtri vyatIta karatA hai aura prAtaHkAla hote hI Age cala detA hai| vaha ThaMDe yA garma jala se apane hAtha paira mukha, dAMta aAMkha Adi zarIra ke aMgoM ko nahIM dhotA hai, vihAra karate hue yadi sAmane se koI zera, cItA, vyAghra prAdi hiMsaka prANI, yA hAthI, ghor3A, bhaiMsA Adi koI unmatta prANI pA jAtA hai to vaha eka paira bhI poche nahIM haTatA, kintu vahIM khar3A raha jAtA hai| jaba ve prANI nikala jAte haiM, taba Age vihAra karatA hai| vaha jahAM baiThA ho vahAM yadi teja dhUpa A jAya to uThakara zItala chAyA vAle sthAna meM nahIM jAtA / isI prakAra teja ThaMDa vAle sthAna se uThakara garma sthAna para nahIM jAtA hai / isa prakAra vaha Agamokta maryAdA se apanI pratimA kA pAlana karatA hai| dUsarI se lekara saptamAsikI bhikSupratimA taka ke dhArI sAdhutroM ko bhI pahalI mAsikI pratimAdhArI ke sabhI kartavyoM kA pAlana karanA par3atA hai / antara yaha hai ki dUsarI bhikSupratimA vAlA do mAsa taka pratidina bhakta-pAna kI do-do dattiyAM grahaNa karatA hai| isI prakAra eka-eka datti bar3hAte hue saptamAsiko bhikSupratimA bAlA sAta mAsa taka bhakta-pAna kI sAta-sAta dattiyoM ko grahaNa karatA hai| prathama saptarAtridivA bhikSupratimAvAlA sAdhu caturtha bhakta kA niyama lekara grAma ke bAhara khar3e yA baiThe hue hI samaya vyatIta karatA hai / dUsarI saptarAtridivA bhikSupratimAvAlA SaSThabhakta kA niyama lekara utkuTa (ukaDU) Adi prAsana se avasthita rahatA hai| tIsarI saptarAtrika pratimAvAlA aSTama-bhakta kA niyama lekara sAta dina-rAta taka godohana yA vIrAsanAdi se avasthita rahatA hai| ahorAtrika pratimA vAlA apAnaka SaSTha bhakta kA niyama lekara 24 ghaMTe kAyotsarga se grAmAdi ke bAhara avasthita rahatA hai| ekarAtrika bhikSa pratimAvAlA apAnaka aSTama bhakta kA niyama lekara animiSa netroM se pratimAyoga dhAraNa kara kAyotsarga se avasthita rahatA hai| 78-duvAlasavihe sambhoge paNNatte, taM jahA uvahI suna bhatta pANe aMjalI paggahe ti ya / dAyaNe ya nikAe a anbhuTThANe ti Avare // 1 // kiikammassa ya karaNe yAvaccakaraNe i / samosaraNaM saMnisijjA ya kahAe apabaMdhaNe // 2 // Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAnasUtra sambhoga bAraha prakAra kA kahA gayA hai / yathA--- 1. upadhi-viSayaka sambhoga, 2. zruta-viSayaka sambhoga, 3. bhakta-pAna-viSayaka sambhoga, 4. aMjalI-pragraha sambhoga, 5. dAna-viSayaka sambhoga, 6. nikAcana-viSayaka sambhoga, 7. abhyutthAnaviSayaka sambhoga, 8. kRtikarma-karaNa sambhoga, 9. vaiyAvRttya-karaNa sambhoga. 10. samavasaraNa-sambhoga, 11. saMniSadyA sambhoga aura 12. kathA-prabandhana sambhoga / / 1-2 // vivecana-samAna samAcArI vAle sAdhuoM ke sAtha khAna-pAna karane, vastra-pAtrAdi kA AdAnapradAna karane aura dIkSA-paryAya ke anusAra vinaya, vaiyAvRttya Adi karane ko sambhoga kahate haiN| vaha upadhi Adi ke bheda se bAraha prakAra kA kahA gayA hai| sAdhu ko anuddiSTa evaM nirdoSa vastra-pAtratathA bhakta-pAnAdi ke grahaNa karane kA vidhAna hai / yadi koI sAdhu azuddha yA sadoSa upadhi (vastrapAtrAdi) ko eka, do yA tIna vAra taka grahaNa karatA hai, taba taka to vaha prAyazcitta lekara sambhogika banA rahatA hai| cauthI vAra azuddha vastra-pAtrAdi ke grahaNa karane para vaha prAyazcitta lene para bhI visambhoga ke yogya ho jAtA hai| arthAt anya sAdhu usake sAtha khAna-pAna banda kara dete haiM aura use apanI maMDalI se pRthak kara dete haiM / aise sAdhu ko visambhogika kahA jAtA hai| (1) jaba taka koI sAdhu upadhi (vastra-pAtrAdi) viSayaka maryAdA kA pAlana karatA hai, taba taka vaha sAmbhogika hai aura uparyukta maryAdA kA ullaMghana karane para vaha pUrvokta rIti se visambhogika ho jAtA hai / yaha upadhi-viSayaka sambhoga-visambhoga hai| (2) jaba taka koI sAdhu anya sambhogika sAdhu ko zruta-viSayaka vAcanAdi nirdoSa vidhi se detA hai, taba taka vaha sambhogika hai aura yadi vaha ukta maryAdA kA ullaMghana kara pAzvastha Adi sAdhuoM ko tIna vAra se adhika zruta kI vAcanAdi detA hai, to vaha pUrvavat visambhogika ho jAtA hai / yaha zruta-viSayaka sambhoga-visambhoga hai| (3) jaba taka koI sAdhu bhakta-pAna-viSayaka nirdoSa maryAdA kA pAlana karatA hai, taba taka vaha sAmbhogika aura pUrvavat maryAdA kA ullaMghana karane para visambhoga ke yogya ho jAtA hai / yaha bhaktapAna-viSayaka sambhoga-visambhoga hai| (4) sAdhuoM ko dIkSA-paryAya ke anusAra paraspara meM vandanA karane aura hAthoM kI aMjali jor3akara namaskArAdi karane kA vidhAna hai| jaba koI sAdhu isakA ullaMghana nahIM karatA hai, yA pArzvastha Adi sAdhuoM kI bandanAdi nahIM karatA hai, taba taka vaha sAmbhogika hai aura ukta maryAdA kA ullaMghana karane para vaha visambhogika kara diyA jAtA hai / yaha aMjali-pragraha-viSayaka sambhogavisambhoga hai| (5) sAdhu apane pAsa ke vastra, pAtrAdi ko anya sAmbhogika sAdhu ke lie de sakatA hai, yA detA hai, taba taka vaha sAmbhogika hai| kintu jaba vaha apane vastra-pAtrAdi upakaraNa ukta maryAdA kA ullaghana kara anya visambhogika yA pArzvastha Adi sAdhu ko detA hai to vaha pUrvokta roti se visambhoga ke yogya ho jAtA hai / yaha dAna-viSayaka sambhoga-visambhoga hai| (6) nikAcana kA artha nimaMtraNa denA hai| jaba koI sAdhu yathAvidhi anya sAmbhogika sAdhu ko zuddha vastra, pAtra yA bhakta-pAnAdi dene ke lie nimaMtraNa detA hai, taba taka vaha sAmbhogika hai / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazasthAnaka samavAya] [35 jaba vaha maryAdA kA ullaMghana kara anya visambhogika yA pArzvastha prAdi sAdhuko vastrAdi dene ke lie nimaMtraNa detA hai to vaha pUrvavat visambhoga ke yogya ho jAtA hai| yaha nikAcana-viSayaka sambhogavisambhoga hai| (7) sAdhU ko gurujana yA adhika dIkSAparyAyavAle sAdhu ke Ane para apane Asana se uThakara usakA yathocita abhivAdana karanA caahie| jaba koI sAdhu isa maryAdA kA ullaMghana karatA hai, athavA pArzvastha Adi sAdhu ke lie abhyutthAnAdi karatA hai, taba vaha pahale kahe anusAra visambhoga ke yogya ho jAtA hai / yaha abhyutthAna-viSayaka sambhoga-visambhoga hai| (8) kRtikarma vandanAdi yathAvidhi karane para sAdhu sAmbhogika rahatA hai aura usakI maryAdA kA ullaMghana karane para vaha visambhoga ke yogya ho jAtA hai| (9) vaiyAvRttyakaraNa--jaba taka sAdhu vRddha, bAla, rogI Adi sAdhuoM kI yathAvidhi vaiyAvRttya karatA hai taba taka vaha sAmbhogika hai| usakI maryAdA kA ullaMghana karane para vaha visambhoga ke yogya ho jAtA hai| (10) pravacana-bhavana Adi jisa sthAna para aneka sAdhu eka sAtha milate aura uThate-baiThate haiM, usa sthAna ko samavasaraNa kahate haiN| vahAM para maryAdApUrvaka sAmbhogika sAdhunoM ke sAtha uThanAsamavasaraNa-viSayaka sambhoga hai| tathA vahA~ asambhogika yA pArzvasthAdi sAdhanoM ke sAtha baiTha kara maryAdA kA ullaMghana karatA hai to vaha pUrvavat visambhoga ke yogya ho jAtA hai| (11) apane pAsana se uThakara gurujanoM se prazna pUchanA, unake dvArA pUche jAne para prAsana Thakara uttara denA saMniSadyA-viSayaka sambhoga hai| yadi koI sAdhU gurujanoM se koI prazna apane Asana para baiThe-baiThe hI pUchatA hai, yA unake dvArA kucha pUche jAne para Asana se na uThakara baiThe-baiThe hI uttara detA hai, to yaha maryAdA kA ullaMghana karane se pUrvavat visaMbhoga ke yogya ho jAtA hai| (12) guru ke sAtha tattva-carcA yA dharmakathA ke samaya vAda-kathA sambandhI niyamoM kA pAlana karanA kathA-prabandhana-sambhoga hai / jaba koI sAdhu kathA-prabandha ke niyamoM kA ullaMghana karatA hai, taba vaha visambhoga ke yogya ho jAtA hai| yaha kathA-prabandha-viSayaka saMbhoga hai| kahane kA sArAMza yaha hai ki sAdhu jaba taka apane saMgha kI maryAdA kA pAlana karatA hai, taba taka sAmbhogika rahatA hai aura usake ullaMghana karane para visambhoga ke yogya ho jAtA hai / 79--duvAlasAvatte kitikamme paNNatte, taM jahA dugroNayaM jahAjAyaM kitikammaM bArasAvayaM / causiraM tigutaM ca dupavesaM eganikkhamaNaM // 1 // kRtikarma bAraha Avarta vAlA kahA gayA hai / jaise kRtikarma meM do avanata (namaskAra), yathAjAta rUpa kA dhAraNa, bAraha Avarta, cAra zironati, tIna gupti, do praveza aura eka niSkramaNa hotA hai // 1 // vivecana--kRtikarma kI nirukti hai-'kRtyate chidyate karma yena tat kRtikarma' arthAt pariNAmoM kI jisa vizuddhirUpa mAnasika kriyA se zabdoccAraNa rUpa vAcanika kriyA se aura namaskAra rUpa Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra kAyika kriyA se jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA karttana yA chedana kiyA jAya, use kRtikarma kahate haiN| ataH deva aura guru kI vandanA ke dvArA bhI pApakarmoM kI nirjarA hotI hai, ataH vaMdanA ko kRtikarma kahA gayA hai| prakRta meM yaha gAthA isa bAta kI sAkSI meM dI gaI hai ki kRtikarma meM bAraha Avarta kiye jAte haiN| pAvarta kA kyA artha hai, isake viSaya meM saMskRtaTIkAkAra ne kevala itanA hI likhA hai'dvAdazAvartAH sUtrAbhidhAnagarbhAH kAyavyApAravizeSAH yatijanaprasiddhA:' arthAt sAdhujana prasiddha, sUtrakathita prAzayavAle zarIra ke vyApAra-vizeSa ko Avarta kahate haiM / para isase yaha spaSTa nahIM hotA ki zarIra kA vaha vyApAra-vizeSa kyA hai, jise ki Avarta kahate haiN| di0 paramparA meM donoM hAthoM ko mukulita kara dAhinI ora se bAyIM ora ghumAne ko prAvarta kahA gayA hai| yaha Avarta mana vacana kAya kI kriyA ke parAvartana ke pratIka mAne jAte haiM, jo sAmAyika daMDaka aura caturviMzatistava ke Adi aura anta meM kiye jAte haiN|' jo saba milakara bAraha ho jAte haiN| ___ Avarta aura kRtikarma kA vizeSa rahasya sampradAya-pracalita paddhati se jAnanA caahie| ukta gAthA svalpa pATha-bheda ke sAtha di0 mUlAcAra meM bhI pAI jAtI hai / 80-vijayA NaM rAyahANI duvAlasa joyaNasayasahassAiM pAyAmavikhaMbheNaM pnnnnttaa| rAme gaM baladeve duvAlasa vAsasayAI savvAuyaM pAlitA devattaM gae / maMdarassa NaM panvayassa cUliyA mUle duvAlasa joyaNAI vikkhaMbheNaM pnnnnttaa| jaMbUdIvassa NaM dIvassa veiyA mUle duvAlasa joyaNAI vikkhaMbheNaM pnnnnttaa| jambUdvIpa ke pUrva dizAvartI vijayadvAra ke svAmI vijaya nAmaka deva kI vijayA rAjadhAnI (yahA~ se asaMkhyAta yojana dUrI para) bAraha lAkha yojana aAyAma-viSkambha vAlI kahI gaI hai| rAma nAma ke baladeva bAraha sau (1200) varSa pUrNa prAyu kA pAlana kara devatva ko prApta hue| mandara parvata kI cUlikA mUla meM bAraha yojana vistAra vAlI hai| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa kI vedikA mUla meM bAraha yojana vistAra vAlI hai| 81-savvajahaNiyA rAI duvAlasamuhuttiyA paNNattA / evaM divasovi naayvyo| sarva jaghanya rAtri (saba se choTI rAta) bAraha muhUrta kI hotI hai| isI prakAra sabase choTA dina bhI bAraha muhUrta kA jAnanA caahie| 82-samvasiddhassa NaM mahAvimANassa uvarillAyo thubhinnaggAo duvAlasa joyaNAI uddhaM uppaiyA IsipabbhAra nAma puDhavI paNNattA / IsipalbhArAe NaM puDhavIe duvAlasa nAmadhejjA pnnnnttaa| taM 1. kathitA dvAdazAvartA vapurvacanacetasAm / stava-sAmAyikAdyantaparAvartana lakSaNA: / / 13 / / triHsampuTIkRtau hastau bhrAmayitvA paThetpunaH / sAmyaM paThitvA bhrAmayettau stave'pyetadAcaret // 14 // (kriyAkalApa) Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazasthAnaka samavAya] jahA-Isi tti vA, IsipabbhArA ti vA, taNU i vA, taNuyatari ti vA, siddhi tti vA, siddhAlae tti vA, muttI tti vA, muttAlae tti vA, baMbhe ti vA baMbhaDisae ti vA, lokapaDipUraNe ti vA logagacUlipAI vaa| ___ sarvArthasiddha mahAvimAna kI uparima stUpikA (cUlikA) se bAraha yojana Upara ISat prAgbhAra nAmaka pRthivI kahI gaI hai / ISat prAmbhAra pRthivI ke bAraha nAma kahe gaye haiM / jaise--ISat pRthivI, ISat prArabhAra pRthivI, tanu pRthivI, tanutarI pRthivI, siddhi pRthivI, siddhAlaya, mukti, muktAlaya, brahma, brahmAvataMsaka, lokapratipUraNA aura lokaagrcuulikaa| 83--ibhIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM bArasa paliaovamAI ThiI pnnnnttaa| paMcamIe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM bArasa sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM bArasa paligrovamAI ThiI paNNattA / sohammosANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM bArasa paliprovamAiM ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti bAraha palyopama kahI gaI hai| pAMcavIM dhUmaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti bAraha sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti bAraha palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti bAraha palyopama kahI gaI hai| 84-laMtae kappe atthegaiyANaM devANaM bArasa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| je devA mahiMda mahiMdajzayaM kaMbukaMbuggIyaM pukhaM supukhaM mahApukhaM puMDaM supuDaM mahApuDaM nAradaM nariMdakataM nariMduttaraDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA, tesi NaM devANaM ukkoseNaM bArasa sAgarovamAiM ThiI paNNattA / te NaM devA bArasaNhaM addhamAsANaM ANamaMti vA pANamaMti vA, ussasaMti vA nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM bArasahi vAsasahassehi AhAraTThe samuppajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je bArasahiM bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti sambadukkhANamaMtaM karissaMti / lAntaka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti bAraha sAgaropama kahI gaI hai| vahAM jo deva mAhendra, mAhendradhvaja, kambu, kambugrIva, pukha, supukha mahApukha, puMDa, supuDa, mahADa narendra, narendrakAnta aura narendrottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, unakI utkRSTa sthiti bAraha sAgaropama kahI gaI hai / ve deva bAraha ardhamAsoM (chaha mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsani:zvAsa lete haiM / devoM ke bAraha hajAra varSa ke bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo bAraha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| ||dvaadshsthaank samavAya samApta 12 // Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38] [samavAyAnasUtra trayodazasthAnaka-samavAya 85-terasa kiriyAThANA paNNattA, taM jahA atthAdaMDe aNatthAdaMDe hisAdaNDe akamhAdaMDe diddhiviparimAsiyAdaMDe musAvAyavattie adinnAdANavattie ajjhasthie mAnavattie mittadosavattie mAyAvattie lobhavattie iriyAvahie nAma terasame / teraha kriyAsthAna kahe gaye haiN| jaise--arthadaMDa, anarthadaMDa, hiMsAdaMDa, akasmAd daMDa, dRSTiviparyAsa daMDa, mRSAvAda pratyaya daMDa, adattAdAna pratyaya daMDa, AdhyAtmika daMDa, mAnapratyaya daMDa, mitradveSapratyaya daMDa, mAyApratyaya daMDa, lobhapratyaya daMDa aura Ipithika daMDa / vivecana-karma-bandha kI kAraNabhUta ceSTA ko kriyA kahate haiN| usake teraha sthAna yA bheda kahe gaye haiN| apane zarIra, kuTumba Adi ke prayojana se jIva-hiMsA hotI hai, vaha arthadaMDa kahalAtA hai / vinA prayojana jIva-hiMsA karanA anarthadaMDa kahalAtA hai| saMkalpapUrvaka kisI prANI ko mAranA daMDa hai| upayoga ke vinA akasmAt jIva-ghAta ho jAnA akasmAd daMDa hai / dRSTi yA buddhi ke vibhrama se jIva-ghAta ho jAnA dRSTiviparyAsa daMDa hai, jaise mitra ko zatru samajha kara mAra denaa| asatya bolane ke nimitta se hone vAlA jIva-dhAta mRSApratyaya daMDa hai / adatta vastu ke AdAna se--corI ke nimitta se hone vAle jIva-ghAta ko adattAdAnapratyaya daMDa kahate haiN| adhyAtma kA artha yahAM mana hai / bAharI nimitta ke vinA mana meM hiMsA kA bhAva utpanna honA yA zokAdijanita pIr3A honA AdhyAtmika daMDa hai / abhimAna ke nimitta se hone vAlA jIva-ghAta mAnapratyaya daMDa hai| mitrajana-mAtA pitA Adi kA-alpa aparAdha hone para bhI adhika daMDa denA mitradveSapratyaya daMDa hai| mAyAcAra karane se utpanna hone vAlA mAyApratyaya daMDa kahalAtA hai| lobha ke nimitta se hone vAlA lobhapratyaya daNDa kahalAtA hai / kaSAya ke abhAva meM kevala yoga ke nimitta hone vAlA karmabandha IryApathika daMDa kahalAtA hai| 86-sohammIsANesu kappesu terasa vimANapatthaDA pnnnnttaa| sohammavaDisage NaM vimANe addhaterasajoyaNasayasahassAI AyAmavikkhaMbheNaM paNNatte / evaM IsANavaDisage vi / jalayarapaMcidiyatirikkhajoNigrANaM addhaterasa jAikala-koDIjoNIyamahasayasahassAI pnnnnttaa| saudharma-IzAna kalpoM meM teraha vimAna-prastaTa (prastAra, paTala yA pAthar3e) kahe gaye haiM / saudharmAvataMsaka vimAna ardha-trayodaza arthAt sAr3he bAraha lAkha yojana aAyAma-viSkambha vAlA hai| isI prakAra IzAnAvataMsaka vimAna bhI jAnanA caahie| jalacara paMcendriya tiryaMcayonika jIvoM kI jAti kUlakoTiyAM sAr3he bAraha lAkha kahI gaI haiM / 87-pANAussa NaM puvassa terasa vatthU pnnnnttaa| prANAyu nAmaka bArahaveM pUrva ke teraha vastu nAmaka adhikAra kahe gaye haiM / 88-gambhavakkaMtiapaMcidiyatirikkhajoNiyANaM terasavihe poge paNNatte, taM jahAsaccamaNapanoge mosamaNapanoge saccAmosamaNapayoge asaccAmosamaNapayoge saccavaipoge mosavaha Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayodazasthAnaka samavAya] [39 kappesa paoge saccAmosavaipaoge asaccAmosavaipaoge orAliyasarIrakAyapaoge orAliyamosasarIrakAyapoge veubviyasarIrakAyapaoge veugviyamIsasarIkAyapoge kmmiysriirkaaypoge| garbhaja paMcendriya tiryagyonika jIvoM meM teraha prakAra ke yoga yA prayoga hote haiN| jaise-satya manaHprayoga, mRSAmanaHprayoga, satyamRSAmanaHprayoga, asatyAmRSAmanaHprayoga, satyavacanaprayoga bhUSAvacanaprayoga, satyamRSAvacanaprayoga, asatyAmRSAvacanaprayoga, audArikazarIrakAya prayoga, audArikamizrazarIrakAyaprayoga, vaikriyazarIrakAyaprayoga, vaikriyamizrazarIra kAyaprayoga, aura kaarmnnshriirkaaypryog| 89 -sUramaMDalaM joyaNeNaM terasehi egasaTibhAgehi joyaNassa UNaM paNNatte / sUryamaMDala eka yojana ke ikasaTha bhAgoM meM se teraha bhAga (13) se nyUna arthAt (16) yojana ke vistAra vAlA kahA gayA hai| 90-imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaimANaM neraiyANaM terasapaliovamAiM ThiI paNNatA / paMcamIe puDhavIe atthegaiANaM neraiyANaM terasa sAgarovamAI ThiI paNNattA / sohammIsANesu thegaimANaM devANaM terasa paliovamADaM ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM ko sthiti teraha palyopama kahI gaI hai| pAMcavIM dhUmaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti teraha sAgaropama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti teraha palyopama kahI gaI hai| 91-laMtae kappe atthegaiANaM devANaM terasa sAgarovamAiM ThiI paNNattA / je devA vajjaM suvajjaM vajjAvattaM [vajjappabhaM] vajjataM vajjavaNaM vajjalesaM vajjarUvaM bajjasiMgaM vajjasilaiM vajjakUDaM vajjattaraDisagaM vairaM vairAvattaM vairappabhaM vairakaMtaM vairavaNNaM vairalesaM vairarUvaM vairasiMgaM vairasiTaThaM vairakUDaM vairuttaraDisagaM loga logAvattaM logappabhaM logakaMtaM logavaNaM logalesaM logarUvaM logasiMga logasiTThe logakaDaM loguttaraDisagaM vimANaM devattAe ubavaNNA tesi gaM devANaM ukkoseNaM terasa sAgarovamAI ThiI paNNattA / te NaM devA terasahi addhamAsehi ANamaMti vA pANamaMti vA, ussasati vA nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM terasahi vAsasahassehiM AhAraTThe smusspjji| saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je terasahi bhavaggaNehi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinibvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / lAntaka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti teraha sAgaropama kahI gaI hai| vahAM jo deva vajra, suvajra, vajrAvarta [vajraprabha] vajrakAnta, bajravarNa, vajralezya, vajrarUpa, vajrazRga, vajrasRSTa, vajrakUTa, vajrottarAvataMsaka, vaira, vairAvarta, vairaprabha, vairakAnta, vairavarNa, vairalezya vaigrUpa, vairazRga, vairasRSTa, vairakUTa, vairottarAvataMsaka ; loka, lokAvarta, lokaprabha, lokakAnta. lokavarNa, lokalezya, lokarUpa, lokazRga, lokasRSTa, lokakUTa aura lokottarAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM ko utkRSTa sthiti teraha sAgaropama kahI gaI hai| ve teraha ardhamAmoM (sAr3he chaha mAsoM) ke bAda prAna-prANa-ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ke teraha hajAra varSa ke bAda pAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo teraha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| / / trayodazasthAnaka samavAya samApta / / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 [samavAyAGgasUtra caturdazasthAnaka-samavAya 92-cauddasa bhUaggAmA paNNattA, taM jahA-suhamA apajjattayA, suhamA pajjattayA, bAdarA apajjattayA, bAdarA pajjattayA, beiMdiyA apajjattayA, beiMdiyA pajjattayA, teiMdiyA apajjattayA, teiMdiyA pajjattayA, cauridiyA apajjattayA, cAridiyA pajjattayA, paMcidiyA asanni-apajjattayA, paMcidiyA asanni-pajjattayA, paMciMdiyA sanni-apajjattayA, paMcidiyA snnipjjttyaa| caudaha bhUtagrAma (jIvasamAsa) kahe gaye haiN| jaise--sUkSma aparyAptaka ekendriya, sUkSma paryAptaka ekendriya, bAdara aparyAptaka ekendriya, bAdara paryAptaka ekendriya, dvIndriya aparyAptaka, dvIndriya paryAptaka, trIndriya aparyAptaka, trIndriya paryAptaka, caturindriya aparyAptaka, caturindriya paryAptaka, paMcendriya asaMjJI aparyAptaka, paMcendriya asaMjJI paryAptaka, paMcendriya saMjJI aparyAptaka aura paMcendriyasaMjJI paryAptaka / vivecana--paryApti zabda kA artha pUrNatA hai| AhAra, zarIra, indriyAdi ke yogya pudgaloM ko grahaNa karake unheM tadrUpa pariNata karane kI yogyatA kI pUrNatA paryApti kahalAtI hai| ve chaha hai-pAhAra zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura manaHparyApti / jina jIvoM meM jitanI paryAptiyAM saMbhava haiM, unakI pUrNatA jinhoMne prApta karalI hai ve paryApta kahalAte haiN| jinheM vaha pUrNatA prApta nahIM huI ho unheM aparyApta kahate haiM / inakI pUrti kA kAla antarmuhUrta hai / 93-cauddasa puvvA paNNattA, taM jahA uppAyapuscayaggeNiyaM ca taiyaM ca vIriyaM puvaM / pratthInasthipavAyaM tatto nANappavAyaM ca // 1 // saccappavAsa puvvaM tatto prAyappavAyapuvvaM ca / kammappavAyapuvvaM paccakkhANaM bhave navamaM // 2 // vijjAanuppavAyaM abaMjhapANAu bArasaM puvvaM / tatto kiriyavisAlaM puvaM taha biMdusAraM ca // 3 // caudaha pUrva kahe gaye haiM jaise utpAda pUrva, amAyaNIya pUrva, vIryapravAda-pUrva, astinAsti pravAha-pUrva, jJAnapravAda-pUrva, satyapravAda-pUrva, prAtmapravAda-pUrva, karmapravAda-pUrva, pratyAkhyAnapravAda-pUrva, vidyAnuvAda-pUrva, abandhya-pUrva, prANAvAya-pUrva, kriyAvizAla-pUrva tathA lokabindusAra-pUrva / vivecana-bArahaveM aMga dRSTivAda kA eka vibhAga pUrva kahalAtA hai| pUrva caudaha haiN| unameM se utpAda-pUrva meM utpAda kA prAzraya lekara dravyoM ke paryAyoM kI prarUpaNA kI gaI hai| anAyaNoya-pUrva meM dravyoM ke agra-parimANa kA Azraya lekara unakA nirUpaNa kiyA gayA hai / vIryapravAda-pUrva meM jIvAdi dravyoM ke vIrya-zakti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| astinAstipravAda pUrva meM dravyoM ke svadravya-kSetrakAla-bhAva kI apekSA astitva kA aura paradravya-kSetra-kAla-bhAva kI apekSA nAstitva dharma kA prarUpaNa kiyA gayA hai / jJAnapravAdapUrva meM matijJAnAdi jJAnoM ke bheda-prabhedoM kA sasvarUpa nirUpaNa kiyA hai| satyapravAdapUrva meM satya-saMyama, satya vacana tathA unake bheda-prabhedoM kA aura unake prati Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazasthAnaka samavAya] pakSI asaMyama, asatya vacanAdi kA vistRta nirUpaNa kiyA gayA hai| AtmapravAda-pUrva meM prAtmA ke astitva ko siddha kara usake bheda-prabhedoM kA aneka nayoM se vivecana kiyA gayA hai| karmapravAda-pUrva meM jJAnAvaraNAdi karmoM kA astitva siddhakara unake bheda-prabhedoM evaM udaya-udIraNAdi vividha dazAoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai / pratyAkhyAnapUrva meM aneka prakAra ke yama-niyamoM kA, unake aticAroM aura prAyazcittoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| vidyAnuvAdapUrva meM aneka prakAra ke maMtra-taMtroM kA, rohiNI Adi mahAvidyAoM kA, tathA aMguSThapraznAdi laghuvidyAnoM kI vidhipUrvaka sAdhanA kA varNana kiyA gayA hai / avandhyapUrva meM kabhI vyartha nahIM jAne vAle atizayoM kA, camatkAroM kA tathA jIvoM kA kalyANa karane vAlI tIrthakara prakRti ke bAMdhane vAlI bhAvanAoM kA varNana kiyA gayA hai| di0 paramparA meM isa pUrva kA nAma kalyANavAda diyA gayA hai / prANAyu yA prANAvAya-pUrva meM jIvoM ke prANoM ke rakSaka Ayurveda ke aSTAMgoM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai / kriyAvizAla-pUrva meM aneka prakAra kI kalAoM kA tathA mAnasika, vAcanika aura kAyika kriyA kA sabheda vistRta nirUpaNa kiyA gayA hai| lokabindusAra meM loka kA svarUpa, tathA mokSa ke jAne ke kAraNabhUta ratnatrayadharma kA sUkSma vivecana kiyA gayA hai| 94-aggeNigrassa NaM puvassa cauddasa vatthU pnnnnttaa| samaNassa NaM bhagavo mahAvIrassa cauddasa samaNasAhassImo ukkosiyA samaNasaMpayA hotthA / agrAyaNIya pUrva ke vastu nAmaka caudaha arthAdhikAra kahe gaye haiN| zramaNa bhagavAn mahAvIra kI utkRSTa zramaNa-sampadA caudaha hajAra sAdhuoM kI thii| 95--kammavisohimaggaNaM paDucca cauddasa jIvaTThANA paNNattA, taM jahA-micchAdiTTI, sAsAyaNasammadiTThI, sammAmicchadiTThI, avirayasammadiTThI, virayAvirae, pamattasaMjaya, appamattasaMjae, niaTTibAyare, aniaTTibAyare, suhamasaMparAe--uvasAmae vA khavae vA, uvasaMtamohe, khINamohe, sajogI kevalI, ayogI kevlii| karmoM kI vizuddhi(nirAkaraNa) ko gaveSaNA karane vAle upAyoM kI apekSA caudaha jIvasthAna kahe gaye haiM / jaise--mithyAdRSTi sthAna, sAsAdana samyagdRSTi sthAna, samyagmithyAdRSTi sthAna, avirata samyagdRSTi sthAna, viratAvirata sthAna, pramattasaMyata sthAna, apramattasaMyata sthAna, nivRttibAdara sthAna, anivRttivAdara sthAna, sUkSmamAmpa rAya upazAmaka aura kSapaka sthAna, upazAntamoha sthAna, kSINamoha sthAna, sayogikevalI sthAna, aura ayogikevalI sthAna / vivecana--sUtra-pratipAdita ukta caudaha jIvasthAna guNasthAna ke nAma se prasiddha haiM / unakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai 1. mithyAdaSTi guNasthAna-anAdikAla se isa jIva kI dRSTi, ruci, pratIti yA zraddhA mithyAtvamohanIya karma ke udaya se mithyA yA viparIta calI A rahI hai| yadyapi isa guNasthAna vAle jIvoM ke kaSAyoM kI tIvratA aura mandatA kI apekSA saMkleza kI hInAdhikatA hotI rahatI hai, tathApi unakI dRSTi mithyA yA viparIta hI banI rahatI hai| unheM AtmasvarUpa kA kabhI yathArtha bhAna nahIM hotaa| aura jaba taka jIva ko apanA yathArtha bhAna (samyagdarzana) nahIM hogA, taba taka vaha mithyAdRSTi hI banA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] [samavAyAGgasUtra rhegaa| phira bhI ise guNasthAna saMjJA dI gaI hai, isakA kAraNa yaha hai ki isa sthAna vAle jIvoM ke yathArtha guNoM kA vinAza nahIM huA hai, kintu karmoM ke prAvaraNa se unakA vartamAna meM prakAza nahIM ho rahA hai| 2. sAsAdana yA sAsvAdana samyagdRSTi guNasthAna --jaba koI bhavya jIva mithyAtvamohanIya karma kA aura anantAnubaMdhI kaSAyoM kA upazama karake samyagdRSTi banatA hai, taba vaha usa avasthA meM antarmuhUrta kAla hI rahatA hai| usa kAla ke bhItara kucha samaya zeSa rahate hue yadi atantAnubandhI kaSAya kA udaya A jAve, to vaha niyama se giratA hai aura eka samaya se lekara chaha prAvalI kAla taka vamana kiye gaye samyaktva kA kucha AsvAda letA rahatA hai| isI madhyavartI pananonmukha dazA kA nAma sAsvAdana guNasthAna hai| tathA yaha jIva samyaktva kI prAsAdanA (virAdhanA) karake girA hai, isalie ise sAsAdAna samyagdRSTi bhI kahate haiN| 3. samyagmithyAdRSTi guNasthAna-prathama vAra upazama samyaktva prApta karate hue jIva mithyAtva karma ke mithyAtva, samyagmithyAtva aura samyaktva prakRtirUpa tIna vibhAga karatA hai| tA hai| inameM se upazama samyaktva kA antarmuhUrta kAla pUrNa hote hI yadi samyagmithyAtva prakRti kA udaya ho jAtA hai, to vaha ardhasamyaktvI aura ardhamithyAtvI jaisI dRSTivAlA ho jAtA hai / ise hI tIsarA samyagmithyAdRSTiguNasthAna kahate haiN| isakA kAla antarmuhUrta hI hai / ata: usake pazcAt yadi samyaktvaprakRti kA udaya ho jAya to vaha Upara car3hakara samyaktvo bana jAtA hai| aura yadi mithyAtva karma kA udaya ho jAya, to vaha nIce girakara mithyAdRSTi guNasthAna meM A jAtA hai| 4. aviratasamyagdRSTi guNasthAna-darzana mohanIyakarma kA upazama, kSaya yA kSayopazama karake jIva samyagdRSTi banatA hai| use prAtmasvarUpa kA yathArtha bhAna ho jAtA hai, phira bhI caritramohanIya karma ke udaya se vaha satya mArga para calane meM asamartha rahatA hai aura saMyamAdi ke pAlana karane kI bhAvanA hone para bhI vrata, saMyamAdi kA leza mAtra bhI pAlana nahIM kara pAtA hai / virati yA tyAga ke abhAva se ise avirata samyagdRSTi guNasthAna kahA jAtA hai / isa guNasthAna ko cAroM gatiyoM ke saMjJI paMcendriya paryAptaka jIva prApta kara sakate haiN|| 5. viratAvirata guNasthAna--jaba ukta samyagdRSTi jIva ke apratyAkhyAna kaSAya kA upazama yA kSayopazama hotA hai, taba vaha trasahiMsAdi sthUla pApoM se virata hotA hai, kintu sthAvarahiMsAdi sUkSma pApoM se avirata hI rahatA hai| aise dezavirata aNuvratI jIva ko viratAvirata guNasthAna vAlA kahA jAtA hai| isa guNasthAna ko kevala manuSya aura karmabhUmija koI samyaktvI tiryaMca prApta kara sakate haiN| 6. pramattasaMyata guNasthAna jaba ukta samyagdaSTi jIva ke pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya kA upazama pazama hotA hai, vaha sthala aura sUkSma sabhI hiMsAdi pApoM kA tyAga kara mahAvratoM ko arthAta sakalasaMyama ko dhAraNa karatA hai| phira bhI usake saMjvalana aura nokaSAyoM ke tIvra udaya hone se kucha pramAda banA hI rahatA hai| aise pramAda-yukta saMyamI ko pramattasaMyata guNasthAnavAlA kahA jAtA hai| 7. apramattasaMyata guNasthAna-jaba ukta jIva ke saMjvalana aura nokaSAyoM kA manda udaya hotA hai, taba vaha indriya-viSaya, vikathA, nidrAdirUpa sarva pramAdoM se rahita hokara pramAdahIna saMyama kA pAlana karatA hai / aise sAdhu ko apramattasaMyata guNasthAna vAlA kahA jAtA hai| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazasthAnaka samavAya] [43 yahAM yaha vizeSa jJAtavya hai ki pAcaveM se Upara ke sabhI guNasthAna kevala manuSyoM ke hI hote haiM aura sAtaveM se Upara ke sabhI guNasthAna uttama saMhanana ke dhAraka tadbhava mokSagAmI ko hote haiM / hAM, gyArahaveM guNasthAna taka nikaTa bhavya puruSa bhI car3ha sakatA hai| kintu usakA niyama se patana hotA hai aura apArdha pudgala parAvartana kAla taka vaha saMsAra meM paribhramaNa kara sakatA hai| sAtaveM guNasthAna se Upara do zreNI hotI haiM-upazama zreNI aura kSapaka zreNI / jo jIva cAritramohakarma kA upazama karatA hai, vaha upazama zreNI car3hatA hai| jo jIva cAritramohakarma kA kSaya karane ke lie udyata hotA hai, vaha kSapaka zreNI car3hatA hai| donoM zreNI vAle guNasthAnoM kA kAla antarmuhUrta hai| ___8. nivRttibAdara upazAmaka kSapaka guNasthAna-anantAnubandhI kaSAyacatuSka aura darzanamohatrika ina sAta prakRtiyoM kA upazamana karane vAlA jIva isa AThaveM guNasthAna meM prAkara apanI apUrva vizuddhi ke dvArA cAritramoha kI zeSa rahI 21 prakRtiyoM ke upazamana kI, tathA ukta sAta prakRtiyoM kA kSaya karane vAlA kSAyika samyagdaSTi jIva ukta prakRtiyoM ke kSapaNa kI Avazyaka taiyArI karatA hai / ataH isa guNasthAnavAle sama samayavartI jIvoM ke pariNAmoM meM bhinnatA rahatI hai aura bAdara saMjvalana kaSAyoM kA udaya rahatA hai, ataH ise nivRttibAdara guNasthAna kahate haiN| 9. anivRttibAdara upazAmaka-kSapaka guNasthAna-isa guNasthAna meM Ane vAle eka samayavartI sabhI jIvoM ke pariNAma eka se hote haiM, unameM nivRtti yA bhinnatA nahIM hotI, ataH ise anivRttibAdara guNasthAna kahA gayA hai| isa guNasthAna meM upazama zreNIvAlA jIva sUkSma lobha ko chor3akara zeSa sabhI cAritramoha prakRtiyoM kA upazama aura kSapaka zreNIvAlA jIva una sabhI kA kSaya kara DAlatA hai aura dazaveM guNasthAna meM pahuMcatA hai| 10. sUkSmasAmparAya upazAmaka-kSapaka guNasthAna--isa guNasthAna meM pAne vAle donoM zreNiyoM ke jIva sUkSmalobhakaSAya kA vedana karate haiM, ataH ise sUkSmasAmparAya guNasthAna kahate haiN| samparAya nAma kaSAya kA hai / upazama zreNIvAlA jIva usa sUkSmalobha kA upazama karake gyArahaveM guNasthAna meM pahuMcatA hai aura kSapaka zreNI vAlA usakA kSaya karake bArahaveM guNasthAna meM pahuMcatA hai| donoM zreNiyoM ke isI bheda ko batalAne ke lie isa guNasthAna kA nAma 'sUkSmasAmparAya upazAmaka-kSapaka' diyA gayA hai| 11. upazAntamoha guNasthAna--upazama zreNIvAlA jIva daza guNasthAna ke antima samaya meM sUkSma lobha kA upazamana kara isa guNasthAna meM AtA hai aura moha karma kI sabhI prakRtiyoM kA pUrNa upazama kara dene se yaha upazAntamoha guNasthAna vAlA kahA jAtA hai| isa guNasthAna kA kAla ladhu antarmuhUrta pramANa hai| isake samApta hote hI vaha nIce giratA huprA sAtaveM guNasthAna ko prApta hotA hai| yadi usakA saMsAra-paribhramaNa zeSa hai, to vaha mithyAtva guNasthAna taka bhI prApta ho jAtA hai| 12. kSINamoha guNasthAna-kSapaka zreNI para car3hA huaA dazaveM guNasthAnavartI jIva usake antima samaya sUkSma lobha kA bhI kSaya karake kSINamohI hokara bArahaveM guNasthAna meM pahuMcatA hai| yataH usakA mohanIyakarma sarvathA kSINa yA naSTa ho cukA hai, ataH yaha guNasthAna 'kSINamoha' isa sArthaka Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44] [samavAyAnasUtra nAma se kahA jAtA hai| isa guNasthAna kA kAla bhI laghu antarmuhUrta pramANa hai| usake bhItara yaha jJAnAvaraNa karma ko pAMca, darzanAvaraNa karma kI no aura antarAya karma kI pAMca ina unnIsa prakRtiyoM ke sattva kI asaMkhyAta guNI pratisamaya nirjarA karatA huaA antima samaya meM sabakA sarvathA kSaya karake kevalajJAna-darzana ko prApta kara terahaveM guNasthAna ko prApta hotA hai| 13. sayogikevalI guNasthAna-isa guNasthAna meM kevalI bhagavAn ke yoga vidyamAna rahate haiM, ata: isakA nAma sayogikevalI guNasthAna hai| ye sayogijina dharmadezanA karate hue vihAra karate rahate haiN| jIvana ke antarmuhUrta mAtra zeSa rahane para ye yogoM kA nirodha karake caudahaveM guNasthAna meM praveza karate haiN| 14. ayogikevalo guNasthAna--isa guNasthAna kA kAla 'a, i, u, R, lu' ina pAMca hrasva akSaroM ke uccAraNakAla-pramANa hai| itane hI samaya ke bhItara ve vedanIya, prAyU, nAma aura gotrakarma kI sabhI sattA meM sthita prakRtiyoM kA kSaya karake zuddha niraMjana siddha hote hue siddhAlaya meM jA virAjate haiM aura ananta svAtmottha sUkha ke bhoktA bana jAte haiN| 96-bharaheravayAno NaM jIvAzro cauddasa cauddasa joyaNasahassAiM cattAri a eguttare joyaNasae chacca egaNavIse bhAge joyaNassa prAyAmeNaM pnnnnttaayo| bharata aura airavata kSetra kI jIvAeM pratyeka (144016) caudaha hajAra cAra sau eka yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se chaha bhAga pramANa lambI kahI gaI haiN| vivecana-DorI car3he hue dhanuSa ke samAna bharata aura airavata kSetra kA prAkAra hai| usameM DorI rUpa lambAI ko jIvA kahate haiM / vaha ukta kSetroM kI (144016) yojana pramANa lambI hai / 97-egamegassa NaM ranno cAuraMtacakkavaTTissa cauddasa rayaNA paNNattA, taM jahA-itthIrayaNe, seNAvairayaNe, gAhAvairayaNe, purohiyarayaNe, baDairayaNe, prAsarayaNe, hatthirayaNe, asirayaNe, daNDarayaNe cakkarayaNe, chattarayaNe, cammarayaNe, maNirayaNe, kaaginnirynne| pratyeka cAturanta cakravartI rAjA ke caudaha-caudaha ratna hote haiN| jaise-strIratna, senApatiratna, gRhapatiratna, purohitaratna, vardhakIratna, azvaratna, hastiratna, asiratna, daMDaratna, cakraratna, chatraratna, carmaratna, maNiratna aura kaakinnirtn|| vivecana-cetana yA acetana vastuoM meM jo vastu apanI jAti meM sarvotkRSTa hotI hai, use ratna kahA jAtA hai| pratyeka cakravartI ke samaya meM jo sarvazreSTha sundara strI hotI hai, vaha usakI paTTarAnI banatI hai aura use strIratna kahA jAtA hai| isI prakAra pradhAna senA-nAyaka ko senApatiratna, pradhAna koThArI yA bhaMDArI ko gRhapatiratna, zAntikarmAdi karAnevAle purohita ko purohitaratna, rathAdi ke nirmANa karane vAle bar3haI ko vardhakiratna, sarvottama ghor3e ko azvaratna aura sarvazreSTha hAthI ko hastiratna kahA jAtA hai| ye sAtoM cetana paMcendriya ratna haiM / zeSa sAta ekendriya kAyavAle ratna haiN| kahA jAtA hai ki pratyeka ratna kI eka-eka hajAra deva sevA karate haiN| isIse una ratnoM kI sarvazreSThatA siddha hai| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturdazasthAnaka samavAya] [45 98-jaMbuddIve NaM dIve cauddasa mahAnaIgro puvAvareNa lavaNasamuha samapaMti, taM jahA---gaMgA, siMdhU, rohiA, rohiaMsA, harI, harikatA, somA, sIgrodA, narakaMtA, nArIkatA, suvaSNakUlA, ruppa. kUlA, rattA, rttvii| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM caudaha mahAnadiyAM pUrva aura pazcima dizA se lavaNasamudra meM jAkara milatI haiN| jaise -gaMgA-sindhu, rohitA-rohitAMsA, harI-harikAntA, sItA-sItodA, nrkaantaanaariikaant|, suvarNa-kUlA-rupyakulA, raktA aura rktvtii| vivecana-ukta sAta yugaloM meM se prathama nAma vAlI mahAnadI pUrva kI ora se aura dUsare nAma vAlI mahAnadI pazcima kI ora se lavaNasamudra meM praveza karatI hai / nadiyoM kA eka-eka yugala bharata Adi sAta kSetroM meM kramazaH pravahamAna rahatA hai| 99-imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM cauddasa paligrovamAI ThiI paNNattA / paMcamIe NaM paDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM causa sAgarovamAI ThiI paNNattA / asarakumArANaM devANaM atthegaiyANaM cauddasa paligrovamAI ThiI paNNattA / sohammIsANesu kappesu pratthegaiyANaM devANaM cauddasa paligrovamAI ThiI pnnnnttaa| laMtae kappe devANaM atthegaiyANaM cauddasa sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| __ isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti caudaha palyopama kahI gaI hai| pAMcavIM pRthivI meM kinhIM-kinhIM nArakoM kI sthiti caudaha sAgaropama kI hai| kinhIM-kinhIM asurakumAra devoM kI sthiti caudaha palyopama ko hai| saudharma aura IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti caudaha palyopama kahI gaI hai / lAntaka kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti caudaha sAgaropama kahI gaI hai| 100-~-mahAsukke kappe devANaM atthegaiyANaM jahaNNaNa cauddasa sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| je devA sirikaMtaM sirimahiaM sirisomanasaM laMtayaM kAviTTha mahiMdaM mahiMdakataM mahiMduttaraDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA tesiM NaM devANaM uvakoseNaM cauddasa sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| te NaM devA cauddasahi addhamAsehi ANamaMti vA pANamaMti vA, ussasaMti vA, nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM cauddasahi vAsasahassehiM prAhAraTTe smuppjji| saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je cauddasahi bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhissaMti maccissaMti parinivAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / mahAzukra kalpa meM kitaneka devoM kI jaghanya sthiti caudaha sAgaropama kahI gaI hai / vahAM jo deva zrIkAnta zrImahita, zrIsaumanasa, lAntaka, kApiSTha, mahendra mahendrakAnta aura mahendrottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti caudaha sAgaropama kahI gaI hai / ve deva caudaha ardhamAsoM (sAta mAsoM) ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiM / una devoM ko caudaha hajAra varSoM ke bAda pAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavya siddhika jIva aise haiM jo caudaha bhava grahaNa kara siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // caturdazasthAnaka samavAya samApta // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra paJcadazasthAnaka samavAya 101-pannarasa paramAhamminA paNNattA, taM jahA-- aMbe 2aMbarisI ceva sAme "sabaletti pAvare / "ruddo virudda "kAle a mahAkAletti pAvare // 1 // 'asipatte 'dhaNu ''kumbhe 1 vAlue ve 'araNI ti pr| 14kharassare "mahAghose ete pannarasAhiyA // 2 // pandraha parama adhAmika deva kahe gaye haiM - amba 1, ambariSI 2, zyAma 3, zabala 4, rudra 5, uparudra 6, kAla 7, mahAkAla 8, asipatra 9, dhanu 10, kumbha 11, vAlukA 12, vaitaraNI 13, kharasvara 14, mahAghoSa 15 // 1-2 // vivecana-yadyapi ye amba Adi pandraha asurakumAra jAti ke bhavanavAsI deva haiM, tathApi ye pUrva bhava ke saMskAra se atyanta krUra saMkleza pariNAmI hote haiM aura inheM nArakoM ko lar3Ane-bhir3Ane aura mAra-kATa karane meM hI Ananda prAtA hai, isalie ye parama-adhArmika kahalAte haiN| inameM jo nArakoM ko khIMca kara unake sthAna se nIce girAtA hai aura bA~dhakara khule ambara (AkAza) meM chor3a detA hai, use amba kahate haiM / ambariSi asura usa nAraka ko gaMDAsoM se kATa-kATa kara bhAr3a meM pakAne ke yogya Tukar3e-Tukar3e karate haiN| zyAma asura kor3oM se tathA hAtha ke prahAra Adi se nArakoM ko mArate-pITate haiN| zabala asara cIra-phADa kara nArakiyoM ke zarIra se aAMteM, carbI, hRdaya grAdi nikAlate haiN| rudra aura uparudra asura bhAle barcha Adi se cheda kara Upara laTakAte haiN| kAla asura nArakoM ko kaNDu Adi meM pakAte haiN| mahAkAla unake pake mAMsa ko Tukar3e-Tukar3e karake khAte haiN| asipatra asura semala vRkSa kA rUpa dhAraNa kara apane noce chAyA ke nimitta se Ane vAle nArakoM ko talavAra kI dhAra ke samAna tIkSNa patte girA kara unheM kaSTa dete haiM / dhanu asura dhanuSa dvArA chor3e gaye tIkSNa noka vAle vANoM se nArakiyoM ke aMgoM kA chedana-bhedana karate haiM / kubha unheM kubha Adi meM pakAte haiN| vAlukA jAti ke asura kAra kadamba puSpa ke AkAra aura vajra ke prAkAra rUpa se apane zarIra kI vikriyA karake uSNa vAlu meM garma bhAr3a meM cane ke samAna nArakoM ko bhUnate haiM / vaitaraNI nAmaka asura pIva, rakta prAdi se bharI huI tapta jala vAlI nadI kA rUpa dhAraNa karake pyAsa se pIr3ita hokara pAnI pIne ko pAne vAle nArakoM ko apane vikriyA vAle kSAra uSNa jala se pIr3A pahu~cAte haiM aura unako usameM DubakiyAM lagavAte haiM / kharasvara vAle asura vajramaya kaMTakAkIrNa semala vRkSa para nArakoM ko bAra-bAra car3hAte-utArate haiN| mahAdhoSa asura bhaya se bhAgate hue nArakiyoM ko bAr3oM meM ghera kara unheM nAnA prakAra kI yAtanAeM dete haiM / isa prakAra ye krUra deva tIsarI pRthivI taka jA karake vahA~ ke nArakoM ko bhayAnaka kaSTa dete haiN| 102-NamI NaM arahA pannarasa dhaNUI uDDe uccatteNaM hotyA / nami arhan pandraha dhanuSa UMce the| 103-dhuvarAhU gaM bahulapakkhassa paDivae pannarasabhAgaM pannarasa bhAgeNaM caMdassalesaM pAvarettANa ciTThati / taM jahA--paDhamAe paDhamaM bhAgaM, bolAe dubhAgaM, taiyAe tibhAgaM, cautthIe caubhAgaM, Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 47 paJcadazasthAnaka samavAya ] paMcamIe paMcabhAga, chaTThIe chabhAga, sattamoe sattabhAgaM, aTThamIe aTThabhAgaM, navamIe navabhAga, dasamIe dasabhAgaM, ekkArasIe ekkArasabhAgaM, bArasIe bArasabhAgaM, terasIe terasabhAgaM, cauddasoe cauddasabhAga, pannarasesu pannarasabhAgaM, [AvarettANa ciTThati taM ceva mukkapakkhassa ya uvadaMsemANe ubadaMsemaNe ciTThati / taM jahA-paDhamAe paDhamabhAgaM jAva pannarasesu pannarasabhAgaM uvadaMsemANe uvadaMsemANe ciTThati / dhra varAhu kRSNa pakSa kI pratipadA ke dina se candra lezyA ke pandrahaveM-pandrahaveM dIptirUpa bhAga ko apane zyAmavarNa se prAvaraNa karatA rahatA hai / jaise--pratipadA ke dina prathama bhAga ko, dvitIyA ke dina dvitIya bhAga ko, tRtIyA ke dina tIsare bhAga ko, caturthI ke dina cauthe bhAga ko, paMcamI ke dina pAMcaveM bhAga ko, paSThI ke dina chaThe bhAga ko, saptamI ke dina sAtaveM bhAga ko, aSTamI ke dina pAThaveM bhAga ko, navamI ke dina nauveM bhAga ko, dazamI ke dina dazava bhAga ko, ekAdazI ke dina gyArahaveM bhAga ko, dvAdazI ke dina bArahaveM bhAga ko, trayodazI ke dina terahaveM bhAga ko, caturdazI ke dina caudahaveM bhAga ko aura pandrasa (amAvasa) ke dina pandrahaveM bhAga ko AvaraNa karake rahatA hai / vahI dhra varAhu zukla pakSa meM candra ke pandrahaveM-pandrahaveM bhAga ko upadarzana karAtA rahatA hai| jaise pratipadA ke dina pandrahaveM bhAga ko prakaTa karatA hai, dvitIyA ke dina dUsare pandrahaveM bhAga ko prakaTa karatA hai| isa prakAra pUrNamAsI ke dina pandrahaveM bhAga ko prakaTa kara pUrNa candra ko prakAzita karatA hai| vivecana-rAhu do prakAra ke mAne gaye haiM-eka parvarAhu aura dUsarA dhra vraahu| inameM se varAha to paNimA ke dina chaha mAsa ke bAda candra-vimAna kA AvaraNa karatA hai aura dhra varAha candravimAna se cAra aMgula nIce vicaratA huA candra kI eka-eka kalA ko kRSNa pakSa meM AvRta karatA aura zukla pakSa meM eka-eka kalA ko prakAzita karatA rahatA hai / candramA kI dIpti yA prakAza ko candralezyA kahA jAtA hai| 104-cha NakkhatA pannarasamuhattasaMjuttA, taM jahA--- satabhisaya bharaNi addA asalesA sAI tahA jetttthaa| ete chaNNakkhatA pannarasamuhattasaMjuttA // 1 // chaha nakSatra pandraha muharta taka candra ke sAtha saMyoga karake rahane vAle kahe gaye haiN| jaisezatabhiSak, bharaNI, prArdA, AzleSA, svAti aura jyeSThA / ye chaha nakSatra pandraha muhUrta taka candra se saMyukta rahate haiM / / 1 / / 105-cettAsoesu NaM mAsesu pannarasamuhutto divaso bhavati / evaM cettAsoyamAsesu paNNarasamuhuttA rAI bhavati / caitra aura prAsauja mAsa meM dina pandraha-pandraha muhUrta kA hotA hai| isI prakAra caitra aura prAsauja mAsa meM rAtri bhI pandraha-pandraha muhUrta kI hotI hai| 106---vijjAaNuppavAyassa NaM puvassa pannarasa vatthU pnnnnttaa| vidyAnuvAda pUrva ke vastu nAmaka pandraha arthAdhikAra kahe gaye haiN| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] [samavAyAGgasUtra 107-maNUsANaM paNNarasavihe paoge paNNatte, taM jahA---saccamaNapaoge (1), mosamaNapaoge (2), saccamosamaNapaoge (3), asaccAmosamaNapanoge (4), saccavaipaoge (5), mosavaipaoge (6), saccamosavaipaoge (7), asaccAmosavaipaoge (8), orAliasarIrakAyapaoge (9), orAliamIsasarIrakAyapaoge (10), veubviyasarIrakAyapaoge (11), veusvimIsasarIkAyapaoge (12), AhArayasarIrakAyappaoge (13), AhArayamosasarIrakAyappaoge (14), kammayasarIrakAyappaoge (15) / ___manuSyoM ke pandraha prakAra ke prayoga kahe gaye / jaise--1. satyamanaHprayoga, 2. mRSAmana: prayoga, 3. satyamRSAmanaHprayoga, 4. asatyamRSAmanaHprayoga, 5. satyavacanaprayoga, 6. mRSAvacanaprayoga, 7. satyamRSAvacanaprayoga, 8. asatyamRSAvacanaprayoga, 9. audArika zarIrakAya prayoga, 10. audArika mizra zarIrakAyaprayoga, 11. vaikriya zarIrakAyaprayoga, 12. vaikriyamitra zarIrakAyaprayoga, 13. AhAraka zarIrakAyaprayoga, 14. AhArakamizra zarIrakAyaprayoga aura 15. kArmaNa shriirkaaypryog| vivecana--prAtmA ke parispanda kriyApariNAma yA vyApAra ko prayoga kahate haiN| athavA jisa kriyApariNAma rUpa yoga ke sAtha AtmA prakarSa rUpa se sambandha ko prApta ho use prayoga kahate haiM / satya artha ke cintana rUpa vyApAra ko satyamanaHprayoga kahate haiN| isI prakAra mRSA (asatya) artha ke cintanarUpa vyApAra ko mRSAmanaHprayoga, satya asatya rUpa donoM prakAra ke mizrita artha-cintana rUpa vyApAra ko satya-mRSAmanaHprayoga, tathA satya-mRSA se rahita anubhaya artha rUpa cintana ko asatyAmRSAmana:prayoga kahate haiN| isI prakAra se satya, mRSA grAdi cAroM prakAra ke vacana-prayogoM kA artha jAnanA cAhie / praudArika zarIra vAle paryAptaka manuSya-tiryacoM ke zarIra-vyApAra ko graudArikazarIra kAyaprayoga aura aparyAptaka unhIM manuSya-tiryaMcoM ke zarIra-vyApAra ko audArika mizra zarIrakAyaprayoga kahate haiN| isI prakAra se paryAptaka deva-nArakoM ke vaikriya zarIra ke vyApAra ko vaikriyazarIra kAyaprayoga aura aparyAptaka unhIM deva-nArakoM ke zarIravyApAra ko vaikriya mizra zarIra kAyaprayoga kahate haiN| ahArakazarIrI hokara audArika zarIra puna: grahaNa karate samaya ke vyApAra ko grAhAraka mizrazarIra kAyaprayoga aura AhArakazarIra ke vyApAra ke samaya pAhAraka zarIrakAyaprayoga hotA hai| eka gati ko chor3akara anya gati ko jAte hue vigrahagati meM jIva ke jo yoga hotA hai, use kArmaNa zarIrakAyaprayoga kahate haiN| kevalI bhagavAn ke samudghAta karane kI dizA meM tIsare, cauthe aura pAMcaveM samaya meM bhI kArmaNazarIra kAyayoga hotA hai / 108-imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atyaMgaiANaM neraiyANaM yannarasa paliovamAI ThiI paNNattA / paMcamIe puDhavIe atthegaiANaM neraiyANaM pannarasa sAgarovamAI ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM atyaMga iANaM pannarasa paliovamAI ThiI pnnnnttaa| sohammosANesu kappesu atthegaiprANaM devANaM pannarasa paligrovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti pandraha palyopama kahI gaI hai| pAMcavIM dhUmaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti pandraha sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti pandraha palyopama kahI gaI hai| saudharma IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti pandraha palyopama kahI gaI hai| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SoDazasthAnaka samavAya] [49 - 109-mahAsukke kappe atthegaiANaM devANaM pannarasa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| je devA NaMdaM saNaMdaM gaMdAvatta gaMdappabhaM gaMdakaMtaM gaMdavaNaM gaMdalesaM NaMdajjhayaM NaMdasiMgaM gaMdasiTaThaM gaMdakaDaM gaMdattaraDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM pannarasa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| teNaM devA paNNarasaNhaM addhamAsANaM ANamaMti vA, pANamaMti vA. ussasaMti vA. nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM paNNarasahi vAsasahassehiM AhAraTThe samuppajjai / / saMtegaiA bhavasiddhiA jIvA je paNNarasahiM bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujjhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / mahAzukra kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti pandraha sAgaropama kahI gaI hai| vahA~ jo deva nanda, sunanda, nandAvarta, nandaprabha, nandakAnta, nandavarNa, nandalezya, nandadhvaja, nandazRga, nandasRSTa, nandakUTa aura nandottarAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti pandraha sAgaropama kahI gaI hai| ve deva pandraha ardhamAsoM (sAr3he sAta mAsoM) ke bAda pAna-prANa ucchvAsa-niHzvAsa lete haiN| una devoM ko pandraha hajAra varSoM ke bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM, jo pandraha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| / / paMcadazasthAnaka samavAya samApta // SoDazasthAnaka-samavAya 110--solasa ya gAhA-solasagA pnnnnttaa| taM jahA--'samae 'veyAlie uvasaggaparinnA "itthopariNNA 'nirayavibhattI mahAvIrathuI "kusolaparibhAsie vorie dhamme '"samAhI "magge 12samosaraNe AhAtahie 'gaMthe ''jamaIe gAhAsolasame "solsge| solaha gAthA-SoDazaka kahe gaye haiM / jaise-1 samaya, 2 vaitAlIya, 3 upasarga parijJA, 4 strIparijJA, 5 narakavibhakti, 6 mahAvIrastuti, 7 kuzIlaparibhASita, 8 vIrya, 9 dharma, 10 samAdhi, 11 mArga, 12 samavasaraNa, 13 yAthAtathya, 14 grantha, 15 yamakIya aura 16 solahavA~ gAthA / vivecana -sUtrakRtAMga sUtra ke prathama zrutaskandha meM 'samaya' Adi nAma vAle solaha adhyayana haiM, isalie ve 'gAthA-SoDazaka' ke nAma se prasiddha haiM / pahale adhyayana meM nAstika Adi ke samayoM (siddhAntoM yA matoM) kA pratipAdana kiyA gayA hai| dUsare adhyayana kI racanA vaitAlIya chandoM meM kI gaI hai, ataH use vaitAlIya kahate haiN| isI prakAra zeSa adhyayanoM kA kathana jAna lenA cAhie / samavasaraNa-adhyayana meM tIna sau tiresaTha matoM kA samuccaya rUpa se varNana kiyA gayA hai| solahaveM adhyayana ko pUvokta pandraha adhyayanoM ke artha kA gAna karane se, gAthA nAma se kahA gayA hai| 111-solasa kasAyA paNNatA / taM jahA-aNaMtANubaMdhI kohe, aNaMtANubaMdhI mANe, aNaMtANubaMdhI mAyA, aNaMtANubaMdhI lobhe; apaccakkhANakasAe kohe, apaccakkhANakasAe mANe, apaccakkhANa Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra kasAe mAyA apaccakkhANakasAe lobhe, paccakkhANAvaraNe kohe, paccakkhANAvaraNe mANe, paccakkhANAvaraNA mAyA, paccakkhANAvaraNe lobhe; saMjalaNe kohe, saMjalaNe mANe, saMjalaNA mAyA, saMjalaNe lobhe| kaSAya solaha kahe gaye haiN| jaise--anantAnubandhI krodha, anantAnubandhI mAna, anantAnubandhI mAyA, anantAnubandhI lobha ; apratyAkhyAnakaSAya krodha, apratyAkhyAnakaSAya mAna, apratyAkhyAnakaSAya mAyA, apratyAkhyAnakaSAya lobha ; pratyAkhyAnAvaraNa krodha pratyAkhyAnAvaraNa mAna, pratyAkhyAnAvaraNa mAyA, pratyAkhyAnAvaraNa lobha; saMjvalana mAna, saMjvalana mAyA aura saMjvalana lobha / 112---maMdarassa NaM pavvayassa solasa nAmadheyA paNNattA, taM jahA maMdara' meru' maNoraNa sudaMsaNa sayaMpabheya giriraayaa| rayaNuccaya' piyadasaNa majjhe logassa: nAbhIya // 1 // pratthe'a sUrisAvatte'2 sUriA 3 varaNa ti a / uttare'4 a disAI a5 Dise'6 ia solase // 2 // mandara parvata ke solaha nAma kahe gaye haiM / jaise 1 mandara, 2 meru, 3 manorama, 4 sudarzana, 5 svayamprabha, 6 girirAja, 7 ratnoccaya, 8 priyadarzana, 9 lokamadhya, 10 lokanAbhi, 11 artha, 12 sUryAvarta, 13 sUryAvaraNa, 14 uttara, 15 dizAdi aura 16 avataMsa / / 1-2 / / 113-pAsassa NaM arahato purisAdANIyassa solasa samaNasAhassImo ukkosiA samaNasaMpadA hotthA / AyappavAyassa NaM pudhvasa solasa vatthU pnnnnttaa| camarabaloNaM ovAriyAleNe solasa joyaNasahassAI AyAmavikkhaMbheNaM pnnnnte| lavaNe NaM samudde solasa joyaNasahassAI ussehaparivuDDIe pnnnntte| puruSAdAnIya pArzva arhat kI utkRSTa zramaNa-sampadA solaha hajAra zramaNoM kI thii| prAtmapravAda pUrva ke vastu nAmaka solaha arthAdhikAra kahe gaye haiN| camaracaMcA aura balIcaMcA nAmaka rAjadhAniyo ke madhya bhAga meM utAra-car3hAva rUpa avatArikAlayana vattAkAra vAle hone se solaha hajAra AyAma-viSkambha vAle kahe gaye hai| lavaNasamudra ke madhya bhAga meM jala ke utsedha kI vRddhi solaha hajAra yojana kahI gaI hai| 114--imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM solasa paligrovamAI ThiI pnnnnttaa| paMcamAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM solasa sAgarovamA ThiI pnnnnttaa| asurakumArANaM atthegaimANaM solasa paliovamAI ThiI pnnnntaa| sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM solasa paligrovamAiMThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti solaha palyopama kahI gaI hai| pA~cavIM dhUmaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti solaha sAgaropama kI kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti solaha palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti solaha palyopama kahI gaI hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazasthAnaka samavAya] 115.-mahAsukke kappe devANaM atthegaiyANaM solasa sAgarovamAI ThiI pnnnntaa| je devA AvattaM viprAvattaM naMdiAvattaM mahANaMdiAvattaM aMkusaM aMkusapalaMbaM bhadaM subhadaM mahAbhadde savvaobhaI bhadduttaraDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM solasa sAgarovamAI ThiI paNNatA / te NaM devA solasaNhaM addhamAsANaM ANamaMti vA pANamaMti vA, ussasaMti vA, nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM solasavAsasahassehiM AhAraTTe smuppjji| ___ saMtegaiA bhavasiddhiA jIvA je solasahi bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujjhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / mahAzUkra kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti solaha sAgaropama kahI gaI hai| vahAM jo deva Avarta, vyAvarta, nandyAvarta, mahAnandyAvarta, aMkuza, aMkuzapralamba, bhadra, subhadra, mahAbhadra, sarvatobhadra aura bhadrottarAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti solaha sAgaropama kahI gaI hai / ve deva solaha ardhamAsoM (ATha mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsaniHzvAsa lete haiN| una devoM ko solaha hajAra varSoM ke bAda pAhAra kI icchA utpanna hotI hai / kitaneka bhavya siddhika jIva aise haiM jo solaha bhava karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva du:khoM kA anta kareMge / // SoDazasthAnaka samavAya samApta // saptadazasthAnaka-samavAya 116-sattarasavihe asaMjame paNNatte, taM jahA-puDhavikAyaasaMjame AukAyaasaMjame teukAyaasaMjame bAukAyaasaMjame vaNassaikAyaprasaMjame beiMdiyaasaMjame teiMdiyaasaMjame cAradiyaghasaMjame paMcidiaasaMjame ajIvakAya prasaMjame pehAprasaMjame ubehAasaMjame avahaTTuasaMjame appamajjaNAasaMjame maNaasaMjame va iasaMjame kAya prasaMjame / sattaraha prakAra kA asaMyama kahA gayA hai| jaise-1. pRthivIkAya-asaMyama, 2. apkAya-asaMyama, 3. tejaskAya-asaMyama, 4. vAyukAya-prasaMyama, 5. vanaspatikAya-asaMyama, 6. dvIndriya-asaMyama, 7. trIndriya-asaMyama, 8. caturindriya-asaMyama, 9. paMcendriya-asaMyama, 10, ajIvakAya-asaMyama, 11. prekSAasaMyama, 12. upekSA-prasaMyama, 13. apahRtya-asaMyama, 14. apramArjanA-prasaMyama, 15. manaH-asaMyama, 16. vacana-asaMyama, 17. kAya-asaMyama / 117-- sattarasavihe saMjame paNNatte, taM jahA--puDhavikAyasaMjame AukAyasaMjame teukAyasaMjame vAukAyasaMjame vagassaikAyasaMjame beiMdiyasaMjame teiMdiyasaMjame cauridiyasaMjame paMcidiyasaMjame ajIvakAyasaMjame pehAsaMjame uvehAsaMjame avahaTusaMjame pamajjaNAsaMjame maNasaMjame vaisaMjame kAyasaMjame / sattaraha prakAra kA saMyama kahA gayA hai / jaise-1. pRthivIkAya-saMyama, 2. apkAya-saMyama, 3.tejaskAya-saMyama, 4. vAyakAya-saMyama, 5. vanaspatikAya-saMyama, 6.dvIndriya-saMyama, 7. zrIndriya-saMyama ndriya-saMyama, 9. paMcendriya-saMyama, 10. ajIvakAya-saMyama, 11. prekSA-saMyama, 12. upekSA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra saMyama, 13. apahRtya-saMyama, 14. pramArjanA-saMyama, 15. manaH-saMyama, 16. vacana-saMyama, 17. kaaysNym| vivecana--samiti yA sAvadhAnIpUrvaka yama-niyamoM ke pAlana karane ko saMyama kahate haiM aura saMyama kA pAlana nahIM karanA asaMyama hai / ekendriya pRthivIkAya Adi jIvoM kI rakSA karanA, unako kisI prakAra se bAdhA nahIM pahu~cAnA pRthivIkAyAdi jIvaviSayaka saMyama hai aura unako bAdhAdi pahu~cAnA unakA asaMyama hai| ajIva paudgalika vastuoM sambandhI saMyama ajIva-saMyama hai aura unakI ayatanA karanA ajIva-asaMyama hai / sthAna, upakaraNa, vastra-pAtrAdi kA vidhipUrvaka paryavekSaNa karanA prekSAsaMyama hai aura unakA paryavekSaNa nahIM karanA, yA avidhipUrvaka karanA prekSA-asaMyama hai| zatru-mitra meM, aura iSTa-aniSTa vastunoM meM rAga-dveSa nahIM karanA, kintu unameM madhyasthabhAva rakhanA upekSAsaMyama hai / unameM rAga-dveSAdi karanA upekSA-asaMyama hai / saMyama ke yogoM kI upekSA karanA athavA asaMyama ke kAryoM meM vyApAra karanA upekSA asaMyama hai / jIvoM ko dUra kara nirjIva bhUmi meM vidhipUrvaka mala-mUtrAdi kA paraThanA apahRtya-saMyama hai aura pravidhi se paraThanA apahRtya-asaMyama hai / pAtrAdi kA vidhipUrvaka pramArjana karanA pramArjanA saMyama hai aura pravidhipUrvaka karanA yA na karanA apramArjanA-asaMyama hai / mana, vacana, kAya kA prazasta vyApAra karanA unakA saMyama hai aura aprazasta vyApAra karanA unakA asaMyama hai| 118-mANusuttare NaM pavvae sattarasa ekkavIse joyaNasae uDuDhaM uccatteNaM paNNatte / samvesi pi NaM velaMdhara-aNuvelaMdharaNAgarAINaM AvAsapavvayA sattarasaekkavIsAiM joyaNasayAI uDDhe uccatteNaM paNNattA / lavaNe NaM samudde sattarasa joyaNasahassAI savvAgaNaM pnnnntte| mAnuSottara parvata sattaraha sau ikkIsa (1721) yojana UMcA kahA gayA hai| sabhI velandhara aura anuvelandhara nAgarAjoM ke AvAsa parvata sattaraha sau ikkIsa yojana UMce kahe gaye haiM / lavaNasamudra ko savogra zikhA sattara hajAra yojana UMcI kahI gaI hai| 119--imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo sAtiregAiM sattarasa joyaNasahassAI uDDhaM uppatittA tato pacchA cAraNANaM tiriA gatI pavattati / isa ratnaprabhA pRthivI ke bahusama ramaNIya bhUmi bhAga se kucha adhika sattaraha hajAra yojana Upara jAkara (uTha kara) tatpazcAt cAraNa RddhidhArI muniyoM kI nandIzvara, rucaka Adi dvIpoM meM jAne ke lie tijhai gati hoto hai| 120. --camarassa NaM asuriMdassa asuraraNNo tigichikUDe uppAyapavvae sattarasa ekkavIsAI joyaNasayAI uDDhaM uccatteNaM paNNatte / balissa NaM asuriMdassa agide uppAyayavvae sattarasa ekkavIsAI joyaNasayAI uDDhaM uccatteNaM pnnnntte| asurendra asurarAja camara kA tigichikUTanAmaka utpAta parvata sattaraha sau ikkIsa (1721) yojana UMcA kahA gayA hai| asurendra bali kA rucakendranAmaka utpAta parvata sattaraha sau ikkIsa (1721) yojana UMcA kahA gayA hai / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazasthAnaka samavAya] 121.-sattarasavihe maraNe paNNatte / taM jahA--prAvIImaraNe aohimaraNe AyaMtiyamaraNe balAyamaraNe vasaTTamaraNe aMtosallamaraNe tabbhavamaraNe bAlamaraNe paMDitamaraNe bAlapaMDitamaraNe chaumatthamaraNe kevalimaraNe vehANasamaraNe giddhapiTThamaraNe bhattapaccakkhANamaraNe iMgiNimaraNe paayovgmnnmrnne| maraNa sattaraha prakAra kA kahA gayA hai| jaise--1. prAvIcimaraNa, 2. avadhimaraNa, 3. prAtyantikamaraNa, 4. valanmaraNa, 5. vazArtamaraNa, 6. antaHzalyabharaNa, 7. tadbhavamaraNa, 8. bAlamaraNa, 9. paMDitamaraNa, 10. bAlapaMDitamaraNa, 11. chadmasthamaraNa, 12. kevalimaraNa, 13. vaihAyasamaraNa, 14. mRddhaspRSTa yA gRdhrapRSThamaraNa, 15. bhaktapratyAkhyAnamaraNa, 16. iMginImaraNa, 17. pAdapopagamanamaraNa / vivecana-vivaraNa isa prakAra hai 1. prAvIcimaraNa-jala kI taraMga yA lahara ko vIci kahate haiN| jaise jala meM vAyu ke nimitta se eka ke bAda dUsarI taraMga uThatI rahatI hai, usI prakAra Ayukarma ke dalika yA niSeka pratisamaya udaya meM Ate hue jhar3ate yA vinaSTa hote rahate haiM / prAyukarma ke dalikoM kA jhar3anA hI maraNa hai / ataH pratisamaya ke isa maraNa ko AvIcimaraNa kahate haiN| athavA vIci nAma viccheda kA bhI hai| jisa maraNa meM koI viccheda yA vyavadhAna na ho, use prAvIcimaraNa kahate haiN| hrasva prakAra ke sthAna para dIrgha AkAra prAkRta meM ho jAtA hai| 2. avadhimaraNa-avadhi sImA yA maryAdA ko kahate haiN| maryAdA se jo maraNa hotA hai, use avadhimaraNa kahate haiN| koI jIva vartamAna bhava kI Ayu ko bhogatA huaA aAgAmI bhava kI bhI usI Ayu ko bA~dhakara mare aura AgAmI bhava meM bhI usI Ayu ko bhogakara maregA, to aise jIva ke vartamAna bhava meM maraNa ko avadhimaraNa kahA jAtA hai / tAtparya yaha ki jo jova Ayu ke jina dalikoM ko anubhava karake maratA hai, yadi punaH unhIM dalikoM kA anubhava karake maregA, jo vaha avadhimaraNa kahalAtA hai| 3. AtyantikamaraNa--jo jIva nArakAdi ke vartamAna prAyukarma ke dalikoM ko bhogakara maregA aura mara kara bhaviSya meM usa prAyu ko bhogakara nahIM maregA, aise jIva ke vartamAna bhava ke maraNa ko prAtyantikamaraNa kahate haiN| 4. valanmaraNa-saMyama, vrata, niyamAdi dhAraNa kiye hue dharma se cyuta yA patita hote hue avatadazA meM marane vAle jIvoM ke maraNa ko valanmaraNa kahate haiN| 5. vazArtamaraNa- indriyoM ke viSaya ke vaza hokara arthAt unase pIr3ita hokara marane vAle jIvoM ke maraNa ko vazArtamaraNa kahate haiM / jaise rAta meM pataMge dIpaka kI jyoti se AkRSTa hokara marate haiM, usI prakAra kisI bhI indriyoM ke viSaya se pIr3ita hokara maranA vazArtamaraNa kahalAtA hai / 6. antaHzalyamaraNa-mana ke bhItara kisI prakAra ke zalya ko rakha kara marane vAle jIva ke maraNa ko antaHzalyamaraNa kahate haiM / jaise koI saMyamI puruSa apane vratoM meM lage hue doSoM kI lajjA, abhimAna Adi ke kAraNa pAlocanA kiye vinA doSa ke zalya ko mana meM rakhakara mre| 7. tadbhavamaraNa--jo jIva vartamAna bhava meM jisa Ayu ko bhoga rahA hai, usI bhava ke yogya prAyu ko bA~dhakara yadi maratA hai, to aise maraNa ko tadbhavamaraNa kahA jAtA hai| yaha maraNa Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54] [samavAyAGgasUtra manuSya yA tithaMca gati ke jIvoM kA ho hotA hai / deva yA nArakoM kA nahIM hotA hai, kyoMki deva yA nArakI mara kara puna: deva yA nArakI nahIM ho sakatA, aisA niyama hai| unakA janma manuSya yA tiyaMca paMcendriyoM meM hI hotA hai| 8. bAlamaraNa-pAgama bhASA meM avirata yA mithyAdRSTi jIva ko 'bAla' kahA jAtA hai| mithyAdaSTi aura asaMyamI jIvoM ke maraNa ko bAlamaraNa kahate haiN| prathama guNasthAna ke jIvoM kA maraNa bAlamaraNa kahalAtA hai| 9. paMDitamaraNa-saMyama samyagdRSTi jova ko paMDita kahA jAtA hai| usake maraNa ko paMDitamaraNa kahate haiN| chaThe se lekara gyArahaveM guNasthAna taka kA maraNa paMDitamaraNa kahalAtA hai| 10. bAlapaMDitamaraNa-dezasaMyamI paMcama guNasthAnavartI zrAvakavratI manuSya yA tiryaMca paMcendriya jova ke maraNa ko vAla-paMDitamaraNa kahate haiM / 11. chadmasthamaraNa-kevalajJAna utpanna hone ke pUrva bArahaveM guNasthAna taka ke jIva chadmastha kahalAte haiN| chadmasthoM ke maraNa ko chadmasthamaraNa kahate haiN| 12. kevalimaraNa kevalajJAna ke dhAraka ayogikevalI ke sarva duHkhoM kA anta karane vAle maraNa ko kevalimaraNa kahate haiM / terahaveM guNasthAnavartI sayogijina bhI kevalo haiM, kintu terahaveM guNasthAna meM maraNa nahIM hotA hai| 13. vaihAyasamaraNa-vihAyas nAma aAkAza kA hai / gale meM phAMsI lagAkara kisI vRkSAdi se adhara laTaka kara marane ko vaihAyasamaraNa kahate haiM / 14. guddhaspRSTa yA giddhapRSThamaraNa-'giddhapiTu' isa prAkRta pada ke do saMskRta rUpa hote haiMgRdhraspRSTa aura gRdhrapRSTha / prathama rUpa ke anusAra giddha, cIla Adi pakSiyoM ke dvArA jisakA mAMsa noMcanoMca kara khAyA jA rahA ho, aise jIva ke maraNa ko gRdhraspRSTamaraNa kahate haiN| dUsare rUpa ke anusAra mare hue hAthI UMTa Adi ke zarIra meM praveza kara apane zarIra ko giddhoM Adi kA bhakSya banAkara marane vAle jIvoM ke maraNa ko gRddhapRSThamaraNa kahate haiN| 15. bhaktapratyAkhyAnamaraNa--upasarga pAne para, duSkAla par3ane para, asAdhya roga ke ho jAne para yA jarA se jarjarita zarIra ke ho jAne para yAvajjIvana ke lie trividha yA caturvidha AhAra kA yama niyama rUpa se tyAga kara saMllekhanA yA saMnyAsa dhAraNa karake marane vAle manuSya ke maraNa ko bhaktapratyAkhyAnamaraNa kahate haiM / isa maraNa se marane vAlA apane Apa bhI apanI vaiyAvRttya (sevA-Tahala) karatA hai aura yadi dUsarA vyakti kare to use bhI svIkAra kara letA hai| 16. iMginImaraNa--jo bhaktapratyAkhyAnI dUsaroM ke dvArA kI jAne vAlI veyAvRttya kA tyAga kara detA hai aura jaba taka sAmarthya rahatI hai, taba taka svayaM hI pratiniyata deza meM uThatA-baiThatA aura apano sevA-Tahala karatA hai, aise sAdhu ke maraNa ko iMginomaraNa kahate haiM / 17. pAdapopagamamaraNa-pAdapa nAma vRkSa kA hai, jaise vRkSa vAyu Adi ke prabala vega se jar3a se ukhar3a kara bhUmi para jaisA par3a jAtA hai, usI prakAra par3A rahatA hai, isI prakAra jo mahAsAdhu bhaktapAna kA yAvajjIvana parityAga kara aura sva-para kI vaiyAvRttya kA bhI tyAga kara, kAyotsarga, padmAsana Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptadazasthAnaka samavAya] [55 yA mRtakAsana Adi kisI Asana se prAtma-cintana karate hue tadavastha rahakara prANa tyAga karatA hai, usake maraNa ko pAdapopagamanamaraNa kahate haiM / 122---suhumasaMparAe NaM bhagavaM suhumasaMparAyabhAve vaTTamANe sattarasa kammapagaDIo NibaMdhati / taM jahA-AbhiNibohiyaNANAvaraNe suyaNANAvaraNe prohiNANAvaraNe maNapajjavaNANAvaraNe kevalaNANAvaraNe cakkhudaMsaNAvaraNe acavakhudaMsaNAvaraNe ohidasaNAvaraNe kevaladasaNAvaraNe sAyAveyaNijjaM jasokittinAma uccAgoyaM dANaMtarAyaM lAbhatarAyaM bhogatarAyaM uvabhogaMtarAyaM viiriaaNtraayN| sUkSmasAmparAya bhAva meM vartamAna sUkSmasAmparAya bhagavAn kevala sattaraha karma-prakRtiyoM ko bA~dhate haiN| jaise-.1. grAbhinibodhijJAnAvaraNa, 2. zratajJAnAvaraNa, 3. avadhijJAnAvaraNa, 4. manaHparyayajJAnAvaraNa, 5. kevalajJAnAvaraNa, 6. cakSurdarzanAvaraNa, 7. acakSurdarzanAvaraNa, 8. avadhidarzanAvaraNa, 9. kevaladarzanAvaraNa, 10. sAtAvedanIya, 11. yazaskIrtinAmakarma, 12. uccagotra, 13. dAnAnta rAya, 14. lAbhAntarAya, 15. bhogAntarAya, 16. upabhogAntarAya aura 17. viiryaantraay| 123-paMcamIe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM ukkoseNaM sattarasa sAgarovamAiM ThiI paNNattA / chaTThIe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM jahaNNaNaM sattarasa sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM sattarasa paliovamAI ThiI paNNattA / sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM sattarasa paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| mahAsukke kappe devANaM ukkoseNaM sattarasa sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| ___ pAMcavIM dhUmaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI jaghanya sthiti satta raha sAgaropama kahI gaI hai| chaThI pRthvI tamaHprabhA meM kinhIM-kinhIM nArakoM kI jaghanya sthiti sattaraha sAgaropama hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti sattaraha patyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti sattaraha palyopama kahI gaI hai / mahAzukra kalpa meM devoM ko utkRSTa sthiti sattaraha sAgaropama kahI 124-sahassAre kappe devANaM jahaNNaNaM sattarasa sAgaroSamAiM ThiI paNNatA / je devA sAmANaM susAmANaM mahAsAmANaM paumaM mahApaumaM kumudaM mahAkumudaM naliNaM mahAnaliNaM poMDarIaM mahApoMDarIaM sukkaM mahAsukkaM sohaM sohakataM sIhavIaM bhAvi vimANaM devattAe uvavaNNA, tesi NaM devANaM ukkoseNaM sattarasa sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| te NaM devA sattarasahi addhamAsehiM prANamaMti vA pANamaMti vA, ussasaMti vA nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM sattarasahi vAsasahassehiM AhAraTTha smuppjji| saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je sattarasahi bhavaggaharNehi simissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / sahasrAra kalpa meM devoM ko jaghanya sthiti sattaraha sAgaroSama hai| vahAM jo deva, sAmAna, susAmAna, mahAsAmAna, padma, mahApadma, kumuda, mahAkumuda, nalina, mahAnalina, pauNDarIka, mahApauNDarIka, zukra, mahAzukra, siMha, siMhakAnta, siMhabIja, aura bhAvita nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti sattaraha sAgaropama kI hotI hai / ve deva sattaraha ardhamAsoM (sAr3he Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra aATha mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiN| una devoM ke sattaraha hajAra varSoM ke bAda pAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo sattaraha bhavagrahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // saptadazasthAnaka samavAya samApta / / aSTAdazasthAnaka-samavAya 125-aTThArasavihe baMbhe paNNatte, taM jahA-orAlie kAmabhoge va sayaM maNeNaM sevai 1, novo aNNaM maNaNaM sevAvei 2, maNeNaM sevaMtaM pi aNNaM na samaNujANAi 3, orAlie kAmabhoge va sayaM vAyAe sevai 4, novi aNNu bAyAe sevAvei 5, vAyAe sevaMtaM pi aNNaM na samaNujANAi 6 / orAlie kAmabhoge Neva sayaM kAraNaM sevai 7, Novi ya aNNaM kAraNaM sevAvei 8, kAeNaM sevaMtaM pi aNNaM na samAjANAi 9 / divve kAmabhoge va sayaM maNaNaM sevai 10, govi aNNaM maNeNaM sevAvei 11 maNaNaM sevaMtaM pi aNNaM na smnnjaannaai12| dibve kAmabhoge va sayaM vAyAe sevai 13, Novi aNNaM vAyAe sevAvei 14, vAyAe sevaMtaM pi aNNaM na samaNujANAi 15 / dibve kAmabhoge va sayaM kAeNaM sevai 16, Novi aNNaM kAeNaM sevAvei 17, kAeNaM sevaMtaM pi aNNaM na samaNujANAi 18 / brahmacarya aThAraha prakAra kA kahA gayA hai| jaise--audArika (zarIra vAle manuSya-tiyaMcoM ke) kAma-bhogoM ko na ho mana se svayaM sevana karatA hai, na hI anya ko mana se sevana karAtA hai aura na mana se sevana karate hue anya kI anumodanA karatA hai 3 / audArika-kAmabhogoM ko na ho vacana se svayaM sevana karatA hai, na hI anya ko vacana se sevana karAtA hai aura na hI sevana karate hue anya kI bacana se anumodanA karatA hai 6 / audArika-kAmabhogoM ko na ho svayaM kAya se sevana karatA hai, na ho anya ko kAya se sevana karAtA hai aura na hI kAya se sevana karatA hai, na hI anya kI anumodanA karatA hai 9 / divya (deva-devI sambandhI) kAma-bhogoM ko na hI svayaM mana se sevana karatA hai, na hI anya ke karAtA hai aura na hI mana se sevana karate hue anya kI anumodanA karatA hai 12 / divya-kAma bhogoM ko na ho svayaM vacana se sevana karatA hai, na hI anya ko vacana se sevana karAtA hai aura na hI sevana karate hue anya kI vacana se anumodanA karatA hai 15 / divya-kAmabhogoM ko na hI svayaM kAma se sevana karatA hai, na hI anya ko kAya se sevana karAtA hai aura na hI kAya se sevana karate hue anya kI anumodanA karatA hai 18 / 126-arahato NaM ariTunemissa aTThArasa samaNasAhassIo ukkosiyA samaNasaMpayA hotthA / samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM samaNANaM NigaMthANaM sakhuDDaviattANaM pradvArasa ThANA paNNattA / taM jahA vayachakkaM 6 kAyachakkaM 12 akappo 13 gihibhAyaNaM 14 / paliyaMka 15 nisijjA 16 ya siNANaM 17 sobhavajjaNaM 18 // 1 // ariSTanemi arhat kI utkRSTa zramaNa-sampadA aThAraha hajAra sAdhuoM kI thii| zramaNa bhagavAn mahAvIra ne sakSudraka-vyakta-sabhI zramaNa nirgranthoM ke lie aThAraha sthAna kahe haiN| jaisavrataSaTka 6, Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAdazasthAnaka samavAya] kAyaSaTka 12, prakalpa 13, (vastra, pAtra, bhakta-pAnAdi) gRhi-bhAjana 14, paryaGka (palaMga Adi) 15, niSadyA (strI ke sAtha eka prAsana para baiThanA) 16, snAna 17 aura zarIra-zobhA kA tyAga 18 / vivecana-sAdhu do prakAra ke hote haiM-vaya (dIkSA paryAya) se aura zruta (zAstrajJAna) se avyakta ----aparipakva aura vaya tathA zruta donoM se vyakta-paripakva / inameM avyakta sAdhu ko kSudraka yA kSullaka bhI kahate haiN| aise kSudraka aura vyakta sAdhuoM ke 18 saMyamasthAna bhagavAn mahAvIra ne kahe haiM / hiMsAdi pAMcoM pApoM kA aura rAtri bhojana kA yAvajjIvana ke lie sarvathA tyAga karanA vrataSaTka hai| pRthivI Adi chaha kAyA ke jIvoM ko rakSA karanA kAyaSaTkavarjana hai / akalpanIya bhakta-pAna kA tyAga, gRhastha ke pAtra kA upayoga nahIM karanA, palaMgAdi para nahIM sonA, strI-saMsakta Asana para nahIM baiThanA, snAna nahIM karanA aura zarIra kI zobhA-zRgArAdi nahIM karanA / ina aThAraha sthAnoM se sAdhuoM ke saMyama kI rakSA hotI hai| 127-AyArassa NaM bhagavato sacUliyAgassa aTThArasa payasahassAI payaggeNaM pnnnnttaa| cUlikA-sahita bhagavad-prAcArAGga sUtra ke pada-pramANa se aThAraha hajAra pada kahe gaye haiN| 128 baMbhIe NaM livoe advArasavihe lekhavihANe paNNatte / taM jahA-baMbhI 1, javaNAliyA 2, dosaUriyA 3, kharoTTiyA 4, kharasAviA 5, pahArAiyA 6, uccattariA 7, akkharapuTThiyA 8, bhogavaitA 9, veNatiyA 10, NiNhaiyA 11, aMkalivI 12, gaNialivI 13, gaMdhabalivI [bhUyalivI] 14, AIsalivI 15, mAhesarIlivI 16, dAmilivI 17, volidalivI 18 / brAhmI lipi ke lekha-vidhAna aThAraha prakAra ke kahe gaye haiN| jaise--1. brAhmIlipi, 2. yAvanIlipi, 3. doSauparikAlipi, 4. kharoSTrikAlipi, 5. khara-zAvikA lipi, 6. prahArAtikAlipi, 7. uccattarikA lipi, 8. akSarapRSThikAlipi, 9. bhogavatikAlipi, 10. vaiNa kiyAlipi, 11. nihnavikAlipi, 12. aMkalipi, 13. gaNitalipi, 14. gandharva lipi, [bhUtalipi] 15. prAdarza lipi, 16. mAhezvarI lipi, 17. dAmilipi, 18. polindIlipi / vivecana saMskRta TIkAkAra ne likhA hai ki ina lipiyoM kA svarUpa daSTigocara nahIM hotA hai| phira bhI vartamAna meM pracalita aneka lipiyoM kA bodha hotA hai| jaise--yAvanIlipi arbI-phArasI, ur3iyAlipi, drAvir3Ilipi Adi / aAgama-granthoM meM bhI lipiyoM ke nAmoM meM bhinnatA dRSTigocara hotI hai| 129 ---atthinasthippavAyassa NaM puvassa aTThArasa vatthU paNNattA / astinAstipravAda pUrva ke aThAraha vastu nAmaka arthAdhikAra kahe gaye haiN| 130-dhUmappabhA NaM puDhavI aTThArasuttaraM joyaNasayasahassaM bAhalleNaM pnnnnttaa| posAsADhesu NaM mAsesu sai ukkoseNaM aTThArasamuhutte divase bhavai, sai ukkoseNaM aTThArasamuhuttA rAto bhv| dhUmaprabhA nAmaka pAMcavIM pRthivI kI moTAI eka lAkha aThAraha hajAra yojana kahI gaI hai| pauSa aura prASAr3ha mAsa meM eka bAra utkRSTa rAta aura dina kramazaH aThAraha muhUrta ke hote haiN| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] [samavAyAGgasUtra vivecana-pauSa mAsa meM sabase bar3I rAta aThAraha muhUrta kI hotI hai aura ASAr3ha mAsa meM sabase bar3A dina aThAraha muhUrta kA hotA hai, yaha sAmAnya kathana hai / hindU jyotiSa gaNita ke anusAra ASAr3ha meM karka saMkrAnti ko sabase bar3A dina aura makara saMkrAnti ke dina pauSa meM sabase bar3I rAta hotI hai / aMgrejI jyotiSa ke anusAra 23 disambara ko sabase bar3I rAta aura 21 jUna ko sabase bar3A dina aThAraha muhUrta kA hotA hai / eka muhUrta meM 48 miniTa hote haiM / 131-imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM aTThArasa paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM aTThArasa paliovamAI ThiI paNNattA / sohammosANesu kappesu atthegaiyANaM aTThArasa pilaovamAI ThiI pnnnnttaa| sahassAre kappe devANaM ukkoseNaM aTThArasa sAgarovamAI ThiI pgnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitane ka nArakoM ko utkRSTa sthiti aThAraha palyopama kahI kaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti aThAraha palyopama kahI gaI hai / saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti aThAraha palyopama kahI gaI hai| sahasrAra kalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti aThAraha sAgaropama kahI gaI hai| 132-ANae kappe devANaM atthegaiyANaM jahaNNeNaM advArasa sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| je devA kAlaM sukAlaM mahAkAlaM aMjaNaM riThe sAlaM samANaM dumaM mahAdumaM visAlaM susAlaM paumaM paumagumma kumudaM kumudagumma naliNaM naliNagummaM puDarIaM puMDarIyagummaM sahassAraDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM aTThArasa sAgarovamAiM ThiI pnnnntaa| te NaM devANaM aTThArasahiM addhamAsehi prANamaMti vA, pANamaMti vA, UsasaMti vA, nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM aTThArasa vAsasahassehi AhAraTThe samuppajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je aTThArasahi bhavaggaNehi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / / Anata kalpa meM kitaneka devoM ko jaghanya sthiti aThAraha sAgaropama kahI gaI hai| vahAM jo deva kAla, sukAla, mahAkAla, aMjana, riSTa, sAla, samAna, druma, mahAdruma, vizAla, suzAla, padma, padmagulma, kumuda, kumudagulma, nalina, nalinagulma, puNDarIka, puNDarIkagulma aura sahasrArAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI sthiti aThAraha sAgaropama kahI gaI hai| ve deva aThAraha ardhamAsoM (nau mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiM / una devoM ke aThAraha hajAra varSa ke bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai| __kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo aThAraha bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| ||assttaadshsthaank samavAya samApta // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonaviMzatisthAnaka samavAya] [59 ekonaviMzatisthAnaka-samavAya 133---egUNavIsaM NAyajjhayaNA paNNattA, taM jahA 'ukkhitaNAe, 'saMdhADe, aMDe, 'kumbhe a, 'sele| tube, a, 'rohiNI, mallI, 'mAgaMdI, caMdimAti a||1|| 1'dAvaddave, ''udagaNAe, 13maMDukke, "tetalI i a| 15naMdiphale, avarakaMkA, AiNNe, 1susumA ia||2|| avare a, "poNDaroe NAe egUNavIsaime / jJAtAdharmakathAMga sUtra ke (prathama zrutaskandha ke) unnIsa adhyayana kahe gaye haiN| jaise--1. utkSiptajJAta. 2. saMghATa, 3. aMDa, 4. karma, 5. zailaka, 6. tumba, 7. rohiNI, 8. mallI , 9. mAkaMdI, 1. dAvadrava, 12. udakajJAta, 13. maMDaka, 14. tetalI, 15. nandiphala, 16. aparakaMkA, 17. pAkIrNa, 18. susumA aura puNDarIkajJAta // 1-2 / / 134--jaMbUdIve NaM dIve sUriA ukkoseNaM egUNavIsaM joyaNasayAiM uDamaho tavayaMti / jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM sUrya utkRSTa rUpa se eka hajAra nau sau yojana Upara aura nIce tapate haiN| vivecana--ratnaprabhA pRthivI ke uparima bhUmibhAga se Upara ATha sau yojana para sUrya avasthita hai aura ukta bhUmibhAga se eka hajAra yojana gaharA lavaNasamudra hai| isalie sUrya apane uSNa prakAza se para so yojana taka--jahAM taka ki jyotizcakra avasthita hai, tathA nIce aThAraha sau yojana arthAt lavaNasamudra ke adhastana tala taka isa prakAra sarva milAkara unnIsa sau (1900) yojana ke kSetra ko saMtapta karatA hai| 135 ---sukke NaM mahaggahe avareNaM udie samANe egUNavIsaM NakkhattAI samaM cAraM caritA pravareNaM atthamaNaM uvAgacchai / zukra mahAgraha pazcima dizA se udita hokara unnIsa nakSatroM ke sAtha sahagamana karatA huA pazcima dizA meM astaMgata hotA hai| 136.---jaMbuddIvassa NaM dIvassa kalAno egUNavIsaM chepraNAmro pnnnntaayo| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa ko kalAeM unnIsa chedanaka (bhAgarUpa) kahI gaI haiN| vivecana-jambUdvIpa kA vistAra eka lAkha yojana hai| usake bhItara jo chaH varSadhara parvata aura sAta kSetra haiM, ve bhAratavarSa se meru parvata taka dUne-dUne vistAra vAle haiM aura meru se Age airavata varSa taka Adhe-Adhe vistAra vAle haiN| ina sabakA yoga (1+2+4+8+16+32+64+32+ 16+6+4+2+1= 190) eka sau navve hotA hai / isa (190) kA bhAga eka lAkha meM dene para 5266, prAtA hai / Upara ke zUnya kA nIce ke zUnya ke sAtha apavartana kara dene para raha jAtA hai| prakRta sUtra meM isI unnIsa bhAgarUpa kalAoM kA ullekha kiyA gayA hai, kyoMki 190 bhAgoM meM jisa Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] [samavAyAGgasUtra kSetra yA kulAcala (varSadhara) kI jitanI zalAkAeM haiM, unase ise guNita karane para usa vivakSita kSetra yA kulAcala kA vistAra nikala pAtA hai / 137-egUNavIsaM titthayarA agAravAsamajhe vasittA muDe bhavittA NaM agArAo aNagAriaM pvviaa| unnIsa tIrthakara agAra-vAsa meM raha kara phira muDita hokara agAra se anagAra pravrajyA ko prApta hue-gRhavAsa tyAga kara dIkSita hue| vivecana-vAsupUjya, mallI, ariSTanemi, pArzvanAtha aura mahAvIra, ye pAMca tIrthaMkara kumAra avasthA meM hI pravajita hue / zeSa unnIsa tIrthaMkaroM ne gRhavAsa chor3a kara pravrajyA grahaNa kii| 138--imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiANaM neraiyANaM egUNavIsapaliovamAiM ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM egUNavIsapaliobamAI ThiI paNNattA / sohammIsANesu kampesu atthegaiyANa devANaM egUNavIsapaliovamAI ThiI paNNattA prANayakappe atthegaiyANa devANaM ukkoseNaM egUNavIsasAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti unnIsa palyopama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti unnIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti unnIsa palyApama kahI gaI hai| prAnata kalpa meM kitaneka devoM kI utkRSTa sthiti unnIsa sAgaropama kahI gaI hai| 139-pANae kappe atthegaiyANaM devANaM jahaNNaNaM egUNavIsasAgarovamAI ThiI paNNatA / je devA ANataM pANataM gataM viNataM ghaNaM susiraM iMdaM iMdokataM iMduttaravaDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM egUNavIsasAgarovamAI ThiI paNNattA / te NaM devA egaNavIsAe addhamAsANaM prANamaMti vA, pANamaMti vA, ussasaMti vA nIsasaMti vA tesi NaM devANaM egUNavosAe vAsasahassehi AhAraTThe samupajjai / ___ saMtegaiA bhavasiddhiyA jIvA je egUNavIsAe bhavaggahaNehi sijjhissaMti bajjhissaMti mucci. ssaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / prANata kalpa meM kitaneka devoM kI jaghanya sthiti unnIsa sAgaropama kahI gaI hai| vahAM jo deva Anata, prANata, nata, vinata, ghana, suSira, indra, indrakAnta aura indrottarAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti unnIsa sAgaropama kahI gaI hai| ve deva unnosa ardhamAsoM (sAr3he nau mAsoM) ke bAda grAna-prANa yA ucchavAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ke unnIsa hajAra varSoM ke bAda prAhAra kI icchA utpanna hotI hai / kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo unnIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| ||ekonviNshtisthaank samavAya samApta / / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizatisthAnaka samavAya] viMzatisthAnaka-samavAya 140-vIsaM asamAhiThANA paNNattA, taM jahA-davadavacAri yAvi bhavai 1, apamajjiyacAri yAvi bhavai 2, duppamajjiyacAri yAvi bhavai 3, atirittasejjANie 4, rAtiNiyaparibhAsI 5, therovaghAie 6, bhUovaghAie 7, saMjalaNe 8, kohaNe 9, piTTimaMsie 10, abhikkhaNaM abhikkhaNaM ohAraittA bhavai 11, NavANaM adhikaraNANaM aNuppaNNANaM uppAettA bhavai 12, porANANaM adhikaraNANaM khAmina viusaviANaM puNodIrattA bhavai 13, sasarakkhapANipAe 14, akAlasajjhAyakArae yAvi bhavaI 15, kalahakare 16, saddakare 17, jhaMjhakare 16, sUrappamANabhoI 19, esaNA'samite Avi bhv|20| bosa asamAdhisthAna kahe gaye haiN| jaise---1. dava-dava yA dhapa-dhapa karate hue jaldI-jaldI jalanA, 2. apramAjitacArI honA, 3. duSpramArjitacArI honA, 4. atirikta zayyA-grAsana rakhanA 5. rAnika sAdhuoM kA parAbhava karanA, 6. sthavira sAdhuoM ko doSa lagAkara unakA upaghAta yA apamAna karanA, 7. bhUtoM (ekendriya jIvoM) kA vyartha upaghAta karanA, 8. sadA roSayukta pravRtti karanA, 9. atikrodha karanA, 10. pITha pIche dUsare kA avarNavAda karanA, 11. nirantara-sadA hI dUsaroM ke guNoM kA vilopa karanA, jo vyakti dAsa yA cora nahIM hai, use dAsa yA cora Adi kahanA, 12. nitya naye adhikaraNoM (kalaha athavA yantrAdikoM) ko utpanna karanA, 13. kSamA kiye hue yA upazAnta hue adhikaraNoM (lar3AI-jhagar3oM) ko puna: puna: jAgRta karanA, 14. sarajaska (sacetana dhUli Adi se yukta hAtha-paira rakhanA, sarajaska hAtha vAle vyakti se bhikSA grahaNa karanA aura sarajaska sthaMDila Adi para calanA, sarajaska AsanAdi para baiThanA, 15. akAla meM svAdhyAya karanA aura kAla meM svAdhyAya nahIM karanA, 16. kalaha karanA, 17. rAtri meM ucca svara se svAdhyAya aura vArtAlApa karanA, 18. gaNa yA saMgha meM phUTa DAlane vAle vacana bolanA, 19. sUryodaya se lekara sUryAsta hone taka khAte-pIte rahanA tathA 20. eSaNAsamiti kA pAlana nahIM karanA aura aneSaNIya bhakta-pAna ko grahaNa karanA / vivecana-jina kAryoM ke karane se apane yA dUsare vyaktiyoM ke citta meM saMkleza utpanna ho unako asamAdhisthAna kahate haiN| sUtra-pratipAdita sabhI kAryoM se dUsaroM ko to saMkleza aura duHkha hotA hI hai, sAtha hI ukta kAryoM ke karane vAloM ko bhI vinA dekhe, zodhe dhapa-dhapa karate hue calane para Thokara Adi lagane se, tathA sA~pa, bicchU Adi ke dvArA kATa lie jAne para mahAn saMkleza aura duHkha utpanna hotA hai| sAdhu maryAdA se adhika zayyA-pAsanAdi ke rakhane para, dUsaroM kA parAbhava karane para, gurujanAdikoM kA apamAna karane para aura nitya naye jhagar3e-TaMTe uThAne para saMgha meM vikSobha utpanna hotA hai aura saMgha dvArA bahiSkAra kara diye jAne para tathA dina bhara khAne se rogAdi ho jAne para svayaM ko bhI bhArI duHkha paidA hotA hai / isalie ukta sabhI bIsoM kAryoM ko asamAdhisthAna kahA gayA hai| 141----muNisubbae NaM arahA vIsaM dhaNUI uDDhaM uccatteNaM hotthaa| sabvevi a ghaNodahI bIsaM joyaNasahassAI bAhalleNaM pnnnnttaa| pANayassa NaM deviMdassa devaraNNo vIsaM sAmANiasAhassIo pnnnntaao| NapusayaveyaNijjassa NaM kammassa vIsaM sAgarovamakoDAkoDIo baMdhano baMdhaThiI pnnnnttaa| paccakkhANassa NaM puvassa vIsaM vatthU pnnnnttaa| ussappiNiosappiNimaMDale vIsaM sAgarovama koDAkoDIo kAlo pnnnntto| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62] [samavAyAGgasUtra munisuvrata arhat bIsa dhanuSa UMce the / sabhI ghanodadhivAtavalaya bIsa hajAra yojana moTe kahe gaye haiN| prANata devarAja devendra ke sAmAnika deva bIsa hajAra kahe gaye haiN| napusaka vedanIya karma kI, navIna karma-bandha kI apekSA [utkRSTa ] sthiti bIsa koDAkor3I sAgaropama kahI gaI hai| pratyAkhyAna pUrva ke bIsa vastu nAmaka arthAdhikAra kahe gaye haiN| utsapiNI aura avasarpiNI maMDala (pAra-cakra) kor3I sAgaropama kAla parimita kahA gayA hai| abhiprAya yaha hai ki dasa koDAkor3I sAgaropama kA utsapiNokAla aura dasa kor3Akor3I sAgaropama kA avasarpiNIkAla mila kara bosa koDAkor3I sAgaropama kA eka kAlacakra kahalAtA hai| 142--imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM vIsaM paliovamAiM ThiI paNNatA / chaTThIe puDhavIe atthegaiyANaM NeraiyANaM vIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM vIsaM paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM vIsaM paliovamAiM ThiI paNNattA / pANate kappe devANaM ukkoseNaM vIsa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti bIsa palyopama kahI gaI hai| chaThI tamaHprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti bIsa sAgaropama kahI gaI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti bIsa palyopama kahI gaI hai / saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti bIsa palyopama kahI gaI hai| prANata kalpa meM devoM ko utkRSTa sthiti bIsa sAgaropama kahI gaI hai| 143--prAraNe kappe devANaM jahaNNaNaM vIsa sAgarovamAI ThiI paNNattA / je devA sAyaM visAyaM suvisAyaM siddhatthaM uppalaM bhittilaM, tigiccha disAsovatthiyaM palaMbaM ruilaM puppha supuppha puSphAvattaM pupphapabhaM pupphakaMtaM pupphavaNNaM puSphalesaM puSphajjhayaM pusiMgaM pupphasiddhaM puSphattaraDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM bIsa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| te NaM devA vIsAe addhamAsANaM ANamaMti vA, pANamaMti vA, ussasaMti vA, nosasaMti vA, tesiM Na devANaM vIsAe vAsasahassehi AhAraTThe smuppjji| saMtegaiyA bhavasiddhiA jIvA je vIsAe bhavamgahaNehi sijjhissaMti bujjhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / pAraNa kalpa meM devoM kI jaghanya sthiti bIsa sAgaropama kahI gaI hai| vahAM jo deva sAta, visAta, suvisAta, siddhArtha, utpala, bhittila, tigicha, dizAsauvastika, pralamba, rucira, puSpa, supuSpa, puSpAvarta, puSpaprabha puSpadakAnta, puSpavarNa, puSpalezya, puSpadhvaja, puSpazRga, puSpasiddha (puSpasRSTa) aura rAvataMsaka nAma ke viziSTa vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti bosa sAgaropama kahI gaI hai| ve deva bIsa ardhamAsoM (daza mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsaniHzvAsa lete haiM / una devoM ko bIsa hajAra varSoM ke bAda pAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavya siddhika jIva aise haiM jo bIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, paramanirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| ||viNshtisthaank samavAya smaapt| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekaviMzatisthAnaka samavAya] ekaviMzatisthAnaka-samavAya 144-- ekkavIsaM sabalA paNNattA, taM jahA--hatthakammaM karemANe sabale 1, mehuNaM paDisevamANe sabale 2, rAibhoaNaM bhujamANe sabale 3, AhAkammaM bhujamANe sabale 4, sAgAriyaM piMDaM bhujamANe sabale 5, uddesiyaM kIyaM AhaTu dijjamANaM bhujamANe sabale 6, abhikkhaNaM paDiyAikkhettA NaM bhujamANe sabale 7, aMto chaNhaM mAsANaM gaNAmro gaNaM saMkamamANe sabale 8, aMto mAsassa to dagaleve karemANe sabale 9, aMto mAsassa tao mAIThANe sevamANe sabale 10, rAyapiDaM bhujamANe sabale 11, pAuTTiAe pANAivAyaM karemANe sabale 12, AuTTiAe musAvAyaM vadamANe sabale 13, AuTTiyAe AdiNNAdANaM giNhamANe sabale 14, AuTTiyAe aNaMtarahiAe puDhavIe ThANaM vA nisIhiyaM vA cetemANe sabale 15, evaM AuTTiA cittamaMtAe puDhavIe, evaM AuTTiA cittamaMtAe silAe kolAvAsaMsi vA dArue aNNayare vA tahappagAre ThANaM vA sijjaM vA nisIhiyaM vA cetemANe sabale 16, jIvapaidie sapANe sabIe saharie sattige paNaga-daga-maTTI-makkaDAsaMtANae tahappAre ThANaM vA sijja vA nisIhiyaM vA cetemANe sabale 17, AuTTiAe mUlabhoyaNaM vA kaMdabhoyaNaM vA tayAbhoyaNaM vA, pavAlabhoyaNaM vA pupphabhoyaNaM vA phalabhoyaNaM vA hariyabhoyaNaM vA bhujamANe sabale 18, aMto saMvaccharassa dasa dagaleve karemANe sabale 19, aMto saMvaccharassa dasa mAiThANAI sevamANe sabale 20, abhikkhaNaM abhikkhaNaM sItodayaviyaDavagdhAriyapANiNA asaNaM vA pANaM vA khAima vA sAimaM vA paDigAhittA bhujamANa sabale 21 / ikkIsa zabala kahe gaye haiM (jo doSarUpa kriyA-vizeSoM ke dvArA apane cAritra ko zabala (karbu rita, malina yA dhabboM se dUSita karate haiM) jaise-1. hasta-maithuna karane vAlA zabala, 2. strI Adi ke sAtha maithuna sevana karane vAlA zabala, 3. rAta meM bhojana karane vAlA zabala, 4. AdhAkarmika bhojana ko sevana karane vAlA zabala, 5. sAgArika (zayyAMtara sthAna-dAtA) kA bhojana-piMDa grahaNa karane vAlA zabala, 6. prauddezika, bAjAra se krIta aura anyatra se lAkara diye gaye (abhyAhRta) bhojana ko khAne vAlA zabala, 7. bAra-bAra pratyAkhyAna (tyAga) kara punaH usI vastu ko sevana karane vAlA zabala, 8. chaha mAsa ke bhItara eka gaNa se dUsare gaNa meM jAne vAlA zabala, 9. eka mAsa ke bhItara tIna vAra nAbhi-pramANa jala meM pravagAhana yA praveza karane vAlA zabala, 10. eka mAsa ke bhItara tIna vAra mAyAsthAna ko sevana karane vAlA zabala, 11. rAjapiNDa khAne vAlA zabala, 12. jAna-bUjha kara pRthivI prAdi jIvoM kA ghAta karane vAlA zabala, 13. jAna-bUjha kara asatya vacana bolanevAlA zabala, 14. jAna-bUjhakara vinA dI (huI) vastu ko grahaNa karanevAlA zabala, 15. jAna-bUjha kara anantahita (sacitta) pRthivI para sthAna, prAsana, kAyotsarga Adi karane vAlA zabala, 16. isI prakAra jAna-bUjha kara sacetana pRthivI para, sacetana zilA para aura kolAvAsa (ghuna vAlI) lakar3I Adi para sthAna, zayana Asana Adi karane vAlA zabala, 17. jIva-pratiSThita, prANa-yukta, sabIja, harita-sahita, kIr3e-makor3e vAle, panaka, udaka, mRttikA kIr3InagarA vAle evaM isI prakAra ke anya sthAna para avasthAna, zayana, AsanAdi karane vAlA zabala, 18. jAna-bUjha kara mUla-bhojana, kanda-bhojana, tvaka-bhojana, prabAla-bhojana, puSpa-bhojana, phala-bhojana aura harita-bhojana karane vAlA zabala, 19. eka varSa ke bhItara daza bAra jalAvagAhana yA jala meM praveza karane vAlA zabala, 20. eka varSa ke bhItara daza vAra mAyAsthAnoM kA sevana karane vAlA zabala aura 21. vAra-vAra zItala jala se vyApta hAthoM se azana, pAna, khAdima aura svAdima vastuoM ko grahaNa kara khAne vAlA zabala / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra 145-NiaTTibAdarassa NaM khavitasattayassa mohaNijjassa kammassa ekkavIsaM kammaMsA saMtakammA paNNattA, taM jahA-apaccavakhANakasAe kohe, appaccakkhANakasAe mANe, appaccakkhANakasAe mAyA, apaccakkhANakasAe lobhe, paccakkhANAvaraNakasAe kohe, paccakkhANAvaraNakasAe mANe, paccakkhANAvaraNakasAe mAyA paccakkhANAvaraNakasAe lohe, [saMjalaNakasAe kohe, saMjalaNakasAe mANe, saMjalaNakasAe mAyA, saMjalaNakasAe lohe,] isthivede pubede Napu vede hAse parati-rati-bhaya-sogadugu chaa| jisane anantAnubandhI catuSka aura darzanamohatrika (mithyAtva, mitha evaM samyaktvamohanIya) ina sAta prakRtiyoM kA kSaya kara diyA hai aise kSAyika samyagdRSTi aSTama guNasthAnavartI nivRttibAdara saMyata ke mohanIya karma kI ikkIsa prakRtiyoM kA sattva kahA gayA hai / jaise--1. apratyAkhyAna krodhakaSAya, 2. apratyAkhyAna mAnakaSAya, 3. apratyAkhyAna mAyA kaSAya, 4. apratyAkhyAna lobhakaSAya, 5. pratyAkhyAnAvaraNa krodhakaSAya, 6. pratyAkhyAnAvaraNa mAnakaSAya, 7. pratyAkhyAnAvaraNa mAyAkaSAya, 8. pratyAkhyAnAvaraNa lobhakaSAya, [9. saMjvalana krodhakaSAya, 10. saMjvalana mAnakaSAya, 11. saMjvalana mAyAkaSAya, 12. saMjvalana lobhakaSAya 13. strIveda, 14. puruSaveda, 15. napusakaveda, 16. hAsya, 17. arati, 18. rati, 19. bhaya, 20. zoka aura 21. duguchA (jugupsaa)| 146 -ekkamekkAe NaM osappiNIe paMcama-chaTThAmo samAo ekkavIsaM ekkavIsaM vAsasahassAI kAleNaM paNNattAyo, taM jahA---dUsamA, dUsamadUsamA, egamegAe NaM ussappiNIe paDhama-vitimAo samAo ekkavIsaM ekkavIsaM vAsasahassAI kAleNaM paNNattAo, taM jahA-dUsamadUsamAe, dUsamAe ya / pratyeka avasarpiNI ke pAMcaveM aura chaThe pAre ikkIsa-ikkIsa hajAra varSa ke kAla vAle kahe gaye haiM / jaise--duHSamA aura duHSama-duHSamA / pratyeka utsarpiNI ke prathama aura dvitIya pAre ikkIsa-ikkIsa hajAra varSa ke kAla vAle kahe gaye haiN| jaise-duHSama-duHSamA aura duHssmaa| 147-imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM ekkavIca paligrovamAiM ThiI paNNattA / chaTThIe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM ekkavIsaM sAgarovamAI ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM egavIsapalinovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti ikkIsa palyopama kI kahI gaI hai| chaThI tamaHprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti ikkIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti ikkIsa palyopama kahI gaI hai| 148-sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM ekkavIsaM paliovamAI ThiI pnnnnttaa| prAraNe kappe devANaM ukkoseNaM ekkavIsa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti ikkIsa palyopama kahI gaI hai| prAraNakalpa meM devoM kI utkRSTa sthiti ikkIsa sAgaropama kahI gaI hai| 149--accute kappe devANaM jahaNeNaM ekkavIsa sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| je devA sirivacchaM siridAmakaMDaM mallaM kiTeM cAvoNNataM araNNavaDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA, tesi NaM Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAviMzatisyAnaka samavAya] devANaM ekkavosaM sAgarovamAI ThiI paNNatA / te gaM devA ekkavIsAe addhamAsANaM ANamaMti vA, pANamaMti vA, ussasaMti vA, nosasaMti vA / tesi NaM devANaM ekkavIsAe vAsasahassehi AhAraTThe smpjji| saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je ekkavIsAe bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / acyuta kalpa meM devoM kI jaghanya sthiti ikkIsa sAgaropama kahI gaI hai / vahA~ jo deva zrIvatsa, zrIdAmakANDa. malla, kRSTa, cAponnata aura AraNAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI sthiti ikkIsa sAgaropama kahI gaI hai| ve deva ikkIsa ardhamAsoM (sADhe daza mAsoM) ke bAda Ana-prANa yA ucchvAsa-niHzvAsa lete haiN| una devoM ke ikkIsa hajAra varSoM ke bAda prAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo ikkIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge, aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // ekaviMzatisthAnaka samavAya samApta / dvAviMzatisthAnaka-samavAya 150.-vAvIsaM parIsahA paNNattA, taM jahA-digichAparIsahe 1, pivAsAparIsahe 2, sotaparIsahe 3, usiNaparosahe 4, daMsamasagaparosahe 5, acelaparosahe 6, araiparosahe 7, itthoparIsahe 8, cariAparIsahe 9, nisIhinAparIsahe 10, sijjAparIsahe 11, akkosaparosahe 12, vaparosahe 13, jAyaNAparIsahe 14, alAbhaparIsahe 15, rogaparIsahe 16, taNaphAsaparIsahe 17, jallaparosahe 18, sakkArapurakkAraparIsahe 19, paNNAparosahe 20, aggANaparosahe 21, adaMsaNaparIsahe 22 / bAIsa parISaha kahe gaye haiM / jaise--1. digichA (bubhukSA) parISaha, 2. pipAsAparopaha, 3. zItaparISaha, 4. uSNaparISaha, 5. daMzamazaka parISaha, 6. acela parISaha, 7. aratiparISaha, 8. strIparISaha, 9. caryAparoSaha, 10. niSadyAparISaha, 11. zayyAparISaha, 12. prAkrozaparISaha, 13. vadhaparISaha, 14, yAcanAparISaha, 15. alAbhaparoSaha, 16. rogaparISaha, 17. tRNasparzaparISaha, 18. jallaparISaha, 19. satkAra-puskAraparISaha, 20. prajJAparISaha, 21. ajJAnaparISaha aura 22. adarzanaparoSaha / / vivecana--mokSamArga se patana na ho aura pUrva saMcita karmoM ko nirjarA ho, isa bhAvanA se bhUkha. pyAsa zIta, uSNa, DAMsa-macchara Adi kI jo bAdhA yA kaSTa svayaM samabhAvapUrvaka sahana kiye jAte haiM, unheM parISaha kahA jAtA hai / ve bAIsa haiM, jinake nAma Upara ginAye gaye haiN| 151 --didivAyasta NaM vAvIsaM suttAI chinnacheyaNaiyAI sasamayasuttaparivADIe, vAvIsaM suttAI acchinnacheyaNaiyAI AjIviyasuttaparivADIe, vAvIsaM suttAiM tikaNaiyAiM terAsiyasutaparivADIe, vAvIsaM suttAI caukkaNaiyAI smysuttprivaaddiie| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMga meM bAIsa sUtra svasamayasUtraparipATI se chinna-chedanayika haiN| bAIsa sUtra prAjIvikasUtraparipATI se acchinna-chedanayika haiM / bAIsa sUtra trairAzikasUtraparipATI se nayatrika-sambandhI haiN| bAIsa sUtra catuSkanayika haiM jo cAra nayoM kI apekSA se kahe gaye haiN| vivecana-jo naya chinna sUtra ko cheda yA bheda se svIkAra karatA hai, arthAt dUsare zlokAdi kI apekSA nahIM rakhatA hai, vaha chedanaya sthita kahalAtA hai| jaise 'dhammo maMgalamukkiTTha' ityAdi zloka apane artha ko prakaTa karane ke lie anya zloka ko apekSA nahIM rakhatA / isI prakAra jo sUtra chinnachedanaya vAle hote haiM unheM chinnachedanayika kahA jAtA hai| dRSTivAda aMga meM aise bAIsa sUtra haiM jo jinamata kI paripATI yA paddhati se nirUpaNa kiye haiM / jo naya acchinna (abhinna) sUtra kI cheda se apekSA rakhatA hai, vaha acchinnachedanaka kahalAtA hai arthAt dvitIya Adi zlokoM kI apekSA rakhatA hai / aise bAIsa sUtra prAjIvika gozAlaka ke mata kI paripATI se kahe gaye haiN| jo sUtra dravyAstika, paryAyAstika aura ubhayAstika ina tIna nayoM kI apekSA se kahe gaye haiM, ve trikanayika yA trairAzika mata ko paripATI se kahe gaye haiN| jo sutra saMgraha, vyavahAra, Rju-sUtra aura zabdAditraka, ina cAra ko apekSA se kahe gaye haiM ve catuSkana yika kahe jAte haiN| ve svasamaya se sambaddha haiN| 152--vAvIsavihe poggalapariNAme paNNatte, taM jahA-kAlavaNNapariNAme, nIlavaNNapariNAme, lohiyavaNNapariNAme, halivaNNapariNAme, suvikallavaNNapariNAme, sunbhigaMdhapariNAme, dukhibhagaMdhapariNAme, tittarasapariNAme, kaDuyarasapariNAme, kasAyarasapariNAme, aMvilarasapariNAme, mahurarasapariNAme, kakkhaDaphAsapariNAme, mauyaphAsapariNAme, guruphAsapariNAme, lahaphAsapariNAme, sotaphAsapariNAme, usiNaphAsapariNAme, NiddhaphAsapariNAme, lukkhaphAsapariNAme, agurulahuphAsapariNAme, gurulhuphaasprinnaame| pudgala ke pariNAma (dharma) bAIsa prakAra ke kahe gaye haiN| jaise--1. kRSNavarNapariNAma 2. nIlavarNapariNAma, 3. lohitavarNapariNAma, 4. hAridravarNapariNAma, 5. zuklavarNapariNAma, 6. sarabhigandhapariNAma, 7. darabhigandhapariNAma, 8. tiktarasapariNAma, 9. kaTakarasapariNAma 10. kaSAyarasapariNAma, 11. AmlarasapariNAma, 12. madhurarasapariNAma, 13. karkazasparza pariNAma, 14. mRdusparzapariNAma, 15. gurusparzapariNAma, 16. laghusparzapariNAma, 17. zItasparzapariNAma, 18. uSNa sparzapariNAma, 19. snigdhasparzapariNAma 20. rUkSasparzapariNAma, 21. agurula ghusparzapariNAma aura 22. gurulaghusparzapariNAma / 153-- imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM vAvIsaM paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| chaTThIe puDhavIe ukkoseNaM vAvosaM sAgarovamAI ThiI pagNatA / ahesattamAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM jahaNaNaM vAvIsaM sAgarovamAI ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM vAvIsa paliovamAI ThiI paNNattA / sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM vAvIsa paligrovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti bAIsa palyopama kahI gaI hai / chaThI tamaHprabhA pRthivI meM nArakiyoM kI utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama kahI gaI hai / adhastana sAtavIM tamastamA pRthivI meM kitaneka nArakiyoM ko jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trayovizatisthAnaka samavAya ] [67 asurakumAra devoM kI sthiti bAIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti bAIsa palyopama kahI gaI hai| 154--accute kappe devANaM [ukkoseNaM] vAsosaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA / heTThima-heTimagevejjagANaM devANaM jahaNaNaM vAvIsaM sAgarovamAI ThiI paNNattA / je devA mahiyaM visUhiyaM vimalaM pabhAsaM vaNamAlaM accutaDisagaM vimANaM devattAe uvavaNNA, tesi gaM devANaM ukkoseNaM vAvIsaM sAgarovamAI ThiI paNNattA / te NaM devA [vAvIsaM addhamAsANaM ANamaMti vA pANamaMti vA, ussasaMti vA nIsasaMti vaa|] tesi NaM devANaM vAvosavAsasahassehiM AhAra? samuppajjai / saMtegaiyA bhavisiddhiyA jIvA je vAvosaM bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhissaMti maccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM krissNti| acyuta kalpa meM devoM kI [utkRSTa] sthiti bAIsa sAgaropama kahI gaI hai| adhastana-adhastana ko jaghanya sthiti bAIsa sAgaropama kahI gaI hai| vahAM jo deva mAhita. visahita (vizrata). vimala, prabhAsa, vanamAla aura acyutAvataMsaka nAma ke vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti bAIsa sAgaropama kahI gaI hai| ve deva bAIsa ardhamAsoM (gyAraha mAsoM) ke bAda prAnaprANa yA ucchavAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ke vAIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra ko icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavasiddhika jIva bAIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // dvAviMzatisthAnaka samavAya samApta // trayoviMzatisthAnaka-samavAya 155-tevIsaM sUyagaDajjhayaNA paNNattA, taM jahA--samae 1, vetAlie 2, uvasaggapariNNA 3, thopariNA 4, narayavibhattI 5, mahAvIrathuI 6, kusIlaparibhAsie 7, virie 8, dhamme 9, samAhI 10, magge 11, samosaraNe 12, pAhattahie 13, gaMthe 14, jamaIe 15, gAthA 16, puNDarIe 17, kiriyAThANA 18, AhArapariNNA 19, apaccakkhANakiriA 20, aNagArasuyaM 21, addaijja 22, NAlaMdaijja 23 / sUtrakRtAGga meM teIsa adhyayana kahe gaye haiN| jaise-1. samaya, 2. vaitAlika, 3. upasargaparijA, 3. stroparijJA, 5. narakavibhakti, 6. mahAvIrastuti, 7. kuzolaparibhASita, 8. vIrya, 9. dharma, 10. samAdhi, 11. mArga, 12. samavasaraNa, 13. yAthAtathya (prAkhyAtahita) 14. grantha, 15. yamatIta, 16. gAthA, 17. puNDarIka, 18. kriyAsthAna, 19. pAhAraparijJA, 20. apratyAkhyAnakriyA, 21. anagArazruta, 22. prAIya, 23. nAlandIya / 156-jambuddIve NaM dIve bhArahe vAse imose NaM osappiNoe tevIsAe jiNANaM sUruggamaNamuhataMsi kevalavaranANa-vaMsaNe samuppaNNe / jaMbuddIve NaM dIve imIse NaM osa ppiNIe tevIsaM titthakarA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] [samavAyAGgasUtra punvabhave ekkArasaMgiNo hotthA / taM jahA-ajita-sambhava-abhiNaMdaNa-sumaI jAva pAso baddhamANo ya / usabhe NaM arahA kosalie coddasapugvI hotthaa| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM, isI bhAratavarSa meM, isI avapiNI meM teIsa tIrthakara jinoM ko sUryodaya meM muhUrta meM kevala-vara-jJAna aura kevala-vara-darzana utpanna hue| jambUdvIpanAmaka isI dvIpa meM gokAla ke teIsa tIrthaMkara pUrvabhava meM gyAraha aMgazruta ke dhArI the| jaise-ajita, sabhava, abhinandana, sumati yAvat pArzvanAtha, mahAvIra / kauzalika RSabha arhat caturdazapUrvI the| 157--jambuddIve NaM dove imIse osappiNIe tevIsaM titthaMkarA putvabhave maMDaliyarAyANo hotthA / taM jahA-ajita-sambhava-abhiNaMdaNa jAva pAso vaddhamANo ya / usabhe NaM arahA kosalie puvabhave cakkavaTTI hotthaa| jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM isa avasarpiNI kAla ke teIsa tIrthaMkara pUrvabhava meM mAMDalika rAjA the| jaise--ajita, saMbhava, abhinandana yAvat pArzvanAtha tathA vardhamAna / kauzalika RSabha arhat pUrvabhava meM cakravartI the| 158-imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe prathegaiyANaM neraiyANaM tevIsaM paligrovamAiM ThiI pnnnnttaa| ahe sattamAe NaM puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM tevIsaM sAgarokmAI ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM tevIsaM paliovamAI ThiI paNNattA / sohammIsANANaM devANaM atthegaiyANaM tevIsaM paliprovamAiM ThiI paNNattA / isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti teIsa palyopama kahI gaI hai| adhastana sAtavIM pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti teIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti teIsa palyopama kahI gaI hai / saudharma IzAna kalpa meM kitaneka devoM kI sthiti teIsa palyopama kahI gaI hai| 159-heTimamajjhimagevijjANaM devANaM jahaNNaNaM tevIsaM sAgarovamAI ThiI paNNattA / je devA hechimagevejjayavimANesu devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM tevIsaM sAgarovamAI ThiI paNNattA / te NaM devA tevIsAe addhamAsANaM ANamaMti vA, pANamaMti vA, UsasaMti vA, nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM tevIsAe vAsasahassehiM AhAraTTe smuppjjii| saMtegaiA bhavasiddhiA jIvA je tevIsAe bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujjhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissati / adhastana-madhyamaveyaka ke devoM kI jaghanya sthiti teIsa sAgaropama kahI gaI hai / jo deva adhastana graiveyava vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti teIsa sAgaropama kahI gaI hai / ve deva teIsa ardhamAsoM (sAr3he gyAraha mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ke teIsa hajAra varSoM ke bAda grAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavya siddhika jIva aise haiM, jo teIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| ||tryovishtisthaank samavAya samApta / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturvizatisthAnaka samavAya] catuviMzatisthAnaka-samavAya 160-cauvvIsaM devAhidevA paNNattA / taM jahA-usabha-ajita-saMbhava-abhiNaMdaNa-sumaipaumapaha-supAsa-caMdappaha-suvidhi-sIala-sijjaMsa - bAsupujja-vimala-aNaMta-dhamma-saMti-kuthu - ar-mlliimunnisunvy-nmi-nemii-paas-bddhmaannaa| caubIsa devAdhideva kahe gaye haiM / jaise--RSabha, ajita, saMbhava, abhinandana, sumati, padmaprabha, supArzva, candraprabha, suvidhi (puSpadanta) zItala, zreyAnsa, vAsupUjya, vimala, ananta, dharma, zAnti, kunthu, ara, mallI, munisuvrata, nami, nemi, pArzvanAtha aura vardhamAna / 161-cullahimavaMta-siharoNaM vAsaharapavvayANaM jIvAno cauccIsaM caucvosaM joyaNasahassAI Nava-vattIse joyaNasae ega adRttIsaha bhAgaM joyaNassa kici visesAhiyAmro AyAmeNaM pnnnnttaa| kSullaka himavanta aura zikharI varSadhara parvatoM kI jIvAeM caubIsa-caubIsa hajAra nau sau battIsa yojana aura eka yojana ke ar3atIsa bhAgoM meM se eka bhAga se kucha adhika (2493238 sAdhika) lambI kahI gaI hai| 162---cauvIsaM devaTThANA saiMdayA paNNattA, sesA ahamidA anidA apurohiyaa| caubIsa devasthAna indra-sahita kahe gaye haiN| zeSa devasthAna indra-rahita, purohita-rahita haiM aura vahAM ke deva ahamindra kahe jAte haiN| vivecana-jo caubIsa devasthAna indra-sahita kahe gaye haiM, ve isa prakAra haiM--daza jAti ke bhavana daza sthAna. pATha jAti ke vyantara devoM ke pATha sthAna, pAMca prakAra ke jyotiSka devoM ke pA~ca sthAna aura saudharmAdi kalpavAsI devoM kA eka sthAna / isa prakAra ye saba milakara (10+8+ 5+1=24) caubIsa hote haiN| ina sabhI sthAnoM meM rAjA-prajA Adi jaisI vyavasthA hai, ata: unake adhipatiyoM ko indra kahA jAtA hai| kintu nau graiveyaka aura pAMca anuttara vimAnoM meM rAjA prajA Adi kI kalpanA nahIM hai, kintu vahA~ ke sabhI deva samAna aizvarya evaM vaibhavavAle haiM, ve sabhI apane ko 'aham + indra:' 'maiM indra hU~' isa prakAra anubhava karate haiM, isaliye ve 'ahamindra' kahalAte haiM aura isI kAraNa una caudaha hI sthAnoM ko anindra (indra-rahita) aura apurohita (purohita-rahita) kahA gayA hai / yaha apurohita zabda upalakSaNa hai, ataH jahA~ indra hotA hai, vahA~ usake sAtha sAmAnika, trAyastriza, Atma-rakSaka, purohita aura lokapAlAdi bhI hote haiN| kintu jahA~ indra kI kalpanA nahIM hai, una devasthAnoM ko 'anindra, apurohita' Adi zabdoM se kahA gayA hai| 163--uttarAyaNagate NaM sUrie cauvIsaMgulie porisichAyaM NivattaittA NaM Nitti / gaMgAsiMdhUno NaM mahANadIo pavahe sAtiregeNaM caudhIsaM kose vitthAreNaM pnnnnte| rattA-rattavatIno NaM mahANadIgro pavAhe sAtirege cauvIsaM kose visthAreNaM pnnnntte| uttarAyaNa-gata sUrya caubIsa aMgulavAlI pauruSI chAyA ko karake karka saMkrAnti ke dina sarvAbhyantara maMDala se nivRtta hotA hai, arthAt dUsare maMDala para AtA hai| gaMgA-sindhu mahAnadiyA~ pravAha Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] [samavAyAGgasUtra (udgama-) sthAna para kucha adhika caubIsa-caubIsa koza vistAra vAlI kahI gaI haiN| [isI prakAra] raktA-raktavatI mahAnadiyA~ pravAha-sthAna para kucha adhika caubIsa-caubIsa koza vistAravAlI kahI 164--imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiANaM neraiyANaM ThiI cauvosaM paligrovamAI pnnnnttaa| ahesattamAe puDhavIe atthegaiANaM neraiyANaM caubIsaM sAgarovamAI ThiI paNNatA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM cauvIsaM paliovabhAI ThiI pnnnnttaa| sohammIsANe NaM devANaM atthegaiyANaM cauvIsaM paligrovamAiM ThiI paNNatA / ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti caubIsa palyopama kahI gaI hai| adhastana sAtavIM pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti caubIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM ko sthiti caubIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpa meM kitaneka devoM ko sthiti caubIsa palyopama kahI gaI hai| 165--heTThima-uvarimagevejjANaM devANaM jahaNNeNaM cauvIsaM sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| je devA hedvimamajjhimagevejjayavimANesu devattAe uvavaNNA, tesi NaM devANaM ukkoseNaM cauvIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA / te NaM devA cauvIsAe addhamAsANaM prANamaMti vA, pANamaMti vA, UsasaMti vA NIsasaMti vA / tesi NaM devANaM cauvIsAe vAsasahassehiM pAhAraTTe samuppajjA / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je cauvIsAe bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujjhissaMti muccissaMti parinivAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / adhastana-uparima greveyaka devoM kI jaghanya sthiti caubIsa sAgaropama kahI gaI hai| jo deva adhastana-madhyama graiveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti caubIsa sAgaropama kahI gaI hai| ve deva caubIsa ardhamAsoM (bAraha mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchavAsaniHzvAsa lete haiN| una devoM ko caubIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavasiddhika jIva aise haiM jo caubIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmo se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| sthAnaka samavAya samApta / / paMcaviMzatisthAnaka-samavAya 166--purima-pacchimagANaM titthagarANaM paMcajAmassa paNavIsaM bhAvaNAso paNNattAmo, taM jahAIrigrAsamiI maNaguttI kyaguttI AloyapANabhoyaNaM AdANa-bhaMDa-mattaNikkhevaNAmiI 5, aNuvItibhAsaNayA kohavivege lobhavivege bhayavivege hAsavivege 5, uggahaaNuNNavaNayA uggahasImajANaNayA sayameva uggahaM aNugiNhaNayA sAhammiya uggahaM aNuNNaviya paribhujaNayA sAhAraNabhattapANaM aNuNNaviya paDibhujaNayA 5, itthI-pasu-paMDagasaMsattagasayaNAsaNavajjaNayA itthIkahavivajjaNayA itthINaM iMdiyANa Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcaviMzatisthAnaka samavAya] mAloyaNavajjaNayA puvvaraya-putva-koligrANaM aNaNusaraNayA paNItAhAravivajjaNayA 4, soiMdiyarAgovaraI cakkhidiyarAgovaraI ghANidiyarAgovaraI jibhidiyarAgovaraI phAsidiyarAgovaraI 5 / prathama aura antima tIrthaMkaroM ke (dvArA upadiSTa) paMcayAma kI paccIsa bhAvanAeM kahI gaI haiM / jaise-[prANAtipAta-viramaNa yA ahiMsA mahAvata kI pAMca bhAvanAeM-] 1. IryAsamiti, 2. manogupti, 3. vacana gupti, 4. AlokitapAna-bhojana, 5. AdAnabhAMDa-mAtranikSepaNAsamiti / [mRSAvAda-viramaNa yA satya mahAvrata kI pAMca bhAvanAeM--] 1. anuvIcibhASaNa, 2. krodha-viveka, 3. lobha-viveka, 4. bhayaviveka, 5. hAsya-viveka / [adattAdAna-viramaNa yA acaurya mahAvrata kI pAMca bhAvanAeM---] 1. avagrahaanujJApanatA, 2. avagrahasIma-jJApanatA, 3. svayameva avagraha-anugrahaNatA, 4. sArmika avagraha natA, 5. sAdhAraNa bhaktapAna-anajJApya paribha janatA, [maithana-viramaNa yA brahmacarya mahAvrata kI pAMca bhAvanAeM-] 1. strI-pazu-napusaka-saMsakta zayana-pAsana varjanatA, 2. strIkathAvivarjanatA, 3. strI indriya-[manoharAGga] AlokanavarjanatA, 4. pUrvarata-pUrvakrIDA-ananusmaraNatA, 5. prnniit-paahaarvivrjntaa| [parigraha-veramaNa mahAvrata kI pAMca bhAvanAeM-] 1. zrotrendriya-rAgoparati, 2. cakSarindriya-rAgoparati, 3. ghrANendriya-rAgoparati, 4. jihvandriya-rAgoparati, aura 5. sprshnendriyraagoprti| vivecana- madhya ke bAIsa tIrthaMkaroM ke zAsana meM paMcamahAvrata ke sthAna para cAturyAma dharma pracalita thA, ataeva yahA~ prathama aura carama tIrthakara kA grahaNa kiyA gayA hai / :prAditIrthaMkara bhagavAn RSabhadeva aura carama tIrthaMkara vardhamAna svAmI ne jina paMcayAma vratoM kA upadeza diyA tathA unakI rakSA ke lie pratyeka vrata ko pAMca-pAMca bhAvanAoM ke cintana, manana aura AcaraNa karane kA bhI vidhAna kiyA hai / yAvajjIvana ke lie svIkRta ahiMsA mahAvrata tabhI surakSita raha sakatA hai jabaki bhUmi para daSTi rakha kara jIvoM kI rakSA karate hae gamana kiyA jAe, mana kI caMcalatA para niyantraNa rakhA jAe, bolate samaya niyantraNa rakhate hue hita, mita, priya vacana bole jAeM, sUrya se prakAzita sthAna para bhalI-bhAMti dekha-zodha kara khAna-pAna kiyA jAe aura vastra-pAtra Adi ko uThAte aura rakhate samaya sAvadhAnI rakho jAe / ye hI prathama mahAvrata kI pA~ca bhAvanAeM haiN| ___ satya mahAvrata kI rakSA ke lie Avazyaka hai ki khUba soca-vicAra karake bolA jAe, krodha kA tyAga kiyA jAe, lobha kA tyAga kiyA jAe, bhaya kA tyAga kiyA jAe, aura hAsa-parihAsa kA tyAga kiyA jaae| vicAra kiye vinA bolane se asatya vacana kA mukha se nikalanA sambhava hai, krodha ke Aveza meM bhI prAyaH asatya vacana mukha se nikala jAte haiM, lobha se to manuSya prAyaH jhaTha bolate hI haiM, bhaya se bhI vyakti asatya bola jAtA hai aura haMsI meM bhI dUsare ko apamAnita karane yA usakA majAka ur3Ane ke lie asatya bolanA prAya: dekhA jAtA hai| ata: satya mahAvrata kI pUrNa rakSA ke lie anuvIcibhASaNa aura krodha, lobha, bhaya aura hAsya kA parityAga Avazyaka hai| acaurya mahAvrata kI rakSA ke lie Avazyaka hai ki kisI bhI vastu ko grahaNa karane se pahale usake svAmI se anujJA yA svIkRti prApta kara lI jAe, apanI sImA yA maryAdA ke jJAnapUrvaka hI vastu grahaNa kI jAya, svaya yAcanA karake vastu grahaNa kI jAe, apane sArmikoM ko prAhAra-pAnI ke lie grAmantraNa dekara khAna-pAna kiyA jAe aura yAcanA karake lAye hae bhakta-pAnAdi ko gUrujanoM ke Age nivedana kara aura unakI anujJA prApta kara AhAra kiyA jAya / saMskRtaTIkAkAra ne parijanatA kI Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72] [samavAyAGgasUtra vyAkhyA karate hue athavA kaha kara usakA nivAsa artha bhI kiyA hai, jisakA abhiprAya yaha hai ki jisa sthAnaka yA upAzraya Adi meM nivAsa kiyA jAe, usake svAmI se svIkRti prApta karake hI nivAsa kiyA jaay| brahmacarya mahAvrata kI rakSA ke lie strI, pazu, napusaka durAcArI manuSyoM ke samparka vAle sthAna para sone yA baiThane kA tyAga kiyA jAe, striyoM kI rAga-vardhaka kathAoM kA aura unake manohara aMgopAMgoM ko dekhane kA tyAga kiyA jAe, pUrvakAla meM strI ke sAtha bhoge hue bhogoM ko aura kAma-krIr3AoM ko yAda na kiyA jAe tathA pauSTika gariSTha aura rasa-bahula AhAra-pAna kA tyAga kiyA jaae| parigraha-tyAga mahAvata kI rakSA ke lie pAMcoM indriyoM ke zabdAdi iSTa viSayoM meM rAga kA aura aniSTa viSayoM meM dveSa kA tyAga aAvazyaka hai| ina bhAvanAoM ke karane para hI ukta mahAvrata sthira aura dRr3ha raha sakate haiM, anyathA nhiiN| ataH ukta bhAvanAoM kA nirantara cintana karanA caahie| tattvArthasUtra meM bhI ukta vratoM kI 25 bhAvanAeM kahI gaI haiM, kintu zve0 aura di0 sammata pAThoM meM tIsare acaurya mahAvrata kI bhAvanAoM meM kucha antara hai, prakaraNa-saMgata hone evaM kucha mahattvapUrNa hone se unakA yahA~ nirdeza kiyA jAtA hai zve0 tattvArthAdhigama bhASya ke anusAra1. anuvIci-avagraha-yAcana-hiMsAdi doSoM se rahita nirdoSa avagraha kA grahaNa karanA aura usI kI yAcanA krnaa| 2. abhIkSNAvagrahayAcana-nirantara usI prakAra se grahaNa aura yAcana karanA / 3. etAvadityavagrahAvadhAraNa--- mere lie itanA hI paryApta hai, aisA kaha kara utanI hI vastu ko aura bhakta-pAna ko grahaNa karanA / 4. samAnadhArmikoM se avagraha-yAcana-apane hI samAna samAcArI vAloM se yAcanA karanA aura unhIM ke padArthoM ko grahaNa krnaa| 5. anujJApita pAna-bhojana-anujJA yA svIkRti milane para bhojana-pAna karanA / di0 tattvArthasUtra ke anusAra1. zUnyAgAra-pAvAsa-jinakA koI svAmI nahIM rahA hai aura jo sarvasAdhAraNa logoM ke Thaharane ke lie ghoSita kara diye gaye haiM, aise sUne ghara, maTha Adi meM nivAsa karanA / 2. vimocitAvAsa-jina gharoM ke svAmiyoM ko rAjA Adi ne nikAla kara deza se bAhara kara diyA aura unheM sarvasAdhAraNa ke rahane yA Thaharane ke lie ghoSita kara diyA aise gharoM meM nivAsa karanA / 3. paroparodhAkaraNa---jahAM svayaM nivAsa kara rahe hoM, usa sthAna para yadi koI sAdharmI Thaharane ko Ave to use manA nahIM karanA / 4. bhaikSyazuddhi-bhikSA-sambandhI sarva doSoM aura antarAyoM ko TAla bhikSA grahaNa krnaa| 5. sadharmAvisaMvAda-sAdharmI janoM se visaMvAda yA kalaha nahIM karanA / Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcavizatisthAnaka samavAya] [73 167--mallo NaM arahA paNavIsaM dhaNuiM uDDhe uccatteNaM hotthaa| savve vi dIhaveyaDapavvayA paNavIsaM joyaNANi uDDhe uccatteNaM pnnnnttaa| paNavIsaM paNavIsaM gAuprANi unvidveNaM pnnnntaa| doccAe NaM puDhavIe paNavIsaM NirayAvAsasayasahassA pnnnnttaa| mallI arhan paccIsa dhanuSa UMce the| sabhI dogha vaitADhaya parvata paccIsa dhanuSa UMce kahe gaye haiM / tathA ve paccIsa koza bhUmi meM gahare kahe gaye haiN| dUsarI pRthivI meM paccIsa lAkha nArakAvAsa kahe gaye haiN| 168--AyArassa NaM bhagavo sacUligrAyassa paNavIsaM ajjhayaNA paNNatA, taM jahA--- sasthapariNA' logavijao' sIosaNIa sammattaM / AvaMti' dhuya vimoha uvahANa suyaM mahapariNNA // 1 // piMDesaNa'" sijjiri'' A2 bhAsajjhayaNA' ya vattha'4 pAesA'5 / uggahapaDimA6 sattikkasattayA17-23 bhAvaNa 24 vimuttI25 // 2 // NisIhajjhayaNaM paNuvIsaimaM / cUlikA-sahita bhagavad-prAcArAGga sUtra ke paccIsa adhyayana kahe gaye haiN| jaise-1. zastraparijJA, 2. lokavijaya, 3, zItoSNIya, 4. samyaktva, 5. yAvantI, 6. dhUta, 7. vimoha, 8. upadhAnazruta, 9. mahAparijJA, 10. piNDaiSaNA, 11. zayyA, 12. IryA, 13, bhASAdhyayana, 14. vastraiSaNA, 15. pAtraiSaNA, 16. avagrahapratimA, 17-23 saptakaka (17. sthAna, 18. niSIdhikA, 19. uccAraprasravaNa, 20. zabda, 21. rUpa, 22. parakriyA, 23. anyonya kriyA) 24. bhAvanA adhyayana aura 25. vimukti adhyayana / / 1-2 // antima vimukti adhyayana nizItha adhyayana sahita paccIsavAM hai| 169-micchAdidivilidie NaM apajjattae NaM saMkiliTThapariNAme NAmassa kammassa paNavIsa uttarapayaDIo NibaMdhati-tiriyagatinAma 1. vilidiyajAtinAmaM 2. aorAliyasarIraNAma 3. teagasarIraNAmaM 4, kammaNasarIranAmaM 5, huMDagasaMThANanAmaM 6, porAliyasarIraMgovaMgaNAmaM 7, chevaTThasaMghayaNanAmaM 8, vaNNanAmaM 9, gaMdhanAmaM 10, rasanAmaM 11, phAsanAmaM 12, tiriANupugvinAmaM 13, agurulahunAmaM 14, uvadhAyanAmaM 15, tasanAmaM 16, bAdaranAmaM 17, apajjattayanAmaM 18, patteyasarIranAma 19, athiranAmaM 20, asubhanAma 21, dubhaganAma 22, aNAdejjanAmaM 23, ajasokittinAmaM 24, nimmANanAmaM 25 / saMkliSTa pariNAmavAle aparyAptaka mithyAdRSTi vikalendriya (dvIndriya, trIndriya, caturindriya) jIva nAmakarma kI paccIsa uttara prakRtiyoM ko bAMdhate haiM / jaise-1. tiryaggatinAma, 2 vikalendriya jAtinAma, 3. praudArikazarIranAma, 4. taijasazarIranAma, 5. kArmaNazarIranAma, 6. haMDakasaMsthAna nAma, 7. audArikazarIrAGgopAGganAma, 8. sevArtasaMhanananAma, 9. varNanAma, 10. gandhanAma, 11. rasanAma 12. sparzanAma, 13. tiryaMcAnupUrvInAma, 14. agurulaghunAma, 15. upaghAtanAma, 16. trasanAma, 17. bAdaranAma, 18. aparyAptakanAma, 19. pratyekazarIranAma, 28. asthiranAma, 21. azubhanAma, 22. durbhaganAma, 23. anAdeyanAma, 24. ayazaskottinAma aura 25, nirmANanAma / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] [samavAyAGgasUtra vivecana--pratyanta saMkleza pariNAmoM se yukta aparyAptaka vikalendriya jIva nAmakarma kI ukta 25 prakRtiyoM ko bA~dhatA hai / yahA~ yaha vizeSa jJAtavya hai ki vikalendriya jIva dvIndriya, trIndriya aura caturindriya ke bheda se tIna prakAra ke hote haiM / ata: jaba koI jIva dvIndriya-aparyAptaka ke yogya ukta prakRtiyoM kA bandha karegA, taba vaha vikalendriyajAtinAma ke sthAna para dvIndriyajAti nAmakarma kA bandha kregaa| isI prakAra trIndriya yA caturindriya jAti ke yogya prakRtiyoM ko bAMdhane vAlA trIndriya yA caturindriya jAti nAma karma kA bandha karegA / isakA kAraNa yaha hai ki jAtinAma karma ke 5 bhedoM meM vikalendriya jAti nAma kA koI bheda nahIM hai| prastuta sUtra meM paccIsa-paccIsa saMkhyA ke anurodha se aura dvIndriyAdi tIna vikalendriyoM ke tIna vAra ukta prakRtiyoM ke kathana ke vistAra ke bhaya se 'vikalendriya' pada kA prayoga kiyA gayA hai| 170 --gaMgA-siMdhUno NaM mahAnadIno paNavIsaM gAuyANi puhutteNaM duhano ghaDamuhapavittieNaM muttAvalihArasaMThieNaM pavAteNa paDati / rattA-rattAvaIno NaM mahANadono paNavIsaM gAuyANi puhatteNaM makaramuhapavittieNaM muttAvalihArasaMThieNaM pavAteNa paDaMti / gaMgA-sindhu mahAnadiyA~ paccIsa koza pRthula (moTI) ghar3e ke mukha-samAna mukha meM praveza kara aura makara (magara) ke mukha ko jihvA ke samAna panAle se nikala kara muktAvalI hAra ke prAkAra se prapAtadraha meM giratI haiN| isI prakAra raktA-raktavatI mahAna diyA~ bhI paccIsa koza pRthula ghar3e ke mukhasamAna mukha meM praveza kara aura makara ke mukha kI jihvA ke samAna panAle se nikalakara muktAvalI-hAra ke AkAra se prapAtadraha meM giratI haiN| vivecana--kSullaka himavaMta kulAcala yA varSadharaparvata ke Upara sthita padmadraha ke pUrvI toraNa dvAra se gaMgA mahAnadI aura pazcimI toraNadvAra se sindhumahAnadI nikalatI hai / isI prakAra zikharI kulAcala ke Upara sthita puMDarIkadraha ke pUrvI toraNadvAra se raktAmahAnadI aura pazcimI toraNadvAra se raktavatI mahAnadI nikalato hai| ye cAroM hI mahAnadiyA~ drahoM se nikala kara pahale pAMca-pAMca sau yojana parvata ke Upara hI bahatI haiN| tatpazcAt gaMgA-sindhu bharatakSetra kI ora dakSiNAbhimukha hokara aura raktA-raktavatI airavatakSetra kI aora uttarAbhimukha hokara bhUmi para avasthita apane-apane nAma vAle gaMgAkUTa Adi prapAta kUToM meM giratI haiM / parvata se girane ke sthAna para unake nikalane ke lie eka bar3A vajramayI panAlA banA huA hai usakA mukha parvata kI aora ghar3e ke mukha samAna gola hai aura bharatAdi kSetroM kI aora makara ke mukha kI lambI jIbha ke samAna hai / tathA parvata se nIce bhUmi para girato huI jaladhArA motiyoM ke sahasroM lar3IvAle hAra ke samAna pratIta hotI hai| yaha jaladhArA paccIsa koza yA savA chaha yojana caur3I hotI hai / 171-lobiMdusArassa NaM puvassa paNavIsaM vatthU pnnnntaa| lokavindusAra nAmaka caudahaveM pUrva ke vastunAmaka paccIsa arthAdhikAra kahe gaye haiN| 172-imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM paNavIsaM paligrovamAI ThiI paNNattA / ahesattamAe puDhavIe atthegaiyANa neraiyANaM paNavIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM pratyegaiyANaM paNavIsaM paligrovamAI ThiI pnnnnttaa| sohammIsANe NaM devANaM atthegaiyANaM paNavIsaM paligrovamAI ThiI pnnnnttaa| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDviMzatisthAnaka samavAya] [75 isa ratnaprabhApRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti paccIsa palyopama kahI gaI hai| adhastana sAtavIM mahAtamaHprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti paccIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti paccosa palyopama kahI gaI hai / saudharma-IzAna kalpa meM kitane ka devoM ko sthiti paccIsa palyopama kahI gaI hai| 173-majjhimaheTimagevejjANaM devANaM jahaNaNaM paNavIsaM sAgarovamAI ThiI paNNatA / je devA heTThimauvarimagevejjagavimANesu devattAe uvavaNNA, tesi NaM devANaM ukkoseNaM paNavIsaM sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| te NaM devA paNavIsAe addhamAsehi ANamaMti vA, pANamaMti vA, ussasaMti vA, nissasaMti vA / tesi NaM devANaM paNavIsaM vAsasahassehiM AhAraThe samupajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je paNavIsAe bhavaggahahi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / madhyama-adhastanapraiveyaka devoM kI jaghanya sthiti paccIsa sAgaropama kahI gaI hai| jo deva adhastana-uparimaveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM una devoM kI utkRSTa sthiti paccosa sAgaropama kahI gaI hai / ve deva paccIsa ardhamAsoM (sAr3he bAraha mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA zvAsocchavAsa lete haiN| una devoM ke paccIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavasiddhika jIva aise haiM jo paccIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // paMcavizatisthAnaka samavAya samApta // SaDviMzatisthAnaka-samavAya 174-chavvIsa dasakappakvahArANaM uddesaNakAlA paNNattA, taM jahA-dasa dasANaM cha, kappassa, dasa vvhaarss| dazAsUtra (dazAzrutaskandha) kalpasUtra aura vyavahArasUtra ke chabbIsa uddezanakAla kahe gaye haiN| jaise--dazAsUtra ke daza, kalpasUtra ke chaha aura vyavahArasUtra ke dsh| vivecana-pAgama yA zAstra kI vAcanA dene ke kAla ko uddezana-kAla kahate haiN| jisa zrutaskandha athavA adhyayana meM jitane adhyayana yA uddezaka hote haiM, unake uddezanakAla yA avasara bhI utane hI hote haiN| 175-abhavasiddhiyANaM jIvANaM mohaNijjasta kammassa chanvIsaM kammaMsA saMtakammA paNNattA, taM jahA--micchattamohaNijjaM, solasa kasAyA, itthIvede purisavede napuMsakavede hAsaM parati rati bhayaM sogaM duguchaa| abhavyasiddhika jIvoM ke mohanIya, karma ke chabbIsa karmAMza (prakRtiyA~) sattA meM kahe gaye haiN| jaise-1. mithyAtva mohanIya, 17. solaha kaSAya, 18. strIveda, 19. puruSaveda, 20. napusakaveda, 21. hAsya, 22. arati, 23. rati, 24. bhaya, 25. zoka aura 26. jugupsA / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra vivecana-darzanamoha kA jaba koI jIva sarvaprathama upazamana karake samyagdarzana prApta karatA hai, taba vaha anAdikAla se cale A rahe darzanamohanIya karma ke tIna vibhAga karatA hai / taba baha cAritramoha ke ukta paccIsa bhedoM ke sAtha aTThAIsa prakRtiyoM kI sattAvAlA hotA hai / parantu abhavya jIva kabhI samyagdarzana ko prApta hI nahIM karate, ataH anAdi mithyAtva ke ve tIna vibhAga bhI nahIM kara pAte haiN| isase unake sadA hI mohanIya karma kI chabbIsa prakRtiyA~ hI sattA meM rahatI haiN| mizra aura samyaktvamohanIya kI sattA unameM nahIM hotii| 176-imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM chanvIsaM paliovamAI ThiI paNNattA / ahesattamAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM chabbIsa sAgarovamAiM ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM chanvIsaM palimovamAI ThiI pnnnnttaa| sohammIsANe NaM devANaM atthegaiyANaM chaThavIsaM paliprovamAiM ThiI pnnnnttaa| __isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti chabbIsa palyopama kahI gaI hai / adhastana sAtavIM mahAtamaHprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti chabbIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti chabbIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpa meM rahanevAle kitaneka devoM kI sthiti chabbIsa palyopama kahI gaI hai| 177-majjhimamajjhimagevejjayANaM devANaM jahaNNaNaM chavvIsa sAgarovamAiM ThiI paNNattA je devA majjhimaheTThimagevejjayavimANesu devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM chabbIsa sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| te NaM devA chabbIsAe addhamAsehiM ANamaMti vA, pANamaMti vA, UsasaMti vA, nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM chavvIsaM vAsasahassehi AhAraTTe smuppjji| saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je chabbIsehiM bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhisaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / madhyama-madhyama graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti chabbIsa sAgaropama kahI gaI hai| jo deva madhya-adhastanapraiveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti chabbIsa sAgaropama kahI gaI hai| ve deva chabbIsa ardhamAsoM (teraha mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsaniHzvAsa lete haiM / una devoM ke chabbIsa hajAra varSoM ke bAda pAhAra kI icchA utpanna hotI hai| ___ kitaneka bhavasiddhika jIva aise haiM jo chabbIsa bhava karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarvaduHkhoM kA anta kreNge| ||ssddviNshtisthaank samavAya samApta // saptaviMzatisthAnaka-samavAya 178-sattAvIsaM aNagAraguNA paNNattA, taM jahA-pANAivAyAo veramaNaM 1, musAvAyAyo veramaNaM 2, pradinnAdANAo veramaNaM 3, mehuNAno veramaNaM 4, pariggahAmro veramaNaM 5, soiMdiyaniggahe 6, cavikhadiyaniggahe 7, ghANidiyaNiggahe 8, jibhidiyaNiggahe 9, phAsidiyaniggahe 10, kohavivege Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptaviMzatisthAnaka samavAya] [77 11, mANavivege. 12, mAyAvivege 13, lobhavivege 14, bhAvasacce 15, karaNasacce 16, jogasacce 17, khamA 18, virAgayA 19, maNasamAharaNayA 20, vayasamAharaNayA 21, kAyasamAharaNayA 22, NANasaMpaNNayA 23, daMsaNasaMpaNNayA 24, carittasaMpaNNayA 25, veyaNa ahiyAsaNayA 26, bhAratiya ahiyAsaNayA 27 / anagAra-nirgrantha sAdhuoM ke sattAIsa guNa haiN| jaise-1 prANAtipAta-viramaNa, 2 mRSAvAdaviramaNa, 3 adattAdAna-viramaNa, 4 maithuna-viramaNa, 5 parigraha-viramaNa, 6 zrotrendriya-nigraha, 7 cakSurindriya-nigraha, 8 ghrANendriya-nigraha, 9 jihvandriya-nigraha, 10 sparzanendriya-nigraha, 11 krodhaviveka, 12 mAnaviveka, 13 mAyAviveka, 14 lobhaviveka, 15 bhAvasatya, 16 karaNasatya, 17 yogasatya, 15 kSamA, 19 virAgatA, 20 manaHsamAharaNatA, 21 vacanasamAharaNatA, 22 kAyasamAharaNatA, 23 jJAnasampannatA, 24 darzanasampannatA, 25 cAritrasampannatA, 26 vedanAtisahanatA aura maarnnaantikaatishntaa| vivecana-anagAra zramaNoM ke prANAtipAta-viramaNa Adi pA~ca mahAvrata mUlaguNa haiM / zeSa bAIsa uttara guNa haiM / jinameM pA~coM indriyoM ke viSayoM kA nigraha karanA, arthAt unakI ucchRkhala pravRtti ko rokanA aura krodhAdi cAroM kaSAyoM kA viveka arthAt parityAga karanA Avazyaka hai| antarAtmA kI zuddhi ko bhAvasatya kahate haiN| vastrAdi kA yathAvidhi pratilekhana karate pUrNa sAvadhAnI rakhanA karaNasatya hai / mana vacana kAya kI pravRtti samIcIna rakhanA arthAt tInoM yogoM kI zuddhi yA pavitratA rakhanA yogasatya hai| mana meM bhI krodha bhAva na lAnA, dveSa aura abhimAna kA bhAva jAgata na hone denA kSamA guNa hai / kisI bhI vastu meM prAsakti nahIM rakhanA virAgatA guNa hai / mana, vacana aura kAya kI azubha pravRtti kA nirodha karanA unakI samAharaNatA kahalAtI hai| samyagdarzana, jJAna aura cAritra se sampannatA to sAdhunoM ke honA hI cAhie / zIta-uSNa Adi vedanAoM ko sahanA vedanAtisahanatA hai| maraNa ke samaya sarva prakAra ke parISahoM aura upasargoM ko sahanA, tathA kisI vyakti ke dvArA hone vAle mAraNAntika kaSTa ko sahate hue bhI usa para kalyANakArI mitra kI buddhi rakhanA mAraNAntikAtisahanatA hai| yahAM yaha vizeSa jJAtavya hai ki digambara-paramparA meM sAdhuoM ke 28 guNa kahe gaye haiN| unameM pA~ca mahAvrata aura pA~coM indriyoM kA nirodha rUpa 10 guNa to uparyukta hI haiN| zeSa 18 guNa isa prakAra haiM-pA~ca samitiyoM kA paripAlana, tIna guptiyoM kA pAlana, sAmAyika vandanAdi chaha aAvazyaka karanA, acela rahanA, eka bAra bhojana karanA, keza luca karanA, aura snAna-danta-dhAvanAdi kA tyAga krnaa| __ donoM meM eka acela yA nagna rahane kA hI maulika antara hai / zeSa guNoM kA paraspara eka-dUsare guNoM meM antarbhAva ho jAtA hai| 179 -jaMbuddIve dIve abhiivajjehiM sattAvIsAe NakkhatehiM saMvavahAre vaTTati / egamege gaM NakkhattamAse sattAvIsAhiM rAiMdiyAhiM rAiMdiyaggeNaM paNNatte / sohammIsANesu kappesu vimANapuDhavI sattAvIsaM joyaNasayAI bAhalleNaM pnnnnttaa| jambUdvIpanAmaka isa dvIpa meM abhijit nakSatra ko chor3akara zeSa nakSatroM ke dvArA mAsa Adi Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] [samavAyAGgasUtra kA vyavahAra pravartatA hai| (abhijit nakSatra kA uttarASADhA nakSatra ke caturtha caraNa meM praveza ho jAtA hai / ) nakSatra mAsa sattAIsa dina-rAta kI pradhAnatA vAlA kahA gayA hai / arthAt nakSatra mAsa meM 27 dina hote haiM / saudharma-IzAna kalpoM meM unake vimAnoM kI pRthivI sattAIsa sau (2700) yojana moTI kahI gaI hai| 180 --veyagasammatabaMdhovarayassa NaM mohaNijjassa kammassa sattAvIsaM uttarapagaDoo saMtakammaMsA pnnnnttaa| sAvaNasuddhasattamosu NaM sUrie sattAvIsaMguliyaM porisicchAyaM NivattaittA NaM divasakhetaM niyaTTamANe rayaNikhettaM abhiNivaTTamANe cAraM cri| vedaka samyaktva ke bandha rahita jIva ke mohanIya karma kI sattAIsa prakRtiyoM kI sattA kahI gaI hai / zrAvaNa sudo saptamI ke dina sUrya sattAIsa aMgula kI pauruSI chAyA karake divasa kSetra (sUrya se prakAzita AkAza) kI ora lauTatA huA aura rajanI kSetra (prakAza ko hAni karatA aura andhakAra ko) bar3hatA humA saMcAra karatA hai| 181--imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM sattAvIsaM paligrovamAiM ThiI paNNattA / ahesattamAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM sattAvIsaM sAgarovamAI ThiI paNNatA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM sattAvIsaM paligrovamAiM ThiI paNNattA / sohammIsANesu kappesu atthegaiyANaM devANaM sattAvIsaM paliovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti sattAIsa palyopama kI hai / adhastana saptama mahAtamaHprabhA pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti sattAIsa sAgaropama kI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti sattAIsa palyopama kI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti sattAIsa palyopama kI hai|| 182-majjhima-udharimagevejjayANaM devANaM jahaNaNaM sattAvIsaM sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| je devA majjhimagevejjayavimANesu devattAe upavaNNA, tesi NaM devANaM ukkoseNaM sattAvosa sAgarovamAI ThiI paNNattA / te NaM devA sattAvIsAe addhamAsehi ANamaMti vA, pANamaMti vA, ussasaMti vA, nIsasaMti vaa| tesi gaM devANaM sattAvIsaM vAsasahassehi AhAra? smuppjji| saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je sattAvIsAe bhavaggahaNehi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / madhyama-uparima aveyaka devoM kI jaghanya sthiti sattAIsa sAgaropama kI hai| jo deva madhyama praiveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM ko utkRSTa sthiti sattAIsa sAgaropama kI hai| ye deva sattAIsa ardhamAsoM (sAr3he teraha mAsoM) ke bAda prAna-prANa arthAt ucchvAsa-niHzvAsa lete haiM / una devoM ko sattAIsa hajAra varSoM ke bAda aAhAra kI icchA utpanna hotI hai / kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo sattAIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| / saptaviMzatisthAnaka samavAya samApta / / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAviMzatisthAnaka-samavAya 183-aTThAvIsavihe AyArapakappe paNate, taM jahA-mAsiyA prArovaNA 1, sapaMcarAI mAsiA ArovaNA 2, sadasarAImAsiyA prArovaNA 3 / [sapaNNarasarAi mAsiA ArovaNA 4, sabIsai rAI mAsiA ArovaNA 5, sapaMcavIsarAi mAsimA pArovaNA 6,] evaM ceva do mAsiyA prArovaNA sapaMcarAI do mAsiyA ArovaNA06 / evaM timAsiyA ArovaNA 6, caumAsiyA prArovaNA 6, uvadhAiyA ArovaNA 25, aNuvaghAiyA prArovaNA 26, kasiNA prArovaNA 27, akasiNA ArovaNA 28, / etAvatA AyArapakappe etAva tAva pAyariyanve / AcAraprakalpa aTThAIsa prakAra kA kahA gayA hai| jaise--1 mAsikI aAropaNA, 2 sapaMcarAtrimAsikI AropaNA, 3 sadazarAtrimAsikI grAropaNA, 4 sapaMcadazarAtrimAsikI prAropaNA, sarvizatirAtrikImAsiko pAropaNa, 5 sapaMcaviMzatirAtrimAsikI prAropaNA 6 isI prakAra dvimAsikI aAropaNA, 6 trimAsikI AropaNA, 6 catumAsikI prAropaNA, 6 upaghAtikA aAropaNA, 25 anupaghAtikA prAropaNA, 26 kRtsnA prAropaNA, 27akRtsnA prAropaNA, 28 yaha aTrAIsa prakAra kA AcAraprakalpa hai| yaha taba taka AcaraNIya hai / (jaba taka ki prAcarita doSa kI zuddhi na ho jaave|) vivecana-'prAcAra' nAma kA prathama aMga hai| usake adhyayana-vizeSa ko prakalpa kahate haiM / usakA dUsarA nAma 'nizItha' bhI hai / usameM ajJAna, pramAda yA Aveza Adi se sAdhu-sAdhvI dvArA kiye gaye aparAdhoM kI zuddhi ke lie prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai| isako prAcAraprakalpa kahane kA kAraNa yaha hai ki prAyazcitta dekara sAdhu-sAdhvI ko usake jJAna, darzana aura cAritrarUpa prAcAra meM punaH sthApita kiyA jAtA hai / isa prAcAraprakalpa yA prAyazcitta ke prakRta sUtra meM aTThAIsa bheda kahe gaye haiM, unakA vivaraNa isa prakAra hai kisI anAcAra kA sevana karane para sAdhu ko usakI zuddhi ke lie kucha dinoM taka tapa karane kA prAyazcitta diyA gayA / usa prAyazcitta kI avadhi pUrNa hone ke pahale hI usane pUrva se bhI bar3A koI aparAdha kara DAlA, jisakI zuddhi eka mAsa ke tapa se honA sambhava ho, taba use usI pUrva pradatta prAyazcitta meM eka mAsa ke vahana-yogya jo mAsa bhara kA prAyazcitta diyA jAtA hai, use mAsikI pAropaNA kahate haiM / 1 / / koI aisA aparAdha kare jisakI zuddhi pA~ca dina-rAtri ke tapa ke sAtha eka mAsa ke tapa se ho, to aise doSI ko usI pUrvadatta prAyazcitta meM pAMca dina-rAta sahita eka mAsa ke prAyazcitta ko pUrvadatta prAyazcitta meM sammilita karane ko 'sapaMcarAtrimAsiko pAropaNA' kahate haiM / / 1 / / ___ isI prakAra pUrva se bhI kucha bar3A aparAdha hone para daza dina-rAtri sahita eka mAsa ke tapa dvArA zuddhi yogya prAyazcitta dene ko sadazarAtrimAsikI prAropaNA kahate haiM / / 3 / isI prakAra mAsa sahita pandraha, bIsa aura paccIsa dina rAtri ke vahana yogya prAyazcitta mAsika prAyazcitta meM prAropaNa karane para kramaza: paMcadazarAtramAsikI prAropaNA 4, vizatirAtra mAsikI aAropaNA 5 aura paMcaviMzatirAtramAsikI 6, prAropaNA hotI hai| jaise mAsikI prAropaNA ke chaha bheda Upara batalAye gaye haiM, usI prakAra dvimAsikI prAropaNA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] [samavAyAnasUtra ke 6 bheda, trimAsikI prAropaNA ke 6 bheda aura caturmAsikI AropaNA ke 6 bheda jAnanA cAhie / isa prakAra cAroM mAsikI prAropaNA ke 24 bheda ho jAte haiN| 27 dina-rAta ke diye gaye prAyazcittoM ko laghumAsika prAyazcitta kahate haiM / aise Der3ha mAsa ke prAyazcitta ko laghu dvimAsika prAyazcitta kahate haiM / aise laghu trimAsika, laghu caturmAsika prAyazcittoM ko upaghAtika AropaNA kahate haiM / yahI paccIsavIM AropaNA hai| ise udghAtika grAropaNA bhI kahate haiN| pUre mAsa bhara ke prAyazcitta ko gurumAsika kahA jAtA hai / isake sAtha ardhapakSa, pakSa Adi ke prAyazcittoM ke prAropaNa karane ko anupAtika prAropaNa kahate haiM / ise anudghAtika mAsika prAyazcitta bhI kahA jAtA hai / yaha chabbIsavIM AropaNA hai| sAdhu ne jitane aparAdha kiye haiM, una saba ke prAyazcittoM ko eka sAtha dene ko kRtsnA aAropaNA kahate haiM / yaha sattAIsavIM aAropaNA hai / bahuta adhika aparAdha karanevAle sAdhu ko bhI prAyazcittoM ko sammilita karake chaha mAsa ke tapaprAyazcitta ko akRtsnA pAropaNA kahate haiN| yaha aTThAIsavIM AropaNA hai / isameM sabhI choTemoTe prAyazcitta sammilita ho jAte haiN| kitanA hI bar3A aparAdha kiyA ho, para chaha mAsa se adhika tapa kA vidhAna nahIM hai / 184---bhavasiddhiyANaM jIvANaM attheigaiyANaM mohaNijjassa kammassa aTThAvIsaM kammaMsAsaMtakammA paNNattA / taM jahA--sammattaveyaNijja micchattaveyaNijjaM sammAmicchattaveyaNijja, solasa kasAyA, Nava NokasAyA / kitaneka bhavyasiddhika jIvoM ke mohanIya karma kI aTThAIsa prakRtiyoM kI sattA kahI gaI hai| jaise-samyaktva vedanIya, mithyAtvavedanIya, samyagmithyAtva vedanIya, solaha kaSAya aura nau nokaSAya / 185 -AbhiNibohiyANANe aTThAvIsavihe paNNatte / taM jahA-soiMdiyApratthAvaggahe 1, cakkhidiyaatthAvaragahe 2, ghANidiyaatthAvaggahe 3, jibhidiyagratthAvaggahe 4, phAsidiyapratthAvaggahe 5, NoiMdiyanatthAvaggahe 6, soiMdiyavaMjaNoggahe 7, ghANidiyavaMjaNoggahe 8, jibhidiyavaMjaNovaggahe 9, phAsidiyavaMjaNoggahe 10, sotidiyaIhA 11, cakkhidiyaIhA 12, ghANidiyaIhA 13, jibhidiyaIhA 14, phAsidiyaIhA 15 NoiMdiyaIhA 16, sotidiyAvAe 17, cakkhidiyAvAe 18, ghANidiyAvAe, 19, jibhidiyAvAe 20, phAsidiyAvAe 21, goiMdiyAvAe 22 / soiMdiyadhAraNA 23, cakkhidiyadhAraNA 24, ghANidiyadhAraNA 25, jibhidiyadhAraNA 26, phAsidiyadhAraNA 27, goiMdiyadhAraNA 28 / prAbhinivodhikajJAna aTThAIsa prakAra kA kahA gayA hai / jaise-1 zrotrendriya arthAvagraha, 2 cakSurindriya-arthAvagraha, 3 ghrANendriya-arthAvagraha, 4 jihvandriya-arthAvagraha, 5 sparzanendriya-arthAvagraha 6 noindriya-arthAvagraha, 7 zrotrendriya-vyaMjanAvagraha, 8 ghrANendriya-vyaMjanAvagraha, 9 jihvandriya-vyaMjanAvagraha, 10 sparzanendriya-vyaMjanAvagraha, 11 zrotrendriya-IhA, 12 cakSurindriya-IhA, 13 ghrANendriya-IhA, 14 jihvandriya-IhA, 15 sparzanendriya-IhA, 16 noindriya-IhA, 17 zrotrendriya-avAya, 18 cakSuri Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAvizatisthAnaka samavAya ] [81 ndriya-pravAya, 19 ghrANendriya-avAya, 20 jihandriya-pravAya, 21 sparzanendriya-avAya, 22 noindriyaavAya, 23 zrotrendriya-dhAraNA, 24 cakSurindriya-dhAraNA, 25 ghrANendriya-dhAraNA, 26 jihvendriyadhAraNA, 27 sparzanendriya-dhAraNA aura 28 noindriy-dhaarnnaa| vivecana --kisI bhI padArtha ke jAnane ke pUrva 'kucha hai' isa prakAra kA aspaSTa pAbhAsa hotA hai, use darzana kahate haiM / usake tatkAla bAda hI kucha spaSTa kintu avyakta bodha hotA hai, use vyaMjanAvagnaha kahate haiN| usake bAda 'yaha manuSya hai' aisA jo sAmAnya bodha yA jJAna hotA hai, use arthAvagraha kahate haiM / tatpazcAt yaha jAnane kI icchA hotI hai ki yaha manuSya baMgAlI hai, yA madrAsI ? isa jijJAsA ko IhA kahate haiM / puna: usakI bolI Adi sunakara nizcaya ho jAtA hai ki yaha baMgAlI nahIM kintu madrAsI hai, isa prakAra ke nizcayAtmaka jJAna ko avAya kahate haiM / yahI jJAna jaba dRDha ho jAtA hai, taba dhAraNA kahalAtA hai / kAlAntara meM vaha smaraNa kA kAraNa banatA hai| smaraNa svayaM bhI dhAraNA kA eka aMga hai| inameM vyaMjanAvagraha mana aura cakSurindriya se nahIM hotA kyoMki inase dekhI yA socIvicArI gaI vastu vyakta hI hotI hai, kintu vyaMjanAvagraha jJAna avyakta yA aspaSTa hotA hai / arthAvagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ke cAroM jJAna pAMcoM indriyoM aura chaThe mana se hote haiM / ataH cAra ko chaha se guNita karane para (4 x 6 = 24) caubIsa bheda arthAvagraha sambandhI hote haiN| aura vyaMjanAvagraha mana aura cakSu ke sivAya zeSa cAra indriyoM se hotA hai ata: una cAra bhedoM ko Upara ke caubIsa bhedoM meM jor3a dene para (24+4=28) aTThAIsa bheda Abhinibodhika jJAna ke hote haiN| isako hI matijJAna kahate haiM / mana ko 'noindriya' kahA jAtA hai, kyoMki vaha bAhara dikhAI nahIM detaa| para soca-vicAra se usake astitva kA sabhI ko parijJAna avazya hotA hai| 186-IsANe NaM kappe aTThAvIsaM vimANAvAsasayasahassA pnnnnttaa| IzAna kalpa meM aTThAIsa lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiN| 187---jIve NaM devagaimmi baMdhamANe nAmassa kammassa aTThAvIsaM uttarapagaDIo nibaMdhati / taM jahA-devagatinAma 1,paMcidiyajAtinAmaM 2, veusviyasarIranAmaM 3, teyagasarIranAmaM 4, kammaNasarIranAmaM 5, samacauraMsasaMThANanAmaM 6, veuvviyasarIraMgovaMgaNAmaM 7, vaNNanAmaM 8, gaMdhanAmaM 9, rasanAmaM 10, phAsanAmaM 11, devANupusvinAmaM 12, agurulahunAmaM 13, uvadhAyanAmaM 14, parAghAyanAmaM 15, ussAsanAmaM 16, pasasthavihAyogainAmaM 17, tasanAmaM 18, bAyaranAmaM 19, pajjattanAma 20, patteyasarIranAmaM 21, thirAthirANaM subhAsubhANaM AejjANAejjANaM doNhaM aNNayaraM ega nAmaM 24, nibaMdhai / [subhaganAmaM 25, sussaranAmaM 26,] jasokittinAmaM 27, nimmANanAmaM 28 / devagati ko bAMdhane vAlA jIva nAmakarma kI aTThAIsa uttara prakRtiyoM ko bAMdhatA hai / ve isa prakAra haiM-1 devagatinAma, 2 paMcendriyajAtinAma, 3 vaikriyakazarIranAma, 4 tejasazarIranAma, 5 kArmaNazarIranAma, 6 samacaturasrasaMsthAnanAma, 7 vaikriyakazarIrAGgopAGganAma, 8 varNanAma, 9 gandhanAma, 10 rasanAma, 11 sparzanAma, 12 devAnupUrvInAma, 13 agurulaghunAma, 14 upaghAtanAma, 15 parAghAtanAma, 16 ucchvAsanAma, 17 prazasta vihAyogatinAma, 18 trasanAma, 19 bAdaranAma, 20 paryAptanAma, 21 pratyekazarIranAma, 22 sthira-asthira nAmoM meM se koI eka, 23 zubha-azubhanAmoM meM se koI eka, Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] [ samavAyAGgasUtra 24 prAdeya-anAdeya nAmoM meM se koI eka, [25 subhaganAma, 26 susvaranAma, 17 yazaskottinAma aura 28 nirmANa nAma, ina aTThAIsa prakRtiyoM ko bAMdhatA hai / 188-evaM ceva neraiyA vi, NANataM-appasatthavihAyogainAmaM huMDagasaMThANaNAmaM athiraNAma dubbhagaNAmaM asubhaNAmaM dussaraNAmaM aNAdijjaNAmaM ajasokittiNAmaM nimmANaNAma / isI prakAra narakagati ko bAMdhanevAlA jIva bhI nAmakarma kI aTrAIsa prakRtiyoM ko bAMdhatA hai / kintu vaha prazasta prakRtiyoM ke sthAna para aprazasta prakRtiyoM ko bAMdhatA hai| jaise-aprazasta vihAyogatinAma, huMDakasaMsthAnanAma, asthiranAma, durbhaganAma, azubhanAma, duHsvaranAma, anAdeyanAma, ayazaskottinAma aura nirmANanAma / itanI mAtra hI bhinnatA hai| 189-imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM aTThAvIsaM paliovamAiM ThiI paNNattA / ahe sattamAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM aTThAvIsaM sAgarodhamAI ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM aTThAvIsaM paliovamAI ThiI pnnnntaa| sohammIsANesu kappesu devANaM atthegaiyANaM aTThAvIsaM paliovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pathivI meM kitaneka nArakoM ko sthiti paTAIsa palyoSama kahI gaI hai| adhastana sAtavIM pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti aTThAIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAroM kI sthiti aTThAIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti aTThAIsa palyopama kahI gaI hai| 190---uvarimahedvimagevejjayANaM devANaM jahaNeNaM aTThAvIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA / je devA majjhimauvarimagevejjaesu vimANesu devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM aTThAvIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA / te NaM devA aTThAvIsAe addhamAsehiM ANamaMti vA, pANamaMti bA, UsasaMti vA, nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM aTThAvIsAe vAsasahassehiM AhAra? samuppajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je aTThAvIsAe bhavaggahaNehi sinjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / uparima-adhastana graiveyaka vimAnavAsI devoM kI jaghanya sthiti aTThAIsa sAgaropama kI hai| jo deva madhyama-uparima greveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti aTThAIsa sAgaropama hotI hai / ve deva aTThAIsa ardhamAsoM (caudaha mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiM / una devoM ko aTThAIsa hajAra varSoM ke bAda pAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo aTThAIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // aSTAviMzatisthAnaka samavAya samApta / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonatriMzatsthAnaka-samavAya 191-egaNatosaivihe pAvasuyapasaMge NaM paNNatte / taM jahA-bhome upAe sumiNe aMtalikhe aMge sare vaMjaNe lakkhaNe 8 / bhome tivihe paNNatte / taM jahA--sutte vittI vattie 3 / evaM ekkevakaM tivihaM 24 / vikahANujoge 25, vijjANujoge 26, maMtANujoge 27, jogANujoge 28, aNNa tithiyapavattANujoge 29 / pApazrutaprasaMga-pApoM ke upArjana karanevAle zAstroM kA zravaNa-sebana unatIsa prakAra kA kahA gayA hai / jaise-- 1. bhaumazruta-bhUmi ke vikAra, bhUkampa Adi kA phala-varNana karanevAlA nimitt-shaastr| 2. utpAtazruta--akasmAt rakta-varSA Adi utpAtoM kA phala batAnevAlA nimittazAstra / 3. svapnazruta-zubha-azubha svapnoM kA phala varNana karanevAlA shrut| 4. antarikSazruta-AkAza meM vicaranevAle grahoM ke yuddhAdi hone, tArAtroM ke TUTane aura sUryAdi ke grahaNa, grahoparAga Adi kA phala batAnevAlA zruta / 5. aMgazruta-zarIra ke vibhinna aMgoM ke hInAdhika hone aura netra, bhujA Adi ke phar3akane kA phala batAne vAlA zruta / 6. svarazruta-manuSyoM, pazu-pakSiyoM evaM akasmAt kASTha-pASANAdi-janita svaroM (zabdoM) ko sunakara unake phala ko batAnevAlA zruta / 7. vyaMjanazruta--zarIra meM utpanna hue tila, maSA Adi kA phala batAnevAlA zruta / 8. lakSaNazruta-zarIra meM utpanna cakra, khaGga, zaMkhAdi cihnoM kA phala batAnevAlA shrut| bhImazruta tIna prakAra kA hai, jaise-sUtra, vati aura vAttika / 1. aMgazruta ke sivAya anya matoM kI sahasra pada-pramANa racanA ko sUtra kahate haiM / 2. unhIM sUtroM kI lakSa-pada-pramANa vyAkhyA ko vRtti kahate haiM / . 3. usa vRtti kI koTi-pada pramANa vyAkhyA ko vAttika kahate haiN| ina sUtra, vRtti aura vAttika ke bheda se uparyukta bhauma, utpAta Adi pAThoM prakAra ke zruta ke (843 = 24) cauvIsa bheda ho jAte haiN| aMgazruta kI lakSa-pada-pramANa racanA ko sUtra, koTi-pada pramANa vyAkhyA ko vRtti aura aparimita pada-pramANa vyAkhyA ko vAttika kahA jAtA hai / 25. vikathAnuyogazrutra-strI, bhojana-pAna Adi kI kathA karanevAle tathA artha-kAma Adi kI prarUpaNA karanevAle pAkazAstra, arthazAstra, kAmazAstra Adi / ___26. vidyAnuyogazruta-rohiNI, prajJapti, aMguSThaprasenAdi vidyAoM ko sAdhane ke upAya aura unakA upayoga batAnevAle shaastr| 27. maMtrAnuyogazruta -laukika prayojanoM ke sAdhaka aneka prakAra ke maMtroM kA sAdhana batAne vAlA maMtrazAstrI Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] [samavAyAGgasUtra 28. yogAnuyogazrata---strI-puruSAdi ko vaza meM karanevAle aMjana, guTikA Adi ke nirUpaka shaastr| 29. anyatIthikapravRttAnuyoga-kapila, bauddha Adi matAvalambiyoM ke dvArA racita zAstra / / ukta prakAra ke zAstroM ke par3hane aura sunane se manuSyoM kA mana-indriya-viSayoM kI ora AkRSTa hotA hai aura bhauma, svapna Adi kA phalAdi batAnevAle zAstroM ke paThana-zravaNa se mumukSu sAdhaka apanI sAdhanA se bhaTaka sakatA hai, ataH mokSAbhilASI janoM ke lie ukta sabhI prakAra ke zAstroM ko pApazruta kahA gayA hai| 192-AsADhe NaM mAse egaNatosarAiMdigrAiM rAiMdiyaggeNaM pnnnnttaa| [evaM ceva] bhaddavae NaM mAse, kattie NaM mAse, pose NaM mAse, phagguNe NaM mAse, vaisAhe NaM mAse / caMdadiNe NaM egUNatIsaM muhatte sAtirege muhattaggeNaM pnnnntte| prASAr3ha mAsa rAtri-dina kI gaNanA kI apekSA unatIsa rAta-dina kA kahA gayA hai| isI prakAra] bhAdrapada mAsa, kAttika mAsa, pauSamAsa, phAlguNamAsa, aura vaizAkhamAsa bhI unatIsa-unatIsa rAta-dina ke kahe gaye haiM / candra dina muhUrttagaNanA kI apekSA kucha adhika unatIsa muhUrta kA kahA gayA hai| 193-jIve NaM pasatthajyavasANajutte bhavie sammadiTThI titthakaranAmasahinAo NAmassa NiyamA egUNatIsaM uttarapagaDIao NibaMdhittA vemANiesu devesu devattAe uvavajjai / prazasta adhyavasAna (pariNAma) se yukta samyagdaSTi bhavya jIva tIrthakaranAma-sahita nAmakarma kI unatIsa prakRtiyoM ko bAMdhakara niyama se vaimAnika devoM meM devarUpa se utpanna hotA hai| 194--imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM egaNatIsaM paliyodhamAI ThiI paNNattA / ahe sattamAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM egUNatIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM egUNatIsaM paligrovamAI ThiI pnnnnttaa| sohammosANesu kappesu devANaM atthegaiyANaM egUNatIsaM paliovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti unatIsa patyopama kI hai| adhastana sAtavIM pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti unatIsa sAgaropama kI hai| kitaneka asura kumAra devoM kI sthiti unatIsa palyopama kI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti unatIsa palyopama kI hotI hai| 195-ubarimamajjhimagevejjayANaM devANaM jahaNNeNaM egaNatIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA / je devA uvarimaheTThimagevejjayavimANesu devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM egUNatIsaM sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| te NaM devA egaNatIsAe addhamAsehiM ANamaMti vA, pANamaMti vA, UsasaMti vA, nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM egUNatIsaM vAsasahassehi AhAraThe samuppajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je egUNatIsabhavaggaNehi sijjheissati bujjhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trizatsthAnaka samavAya] [85 uparima-madhyama greveyaka devoM kI jaghanya sthiti unatIsa sAgaropama kahI gaI hai| jo deva uparima-adhastana graiveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti unatIsa sAgaropama kahI gaI hai| ve deva unatIsa ardhamAsoM (sAr3he caudaha mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsani:zvAsa lete haiM / una devoM ke unatIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavya siddhika jIva aise haiM jo unatIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge , parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kareMge / // ekonatriMzatsthAnaka samavAya samApta // triMzatsthAnaka-samavAya 196-tIsaM mohaNIyaThANA paNNatA / taM jahA je yAvi tase pANe vArimajhe vigAhiyA / udaeNa kkamma mArei mahAmohaM pakuvvai // 1 // sIsAveDheNa je keI AveDhei abhikkhaNaM / tibvAsubhasamAyAre mahAmohaM pakubvai // 2 // pANiNA saMpihitANaM soyamAvariya pANiNaM / aMtonadaMtaM mAreI mahAmohaM pakuvvai // 3 // jAyateyaM samArabbha bahuM prAraMbhiyA jaNaM / aMtodhUmeNa mAreI mahAmohaM pakuvvai // 4 // sissammi [sIsammi] je pahaNai uttamaMgammi ceyasA / vibhajja matthayaM phAle mahAmohaM pakuvvada // 5 // puNo puNo paNidhie haNittA uvahase jaNaM / phaleNaM aduvA daMDeNaM mahAmohaM pakuvvai // 6 // gaDhAyArI nigahijjA mAyaM mAyAe chaaye| asaccavAI NihAI mahAmohaM pakuvvai / / 7 / / ghaMsei jo abhUeNaM akammaM attakammuNA / aduvA tuma kAsi tti mahAmohaM pakuvai / / 8 / / jANamANo parisapo saccAmosANi bhAsai / akkhINajhaMjhe purise mahAmohaM pakuvvai // 9 // aNAgayassa nayavaM dAre tasseva dhNsiyaa| viulaM vikkhobhaittANaM kiccA NaM paDibAhiraM // 10 // uvagasataM pi jhaMpittA paDilomAI vahi / bhogabhoge viyAreI mohamAhaM pakuvvai // 11 // akumArabhUe je keI kumArabhUe ti haM ve| itthIhiM giddhe vasae mahAmohaM pakuvvai // 12 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86] [samavAyAGgasUtra prabaMbhayArI je keI baMbhayAri ti haM ve| gaddahe vva gavAM majjhe vissaraM nayaI nadaM // 13 // appaNo ahie bAle mAyAmosaM bahuM bhse| itthIvisayagehIe mahAmohaM pakuvvai // 14 // 12 // jaM nissie unvahai jasasAhigameNa vaa| tassa lubbhai vittammi mahAmohaM pakuvvai // 15 // 13 // IsareNa aduvA gAmeNaM aNisare iisriike| tassa saMpayahINassa sirI atulamAgayA // 16 // IsAdoseNa prAviTThe kalusAvilaceyase / je aMtarAyaM ceei mahAmohaM pakumvai // 17 // 14 // sappI jahA aMDauDe bhattAraM jo vihisai / seNAvaI pasatthAraM mahAmohaM pakuvvai // 18 // 15 // je mAyagaM ca rassa neyAraM nigamassa vaa| seTTi bahuravaM haMtA mahAmohaM pakuvvai // 19 // 16 // bahujaNassa yAraM dIvaM tANaM ca pANiNaM / eyArisaM naraM haMtA mahAmohaM pakuvvai // 20 // 17 // uvaTThiyaM paDivirayaM saMjayaM sutavassiyaM / bukkamma dhammAno bhaMsei mahAmohaM pakuvvai // 21 // 18 // tahevANataNANINaM jiNANaM varadaMsiNaM / tesi avaNNavaM bAle mahAmohaM pakuvvaI // 22 // 19 // neyAuassa maggassa duThe avayaraI bahuM / taM tippayaMto bhAveI mahAmohaM pakuvvai // 23 // 20 // AyAriya-uvajjhAehi sUya viNaya ca gaahie| te ceva khisaI bAle mahAmohaM pakuvvai // 24 // 21 // Ayariya-uvajjhAyANaM samma no paDitappai / appaDipUyae thaddha mahAmohaM pakumbai // 25 // 22 // abahussue ya je keI sueNaM pavikatthaI / sajjhAyavAyaM vayai mahAmohaM pakuvvai // 26 // 23 // atavassIe ya je keI taveNa pavikatthai / savvaloyapare teNe mahAmohaM pakuvvai // 27 // 24 // sAhAraNadA je keI gilANammi uvaTie / pabhU Na kuNaI kiccaM majhaM pi se na kuvvai // 28 // saDhe niyaDopaNNANe kalusAulaceyase / appaNo ya abohI ya mahAmohaM pakumvai // 29 // 25 // je kahAhigaraNAI saMpauMje puNo punno| samvatitthANa bheyANaM mahAmohaM pakuvvai // 30 // 26 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizatsyAnaka samavAya] [87 je ya Ahammie joe saMpauMje puNo punno| sahAheuM sahoheuM mahAmohaM pakuvvai // 31 // 27 // je a mANussae bhoe aduvA paarloie| te'tippayaMto Asayai mahAmohaM pakuvvai // 32 // 28 // iDDI juI jaso vaNNo devANaM bala-vIriyaM / tesi avaNNavaM bAle mahAmohaM pakuvvai // 33 // 29 // apassamANo passAmi deve jakkhe ya gujjhge| aNNANI jiNapUyaTThI mahAmohaM pakuvvai // 34 // 30 // mohanIya karma baMdhane ke kAraNabhUta tIsa sthAna kahe gaye haiN| jaise (1) jo koI vyakti strI-pazu Adi trasa-prANiyoM ko jala ke bhItara praviSTa kara aura pairoM ko nIce dabA kara jalake dvArA unheM mAratA hai, vaha mahAmohanIya karma kA baMdha karatA hai / yaha pahalA mohanIya sthAna hai| (2) jo vyakti kisI manuSya Adi ke zira ko gIle carma se veSTita karatA hai, tathA nirantara tIvra azubha pApamaya kAryoM ko karatA rahatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA baMdha karatA hai| yaha dUsarA mohanIya sthAna hai| (3) jo koI kisI prANI ke mukha ko hAtha se banda kara usakA galA dabAkara dhuradhurAte hue use mAratA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / vaha tIsarA mohanIya sthAna hai| (4) jo koI agni ko jalA kara, yA agni kA mahAn prArambha kara kisI manuSya-pazu Adi ko usameM jalAtA hai yA atyanta dhUmayukta agnisthAna meM praviSTa kara dhuMe se usakA dama ghoMTatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / yaha cauthA mohanIya sthAna hai| (5) jo kisI prANI ke uttamAGga-zira para mudgara Adi se prahAra karatA hai athavA ati saMkleza yukta citta se usake mAthe ko pharasA Adi se kATakara mAra DAlatA hai, vaha mahAmahonIya karma kA bandha karatA hai / vaha pA~cavAM mohanIya sthAna hai| (6) jo kapaTa karake kisI manuSya kA ghAta karatA hai aura prAnanda se haMsatA hai, kisI maMtrita phala ko khilA kara athavA DaMDe se mAratA hai, vaha mahAmohanIya karma kA baMdha karatA hai / yaha chaThA mohanIya sthAna hai| (7) jo gUDha (gupta) pApAcaraNa karane vAlA mAyAcAra se apanI mAyA ko chipAtA hai, asatya bolatA hai aura sUtrArtha kA apalApa karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| yaha sAtavA~ mohanIya sthAna hai| (8) jo apane kiye RSighAta Adi ghora duSkarma ko dUsare para lAdatA hai, athavA anya vyakti ke dvArA kiye gaye duSkarma ko kisI dUsare para Aropita karatA hai ki tumane yaha duSkarma kiyA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / yaha pAThavA~ mohanIya sthAna hai / (9) 'yaha bAta asatya hai' aisA jAnatA huA bhI jo sabhA meM satyAmRSA (jisameM satyAMza kama Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra hai aura asatyAMza adhika hai aisI) bhASA bolatA hai aura logoM se sadA kalaha karatA rahatA hai, vaha mahA mohanIya karma kA bandha karatA hai / yaha navAM mohanIya sthAna hai| (10) rAjA kA jo maMtrI--- amAtya-apane hI rAjA kI dArAoM (striyoM) ko, athavA dhana pAne ke dvAroM ko vidhvaMsa karake aura aneka sAmanta Adi ko vikSubdha karake rAjA ko anadhikArI karake rAjya para, rAniyoM para yA rAjya ke dhana-prAgamana ke dvAroM para svayaM adhikAra jamA letA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / yaha dazavA~ mohanIya sthAna hai| (11) jisakA sarvasva haraNa kara liyA hai, vaha vyakti bheMTa Adi lekara aura dIna vacana bolakara anukUla banAne ke liya yadi kisI ke samIpa pAtA hai, aise puruSa ke lie jo pratikUla vacana bolakara usake bhoga-upabhoga ke sAdhanoM ko vinaSTa karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / yaha gyArahavA~ mohanIya sthAna hai| (12) jo puruSa svayaM akumAra (vivAhita) hote hue bhI 'maiM kumAra-avivAhita hU~,' aisA kahatA hai aura striyoM meM mRddha (prAsakta) aura unake adhIna rahatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / jo koI puruSa svayaM abrahmacArI hote hue bhI 'maiM brahmacArI hU~' aisA bolatA hai, vaha bailoM ke madhya meM gadhe ke samAna visvara (besurA) nAda (zabda) karatA reMkatA-huA mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / tathA ukta prakAra se jo ajJAnI puruSa apanA hI ahita karanevAle mAyAcAra-yukta bahata adhika asatya vacana bolatA hai aura striyoM ke viSayoM meM prAsakta rahatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / yaha bArahavA~ mohanIya sthAna hai| (13) jo rAjA Adi kI khyAti se arthAt 'yaha usa rAjA kA yA maMtrI Adi kA sagA aisI prasiddhi se apanA nirvAha karatA ho athavA prAjIvikA ke lie jisa rAjA ke Azraya meM apane ko samarpita karatA hai, arthAt usakI sevA karatA hai aura phira usI ke dhana meM lubdha hotA hai, vaha puruSa mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 15 / / yaha terahavA~ mohanIya sthAna hai| (14) kisI aizvaryazAlI puruSa ke dvArA, athavA jana-samUha ke dvArA koI anIzvara (aizvaryarahita nirdhana) puruSa aizvaryazAlI banA diyA gayA, taba usa sampatti-vihIna puruSa ke atula (apAra) lakSmI ho gii| yadi vaha IrSyA dveSa se prerita hokara, kaluSatA-yukta citta se usa upakArI puruSa ke yA jana-samUha ke bhoga-upabhogAdi meM antarAya yA vyavaccheda DAlane kA vicAra karatA hai, to vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 16-17 / / yaha caudahavA~ mahAmohanIya sthAna hai| (15) jaise sarpiNo (nAgina) apane hI aMDoM ko khA jAtI hai, usI prakAra jo puruSa apanA hI bhalA karane vAle svAmI kA, senApati kA athavA dharmapAThaka kA vinAza karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 18 / / vaha pandrahavAM mohanIya sthAna hai| (16) jo rASTra ke nAyaka kA yA nigama (vizAla nagara) ke netA kA athavA, mahAyazasvI seTha kA ghAta karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 19 / / yaha solahvA~ mohanIya sthAna hai| (17) jo bahuta janoM ke netA kA, dIpaka se samAna unake mArga-darzaka kA aura isI prakAra ke aneka janoM ke upakArI puruSa kA ghAta karatA hai, vaha mahAmahonIya karma kA bandha karatA hai / / 20 / / yaha sattarahavA~ mohanIya sthAna hai| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triMzatsthAnaka samavAya] [89 (18) jo jo dIkSA lene ke lie upasthita yA udyata puruSa ko, bhogoM se virakta jana ko, saMyamI manuSya ko yA parama tapasvI vyakti ko aneka prakAroM se bhar3akA kara dharma se bhraSTa karatA hai, vaha mahAmohanIyakarma kA bandha karatA hai / / 21 / yaha aThArahavA~ mohanIya sthAna hai / (19) jo ajJAnI puruSa anantajJAnI anantadarzI jinendroM kA avarNavAda karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 22 // yaha unnIsavA~ mohanIyasthAna hai| (20) jo dRSTa puruSa nyAyanyUkta mokSamArga kA apakAra karatA hai aura bahata janoM ko usase cyuta karatA hai, tathA mokSamArga kI nindA karatA huA apane Apako usase bhAvita karatA hai, arthAt una duSTa vicAroM se lipta karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 22 / / yaha bIsavA~ mohanIya sthAna hai| (21) jo ajJAnI puruSa, jina-jina prAcAryoM aura upAdhyAyoM se zruta aura vinaya dharma ko prApta karatA hai, unhIM kI yadi nindA karatA hai, arthAt ye kucha nahIM jAnate ye svayaM cAritra se bhraSTa haiM, ityAdi rUpa se unakI badanAmI karatA hai, to vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai| 24 / / yaha ikkIsavA~ mohanIya sthAna hai| (22) jo prAcArya, upAdhyAya evaM apane upakAraka janoM ko samyak prakAra se santRpta nahIM karatA hai arthAt samyak prakAra se unakI sevA nahIM karatA hai, pUjA aura sanmAna nahIM karatA hai, pratyuta abhimAna karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 25 / / yaha bAIsavA~ mohanIyasthAna hai / (23) abahuzruta (alpa zruta kA dhAraka) jo puruSa apane ko bar3A zAstrajJAnI kahatA hai, svAdhyAyavAdI aura zAstra-pAThaka batalAtA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 26 / / yaha teIsavAM mohanIya sthAna hai| (24) jo atapasvI (tapasyA-rahita) hokara ke bhI apane ko mahAtapasvI kahatA hai, vaha saba se mahA cora (bhAva-cora hone ke kAraNa) mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 27 / / yaha caubIsavAM mohanIya sthAna hai| (25) upakAra (sevA-zuzrUSA) ke lie kisI rogI, AcArya yA sAdhu ke Ane para svayaM samartha hote hue bhI jo 'yaha merA kucha bhI kArya nahIM karatA hai, isa abhiprAya se usakI sevA Adi kara apane kartavya kA pAlana nahIM karatA hai, isa mAyAcAra meM paTu, vaha zaTha (dhUrta) kaluSitacitta hokara (bhavAntara meM) apanI abodhi (ratnatrayadharma kI aprApti) kA kAraNa banatA hA mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 28-29 / / yaha paccIsavA~ mahAmohanIya sthAna hai| (26) jo punaH punaH (vAra-vAra) strI-kathA, bhojana-kathA Adi vikathAeM karake maMtra-yaMtrAdi prayoga karatA hai yA kalaha karatA hai, aura saMsAra se pAra utAranevAle samyagdarzanAdi sabhI tIrthoM ke bhedana karane ke lie pravRtti karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 30 / / yaha chabbIsavA~ mohanIya sthAna hai| (27) jo apanI prazaMsA ke lie mitroM ke nimitta adhArmika yogoM kA arthAt vazIkaraNAdi prayogoM kA vAra-bAra upayoga karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 31 // yaha sattAIvA~ mohanIya sthAna hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90] [samavAyAGgasUtra (28) jo manuSya-sambandhI athavA pAralaukika devabhava sambandhI bhogoM meM tRpta nahIM hotA humA vAra-vAra unakI abhilASA karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 32 / / yaha aTThAIsavAM mohanIya sthAna hai / (29) jo ajJAnI devoM kI Rddhi (vimAnAdi sampatti), dyuti (zarIra aura AbhUSaNoM kI kAnti), yaza aura varNa (zobhA) kA, tathA unake bala-vIrya kA avarNavAda karatA hai, vaha mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 33 / / yaha unatIsavA~ mohanIya sthAna hai| (30) jo devoM, yakSoM aura guhyakoM (vyantaroM) ko nahIM dekhatA huA bhI 'maiM unako dekhatA hU~ aisA kahatA hai, vaha jinadeva ke samAna apanI pUjA kA abhilASI ajJAnI puruSa mahAmohanIya karma kA bandha karatA hai / / 34 / / yaha tIsavA~ mohanIya sthAna hai| 197-there NaM maMDiyaputte tIsaM vAsAI sAmaNNapariyAyaM pAuNittA siddhe buddhe jAva smvdukkhpphonne| _ sthavira maMDitaputra tIsa varSa zramaNa-paryAya kA pAlana karake siddha, buddha hue, yAvat sarva duHkhoM se rahita hue| 198-egamege NaM ahoratte 'tIsamUhatte mahattaggeNaM pnnnnte| eesi NaM tIsAe mahattANaM tIsaM nAmadhejjA pnnnnttaa| taM jahA-rohe satte mitte vAU supIe 5, abhicaMde mAhide palaMbe baMbhe sacce 10, ANaMde vijae vissaseNe pAyAvacce usame 15, IsANe taLe bhAviappA vesamaNe varuNe 20, satarisabhe gaMdhamve aggivesAyaNe prAtave pAvatte 25, taTave bhUmahe risabhe savvaTThasiddha rakkhase 30 / / eka-eka ahorAtra (dina-rAta) muhUrta-gaNanA kI apekSA tIsa muhUrta kA kahA gayA hai / ina tIsa muhatoM ke tIsa nAma haiM / jaise- -1 raudra, 2 zakta, 3 mitra, 4 vAyu, 5 supIta, 6 abhicandra, 7 mAhendra, 8 pralamba, 9 brahma, 10 satya, 11 aAnanda, 12 vijaya, 13 vizvasena, 14 prAjApatya, 15 upazama, 16 IzAna, 17 taSTa, 18 bhAvitAtmA, 19 vaizravaNa, 20 varuNa.21 zataRSabha.22 ga vaizAyana, 24 pAtapa, 25 pAvarta, 26 taSTavAna, 27 bhUmaha (mahAna), 28 RSabha 29 sarvArthasiddha aura 30 raaksss| vivecana-ina muhUrtoM kI gaNanA sUryodaya kAla se lekara krama se kI jAtI hai| inake madhyavartI chaha muhUrta kabhI dina meM antarbhUta hote haiM aura kabhI rAtri meM hote haiM / isakA kAraNa yaha hai ki jaba grISma Rtu meM aThAraha muhUrta kA dina hotA hai, taba ve dina meM gine jAte haiM aura jaba zIta kAla meM rAtri aThAraha muharta kI hotI hai, taba ve rAtri meM gine jAte haiN| 199 --are NaM parahA tIsaM dhaNiM uDDhaM uccatteNaM hotthA / aThArahaveM ara arhan tIsa dhanuSa UMce the| 200 sahassArassa NaM devidassa devaraNNo tIsaM sAmANiyasAhassomo pnnnnttaayo| sahasrAra devendra devarAja ke tIsa hajAra sAmAnika deva kahe gaye haiN| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatriMzatsthAnaka samavAya] [91 201-pAse NaM arahA tIsaM vAsAiM agAravAsamakSa vasittA agArAo aNagAriyaM pbvie| samaNe NaM bhagavaM mahAvIre tIsaM bAsAiM amAravAsamajhe vasittA agArAo praNagAriyaM pvbie| pArzva arhan tIsa varSa taka gRha-vAsa meM rahakara agAra se anagAritA meM pravrajita hue| zramaNa bhagavAn mahAvIra tIsa varSa taka gRha-vAsa meM rahakara agAra se anagAritA meM pravajita 202-rayaNappabhAe NaM puDhavIe tIsaM nirayAvAsayasahassA paNNatA / imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM tIsaM paligrovamAiM ThiI pnnnnttaa| ahesattamAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM tIsa sAgarovamAI ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM pratthegaDayANaM tIsa palimrovamAI ThiI pnnnnttaa| ratnaprabhA pRthivI meM tIsa lAkha nArakAvAsa haiN| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti tIsa palyopama kahI gaI hai / adhastana sAtavIM pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti tIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti tIsa palyopama kahI gaI hai| 203-uvarimauvarimagevejjayANaM devANaM jahaNNaNaM tIsa sAgarovamAiM ThiI paNNattA / je devA urimamajjhimagevejjaesu vimANesu devattAe uvavaNNA tesi NaM devANaM ukkoseNaM tIsa sAgarovamAI ThiI paNNattA / te NaM devA tIsAe addhamAsehi ANamaMti vA, pANamaMti vA, ussasaMti vA, nIsasaMti vaa| tesi NaM devANaM tIsAe vAsasahassehiM AhAra? samuppajjai / ___saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je tIsAe bhavaggaNehi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / uparima-uparima graiveyaka devoM kI jaghanya sthiti tIsa sAgaropama kahI gaI hai / jo deva uparimamadhyama veyaka vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti tIsa sAgaropama kahI gaI hai / ve deva tIsa ardhamAsoM (pandraha mAsoM) ke bAda prAna-prANa aura ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ke tIsa hajAra varSa ke bAda pAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo tIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| // triMzatsthAnaka samavAya samApta // ekatriMzatsthAnaka-samavAya 205-ekattIsa siddhAiguNA paNNattA / taM jahA-khoNe AbhinibohiyaNANAvaraNe 1, khINe suyaNANAvaraNe 2, khINe ohiNANAvaraNe 3, khINe maNapajjavaNANAvaraNe 4, khINe kevalaNANAvaraNe 5, Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92] [samavAyAGgasUtra khoNe cakkhudaMsaNAvaraNe 6, khINe acakkhudasaNAvaraNe 7, khoNe ohidasaNAvaraNe 8, khINe kevaladasaNAvaraNe 9, khoNe giddA 10, khoNe NihANiddA 11, khoNe payalA 12, khINe payalApayalA 13, khINe thINaddhI 14, khoNe sAyAveyaNijje 15, khoNe asAyAveyaNijje 16, khINe daMsaNamohaNijje 17, khoNe carittamohaNijje 18, khoNe neraiAue 29, khoNe tiriAue 20, khINe maNussAue 21, khoNe devAue 22, khINe uccAgoe 23, khINe nIyAgoe 24, khINe subhaNAme 25, khINe asubhaNAme 26, khINe dANaMtarAe 27, khoNe lAbhaMtarAe 28, khINe bhogaMtarAe 29, khINe uvabhogatarAe 30, khINe vIriaMtarAe 31 / siddhoM ke Adi guNa arthAta siddhatva paryAya prApta karane ke prathama samaya meM hone vAle guNa ikattIsa kahe gaye haiN| jaise--1 kSINa AbhinibodhikajJAnAvaraNa, 2 kSINazrutajJAnAvaraNa, 3 kSINaavadhijJAnAvaraNa, 4 kSINamana:paryavajJAnAvaraNa, 5 kSINakevalajJAnAvaraNa, 6 kSINacakSudarzanAvaraNa, 7 kSINa acakSudarzanAvaraNa, 8 kSoNa avadhidarzanAvaraNa, 9 kSINa kevaladarzanAvaraNa, 10 kSINa nidrA, 11 kSINa nidrAnidrA, 12 kSINa pracalA, 13 kSoNa pracalApracalA, 14 kSINastyAnaddhi, 15 kSINa sAtAvedanIya. 16 kSINa asAtAvedanIya, 17 kSINa darzanamohanIya, 18 kSINa cAritramohanIya, 19 kSINa narakAyu, 20 kSINa tiryagAyu, 21 kSINa manuSyAyu, 22 kSINa devAyu, 23 kSINa uccagotra, 24 kSINa nIcagotra, 25 kSINa zubhanAma, 26 kSINa azubhanAma, 27 kSINa dAnAntarAya, 28 kSINa lAbhAntarAya, 29 kSINabhogAnta rAya, 30 kSINa upabhogAntarAya, aura 31 kSINa vIryAntarAya / 206-maMdare NaM pavvae dharaNitale ekkattIsa joyaNasahassAiM chacceva tevose joyaNasae kiMci dasUNe parikkheveNaM pnnnntte| jayA NaM sUrie savvabAhiriyaM maMDalaM uvasaMkamittA cAraM carai, tayA NaM ihagayassa maNussassa ekkattIsAe joyaNasahassehiM aTThahi a ekattIsehiM joyaNasaehi tIsAe saTThibhAge joyaNassa sUrie cakkhupkAsaM havvamAgacchai / abhivaDie NaM mAse ekkattIsaM sAtiregAI rAiMdiyAI rAiMdiyaggeNa paNNatte / prAicce NaM mAse ekkattIsaM rAiMdiyAI kici visesUNAI rAiMdiyaggeNaM pnnnntte| mandara parvata dharatI-tala para parikSepa (paridhi) kI apekSA kucha kama ikattIsa hajAra chaha sau teIsa yojana kahA gayA hai / jaba sUrya saba se bAharI maMDala meM jAkara saMcAra karatA hai, taba isa bharatakSetra-gata manuSya ko ikattIsa hajAra ATha sau ikattIsa aura eka yojana ke sATha bhAgoM meM se tIsa bhAga (3183130) kI dUrI se vaha sUrya dRSTigocara hotA hai / abhivadhita mAsa meM rAtri-divasa kI gaNanA se kucha adhika ikattIsa rAta-dina kahe gaye haiM / sUryamAsa rAtri-divasa kI gaNanA se kucha vizeSa hIna ikattIsa rAta-dina kA kahA gayA hai / 207-imose gaM rayaNappabhAe puDhavIe prathegaiyANaM neraiyANaM ekattIsa paligrovamAiM ThiI paNNattA / ahe sattamAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM ekkattIsaM sAgarovamAI ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM atthegaiyANaM ekkattIsa paliovamAI ThiI paNNattA / sohammIsANesu kappesu pratthegaiyANaM devANaM ekkattIsa paligrovamAI ThiI pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti ikattIsa palyopama hai / adhastana sAtavIM pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti ikattIsa sAgaropama kI hai / kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzatsthAnaka samavAya] [93 ikattIsa palyopama kI hai / saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti ikattIsa palyopama kahI 208-vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiANaM devANaM jahaNNaNaM ekattIsaM sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| je devA uvarima-uvarimagevejjayavimANesu devattAe uvavaNNA, tesi NaM devANaM ukkoseNaM ekattIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA / te NaM devA ekkattIsAe addhamAsehiM ANamaMti vA, pANamaMti vA, ussasaMti vA, nissasaMti vA / tesi NaM devANaM ekkattIsaM vAsasahassehiM AhAraTTe samuppajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je ekkattIsehiM bhavaggahahiM sijjhissaMti bujjhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita devoM kI jaghanya sthiti ikattIsa sAgaropama kahI gaI hai| jo deva uparima-uparima aveyaka vimAnoM meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI utkRSTa sthiti ikattIsa sAgaropama kahI gaI hai / ve deva ikattIsa ardhamAsoM (sAr3he pandraha mAsoM) ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsa ni:zvAsa lete haiN| una devoM ke ikattIsa hajAra varSa ke bAda pAhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo ikattIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parinirvANa ko prApta hoMge aura sarva du:khoM kA anta kreNge| // ekatrizatsthAnaka samavAya samApta // dvAtriMzatsthAnaka-samavAya 209-battIsaM jogasaMgahA paNNatA / taM jahA--- AloyaNa 1, niravalAve 2, AvaIsu daDhadhammayA 3 / aNissiovahANe 4, ya, sikkhA 5, nippaDikammayA 6 // 1 // aNNAyayA alome 8, ya, titikkhA 9, ajjave 10, suI 11 / sammadiTThI 12, samAhI 13, ya, AyAre 14, viNagrovae 15 // 2 // dhiimaI 16, ya, saMvege 17, paNihI 18, suvihi 19, saMvare 20 / attadosovasaMhAre 21, savvakAmavirattayA 22 // 3 // paccakkhANe 23-24, viussagge 25, appamAde 26, lavAvave 27 / jhANasaMvarajoge 28, ya, udae mAraNaMtie 29 // 4 // saMgANaM ca pariNNAyA 30, pAyacchittakaraNe vi ya 31 / pArAhaNA ya maraNate 32, battIsaM jogasaMgahA // 5 // battIsa yoga-saMgraha (mokSa-sAdhaka mana, vacana, kAya ke prazasta vyApAra) kahe gaye haiN| inake dvArA mokSa kI sAdhanA sucAru rUpa se sampanna hotI hai / ve yoga isa prakAra haiM-- 1. pAlocanA - vrata-zuddhi ke lie ziSya apane doSoM kI guru ke Age pAlocanA kre| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94] simavAyAGgasUtra 2. nirapalApa- --ziSya-kathita doSoM ko AcArya kisI ke prAge na khe| 3. Apatsu dRDhadharmatA-- ApattiyoM ke Ane para sAdhaka apane dharma meM dRDha rhe| 4. anizritopadhAna--dUsare ke prAzraya kI apekSA na karake tapazcaraNa kre| 5. zikSA-sUtra aura artha kA paThana-pAThana evaM abhyAsa kre| niSpratikarmatA-zarIra kI sajAvaTa-zRgArAdi na kre| 7. ajJAtatA-yaza, khyAti, pUjAdi ke lie apane tapa ko prakaTa na kare, ajJAta rakhe / 8. alobhatA-bhakta-pAna evaM vastra, pAtra Adi meM nirlobha pravRtti rkhe| 9. titikSA---bhUkha, pyAsa prAdi parISahoM ko sahana kre|| 10. prArjava-apane vyavahAra ko nizchala aura sarala rkhe| 11. zuci-satya bolane aura saMyama-pAlane meM zuddhi rkhe| 12. samyagdRSTi-samyagdarzana ko zaMkA-kAMkSAdi doSoM ko dUra karate hue zuddha rkhe| 13. samAdhi-citta ko sakalpa-vikalpoM se rAhata zAnta rakhe / 14. AcAropagata-apane AcaraNa ko mAyAcAra rahita rkhe| 15. vinayopagata-vinaya-yukta rahe, abhimAna na kare / 16. dhRtimati-apanI buddhi meM dhairya rakhe, dInatA na kre| 17. saMvega-saMsAra se bhayabhIta rahe aura nirantara mokSa kI abhilASA rakhe / 18. praNidhi hRdaya meM mAyA zalya na rkhe| 19. suvidhi-apane cAritra kA vidhi-pUrvaka sat-anuSThAna arthAt samyaka paripAlana kre| 20. saMvara-karmoM ke Ane ke dvAroM (kAraNoM) kA saMvaraNa arthAt nirodha kre| 21. AtmadoSopasaMhAra-apane doSoM kA nirodha kare--doSa na lagane de| 22. sarvakAmaviraktatA-sarva viSayoM se virakta rhe| 23. mUlaguNa-pratyAkhyAna-ahiMsAdi mUla guNa-viSayaka pratyAkhyAna kre| 24. uttara-guNa-pratyAkhyAna-indriya-nirodha prAdi uttara guNa-viSayaka pratyAkhyAna kare / 25. vyutsarga-vastra-pAtra Adi bAharI upadhi aura mUrchA Adi Adhyantara upadhi kA parityAga kre| 26. apramAda-apane devasika aura rAtrika AvazyakoM ke pAlana Adi meM pramAda na kre| 27. lavAlava-pratikSaNa apanI sAmAcArI ke paripAlana meM sAvadhAna rhe| 28. dhyAna-saMvarayoga-dharma aura zukladhyAna kI prApti ke lie prAsrava-dvAroM kA saMvara kre| 29. mAraNAntika karmodaya ke hone para bhI kSobha na kare, manameM zAnti rakhe / 30. saMga-parijJA-saMga (parigraha) kI parijJA kare arthAt usake svarUpa ko jAna kara tyAga kre| 31. prAyazcittakaraNa-apane doSoM kI zuddhi ke lie nitya prAyazcitta kre| 32. mAraNAntika-ArAdhanA-marane ke samaya saMlekhanA-pUrvaka jJAna-darzana, cAritra aura tapa kI viziSTa ArAdhanA kare / 210-battIsaM devidA paNNatA / taM jahA-camare balI dharaNe bhUprANade jAva ghose mahAghose, caMde sUre sakke IsANe saNaMkumAre jAva pANae accue| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAtriMzatsthAnaka samavAya] . battIsa devendra kahe gaye haiM / jaise----1. camara, 2. balI, 3. dharaNa, 4. bhUtAnanda, yAvat (5. veNudeva, 6 veNudAlI, 7. harikAnta, 8. harissaha, 9. agnizikha, 10. agnimANava, 11. pUrNa, 12. vaziSTha, 13. jalakAnta, 14. jalaprabha. 15. amitagati, 16. amitavAhana, 18. prabhaMjana) 19. ghoSa, 20. mahAghoSa, 21. candra, 22. sUrya, 23, zakra. 24. IzAna, 25. sanatkumAra, yAvat (26. mAhendra, 27. brahma, 28. lAntaka, 29. zukra, 30. sahasrAra) 31. prANata, 32. acyuta / vivecana-bhavanavAsI devoM ke daza nikAya haiM aura pratyeka nikAya ke do do indra hote haiM, ataH camara aura balI se lekara ghoSa aura mahAghoSa taka ke bIsa indra bhavanavAsI devoM ke haiM / jyotiSka devoM ke candra aura sUrya ye do indra haiN| zeSa zakra Adi daza indra vaimAnika-devoM ke haiN| vyantara devoM ke AThoM nikAyoM ke solaha indroM kI alpa RddhivAle hone se yahA~ vivakSA nahIM kI gaI hai| 211-kuthussa gaM arahAlo battIsahiA battIsaM jiNasayA hotthA / kunthu arhat ke battIsa adhika battIsa sau (3232) kevali jina the| 212-sohamme kappe battIsaM vimANAvAsasayasahassA pnnnnttaa| revaiNakkhatte battIsaitAre paNNatte / battIsativihe gaThe paNNatte / saudharma kalpa meM battIsa lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiN| revatI nakSatra battIsa tArAvAlA kahA gayA hai| battIsa prakAra ke nRtya kahe gaye haiN| 213-imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM battIsaM paliovamAI ThiI pnnnnttaa| ahe sattamAe puDhavIe atthegaiyANaM neraiyANaM battIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA / asurakumArANaM devANaM pratyegaiyANaM battIsaM paliovamANaM ThiI paNNattA / sohammIsANesu kappesu devANaM atthegaiyANaM battIsa paliovamAI ThiI pnnnnttaa| _ isa ratnaprabhA pRthivI meM kitaneka nArakoM kI sthiti battIsa palyopama kahI gaI hai| adhastana sAtavIM pRthivI meM kitaneka nArakiyoM kI sthiti battIsa sAgaropama kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti battIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti battIsa palyopama kahI gaI hai| 214-je devA vijaya-vejayaMta-jayaMta-avarAjiyavimANesu devattAe ubavaNNA tesi NaM devANaM atthegaiyANaM battIsaM sAgarovamAI ThiI paNNatA / te NaM devA battIsAe addhamAsehiM ANamaMti vA, pANamaMti vA, ussasaMti cA, nIsasaMti vA / tesi NaM devANaM battIsavAsasahassehiM prAhAraTThe samuppajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je battIsAe bhavaggaNehi sijjhissaMti bujjhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti / jo deva vijaya, vaiyajanta, jayanta aura aparAjita vimAnoM meM deva rUpa se utpanna hote haiM, unameM se kitaneka devoM kI sthiti battIsa sAgaropama kahI gaI hai| ve deva battIsa ardhamAsoM (solaha mAsoM) Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra ke bAda prAna-prANa yA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiN| una devoM ke battIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva aise haiM jo battIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmo se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva karmoM kA anta kreNge| // dvAtriMzatsthAnaka samavAya samApta // trayariMtrazatsthAnaka-samavAya 215 tettIsaM AsAyaNAo paNNattAno / taM jahA1. sehe rAiNiyassa AsannaM gaMtA bhavai AsAyaNA sehassa / 2. sehe rAiNiyassa parao gaMtA bhavai prAsAyaNA sehassa / 3. sehe rAiNiyassa sapakkhaM gaMtA bhavai pAsAyaNA sehassa / 4. sehe rAiNiyassa AsannaM ThiccA bhavai prAsAyaNA sehassa jAba 5. [sehe rAyaNiyassa purao ThiccA bhavai, AsAyaNA sehss| 6. sehe rAyaNiyassa sapakkhaM ThiccA bhavai, AsAyaNA sehassa / 7. sehe rAyaNiyassa Asanna nisIittA bhavai, prAsAyaNA sehassa / 8. sehe rAyaNiyassa purao nisIittA bhavai, aAsAyaNA sehassa / 9. sehe rAyaNiyassa saddhi sapakkhaM nisIittA bhavai, AsAyaNA sehassa / 10. sehe rAyaNiyassa saddhi bahiyA viyArabhUmi nikkhate samANe puvAmeva sehatarAe AyAmei pacchA rAyaNie, AsAyaNA sehassa / 11. sehe rAyaNie saddhi bahiyA vihArami vA viyArabhami vA nikkhaMte samANe tattha puvAmeva sehatarAe bAloeti pacchA rAyaNie, prAsAyaNA sehss| 12. sehe rAyaNiyassa rAto vA viyAle vA vAharamANassa ajjo ! ke sutte ? ke jAgare ? tattha sehe jAgaramANe rAyaNiyassa apaDisuNettA bhavati, prAsAyaNA sehassa / 13. kei rAyaNiyassa puvaM saMlavittae siyA, taM sehe puvvatarAMga pAlaveti pacchA rAyaNie, prAyAyaNA sehss| 14. sehe asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA paDigAhettA taM puvvameva sehatarAgassa pAloei, pacchA rAyaNiyassa, pAsAyaNA sehassa / sehe asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA paDigAhettA taM putvameva sehatarAgassa uvadaMseti, pacchA rAyaNiyassa, AsAyaNA sehassa / 16. sehe asaNaM pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA paDigAhettA taM puvAmeva sehatarAgaM uNi maMtei, pacchA rAyaNiyaM, AsAyaNA sehss| 17. sehe rAyaNieNa saddhi asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA paDigAhettA taM rAyaNiyaM aNApucchittA jassa-jassa icchai tassa-tassa khaddha-khaddhaM dalayai, AsAyaNA sehassa / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ traryAtrizatsthAnaka samavAya] | 97 18. sehe asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA paDigAhettA rAyaNieNa saddhi AharemANe tattha sehe khaddhaM-khaddhaM DAya-DAyaM UsaDhaM-UsaDhaM rasitaM-rasitaM maNuNNaM-maNuNNaM maNAma-maNAmaM niddhaM-niddhaM lukkhaM-lukkhaM AharettA bhavai, AsAyaNA sehassa / 19. sehe rAyaNiyassa vAharamANassa apaDisuNettA bhavai, AsAyaNA sehss| 20. sehe rAyaNiyasta khaddhaM-khaddhaM vattA bhavai, AsAyaNA sehassa / 21. sehe rAyaNiyassa 'ka' ti vaittA bhavai, AsAyaNA sehss| 22. sehe rAyaNiyaM 'tuma' ti vattA bhavai, AsAyaNA sehss| 23. sehe rAyaNiyaM tajjAeNa-tajjAeNa paDibhaNittA bhavai, AsAyaNA sehassa / 24. sehe rAyaNiyassa kahaM kahemANassa 'iti evaM' ti vattA na bhavati, AsAyaNA sehss| 25. sehe rAyaNiyassa kahaM kahemANassa 'no sumarasI' ti vattA ta bhavati, AsAyaNA sehss| 26. sehe rAyaNiyassa kahaM kahemANassa kahaM acchidittA bhavati, prAsAyaNA sehassa / 27. sehe rAyaNiyassa kahaM kamANassa parisaM bhettA bhavai, AsAyaNA sehss| 28. sehe rAyaNiyassa kahaM kamANassa tIse parisAe aNuTThitAe abhinnAe avucchinnAe avvogaDAe doccaM pi tameva kahaM kahitA bhavati, AsAyaNA sehassa / 29. sehe rAyaNiyassa sejjA-saMthAragaM pAeNaM saMghaTTittA, hattheNaM aNaNuNNavittA gacchati, AsAyaNA sehss| 30. sehe rAyaNiyassa sejjA-saMthArae ciTTittA vA nisIittA vA tuTTittA vA bhavai, AsAyaNA sehss| 31. sehe rAyaNiyassa uccAsaNe ciTThittA vA nisIittA vA tuyaTTittA vA bhavati, AsAyaNA sehss| 32. sehe rAyaNiyassa samAsaNe ciTTittA vA nisIittA vA tuyaTTittA vA bhavati, AsAyaNA sehss| 33. sehe rAyaNiyassa AlavamANassa tatthagae ceva paDisuNittA bhavai prAsAyaNA sehassa / samyagdarzanAdi dharma kI virAdhanArUpa aAzAtanAeM tetIsa kahI gaI haiN| jaise1. zaikSa (navadIkSita yA alpa dIkSA-paryAyavAlA) sAdhu rAtnika (adhika dIkSA paryAya ___vAle) sAdhu ke prati nikaTa hokara gamana kare / yaha zaikSa kI pahalI prAzAtanA hai| 2. zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu se Age gamana kre| yaha zaikSa kI dUsarI AzAtanA hai / 3. zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha barAbarI se cale / yaha zaikSa kI tIsarI AzAtanA hai| 4. zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke Age khar3A ho, yaha zaikSa kI cauthI pAzAtanA hai| 5. zaikSa sAdhu rAnika sAdhu ke sAtha barAbarI se khar3A ho| yaha zaikSa kI pA~cavIM pAzAtanA hai| 6. zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke pratinikaTa khar3A ho| yaha zaikSa kI chaThI pAzAtanA hai| 7. zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke Age baitthe| yaha zaikSa ko sAtavIM pAzAtanA hai| 8. zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha barAbarI se baitthe| yaha zaikSa kI AThavIM pAzAtanA hai| 9. zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke ati samIpa baiThe / yaha zaikSa kI navIM pAzAtanA hai| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98] [ samavAyAGgasUtra 10. zaikSa sAdhu rAnika sAdhu ke sAtha bAhara vicArabhUmi ko nikalatA huA yadi zaikSa rAnika sAdhu se pahale Acamana (zauca-zuddhi) kare to yaha zaikSa kI dasavIM AzAtanA hai| 11. zaikSa sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha bAhara vicArabhUmi ko yA vihArabhUmi ko nikalatA huaA yadi zaikSa rAnika sAdhu se pahale AlocanA kare aura rAtnika pIche kare to yaha zaikSa kI gyArahavIM pAzAtanA hai| 12. koI sAdhu rAtnika sAdhu ke sAtha pahale se bAta kara rahA ho, taba zaikSa sAdhu rAnika sAdhu se pahile hI bole aura rAtnika sAdhU pIche bola paaveN| yaha zaikSa kI bArahavIM prAzAtanA hai| 13. rAtnika sAdhu rAtri meM yA vikAla meM zaikSa se pUche ki Arya ! kauna so rahe haiM aura kauna - jAga rahe haiM ? yaha sunakara bhI yadi zaikSa anasunI karake koI uttara na de, to yaha zaikSa kI terahavIM AzAtanA hai| 14. zaikSa sAdhu azana, pAna, khAdima yA svAdima lAkara pahile kisI anya zaikSa ke sAmane AlocanA kare pIche rAtnika sAdhu ke sAmane, to yaha zaikSa kI caudahavIM aAzAtanA hai / 15. zaikSa sAdhu azana, pAna, khAdima yA svAdima ko lAkara pahale kisI anya zaikSa ko dikhalAve, pIche rAtnika sAdhu ko dikhAve, to yaha zaikSa kI pandrahavIM pAzAtanA hai| 16. zaikSa sAdhu azana, pAna, khAdima yA svAdima-pAhAra lAkara pahale kisI anya zaikSa ko bhojana ke lie nimaMtraNa de aura pIche rAnika sAdhu ko nimaMtraNa de, to yaha zaikSa ko solahavIM AzAtanA hai|| 17. zaikSa sAdhu rAnika sAdhu ke sAtha azana, pAna, khAdima, svAdima AhAra ko lAkara rAnika sAdhu se binA pUche jisa kisI ko de, to yaha zaikSa kI sattarahavIM pAzAtanA hai| 18. zaikSa sAdhu azana, pAna, khAdima, svAdima AhAra lAkara rAtnika sAdhu ke sAtha bhojana __ karatA hA yadi uttama bhojya padArthoM ko jaldI-jaldI bar3e-bar3e kavaloM se khAtA hai, to yaha zaikSa kI aThArahavIM pAzAtanA hai / 19. rAtnika sAdhu ke dvArA kucha kahe jAne para yadi zaikSa use anasunI karatA hai, to yaha zaikSa kI unnIsavIM pAzAtanA hai| 20. rAtnika sAdhu ke dvArA kucha kahe jAne para yadi zaikSa apane sthAna para hI baiThe hue sunatA hai to yaha zaikSa kI bIsavIM pAzAtanA hai / 21. rAtnika sAdhu ke dvArA kucha kahe jAne para 'kyA kahA ?' isa prakAra se yadi zaikSa kahe to yaha zaikSa kI ikkIsavIM pAzAtanA hai / 22. zaikSa rAtnika sAdhu ko 'tuma' kaha kara (tuccha zabda se) bole to yaha zaikSa kI bAIsavIM AzAtanA hai| 23. zaikSa rAnika sAdhu se yadi capa-capa karatA huA udaMDatA se bole to yaha zaikSa kI teIsavIM AzAtanA hai| 24. zaikSa, rAnika sAdhu ke kathA karate hue kI 'jI hA~' Adi zabdoM se anumodanA na kare to yaha zaikSa kI caubIsavIM pAzAtanA hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrayastrizasthAnaka samavAya] 25. zaikSa, rAtnika ke dvArA dharmakathA kahate samaya 'tumheM smaraNa nahIM' isa prakAra se bole to yaha zaikSa kI paccIsavIM pAzAtanA hai| 26. zaikSa, rAtnika ke dvArA dharmakathA kahate samaya 'basa karo' ityAdi kahe to yaha zaikSa kI chabbIsavIM pAzAtanA hai| 27. zaikSa, rAtnika ke dvArA dharmakathA kahate samaya yadi pariSad ko bhedana kare to yaha zaikSa kI sattAIsavIM pAzAtanA hai| 28. zaikSa, rAtnika sAdhu ke dharmakathA kahate hue usa sabhA ke nahIM uThane para dUsarI yA tIsarI vAra bhI usI kathA ko kahe to yaha zaikSa kI aTThAIsavIM AzAtanA hai| 29. zaikSa, rAtnika sAdhu ke dharmakathA kahate hue yadi kathA kI kATa kare to yaha zaikSa kI unatIsavIM AzAtanA hai| 29. zaikSa yadi rAtnika sAdhu ke zayyA-saMstAraka ko paira se ThukarAve to yaha zaikSa kI unatIsavIM aAzAtanA hai| 30. zaikSa yadi rAtnika sAdhu ke zayyA yA Asana para khar3A hotA, baiThatA-sotA hai, to yaha zaikSa kI tIsavIM AzAtanA hai| 31-32. zaikSa yadi rAtnika sAdhu se UMce yA samAna Asana para baiThatA hai to yaha zaikSa kI AzAtanA hai| 33. rAnika ke kucha kahane para zaikSa apane Asana para baiThA-baiThA uttara de, yaha zaikSa kI tetIsavIM pAzAtanA hai| vivecana--navIna dIkSita sAdhu kA kartavya hai ki vaha apane prAcArya, upAdhyAya aura dIkSAparyAya meM jyeSTha sAdhu kA calate, uThate, baiThate samaya unake dvArA kucha pUchane para, gocarI karate samaya sadA ho unake vinaya-sammAna kA dhyAna rakhe / yadi vaha apane isa kartavya meM cUkatA hai, to unakI aAzAtanA karatA hai aura apane mokSa ke sAdhanoM ko khaMDita karatA hai| isI bAta ko dhyAna meM rakha kara ye tetIsa pAzAtanAeM kahI gaI haiN| prakRta sUtra meM cAra pAzAtanAmoM kA nirdeza kara zeSa kI yAvat pada se sUcanA kI gaI hai / unakA dazAzruta ke anusAra svarUpa-nirUpaNa kiyA gayA hai / 216-camarassa saM asuriMdasta NaM asuraraNNo camaracaMcAe rAyahANIe ekkamekkavArAe tettIsaMtettIsaM bhomA paNNatA / mahAvidehe NaM vAse tettIsaM joyaNasahassAiM sAiregAI vikkhaMbheNaM paNNatte / jayA NaM sUrie bAhirANaMtaraM taccaM maMDalaM uvasaMkamittA NaM cAraM carai tayA NaM ihagayassa purisassa tettIsAe joyaNasahassehi kiMci visesUNehiM cakkhupphAsaM hanvamAgacchai / asurendra asurarAja camara kI rAjadhAnI camaracaMcA nagarI meM pratyeka dvAra ke bAhara tetIsatetIsa bhauma (nagara ke AkAra vAle viziSTa sthAna) kahe gaye haiN| mahAvideha varSa (kSetra) kucha adhika tetIsa hajAra yojana vistAra vAlA hai / jaba sUrya sarvabAhya maMDala se bhItara kI ora tIsare maMDala para pAkara saMcAra karatA hai, taba vaha isa bharatakSetra-gata manuSya ke kucha vizeSa kama tetIsa hajAra yojana kI dUrI se dRSTigocara hotA hai| 217-imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe atthegaiyANaM meraiyANaM tettIsaM paliovamAI ThiI paNNatA / ahesattamAe puDhavIe kAla-mahAkAla-roruya-mahAroruesu neraiyANaM ukkoseNaM tettIsaM sAgaro Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100] [samavAyAGgasUtra vamAiM ThiI pnnnnttaa| appaiTThANanarae neraiyANaM ajahaNNamaNukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| asurakumArANaM pratthegaiyANaM devANaM tettIsaM paliovamAiM ThiI pnnnnttaa| sohammIsANesu atthegaiyANaM devANaM tettIsaM paliovamAI ThiI pnnnnttaa| ___ isa ratnaprabhA pRthivI ke kitaneka nArakoM ko sthiti tetIsa palyopama kahI gaI hai| adhastana sAtavIM pRthivI ke kAla, mahAkAla, roruka aura mahArauruka nArakAvAsoM ke nArakoM kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kahI gaI hai / usI sAtavIM pRthivI ke apratiSThAna naraka meM nArakoM kI ajaghanyaanutkRSTa (jadhanya aura utkRSTa ke bheda se rahita pUrI) tetIsa sAgaropama sthiti kahI gaI hai| kitaneka asurakumAra devoM kI sthiti tetIsa palyopama kahI gaI hai| saudharma-IzAna kalpoM meM kitaneka devoM kI sthiti tetIsa palyopama kahI gaI hai| 218-vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiesu vimANesu ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI ThiI paNNattA / je devA sabvaTThasiddhe mahAvimANe devattAe ubavaNNA, tesi NaM devANaM ajahaNNamaNukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNatA / te NaM devA tettIsAe addhamAsehi ANamaMti vA, pANamaMti vA, ussasaMti vA, nissasaMti vA / tesi NaM devANaM tettIsAe vAsasahassehiM pAhAra? samuppajjai / saMtegaiyA bhavasiddhiyA jIvA je tettIsaM bhavaggaNehi sijjhissaMti bujjhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti samvadukkhANamaMtaM karissati / vijaya-vaijayanta, jayanta aura aparAjita ina cAra anuttara vimAnoM meM devoM kI utkRSTa sthiti tetIsa sAgaroSama kahI gaI hai / jo deva sarvArthasiddha nAmaka pA~caveM anuttara mahAvimAna meM devarUpa se utpanna hote haiM, una devoM kI ajaghanya-anutkRSTa sthiti pUre tetIsa sAgaropama kahI gaI hai| ve deva tetIsa ardhamAsoM (sAr3he solaha mAsoM) ke bAda Ana-prANa athavA ucchvAsa-ni:zvAsa lete haiM / una devoM ke tetIsa hajAra varSoM ke bAda AhAra kI icchA utpanna hotI hai| kitaneka bhavyasiddhika jIva tetIsa bhava grahaNa karake siddha hoMge, buddha hoMge, karmoM se mukta hoMge, parama nirvANa ko prApta hoMge aura sarva duHkhoM kA anta kreNge| - yahA~ itanA vizeSa jJAtavya hai ki sarvArthasiddha mahAvimAna ke deva to niyama se eka bhava grahaNa karake mukta hote haiM aura vijayAdi zeSa cAra vimAnoM ke devoM meM se koI eka bhava grahaNa karake mukta hotA hai aura koI do manuSyabhava grahaNa karake mukta hotA hai / // trayastrizatsthAnaka samavAya samApta / / caturiMtrazatsthAnaka-samavAya 219 -cottIsaM buddhAisesA pnnnnttaa| taM jahA-avaTThie kesa-maMsu-roma-nahe 1, nirAmayA niruvalevA gAyalaTThI, gokkhIrapaMDure maMsasoNie 3, paumuppalagaMdhie ussAsanissAse 4, pacchanne AhAra-nIhAre adisse maMsacakkhuNA 5, AgAsagayaM cakkaM 6, AgAsagayaM chattaM 7, AgAsagayAo seyavaracAmarAo 7, prAgAsaphAligrAmayaM sapAyapIDhaM sIhAsaNaM 9, AgAsagao kuDabhIsahassaparimaMDi Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ catustrizatsthAnaka samavAya] [101 AbhirAo iMdajjhao purao gacchai 10, jattha jattha vi ya NaM arahaMtA bhagavaMto ciTThati vA nisIyaMti stha tattha viyaNaM jakkhA devA saMchannApatta-parapha-pallavasamAulo sacchatto sajjhamro saghaMTo sapaDAgo asogavarapAyavo abhisaMjAyai 11, Isi piDhao mauDaThANami teyamaMDalaM abhisaMjAi, aMdhakAre vi ya NaM dasa disAo pabhAsei 12, bahusamaramaNijje bhUmibhAge 13, ahosirA kaMTayA bhavaMti 14, uuvivarIyA suhaphAsA bhavaMti 15, sIyaleNaM suhaphAseNaM surabhiNA mArueNaM joyaNaparimaMDalaM savao samaMtAsaMpamajjijjai 16, juttaphusieNaM meheNa ya nihayarayareNUyaM kijjai 17, jala-thalabhAsurapabhUteNaM viTThAiNA dasaddhavaNNaNaM kusumeNaM jANussehappamANamitte puSphovayAre kijjai 18, amaNuNNANaM saddapharisa-rasa-rUva-gaMdhANaM avakariso bhavai 19, maNuNNANaM sadda-pharisa-rasa-rUva-gaMdhANaM pAumbhAvo bhavai 20, paccAharao vi ya NaM hiyayagamaNImro joyaNanIhArI saro 21, bhagavaM ca NaM addhamAgahIe bhAsAe dhammamAikkhai 22. sA viyaNaM addhamAgahI bhAsA bhAsijjamANI tesi samvesi AriyamaNAriyANaM duppaya-ca upa-miya-pasu-pakkhi-sarIsivANaM appaNo hiya-siva-suhaya-bhAsattAe pariNamai 23,pudhabaddhaverA vi ya NaM devAsura-nAga-suvaNNa-jakkha-rakkhasa-kinara-kiMpurisa-garula-gaMdhavva-mahoragA araho pAyamUle pasaMtacittamANasA dhammaM nisAmaMti 24, aNNautthiyapAvayaNiyA vi ya NaM prAgayA baMdaMti 25, AgayA samANA arahao pAyamUle nippalivayaNA havaMti 26, jao jao vi ya gaM arahaMto bhagavaMto viharaMti tao tao vi ya NaM joyaNapaNavIsAeNaM ItI na bhavai 27, mArI na bhavai 28, sacakkaM na bhavai 29, paracakkaM na bhavai 30, aivuTThI na bhavai 31, aNAvuTThI na bhavai 32, dubibhakkhaM na bhavaI 33, puvuppaNNA vi ya NaM uppAiyA vAhIo khippameva uvasamati 34 / buddhoM ke arthAt tIrthaMkara bhagavantoM ke cautIsa atizaya kahe gaye haiM / jaise-- 1. avasthita keza, zmazru, roma, nakha honA, arthAt nakha aura keza Adi kA nahIM bar3hanA / 2. nirAmaya-rogAdi se rahita, nirupalepa-mala rahita nirmala deha-latA honA / 3. rakta aura mAMsa kA gAya ke dUdha ke samAna zveta varNa honaa| 4. padma-kamala ke samAna sugandhita ucchvAsa niHzvAsa honaa| 5. mAMsa-cakSu se adRzya pracchanna pAhAra aura nIhAra honA / 6. AkAza meM dharmacakra kA calanA / 7. aAkAza meM tIna chatroM kA ghUmate hue rahanA / 8. AkAza meM uttama zveta cAmaroM kA DholA jAnA / 9. AkAza ke samAna nirmala sphaTikamaya pAdapIThayukta siMhAsana kA honaa| 10. AkAza meM hajAra laghu patAkAoM se yukta indradhvaja kA Age-Age clnaa| 11. jahA~-jahA~ bhI arahanta bhagavanta Thaharate yA baiThate haiM, vahA~-vahA~ yakSa devoM ke dvArA patra, puSpa, pallavoM se vyApta, chatra, dhvajA, ghaMTA aura patAkA se yukta zreSTha azoka vRkSa kA nirmita honaa| 12. mastaka ke kucha pIche tejamaMDala (bhAmaMDala) kA honA, jo andhakAra meM bhI (rAtri ke samaya bhI) dazoM dizAnoM ko prakAzita karatA hai| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 // [samavAyAGgasUtra 13. jahA~ bhI tIrthaMkaroM kA vihAra ho, usa bhUmibhAga kA bahusama (ekadama samatala) aura ramaNIya honaa| 14. vihAra-sthala ke kAMToM kA adhomukha ho jaanaa| 15. sabhI RtuoM kA zarIra ke anukUla sukhada sparza vAlI honaa|| 16. jahA~ tIrthakara virAjate haiM, vahA~ kI eka yojana bhUmi kA zItala, sukhasparzayukta sugandhita pAvana se sarva aora saMpramArjana honaa| 17. manda, sugandhita jala-binduoM se megha ke dvArA bhUmi kA dhuli-rahita honaa| 18. jala aura sthala meM khilane vAle pAMca varNa ke puSpoM se ghuTane pramANa bhUmibhAga kA puSpopacAra honA, arthAt AcchAdita kiyA jAnA / 19. amanojJa (apriya) zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandha kA abhAva honA / 20. manojJa (priya) zabda, sparza, rasa, rUpa aura gandha kA prAdurbhAva honaa| 21. dharmopadeza ke samaya hRdaya ko priya laganevAlA aura eka yojana taka phailanevAlA svara honaa| 22. ardhamAgadhI bhASA meM bhagavAn kA dharmopadeza denA / 23. vaha ardhamagadhI bhASA bolI jAtI huI sabhI Arya anArya puruSoM ke lie tathA dvipada pakSI aura catuSpada mRga, pazu Adi jAnavaroM ke lie aura peTa ke bala reMgane vAle sarpAdi ke lie apanI-apanI hitakara, zivakara sukhada bhASArUpa se pariNata ho jAtI hai / 24. pUrvabaddha vaira vAle bho [manuSya] deva, asura, nAga, suparNa, yakSa, rAkSasa, kinnara, kimpuruSa, garuDa, gandharva aura mahoraga bhI arahantoM ke pAdamUla meM (paraspara vaira bhUlakara) prazAnta citta hokara harSita mana se dharma zravaNa karate haiN| 25. anya tIthika (paramatAvalambI) prAvacanika (vyAkhyAnadAtA) puruSa bhI Akara bhagavAn kI vandanA karate haiN| 26. ve vAdI loga bhI arahanta ke pAdamUla meM vacana-rahita (niruttara) ho jAte haiM / 27. jahA~-jahA~ se bhI arahanta bhagavanta vihAra karate haiM, vahA~-vahA~ paccIsa yojana taka Iti bhIti nahIM hotI hai|| 28. manuSyoM ko mArane vAlI mArI (haijA-plega Adi bhayaMkara bImArI) nahIM hotI hai| 29. svacakra (apane rAjya kI senA) kA bhaya nahIM hotaa| 30. paracakra (zatru kI senA) kA bhaya nahIM hotaa| 31. ativRSTi (bhArI jalavarSA) nahIM hotii| 32. anAvRSTi nahIM hotI, arthAt sUkhA nahIM pdd'taa| 33. durbhikSa (duSkAla) nahIM hotaa| 34. bhagavAn ke vihAra se pUrva utpanna huI vyAdhiyA~ bhI zIghra hI zAnta ho jAtI haiM aura rakta-varSA Adi utpAta nahIM hote haiN| vivecana uparyukta cautIsa atizayoM meM se dvitIya prAdi cAra atizaya tIrthaMkaroM ke janma se ho hote haiN| chaThe AkAza-gata cakra se lekara bIsa taka ke atizaya ghAtikarma catuSka ke kSaya hone para Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcatrizasthAnaka samavAya] hote haiM aura zeSa devakRta atizaya jAnanA caahie| digambara paramparA meM prAyaH ye hI atizaya kucha pATha-bheda se milate haiM, vahA~ janma-jAta daza atizaya, kevalajJAna-janita daza atizaya aura devakRta caudaha atizaya kahe gaye haiN| 220-jambuddIveNaM dIve cauttIsaM cakkaTTivijayA paNNatA / taM jahA-battIsaM mahAvidehe, do bharahe eravae / jambuddIve NaM dIve cottIsaM dohaveyaDDA paNNattA / jaMbuddIve NaM dIve ukkosapae cottIsa titthaMkarA smupjjti| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM cakravartI ke vijayakSetra cautIsa kahe gaye haiN| jaise-mahAvideha meM battIsa, bhArata kSetra eka aura airavata kSetra eka / [isI prakAra] jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM cautIsa dIrgha vaitADhya kahe gaye haiM / jambUdvIpa nAmaka dvIpa meM utkRSTa rUpa se cautIsa tIrthaMkara [eka sAtha] utpanna hote haiN| 221-camarassa NaM prasuriMvassa asuraraNNo cottIsaM bhavaNAvAsasayasahassA paNNattA / paDhamapaMcama-chaTThI-sattamAsu causu puDhayosu cottIsaM nirayAvAsasayasahassA pnnnnttaa| asurendra asurarAja camara ke cautIsa lAkha bhavanAvAsa kahe gaye haiM / pahilI, pA~cavIM, chaThI aura sAtavIM, ina cAra pRthiviyoM meM cauMtIsa lAkha (30+3+pA~ca kama eka lAkha aura 5= 34) nArakAvAsa kahe gaye haiN| // catustrizatsthAnaka samavAya samApta / paJcatrizatsthAnaka-samavAya 222 -paNatIsa saccavayaNAisesA pnnnnttaa| paitIsa satyavacana ke atizaya kahe gaye haiN| vivecana-mUla sUtra meM ina paitIsa vacanAtizayoM ke nAmoM kA ullekha nahIM hai aura saMskRta TokAkAra likhate haiM ki ye pAgama meM bhI kahIM dRSTigocara nahIM hue haiN| unhoMne granthAntaroM meM pratipAdita vacana ke paiMtIsa guNoM kA ullekha kiyA hai, jo isa prakAra haiM 1. saMskAravatva-vacanoM kA vyAkaraNa-saMskAra se yukta honaa| 2. udAttatva-ucca svara se paripUrNa honaa| 3. upacAropetatva-grAmINatA se rahita honaa| 4. gambhIrazabdatva-megha ke samAna gambhIra zabdoM se yukta honaa| 5. anunAditva-pratyeka zabda ke yathArtha uccAraNa se yukta honA / 6. dakSiNatva-vacanoM kA saralatA-yukta honaa| 7. upanItarAgatva-yathocita rAga-rAgiNI se yukta honaa| ye sAta atizaya zabda-saundarya kI apekSA se jAnanA caahie| Age kahe jAne vAle atizaya artha-gaurava kI apekSA rakhate haiN| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] [samavAyAGgasUtra 8. mahArthatva-vacanoM kA mahAn arthavAlA honaa| 9. avyAhatapaurvAparyatva-pUrvApara avirodhI vAkya vAlA honaa| 10. ziSTatva-vaktA kI ziSTatA ke sUcaka honaa| 11. asandigdhatva-sandeha-rahita nizcita artha ke pratipAdaka honaa| 12. apahRtAnyottaratva--anya puruSa ke dUSaNoM ko dUra karane vAlA honA / 13. hRdayagrAhitva--zrotA ke hRdaya-grAhI-manohara vacana honaa| 14. deza-kAlAvyayItatva-deza-kAla ke anukUla avasarocita vacana honA / 15. tattvAnurUpatva-vivakSita vastusvarUpa ke anurUpa vacana honA / 16. aprakIrNa prasRtatva-nirarthaka vistAra se rahita susambaddha vacana honA / 17. anyonya pragRhIta--paraspara apekSA rakhane vAle padoM aura vAkyoM se yukta honA ! 18. abhijAtatva-vaktA kI kulInatA aura zAlInatA ke sUcaka honaa| 19. atisnigdha madhuratva-atyanta sneha se bhare hue madhuratA-miSTatA yukta honA / 20. aparamarmavedhitva--dUsare ke marma-vedhI na honaa| 11. arthadharmAbhyAsAnapetatva-artha aura dharma ke anukUla honaa| 22. udAratva-tucchatA-rahita aura udAratA-yukta honA / 23. paranindAtmotkarSaviprayuktatva- parAI-nindA aura apanI prazaMsA se rahita honA ! 24. upagatazlAghatva-jinheM suna kara loga prazaMsA kareM, aise vacana honA / 25. anapanItatva-kAla, kAraka, liMga-vyatyaya prAdi vyAkaraNa ke doSoM se rahita honA / 26. utpAditAcchinna kautUhalatva-apane viSaya meM zrotAjanoM ko lagAtAra kautUhala utpanna karane vAle honaa| 27. adbhutatva-~pAzcaryakAraka adbhuta navInatA-pradarzaka vacana honA / 28. anativilambitva-ativilamba se rahita dhArApravAhI bolnaa| 29. vibhrama, vikSepa--kilikiJcitAdi vimuktatva-mana kI bhrAnti, vikSepa aura roSa, bhayAdi se rahita honaa| 30. aneka jAtisaMzrayAdvicitratva--aneka prakAra se varNanIya vastu-svarUpa ke varNana karane vAle vacana honaa| 31. mAhitavizeSatva sAmAnya vacanoM se kucha vizeSatA-yukta vacana honaa| 32. sAkAratva-pRthak-pRthak varNa, pada, vAkya ke prAkAra se yukta vacana honaa| 33. satvaparigRhItatva-sAhasa se paripUrNa vacana honA / 34. aparikheditva-kheda-khinnatA se rahita vacana honaa| 35. avyuccheditva--vivakSita artha kI samyak siddhi karane vAle vacana honA / bole jAne vAle vacana ukta paiMtIsa guNoM se yukta hone caahie| 223-kuthU NaM arahA paNattIsaM dhaNUI uDDhaM uccatteNaM hotthaa| datte NaM vAsudeve paNatosaM dhaNaI uDDhaM uccatteNaM hotthaa| naMdaNe NaM baladeve paNatIsaM dhaNUI uDDhaM uccatteNaM hotthA / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SatriMzatsthAnaka samavAya] [105 - kunthu arhan paitIsa dhanuSa UMce the| datta vAsudeva paiMtIsa dhanuSa UMce the / nandana baladeva paiMtIsa dhanuSa UMce the| 224-sohamme kappe suhammAe sabhAe mANavae ceiyakkhaMbhe heTA uriM ca addhaterasa joyaNANi vajjettA majjhe paNNatIsaM joyaNesu vairAmaesu golavaTTasamuggaesa jiNasakahAno pnnnnttaao| saudharma kalpa meM sudharmA sabhA ke mANavaka caityastambha meM nIce aura Upara sAr3he bAraha-sAr3he bAraha yojana chor3a kara madhyavartI paiMtIsa yojanoM meM, vajramaya, gola vartulAkAra peTiyoM meM jinoM kI manuSyaloka meM mukta hue tIrthaMkaroM kI asthiyAM rakhI huI haiN| 225-bitiya-cautyosu dosu puDhavIe paNatIsaM nirayAvAsasayasahassA pnnnnttaa| dUsarI aura cauthI pRthiviyoM meM (donoM ke milA kara) paitIsa (25-+ 10 = 35) lAkha nArakAvAsa kahe gaye haiN| // paMcatriMzatsthAnaka samavAya samApta / / SatriMzatsthAnaka-samavAya 226-chattIsaM uttarajjhayaNA paNNattA / taM jahA--viNayasyaM 1, parIsaho 2, cAuraMgijjaM 3, asaMkhayaM 4, akAmamaraNijjaM 5, purisavijjA 6, urabhijja 7, kAviliyaM 8, namipavajjA 9, dumapattayaM 10, bahusuyapUjA 11, hariesijja 12, cittasaMbhUyaM 13, usuyArijjaM 14, sabhikkhugaM 15, sAmAhiThANAI 16, pAvasamaNijja 17, saMjaijja 18, miyacAriyA 19, aNAhapavvajjA 20, samuddapAlijja 21, rahanemijjaM 22, goyama-kesijja 23, samitIno 24, jannatijaM 25, sAmAyArI 26, khalukijja 27, mokkhamaggagaI 28, appamAno 29, tavomaggo 30, caraNavihI 31, pamAyaThANAI 32, kammapayaDI 33, lesajjhayaNaM 34, aNagAramagge 35, jIvAjIvavibhattI ya 36 / uttarAdhyayana sUtra ke chattIsa adhyayana haiM / jaise-1. vinayazruta adhyayana 2. parISaha adhyayana, 3. cAturaGgIya adhyayana, 4. asaMskRta adhyayana, 5, akAmamaraNIya adhyayana, 6. puruSa vidyA adhyayana (kSullaka nirgranthIya adhyayana) 7. aurabhrIya adhyayana 8. kApilIya adhyayana, 9. namipravrajyA adhyayana, 10. dramapatraka adhyayana, 11. bahazratapUjA adhyayana, 12. harikezIya adhyayana, 13. cittasaMbhUtIya adhyayana, 14. iSukAroya adhyayana, 15. sabhikSu adhyayana, 16. samAdhisthAna adhyayana, 17. pApazramaNIya adhyayana, 18. saMyatIya adhyayana, 19. mRgAputrIya adhyayana, 20. anAtha pravrajyA adhyayana, 21. samudrapAlIya adhyayana, 22. rathanemIya adhyayana, 23. gautamakezIya adhyayana, 24. samiti adhyayana, 25. yajJIya adhyayana, 26. sAmAcArI adhyayana, 27. khalukIya adhyayana, 28. mokSamArgagati adhyayana, 29. apramAda adhyayana, (samyaktva parAkrama) 30. tapomArga adhyayana, 31. caraNa vidhi adhyayana, 32. pramAdasthAna adhyayana, 33. karmaprakRti adhyayana, 34. lezyA adhyayana, 35. anagAramArga adhyayana aura 36. jIvAjIvavibhakti adhyayana / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra 227- camarassa NaM asuriMdassa asuraraNNo sabhA suhammA chattIsaM joyaNANi uDDhaM uccatteNaM hotthaa| asurendra asurarAja camara kI sudharmA sabhA chattIsa yojana UMcI hai| 228-samaNassa NaM bhagavano mahAvIrassa chattIsaM ajjANaM sAhassIo hotthA / zramaNa bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM chattIsa hajAra prAyikAeM thiiN| 229-cetAsoesu NaM mAsesu sai chattIsaMguliyaM sUrie porisIchAyaM nivvattai / caitra aura Asoja mAsa meM sUrya eka bAra chattIsa aMgula kI pauruSI chAyA karatA hai / ||sstriNshtsthaank samavAya samApta // saptatriMzatsthAnaka-samavAya 230--kuthussa NaM arahao sattatIsaM gaNA, sattattIsaM gaNaharA hotthA / kunthu arhana ke saMtIsa gaNa aura saiMtIsa gaNadhara the| 231- hemavaya-heraNNavaiyAo NaM jIvAo sattatIsaM joyaNasahassAiM chacca causattare joyaNasae solasayaegUNavIsaibhAe joyaNassa kicivisesUNAo AyAmeNaM pnnnnttaao| sanyAsu NaM vijaya-vaijayaMtajayaMta-aparajiyAsu rAyahANIsu pAgArA sattatosaM sattatIsaM joyaNAI uDDhaM uccatteNaM pnnnnttaa| haimavata aura hairaNyavata kSetra kI jIvAeM saMtIsa hajAra chaha sau cauhattara yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se kucha kama solaha bhAga (3767411) lambI kahI gaI haiM / 232-khuDDiyAe vimANapavibhattIe paDhame vagge sattatIsaM uddesaNakAlA paNNattA / kSudrikA vimAnapravibhaktinAmaka kAlika zruta ke prathama varga meM saiMtIsa uddezana kAla kahe gaye haiN| 233-kattiyabahulasattamIe NaM sUrie sattatosaMguliyaM porisIchAyaM nivvattaittA NaM cAraM crh| ___ kAttika kRSNA saptamI ke dina sUrya saiMtIsa aMgula kI pauruSI chAyA karatA huA saMcAra karatA hai| saptatrizatsthAnaka samavAya samApta / / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonatrizatsthAnaka samavAya] 107 aSTatriMzatsthAnaka-samavAya 234-pAsassa NaM arahao purisAdANIyassa aTTattIsaM ajjiAsAhassIo ukkosiyA ajjiyAsaMpayA hotthaa| puruSAdAnIya pArzva arhat ke saMgha meM ar3atosa hajAra prAyikAoM kI utkRSTa prAyikAsampadA thii| 235~-hemavaya-eraNNavaiyANaM jIvANaM dhaNupiTTha aTTattIsaM joyaNasahassAI satta ya cattAle joyaNasae dasaegUNavIsaibhAge joyaNassa kiMci visesUNA parikkheveNaM pnnnntte| atthassa NaM pavyayaraNo bitie kaMDe aTTattIsaM joyaNasahassAI uDDhaM uccatteNaM hotthaa| haimavata aura airaNyavata kSetroM kI jIvAoM kA dhanuHpRSTha ar3atIsa hajAra sAta sau cAlIsa yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se daza bhAga se kucha kama (387404) parikSepa vAlA kahA gayA hai / jahA~ sUrya asta hotA hai, usa parvatarAja meru kA dUsarA kAMDa ar3atIsa hajAra yojana UMcA hai| 236- khuDDiyAe NaM vimANapavibhattIe bitie bagge attIsaM uddesaNakAlA pnnnnttaa| - kSudrikA vimAnapravibhakti nAmaka kAlika zruta ke dvitIya varga meM ar3atIsa uddezana kAla kahe gaye haiN| ||asstttrishtsthaank samavAya smaapt| ekonacatvAriMzatsthAnaka-samavAya 237-namissa NaM arahano egUNacattAlIsaM AhohiyasayA hotthA / samayakhette egUNacattAlIsaM kulapamvayA pnnnntaa| taM jahA-tIsaM vAsaharA, paMca maMdarA, cattAri usukArA / docca-cauttha-paMcama-chaTTha-sattamAsu NaM paMcasu puDhavIsu egUNacattAlIsaM nirayAvAsasayasahassA pnnnnttaa| nami arhata ke unatAlIsa sau (3900) niyata (parimita) kSetra ko jAnane vAle avadhijJAnI muni the| samaya kSetra (par3hAI dvIpa) meM unatAlIsa kulaparvata kahe gaye haiN| jaise--tIsa varSadhara parvata, pAMca mandara (meru) aura cAra iSukAra prvt| dUsarI, cauthI, pAMcavIM, chaThI aura sAtavIM, ina pAMca pRthiviyoM meM unatAlosa (25+10+3+pAMca kama eka lAkha aura 5= 39) lAkha nArakAvAsa kahe gaye haiN| 238-nANAvaraNijjassa mohaNijjassa gottassa pAuyassa eyAsi NaM cauNhaM kammapagaDoNaM egaNacattAlIsaM uttarapagaDIo pnnnntaao| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] [samavAyAGgasUtra jJAnAvaraNIya, mohanIya, gotra aura prAyukarma, ina cAroM karmoM kI unatAlIsa (5+28+ 2+4= 39) uttara prakRtiyAM kahI gaI haiN| // ekonacatvAriMzatsthAnaka samavAya samApta // catvAriMzatsthAnaka-samavAya 239-arahao NaM aridvanemissa cattAlIsaM ajjiyA sAhassIyo hotthaa| ariSTanemi arhan ke saMgha meM cAlIsa hajAra prAyikAeM thiiN| 240.-maMdaracaliyA NaM cattAlIsaM joyaNAI uDDhaM uccatteNaM pnnnnttaa| saMtI arahA catAlIsaM dhaNUI uDDhaM uccatteNaM hotthA / mandara cUlikAeM cAlIsa yojana UMcI kahI gaI haiN| zAnti arhan cAlIsa dhanuSa UMce the| 241-bhUyANaMdassa gaM nAgakumArassa nAgaranno cattAlIsaM bhavaNAvAsayasahassA paNNattA / khuDDiyAe NaM vimANapavibhattIe taie vagge cattAlIsaM uddesaNakAlA pnnnnttaa| nAgakumAra, nAgarAja bhUtAnanda ke cAlIsa lAkha bhavanAvAsa kahe gaye haiN| kSudrikA vimAnapravibhakti ke tIsare varga meM cAlIsa uddezana kAla kahe gaye haiN| 242-phagguNapuNNimAsiNIe NaM sUrie cattAlIsaMguliyaM porisIchAyaM nivvaTTaittA NaM cAraM carai / evaM kattiyAe vi punnnnimaae| phAlguNa pUrNamAsI ke dina sUrya cAlIsa aMgula kI pauruSI chAyA karake saMcAra karatA hai / isI prakAra kAttiko pUrNimA ko bhI cAlIsa aMgula kI pauruSo chAyA karake saMcAra karatA hai| 243-mahAsukke kappe cattAlosaM vimANAvAsasahassA pnnnnttaa| mahAzukra kalpa meM cAlIsa hajAra vimAnAvAsa kahe gaye haiN| ||ctvaariNshtsthaank samavAya samApta / / ekacatvAriMzatsthAnaka-samavAya 244-namissa NaM araho ekacattAlIsaM ajjiyAsAhassIlo hotthA / nami arhat ke saMgha meM ikatAlIsa hajAra ArthikAeM thiiN| 245-causu puDhavIsu ekkacattAlIsaM nirayAvAsasayasahassA paNNattA / taM jahA-rayaNappAbhAe paMkappabhAe tamAe tmtmaae| Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvicatvAriMzasthAnaka samavAya] [109 cAra pRthiviyoM meM ikatAlIsa lAkha nArakavAsa kahe gaye haiN| jaise-- ratnaprabhA meM 30 lAkha, paMkaprabhA meM 10 lAkha, tamaHprabhA meM 5 kama eka lAkha aura mahAtamaHprabhA meM 5 / 246-mahAliyAe NaM vimANapavibhattIe paDhame vagge ekkacattAlosaM uddesaNakAlA pnnnnttaa| mahAlikA (mahatI) vimAnapravibhakti ke prathama varga meM ikatAlIsa uddezanakAla kahe gaye haiM / // ekacatvAriMzasthAnaka samavAya samApta // dvicatvAriMzatsthAnaka-samavAya 247-samaNe bhagavaM mahAvIre vAyAlIsaM vAsAI sAhiyAI sAmaNNapariyAgaM pAuNittA siddha jAva svvdukkhpphiinne| zramaNa bhagavAn mahAvIra kucha adhika bayAlIsa varSa zramaNa paryAya pAlakara siddha, buddha, yAvat (karma-mukta, parinirvANa ko prApta aura) sarva duHkhoM se rahita hue / 248-jaMbaddovassa NaM dIvassa puracchimillAo caramaMtAo gothabhassa NaM AvAsapabvayassa paccacchimille caramate esa NaM vAyAlIsaM joyaNasahassAiM abAhAto aMtaraM pannattaM / evaM cauddisi pi dobhAse, saMkhe dayasome ya / jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa ko jagatI kI bAharI paridhi ke pUrvI caramAnta bhAga se lekara velandhara nAgarAja ke gostubhanAmaka prAvAsa parvata ke pazcimI caramAnta bhAga taka madhyavartI kSetra kA vinA kisI bAdhA yA vyavadhAna ke antara bayAlIsa hajAra yojana kahA gayA hai| isI prakAra cAroM dizAoM meM bhI udakabhAsa zaMkha aura udakasIma kA antara jAnanA caahie| 249--kAloe NaM samudde vAyAlIsaM caMdA joiMsu vA, joiMti vA, joissaMti vaa| vAyAlIsaM sUriyA pabhAsisu vA, pabhAsaMti vA, pabhAsissaMti vaa| kAloda samudra meM bayAlIsa candra udyota karate the udyota karate haiM aura udyota kreNge| isI prakAra bayAlIsa sUrya prakAza karate the, prakAza karate haiM aura prakAza kreNge| 250-sammucchimabhuyaparisappANaM ukkoseNaM vAyAlIsaM vAsasahassAI ThiI pnnnnttaa| sammUcchima bhujaparisoM kI utkRSTa sthiti bayAlIsa hajAra varSa kahI gaI hai| 251..--nAmakamme vAyAlIsavihe pnnnntte| taM jahA---gainAme 1, jAinAme 2, sarIranAme 3, sarIraMgovaMganAme 4, sarIrabaMdhaNanAme 5, sarIrasaMghAyaNanAme 6, saMghayaNanAme 7, saMThANanAme 8, yaNNanAme 9, gaMdhanAme 10, rasanAme 11, phAsanAme 12, pragurulahuyanAme 13, avaghAyanAme 14, parAghAyanAme 15, ANupuvvInAme 16, ussAsanAme 17, AyavanAme 18, ujjoyanAme 19, vihagagainAme 20, tasanAme 21, thAvaranAme 22, suhumanAme 23, bAyaranAme 24, pajjattanAme 25, apajjatta Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110] [samavAyAGgasUtra nAme 26, sAhAraNasarIranAme 27, patteyasarIranAme 28, thiranAme 29, athiranAme 30, subhanAme 31, asubhanAme 32, subhaganAme 33, dubbhaganAme 34, sussaranAme 35, dussaranAme 36, prAejjanAme 37, aNAejjanAme 38, jasokittinAme 39, ajasokittinAme 40, nimmANanAme 41, titthakaranAme 42 / __ nAmakarma bayAlIsa prakAra kA kahA gayA hai / jaise-1. gatinAma, 2. jAtinAma, 3. zarIranAma, 4. zarIrAGgopAGganAma, 5. zarIrabandhananAma, 6. zarIrasaMghAtananAma, 7. saMhanananAma, 8. saMsthAnanAma, 9. varNanAma, 10. gandhanAma, 11. rasanAma, 12. sparzanAma, 13. agurulaghunAma, 14. upaghAtanAma, 15. parAghAtanAma, 16. AnupUrvInAma, 17. ucchvAsanAma, 18. prAtapanAma, 19. udyotanAma, 20. vihAyogatinAma, 21, basanAma, 22. sthAvaranAma, 23. sUkSmanAma, 24. bAdaranAma, 25. paryAptanAma, 26. aparyAptanAma, 27. sAdhAraNazarIranAma, 28. pratyekazarIranAma, 29. sthiranAma, 30. asthiranAma, 31. zubhanAma, 32. azubhanAma, 33. subhaganAma, 34. durbhaganAma, 35. susvaranAma, ranAma, 37. prAdeyanAma, 38. anAdeyanAma, 39. yazaskottinAma, 40. ayazaskAttinAma, 41. nirmANanAma aura 42. tIrthakaranAma / 252- lavaNe NaM samudde vAyAlIsaM nAgasAhassoo abhitariyaM velaM dhAraMti / lavaNa samudra kI bhItarI velA ko bayAlIsa hajAra nAga dhAraNa karate haiM / 253---mahAliyAe NaM vimANapavibhattIe vitie vagge vAyAlIsaM uddesaNakAlA pnnnnttaa| mahAlikA vimAnapravibhakti ke dUsare varga meM bayAlIsa uddezana kAla kahe gaye haiN| 254-- egamegAe osappiNIe paMcama-chaTThIo samAo bAyAlIsaM vAsasahassAI kAleNaM pnnnnttaao| egamegAe ussappiNIe paDhama-bIyAo samAo vAyAlIsaM vAsasahassAI kAleNaM pnnnnttaayo| pratyeka avasarpiNI kAla kA pA~cavA chaThA pArA (donoM mila kara) bayAlIsa hajAra varSa kA kahA gayA hai / pratyeka utsarpiNI kAla kA pahilA-dUsarA pArA bayAlIsa hajAra varSa kA kahA gayA hai| ||dvictvaariNshtsthaank samavAya samApta / tricatvAriMzatsthAnaka-samavAya 255-teyAlIsaM kammavivAgajjhayaNA pnnnnttaa| karmavipAka sUtra (karmoM kA zubhAzubha phala batalAnevAle adhyayana) ke teyAlIsa adhyayana kahe gaye haiN| 256-paDhama-cauttha-paMcamAsu puDhavIsu teyAlIsaM nirayAvAsasayasahassA paNNattA ! jaMbuddIvassa NaM dovassa puracchimillAo caramaMtAo gothUbhassa NaM prAvAsapavvayassa paccacchimille caramaMte esa NaM teyAlIsaM joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM cauddisi pi dagabhAse saMkhe dayasIme / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcacatvAriMzatsthAnaka samavAya] [111 pahilI, cauthI aura pA~cavI pRthivI meM teyAlIsa (30+10+3= 43) lAkha nArakAvAsa kahe gaye haiM / jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa ke pUrvI jagatI ke caramAnta se gostubha prAvAsa parvata kA pazcimI caramAnta kA vinA kisI bAdhA yA vyavadhAna ke teyAlIsa hajAra yojana antara kahA gayA hai| isI prakAra cAroM hI dizAoM meM jAnanA caahie| vizeSatA yaha hai ki dakSiNa meM dakabhAsa, pazcima dizA ma zakha AvAsa parvata hai aura uttara dizA meM dakasIma AvAsa parvata hai| 257-mahAliyAe NaM vimANapavibhattIe taie vagge teyAlIsaM uddesaNakAlA paNNattA / mahAlikA vimAna pravibhakti ke tIsare varga meM teyAlIsa uddezana kAla kahe gaye haiN| ||trictvaariNshtsthaank samavAya samApta // catuzcatvAriMzatsthAnaka-samavAya 258-coyAlIsaM ajjhayaNA isibhAsiyA diyalogacuyA bhAsiyA pnnnntaa| cavAlIsa RSibhAsita adhyayana kahe gaye haiM, jinheM devaloka se cyuta hue RSiyoM ne kahA hai / 259 -vimalassa NaM arahao NaM cauAlIsaM purisajugAI aNupiTTi siddhAI jAva svvdukkhpphiinnaaii| vimala arhat ke bAda cavAlIsa puruSayuga (pIDhI) anukrama se eka ke pIche eka siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue / 260-dharaNassa NaM nAgidassa nAgaraNNo coyAlIsaM bhavaNAvAsasayahassA paNNattA / nAgendra, nAgarAja, dharaNa ke cavAlIsa lAkha bhavanAvAsa kahe gaye haiN| 261- -mahAliyAe NaM vimANapavibhattIe cautthe vagge coyAlIsaM uddesaNakAlA paNNattA / mahAlikA vimAnapravibhakti ke caturtha varga meM cavAlIsa uddezana kAla kahe gaye haiN| // catuzcatvAriMzatsthAnaka samavAya samApta / / paJcacatvAriMzatsthAnaka-samavAya 262--samayakkhette NaM paNayAlIsaM joyaNasayasahassAI AyAmavikkhaMbheNaM paNNatte / somaMtae NaM narae paNayAlIsaM joyaNasayasahassAI pAyAmavikkhaMbheNaM paNNatte / evaM uDuvimANe vi| IsipambhArA NaM puDhavI evaM ceva / samaya kSetra (aDhAI dvIpa) paiMtAlIsa lAkha yojana lambA-caur3A kahA gayA hai| isI prakAra Rtu (uDu) (saudharma-IzAna deva loka meM prathama pAthar3e meM cAra vimAnAvalikAoM ke madhyabhAga meM rahA huA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] [samavAyAGgasUtra gola vimAna) aura ISatprAgbhArA pRthivI (siddhisthAna) bhI paitAlIsa-paMtAlIsa lAkha yojana vistRta jAnanA caahie| 263-dhamme NaM arahA paNayAlIsaM dhaNUI uDDhaM uccatteNaM hotthA / dharma arhat paiMtAlIsa dhanuSa UMce the| 264-maMdarassa NaM pavvayassa cauddisi pi paNayAlIsaM paNayAlIsaM joyaNasahassAI abAhAe aMtare pnnnntte| mandara parvata kI cAroM hI dizAoM meM lavaNasamudra kI bhItarI paridhi kI apekSA paiMtAlIsa hajAra yojana antara binA kisI bAdhA ke kahA gayA hai| vivecana-jambUdvIpa eka lAkha yojana vistRta hai| tathA mandara parvata dharaNItala para daza hajAra yojana vistRta hai / eka lAkha meM se daza hajAra yojana ghaTAne para navve hajAra yojana zeSa rahate haiN| usake Adhe paiMtAlIsa hajAra hote haiM / ataH mandara parvata se cAroM hI dizAoM meM lavaNa samudra kI vedikA paiMtAlIsa hajAra yojana ke antarAla para pAI jAtI hai / 265-sabve vi NaM divaDakhettiyA nakkhattA paNayAlIsaM muhatte caMdeNa saddhi jogaM joiMsu vA, joiMti vA, joissaMti vaa| tinneva uttarAI puNavvasU rohiNI visAhA ya / ee cha nakkhattA paNayAlamuhattasaMjogA // 1 // sabhI dvayardha kSetrIya nakSatroM ne paitAlIsa muhUrta taka candramA ke sAtha yoga kiyA hai, yoga karate haiM aura yoga kreNge| tInoM uttarA, punarvasu, rohiNI aura vizAkhA ye chaha nakSatra paitAlIsa muhUrta taka candra ke sAtha saMyoga vAle kahe gaye haiN| vivaraNa-candramA kA tIsa muhUrta bhogya kSetra samakSetra kahalAtA hai / usake DyoDhe paiMtAlIsa muhUrta bhogya kSetra ko dvayardhakSetrIya kahate haiN| 266-mahAliyAe vimANapavibhattIe paMcame vagge paNayAlIsaM uddesaNakAlA paNNattA / mahAlikA vimAnapravibhakti sUtra ke pA~caveM varga meM paiMtAlIsa uddezana kahe gaye haiM / ||pNcctvaariNshtsthaank samavAya samApta // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptacatvAriMzatsthAnaka samavAya) [113 SaTcatvAriMzatsthAnaka-samavAya 267-didivAyasta NaM chAyAlosaM mAuyApayA pnntaa| baMbhoe NaM livIe chAyAlosaM mAuyakkharA pnnnnttaa| bArahaveM dRSTivAda aMga ke chiyAlIsa mAtRkApada kahe gaye haiN| brAhmI lipi ke chiyAlIsa mAtR-akSara kahe gaye haiN| vivecana-solaha svaroM meM se R R la la ina cAra ko chor3a kara zeSa bAraha svara, kavargAdi paccIsa vyaMjana, ya ra la va ye cAra antaHstha, za, Sa, sa, ha ye cAra USma varNa aura ha ye chiyAlIsa ho / akSara brAhmI lipi meM hote haiN| 268-pabhaMjaNassa NaM vAukumAridassa chAyAlIsaM bhavaNAvAsasayasahassA paNNattA / vAyukumArendra prabhaMjana ke chiyAlIsa lAkha bhavanAvAsa kahe gaye haiN| ||ssttctvaariNshtsthaank samavAya samApta // saptacatvAriMzatsthAnaka-samavAya 269---jayA NaM sUrie sabbhitaramaMDalaM uvasaMkamittA NaM cAraM carai tayA NaM ihagayassa maNussassa sattacattAlosaM joyaNasahassehiM dohi ya tevaDhahi joyaNasahi ekkavIsAe ya saTThibhAgehi joyaNassa sUrie cakkhuphAsaM havvamAgacchai / jaba sUrya sabase bhItarI maNDala meM prAkara saMcAra karatA hai, taba isa bharatakSetragata manuSya ko saiMtAlIsa hajAra do so tiresaTha yojana aura eka yojana ke sATha bhAgoM meM ikkIsa bhAga kI dUrI se sUrya dRSTigocara hotA hai| 270-there NaM aggabhUI sattacattAlosaM vAsAI agAramajhe vasittA muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pvvie| agnibhUti sthavira saMtAlIsa varSa gRhavAsa meM raha kara muDita ho agAra se anagAritA meM pravajita hue| // saptacatvAriMzatsthAnaka samavAya samApta // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] [ samavAyAGgasUtra aSTacatvAriMzatsthAnaka-samavAya 271-egamegassa NaM ranno cAuraMtacakkavaTTissa aDayAlIsaM paTTaNasahassA pnnnnttaa| pratyeka cAturanta cakravartI rAjA ke ar3atAlIsa hajAra paTTaNa kahe gaye haiN| 272-dhammassa NaM arahano aDayAlIsaM gaNA, praDayAlIsaM gaNaharA hotthA / dharma arhat ke ar3atAlIsa gaNa aura ar3atAlIsa gaNadhara the| 273-sUramaMDale Na aDayAlIsaM ekasavibhAge joyaNassa vikkhebheNaM pnnnnte| sUryamaNDala eka yojana ke ikasaTha bhAgoM meM se ar3atAlIsa bhAga-pramANa vistAra vAlA kahA gayA hai| // aSTacatvAriMzatsthAnaka samavAya samApta / ekonapaJcAzatsthAnaka-samavAya 274-satta-sattamiyAe gaM bhikkhupaDimAe egaNapannAe rAidiehi channauibhikkhAsaeNaM ahAsuttaM jAva [ahAkappaM ahAtaccaM sammaM kAraNa phAsittA pAlittA sohittA tIrittA kiTTittA prANAe aNupAlittA] ArAhiyA bhvi| sapta-saptamikA bhikSapratimA unacAsa rAtri-divasoM se aura eka sau chiyAnave bhikSAoM se yathAsUtra yathAmArga se [yathAkalpa se, yathAtattva se, samyak prakAra kAya se sparza kara pAlakara, zodhana kara, pAra kara, kIrtana kara prAjJA se anupAlana kara] pArAdhita hotI hai|| vivecana-sAta-sAta dina ke sAta saptAha jisa abhigraha- vizeSa kI ArAdhanA meM lagate haiM. use sapta-saptamikA bhikSu pratimA kahate haiM / usakI vidhi saMskRtaTIkAkAra ne do prakAra se kahI hai| prathama prakAra ke anusAra prathama saptAha meM pratidina eka-eka bhikSAdatti kI vRddhi se aTThAIsa bhikSAeM hotI haiM / iso prakAra dvitIyAdi saptAha meM bhI pratidina eka-eka bhikSAdatti kI vRddhi se saba eka sau chiyAnave bhikSAeM hotI haiM / athavA prathama saptAha ke sAtoM dinoM meM eka-eka bhikSA datti grahaNa karate haiM / dUsare saptAha ke sAtoM dinoM meM do-do bhikSA datti grahaNa karate haiM / isa prakAra pratisaptAha eka-eka bhikSA datti ke bar3hane se sAtoM saptAhoM ko samasta bhikSAeM eka sau chiyAnave (7--14-+ 21+2+3+42+49 = 196) ho jAtI haiN| 275-devakuru-uttarakuruesu NaM maNuyA egUNapaNNAsa-rAIdiehi saMpannajovaNA bhavaMti / devakuru aura uttarakuru meM manuSya unacAsa rAta-dinoM meM pUrNa yauvana se sampanna ho jAte haiM / 276-teiMdiyANaM ukkoseNaM egaNapaNNaM rAiMdiyA tthiii| trIndriya jIvoM kI utkRSTa sthiti unacAsa rAta-dina kI kahI gaI hai| // ekonapaMcAzatsthAnaka samavAya samApta // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekapaJcAzatsthAnaka samavAya] [115 paJcAzatsthAnaka-samavAya 277- muNisuvvayassa gaM arahayo paMcAsaM ajjiyAsAhassIyo hotthaa| aNaMte NaM arahA pannAsaM dhaNUiM uDDa ucca teNaM hotthA / purisuttame NaM vAsudeve pannAsaM dhaNUI uDDa uccatteNaM hotthA / munisuvrata arhat ke saMgha meM pacAsa hajAra prAyikAeM thiiN| anantanAtha arhat pacAsa dhanuSa UMce the| puruSottama vAsudeva pacAsa dhanuSa UMce the| 278-save vi NaM dohaveyaDDA mUle pannAsaM pannAsaM joyaNANi vikkhaMbheNaM pnnnnttaa| sabhI dIrgha vaitADhaya parvata mUla meM pacAsa yojana vistAra vAle kahe gaye haiN| 279-laMtae kappe pannAsaM vimANAvAsasahassA pnnnnttaa| savvAno NaM timissaguhA-khaMDagappavAyaguhAro pannAsaM pannAsaM joyaNAI AyAmeNaM pnnnnttaao| savve vi NaM kaMcaNagapavvayA siharatale pannAsaM pannAsaM joyaNAI vikkhaMbheNaM pnnnnttaa| __ lAntaka kalpa meM pacAsa hajAra vimAnAvAsa kahe gaye haiN| sabhI timisra guphAeM aura khaNDaprapAta guphAeM pacAsa-pacAsa yojana lambI kahI gaI haiM / sabhI kAMcana parvata zikharatala para pacAsa-pacAsa yojana vistAra vAle kahe gaye haiM / ||pnycaashtsthaank samavAya smaapt| ekapaJcAzatsthAnaka-samavAya 280-navaNhaM baMbhacerANaM ekAvanna uddesaNakAlA pnnnnttaa| navoM brahmacaryoM ke ikyAvana uddezana kAla kahe gaye haiM / vivecana---prAcArAGga ke prathama zrutaskandha ke zastraparijJA Adi adhyayana brahmacarya ke nAma se prakhyAta haiM, unake adhyayana unacAsa haiM, ataH unake uddezanakAla bhI unacAsa hI kahe gaye haiN| 281-camarassa NaM asuridassa asuraranno sabhA sudhammA ekAvannakhaMbhasayasaMniviTThA paNNatA / evaM ceva balissa vi| asurendra asurarAja camara ko sudharmA sabhA ikyAvana sau (5100) khambhoM se racita hai| isI prakAra bali kI sabhA bhI jAnanA cAhie / 282--suppabhe NaM baladeve ekAvanna vAsasayasahassAI paramAuM pAlaittA siddha buddhe jAva svvdukkhpphiinne| suprabha baladeva ikyAvana hajAra varSa kI paramAyu kA pAlana kara siddha, buddha, mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116] [samavAyAGgasUtra 283-dasaNAvaraNa-nAmANaM doNhaM kammANaM ekAvanna uttarakammapagaDIo pnnnnttaano| darzanAvaraNa aura nAma karma ina donoM karmoM kI (9-42=51) ikyAvana uttara karmaprakRtiyAM kahI gaI haiN| // ekapaJcAzatsthAnaka samavAya samApta // dvipaJcAzatsthAnaka-samavAya 284-mohaNijjassa gaM kammassa vAvanna nAmadhejjA paNNattA / taM jahA--kohe kove rose dose akhamA saMjalaNe kalahe caMDikke bhaMDaNe vivAe 10, mANe made dappe thaMbhe attakkose gave paraparivAe avakkose [paribhave] unnae 20, unnAme mAyA uvahI niyaDI valae gahaNe Name kakke karue daMbhe 30. kUDe jimhe kidivase aNAyaraNayA gRhaNayA vaMcaNayA palikucaNayA sAtijoge lobhe icchA 40; mucchA kaMkhA geho tiNhA bhijjA abhijjA kAmAsA bhogAsA jIviyAsA maraNAsA 50, nandI rAge 52 / __ mohanIya karma ke vAvana nAma kahe gaye haiN| jaise-1. krodha, 2. kopa, 3. roSa, 4. dveSa, 5. akSamA, 6. saMjvalana, 7. kalaha, 8. caMDikya, 9. bhaMDana, 10. vivAda, ye daza krodhakaSAya ke nAma haiN| 11. mAna, 12. mada, 13. darpa, 14. stambha, 15. AtmokarSa, 16. garva, 17. paraparivAda, 18. apakarSa, [19. paribhava] 20. unnata, 21. unnAma ; ye gyAraha nAma mAna kaSAya ke haiM / 22. mAyA, 23. upadhi, 24. nikRti, 25. valaya, 26. gahana, 27. nyavama, 28. kalka, 29. kuruka, 30. daMbha, 31. kUTa, 32. jimha 33. kilviSa, 34. anAcaraNatA, 35. gRhanatA, 36. vaMcanatA, 37. palikucanatA, 38. sAtiyoga; ye sattaraha nAma mAyAkaSAya ke haiN| 39. lobha, 40. icchA, 41. mUrchA, 42. kAMkSA, 43. gRddhi, 44. tRSNA, 45. bhidhyA, 46. abhidhyA, 47. kAmAzA, 48. bhogAzA, 49. jIvitAzA, 50. maraNAzA, 51. nandI, 52. rAga; ye caudaha nAma lobha-kaSAya ke haiN| isI prakAra cAroM kaSAyoM ke nAma mila kara [1011+17-14 = 52] bAvana mohanIya karma ke nAma ho jAte haiN| 285-- gothubhassa NaM AvAsapavvayassa puracchimillAyo caramaMtAo valayAmuhassa mahApAyAlassa paccacchille caramaMte, esa NaM vAvanna joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM dagabhAgassa NaM keugassa saMkhassa jUyagassa dagasImassa Isarassa / gostubha AvAsa parvata ke pUrvI caramAnta bhAga se vaDavAmukha mahApAtAla kA pazcimI caramAnta bAdhA ke vinA bAvana hajAra yojana antara vAlA kahA gayA hai| isI prakAra lavaNa samudra ke bhItara avasthita dakabhAsa ketuka kA, zaMkha nAmaka jUpaka kA aura dakasIma nAmaka Izvara kA, ina cAroM mahApAtAla kalazoM kA bhI antara jAnanA caahie| vivecana-lavaNa samudra do lAkha yojana vistRta hai / usameM paMcAnave hajAra yojana Age jAkara pUrvAdi cAroM dizAoM meM cAra mahApAtAla kalaza haiM, unake nAma krama se bar3avAmukha, ketuka, jUpaka aura Izvara haiM / jambUdvIpa kI bedikA ke anta se bayAlIsa hajAra yojana bhItara jAkara eka hajAra yojana ke vistAra vAle gostubha Adi velandhara nAgarAjoM ke cAra AvAsa parvata haiN| isalie paMcAnave hajAra Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tripaJcAzatsthAnaka samavAya ] [117 meM se bayAlIsa hajAra yojana kama kara dene para unake bIca meM bAvana hajAra yojanoM kA antara raha jAtA hai| yahI bAta isa sUtra meM kahI gaI hai / 286-mANAvaraNijjassa nAmassa aMtarAyassa etesi NaM tiNhaM kammapagaDINaM vAvannaM uttarapayaDIo pnnnnttaao| jJAnAvaraNIya, nAma aura antarAya ina tInoM karmaprakRtiyoM kI uttaraprakRtiyAM bAvana (5+42+5= 52) kahI gaI haiN| 287- sohamma-saNaMkumAra-mAhidesu tisu kappesu vAvannaM vimANAvAsasayasahassA pnnnnttaa| saudharma, sanatkumAra aura mAhendra ina tIna kalpoM meM (32- 12+8=52) bAvana lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiN| dvipaJcAzatsthAnaka samavAya samApta / tripaJcAzatsthAnaka-samavAya 288--devakuru-uttarakuruyAo NaM jIvAo tevannaM tevanna joyaNasahassAI sAiregAI AyAmeNaM pnnnnttaao| mahAhimavaMta-ruppoNaM vAsaharapavvayANaM jIvAo tevannaM tevannaM joyaNasahassAI nava ya egattIse joyaNasae chacca egUNavIsaIbhAge joyaNassa AyAmeNaM paNNatAo / devakuru aura uttarakuru kI jIvAeM tirepana-tirepana hajAra yojana se kucha adhika lambI kahI gaI haiN| mahAhimavanta aura rukmI varSadhara parvatoM kI jIvAeM tirepana-tirepana hajAra nau sau ikattIsa yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se chaha bhAga pramANa (539311) lambI kahI gaI haiN| 289-samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa tevantaM aNagArA saMvaccharapariyAyA paMcasu aNuttaresu mahaimahAlaesu mahAvimANesu devattAe uvvnnaa| zramaNa bhagavAna mahAvIra ke tirepana anagAra eka varSa zramaNaparyAya pAlakara mahAna-vistIrNa evaM atyanta sukhamaya pA~ca anuttara mahAvimAnoM meM devarUpa meM utpanna hue / 290-saMmucchimauraparisappANaM ukkoseNaM tevannaM vAsasahassA ThiI pnnnntaa| sammUcchima uraparisarpa jIvoM kI utkRSTa sthiti tirepana hajAra varSa kahI gaI hai / // tripaJcAzatsthAnaka samavAya samApta // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] [samavAyAnasUtra catuHpaJcAzatsthAnaka-samavAya 291--bharaheravAesu NaM vAsesu egamegAe ussappiNIe osappiNIe cauvannaM cauvanna uttamapurisA uppaMjisu vA, uppajjati vA, uppajjisaMti vA / taM jahA-cauvIsaM titthakarA, bArasa cakkavaTTI, nava baladevA, nava vAsudevA / bharata aura airavata kSetroM meM eka eka utsapiNI aura avasarpiNI kAla meM caupana caupana uttama puruSa utpanna hue haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoNge| jaise-caubIsa tIrthakara, bAraha cakravatI, nau baladeva aura nau vAsudeva / (24+12+9+9= 54) / 292-arahA gaM ariTunemI caudhanna rAiMdiyAI chaumatthapariyAyaM pAuNittA jiNe jAe kevalI savanna svvbhaavdrisii| samaNe NaM bhagavaM mahAvIre egadivaseNaM eganisijjAe cAuppannAI vAgaraNAI vAgaritthA / aNaMtassa NaM arahao caupannaM [gaNA caupannaM] gaNaharA hotthA / ariSTanemi grahana caupana rAta-dina chadmastha zramaNaparyAya pAla kara kebalI, sarvajJa, sarvabhAvadarzI jina hue| zramaNa bhagavAn mahAvIra ko eka dina meM eka prAsana se baiThe hue caupana praznoM ke uttararUpa vyAkhyAna diye the| ananta arhana ke caupana gaNa aura caupana gaNadhara the| // catuHpaJcAtsthAnaka samavAya samApta / / paJcapaJcAzatsthAnaka-samavAya 293-mallissa NaM arahao [mallI NaM arahA] paNavaNaM vAsasahassAI paramAuM pAlaittA siddha buddhe jAva svvdukkhphiinne| mallI arhan pacapana hajAra varSa kI paramAyu bhoga kara siddha, buddha, karmoM se mukta parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| 294---maMdarassa NaM pavvayassa paccathimillAno caramaMtAo vijayadArasa paccathimille caramaMte esa NaM paNavaNNaM joyaNasahassAiM abAhAe aMtare paNNatte / evaM cAuddisi pi vijaya-vejayaMtajayaMta-aparAjiyaM ti| mandara parvata ke pazcima caramAnta bhAga se pUrvI vijayadvAra ke pazcimI caramAnta bhAga kA antara pacapana hajAra yojana kA kahA gayA hai| isI prakAra cAroM hI dizAoM meM vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita dvAroM kA antara jAnanA caahie| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptapaJcAzatsthAnaka samavAya] [119 295. samaNe NaM bhagavaM mahAvIre aMtimarAiyaMsi paNavaNaM ajjhayaNAI kallANaphalavivAgAI paNavaNaM ajjhayaNAI pAvaphalavivAgAI vAgarittA siddhe buddhe jAva savvadukkhappahINe / zramaNa bhagavAn mahAvIra antima rAtri meM puNya-phala vipAkavAle pacapana aura pApa-phala vipAkavAle pacapana adhyayanoM kA pratipAdana karake siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| 296. paDhama-biiyAsu dosu puDhavIsu paNavaNNaM nirayAvAsasayasahassA paNNatA / pahilI aura dUsarI ina do pRthiviyoM meM pacapana (30+ 25= 55) lAkha nArakAvAsa kahe gaye haiN| 297. dasaNAvaraNijja-nAmAuyANaM tiNhaM kammapagaDINaM paNavaNaM uttarapagaDIo pnnnnttaayo| darzanAvaraNIya, nAma aura prAyu ina tIna karmaprakRtiyoM ko milAkara pacapana uttara prakRtiyAM ( 9 42+4=55) kahI gaI haiN| ||pnycpnycaashtsthaank samavAya samApta / / SaTpaJcAzatsthAnaka-samavAya 298. jaMbuddIve NaM dIve chappannaM nakkhattA caMdeNa saddhi jogaM joiMsu bA, joiMti vA, joissaMti vaa| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM do candramAnoM ke parivAravAle (28+28-56) chappana nakSatra candra ke sAtha yoga karate the, yoga karate haiM aura yoga kreNge| 299. vimalassa gaM arahayo chappannaM gaNA chappannaM gaNaharA hotthA / vimala arhat ke chappana gaNa aura chappana gaNadhara the| // SaTpaJcAzatsthAnaka samavAya samApta / / saptapaJcAzatsthAnaka-samavAya 300. tiNhaM gaNipiDagANaM AyAracUliyAvajjANaM sattAvannaM ajjhayaNA pnnnnttaa| taM jahA--- AyAre sUyagaDe tthaanne| prAcAracalikA ko chor3a kara tIna gaNipiTakoM ke sattAvana adhyayana kahe gaye haiN| jaise AcArAGga ke antima nizItha adhyayana ko chor3a kara prathama zrutaskandha ke nau, dvitIya zrutaskandha ke prAcAracUlikA ko chor3akara pandraha, dUsare sUtrakRtAGga ke prathama zrutaskandha ke solaha, dvitIya zrutaskandha Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120] [samavAyAGgasUtra ke sAta aura sthAnAGga ke daza, isa prakAra sarva (9+ 15'--'16+7+10 = 57) sattAvana adhyayana kahe gaye haiN| 301. gothUbhassa NaM AvAsapavvayassa purathimillAo caramaMtAo valayAmuhassa mahApAyAlassa bahumajjhadesabhAe esa NaM sattAvannaM joyaNasahassAI abAhAe aMtare pnnnntte| evaM dagabhAgassa ke uyassa ya saMkhassa ya jUyassa ya dayasomassa Isarassa ya / gostubha AvAsa parvata ke pUrvI caramAnta se bar3avAmukha mahApAtAla ke bahu madhya dezabhAga kA vinA kisI bAdhA ke sattAvana hajAra yojana antara kahA hai| isI prakAra dakabhAsa aura ketuka kA, saMkha aura yUpaka kA aura dakasIma tathA Izvara nAmaka mahApAtAla kA antara jAnanA caahiye| vivecana-pahale batalA Aye haiM ki jambUdvIpa kI vedikA se gostubha parvata kA antara ar3atAlosa hajAra yojana hai| gostubha kA vistAra eka hajAra yojana hai| tathA gostubha aura bar3avAmukha kA antara bAvana hajAra yojana hai aura bar3avAmukha kA vistAra daza hajAra yojana hai, usake Adhe pA~ca hajAra yojana ko bAvana hajAra yojana meM milA dene para sattAvana hajAra yojana kA antara gostabha ke pUrvI caramAnta se bar3avAmukha ke madhyabhAga taka kA siddha ho jAtA hai| isI prakAra se zeSa tInoM mahApAtAla kalazoM kA bhI antara nikala AtA hai| 302. mallissa NaM arahao sattAvanna maNapajjavanANisayA hotthA / mahAhimavaMta-ruppINaM vAsaharapavyayANaM jIvANaM dhaNupiThaM sattAvannaM sattAvannaM joyaNasahassAI donni ya teNaue joyaNasae dasa ya egUNavIsaibhAe joyaNassa parikkheveNaM paNNattaM / malli arhat ke saMgha meM sattAvana sau (5700) manaHparyavajJAnI muni the| mahAhimavanta aura rukmI varSadhara parvata kI jIvAtroM kA dhana:pRSTha sattAvana hajAra do sau terAnave yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se dazabhAga pramANa parikSepa (paridhi) rUpa se kahA gayA hai| // saptapaJcAzatsthAnaka samavAya samApta // aSTapaJcAzatsthAnaka-samavAya 303. paDhama-docca-paMcamAsu tisu puDhavIsu aTThAvanna nirayAvAsasayasahassA pnnnnttaa| pahalI, dUsarI aura pAMcavI ina tIna pRthiviyoM meM aTThAvana (30+25+3=58) lAkha nArakAvAsa kahe gaye haiN| 304. nANAvaraNijjassa veyaNiya-Auya-nAma-aMtarAiyassa eesi NaM paMcaNhaM kammapagaDINaM aTThAvannaM uttarapagaDIo pnnnnttaao| jJAnAvaraNIya, vedanIya, Ayu, nAma aura antarAya ina pA~ca karmaprakRtiyoM kI uttaraprakRtiyA~ aTThAvana (5+2+4+42+5= 58) kahI gaI haiN| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSTisthAnaka samavAya [121 - 305-gothUbhassa NaM AvAsapavyayassa paccathimillAmo caramaMtAo valayAmuhassa mahApAyAlassa bahumajjhadesabhAe esa NaM aTThAvannaM joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM cauddisaM pi neyvvN| gostubha prAvAsaparvata ke pazcimI caramAnta bhAga se bar3avAmukha mahApAtAla ke bahumadhya dezabhAga kA antara aTThAvana hajAra vinA kisI bAdhA ke kahA gayA hai / isI prakAra cAroM hI dizAoM meM jAnanA caahie| vivecana--Upara gostubha AvAsaparvata se bar3avAmukha mahApAtAla ke madhya bhAga kA sattAvana hajAra yojana antara jisa prakAra se batalAyA gayA hai usameM eka hajAra yojana aura Age taka kA mApa milAne para aTThAvana hajAra yojana kA siddha ho jAtA hai / isI prakAra zeSa tIna mahApAtAloM kA bhI antara jAnanA caahie| / / aSTapaJcAzatsthAnaka samavAya samApta // ekonaSaSTisthAnaka-samavAya 306-caMdassa NaM saMvaccharassa egamege uU egUNaTTi rAIdiyAI rAiMdiyaggeNaM paNNatte / candrasaMvatsara (candramA kI gati kI apekSA se mAne jAne vAle saMvatsara) kI eka-eka Rtu rAta-dina kI gaNanA se unasaTha rAtri-dina kI kahI gaI hai| 307--saMbhave NaM arahA egUNasaTuiM puvvasayasahassAI agAramajjhe vasittA muMDe bhavittA agArAmro aNagAriyaM pndie| saMbhava bahan unasaTha lAkha pUrva varSa agAra ke madhya (gRhasthAvasthA) meM rahakara muDita ho agAra tyAga kara anagAritA meM pravajita hue| 308-mallissa NaM arahao egUNaTTi ohinANisayA hotthA / malli arhana ke saMdha meM unasaTha sau (5900) avadhijJAnI the| // ekonaSaSTisthAnaka sUtra samApta / / SaSTisthAnaka-samavAya 309--egamege NaM maMDale sUrie saTThie saTThie muhuttehi saMdhAei / sUrya eka eka maNDala ko sATha-sATha muhUrtoM se pUrNa karatA hai| vivecana--sUrya ko sumeru kI eka vAra pradakSiNA karane meM sATha muhUrta yA do dina-rAta lagate haiM / yataH sUrya ke dhUmane ke maMDala eka sau caurAsI haiM, ataH usako do se guNita karane para (1844 2368) tIna sau ar3asaTha dina-rAta Ate haiN| sUrya saMvatsara meM itane hI dina-rAta hote haiM / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122] [samavAyAGgasUtra 310-lavaNassa NaM samudassa TThi nAgasAhassIo aggodayaM dhAraMti / lavaNa samudra ke agrodaka (solaha hajAra UMcI velA ke Upara vAle jala) ko sATha hajAra nAgarAja dhAraNa karate haiN| 311--vimale NaM arahA saTuiM dhaNUI uDDhaM uccattaNaM hotthA / vimala ahaMna sATha dhanuSa UMce the| 312-balissa NaM vairoNivassa Tri sAmANiyasAhassIo pnnnnttaao| baMbhassa NaM devidassa devaranno saTTi sAmANiyasAhassomo pnnnnttaao| bali vairocanendra ke sATha hajAra sAmAnika deva kahe gaye haiM / brahma devendra devarAja ke sATha hajAra sAmAnika deva kahe gaye haiN| 313-sohammIsANesu dosu kayyesu saDhi vimANA vAsasayahassA pnnnnttaa| saudharma aura IzAna ina do kalpoM meM sATha (32 / 28-60) lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiM / ||ssssttisthaank samavAya samApta / ekaSaSTisthAnaka-samavAya 314-paMcasaMvacchariyassa NaM jugassa riumAseNaM mijjamANassa igaTTi uumAsA pnnnntaa| paMcasaMvatsara vAle yuga ke Rtu-mAsoM se ginane para ikasaTha Rtu mAsa hote haiN| 315-maMdarassa NaM pavvayassa paDhame kaMDe egasaTijoyaNasahassAI uDDhe uccatteNaM paNNatte / mandara parvata kA prathama kANDa ikasaTha hajAra yojana UMcA kahA gayA hai / 316-caMdamaMDale NaM egasaTivibhAgavibhAie samase paNNatte / evaM sUrassa vi| candramaMDala vimAna eka yojana ke ikasaTha bhAgoM se vibhAjita karane para pUre chappana bhAga pramANa sama-aMza kahA gayA hai / isI prakAra sUrya bhI eka yojana ke ikasaTha bhAgoM se vibhAjita karane para pare ar3atAlIsa bhAga pramANa sama-aMza kahA gayA hai| arthAta ina donoM ke vistAra kA pramANa 56 aura 48 isa sama saMkhyA rUpa hI hai, viSama saMkhyA rUpa nahIM hai aura na eka bhAga ke bhI anya kucha aMza adhika yA hIna bhAga pramANa hI unakA vistAra hai| // ekaSaSTisthAnaka samavAya samApta / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ triSaSTisthAnaka samavAya] [123 dviSaSTisthAnaka-samavAya 317--paMca saMvaccharie NaM juge vADhi punnimAo vADhi amAvasAo pnnnntaao| paMcasAMvatsarika yuga meM bAsaTha pUrNimAeM aura bAsaTha amAvasyAeM kahI gaI haiM / vivecana-candramAsa ke anusAra pA~ca varSa ke kAla ko yuga kahate haiM / isa eka yuga meM do mAsa adhika hote haiN| isalie do pUrNimA aura amAvasyA bhI adhika hotI haiN| ise hI dhyAna meM rakhakara eka yuga meM vAsaTha pUrNimAeM aura vAsaTha amAvasyAeM kahI gaI haiN| 318 -vAsupujjassa NaM araho vADhi gaNA, vADhi gaNaharA hotthaa| vAsupUjya arhan ke bAsaTha gaNa aura vAsaTha gaNadhara kahe gaye haiN| ___319 -sukkapakkhassa NaM caMde vATTi bhAge divase divase privddi| te ceva bahulapakkhe diyasedivase parihAya zuklapakSa meM candramA divasa-divasa (pratidina) bAsaThaveM bhAga pramANa eka-eka kalA se bar3hatA aura kRSNa pakSa meM pratidina itanA hI ghaTatA hai / 320 -sohammIsANesu kappesu paDhame patthaDe paDhamAvaliyAe egamegAe disAe vATTi vimANA paNNatA / savve vemANiyANaM vAsaTTi vimANapatthaDA patthaDaggeNaM pnnnnttaa| saudharma aura IzAna ina do kalpoM meM pahale prastaTa meM pahalI prAvalikA (zreNI) meM eka-eka dizA meM vAsaTha-vAsaTha vimAnAvAsa kahe gaye haiN| sabhI vaimAnika vimAna-prastaTa prastaToM kI gaNanA se vAsaTha kahe gaye haiN| dviSaSTisthAnaka samavAya smaapt|| triSaSTisthAnaka-samavAya 321-usabhe NaM arahA kosalie tesaTTi pubvasayasahassAI mahArAyamajhe vasittA muDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pvvie| kaulika RSabha arhana tiresaTha lAkha pUrva varSa taka mahArAja ke madhya meM rahakara arthAt rAjA ke pada para AsIna rahakara phira muDita ho agAra se anagAritA meM pravajita hue / 322- harivAsa-rammayavAsesu maNussA tevar3hie rAidiehi saMpattajovvaNA bhavaMti / harivarSa aura ramyak varSa meM manuSya tiresaTha rAta-dinoM meM pUrNa yauvana ko prApta ho jAte haiM, arthAt unheM mAtA-pitA dvArA pAlana kI apekSA nahIM rhtii| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124] [samavAyAGgasUtra 323--nisaDhe NaM pacae teTThi sUrodayA paNNattA / evaM nIlavaMte vi| niSadha parvata para tiresaTha sUryodaya kahe gaye haiN| isI prakAra nIlavanta parvata para bhI tiresaTha sUryodaya kahe gaye haiN| vivecana-sUrya jaba uttarAyaNa hotA hai, taba usakA udaya tiresaTha vAra niSadhaparvata ke Upara se hotA hai aura bharata kSetra meM dina hotA hai| punaH dakSiNAyana hote hue jambUdvIpa kI vedikA ke Upara se udaya hotA hai| tatpazcAt usakA udaya lavaNa samudra ke Upara se hotA hai| isI prakAra paribhramaNa karate hue jaba vaha nIlavanta parvata para se udita hotA hai, taba airavata kSetra meM dina hotA hai| vahA~ bhI tiresaTha vAra nIlavanta parvata ke Upara se udaya hotA hai, puna: jambUdvIpa kI vedikA ke Upara se udaya hotA hai aura anta meM lavaNa samudra ke Upara se udaya hotA hai / yataH eka sUrya do dina meM meru kI eka pradakSiNA karatA hai, ataH tiresaTha vAra niSadhaparvata se udaya hokara bharata kSetra ko prakAzita karatA hai| aura isI prakAra nIlavanta parvata se tiresaTha vAra udaya hokara airavata kSetra ko prakAzita karatA hai| ||trissssttisthaank samavAya samApta // catuHSaSTisthAnaka-samavAya __ 324 --ahamiyA NaM bhikkhupaDimA causaTThIe rAidiehi dohi ya aTThAsIehi bhikkhAsaehiprahAsuttaM jAva [ahAkappaM prahAmaggaM ahAtaccaM sammaM kAraNa phAsittA pAlittA sohittA tIrittA kiTTittA ArAhaittA ANAe aNupAlittA] bhvi| aSTASTamikA bhikSupratimA causaTha rAta-dinoM meM, do sau aThAsI bhikSAoM se sUtrAnusAra, yathAtathya, samyaka prakAra kAya se sparza kara, pAla kara, zodhana kara, pAra kara, kIrtana kara, AjJA ke anusAra anupAlana kara pArAdhita hotI hai| vivecana-jisa abhigraha-vizeSa kI prArAdhanA meM ATha ATha dina ke ATha dinASTaka lagate haiM, use aSTASTamikA bhikSupratimA kahate haiM / isakI ArAdhanA karate hue prathama ke ATha dinoM meM eka-eka bhikSA grahaNa kI jAtI hai / punaH dUsare ATha dinoM meM do-do bhikSAeM grahaNa kI jAtI haiN| isI prakAra tIsare Adi ATha-ATha dinoM meM eka-eka bhikSA bar3hAte hue antima ATha dinoM meM pratidina ATha-ATha kSAeM grahaNa kI jAtI haiN| isa prakAra causaTha dinoM meM sarva bhikSAeM do sau aThAsI (8+16+24 +32+40+48+56+ 64 = 288) ho jAtI haiN| 325-cauTTi asurakumArAvAsasayasahassA pnnnnttaa| camarassa NaM ranno causaddhi sAmANiyasAhassoo pnnnnttaao| asurakumAra devoM ke causaTha lAkha prAvAsa (bhavana) kahe gaye haiN| camararAja ke causaTha hajAra sAmAnika deva kahe gaye haiN| 326.--savve vi dadhimuhA packyA pallAsaMThANasaMThiyA savvattha samA vikkhaMbhamusseheNaM cauTTi joyaNasahassAI pnnnnttaa| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaTpaTisthAnaka samavAya] [125 sabhI dadhimukha parvata palya (Dhola) ke AkAra se avasthita haiM, nIce Upara sarvatra samAna vistAra vAle haiM aura cauMsaTha hajAra yojana UMce haiN| 327- sohammIsANesu baMbhaloe ya tisu kappesu cauSTuiM vimANAvAsasayasahassA pnnnnttaa| saudharma, IzAna aura brahmakalpa ina tInoM kalpoM meM causaTha (32+282-4 = 64) lAkha vimAnAvAsa haiN| 328-savvassa vi ya NaM ranno cAuraMtacakkavaTTissa causaTTilaTThIe mahagghe muttAmaNihAre pnnnntte| ___ sabhI cAturanta cakravartI rAjAoM ke causaTha lar3I vAlA bahumUlya muktA-maNiyoM kA hAra kahA gayA hai ||ctuHssssttisthaank samavAya samApta // paJcaSaSTisthAnaka-samavAya 329---jaMbuddIve NaM dIve paNaDhei sUramaMDalA pnnnnttaa| jambUdvIpa nAmaka isa dvIpa meM paiMsaTha sUryamaNDala (sUrya ke paribhramaNa ke mArga) kahe gaye haiN| 330--there NaM moriyaputte paNasaTThivAsAI agAramajjhe vasittA muDe bhavittA agArAmo aNagAriyaM pvvie| sthavira mauryaputra paiMsaTha varSa agAravAsa meM rahakara muDita ho agAra tyAga kara anagAritA meM pravajita hue| 331-sohammaDisiyassa gaM vimANassa egamegAe bAhAe paNaTTi paNaTTi bhomA pnnnnttaa| saudharmAvataMsaka vimAna kI eka-eka dizA meM paiMsaTha-paiMsaTha bhavana kahe gaye haiN| ||pnycssssttisthaank samavAya samApta // SaTSaSTisthAnaka-samavAya 332-- dAhiNaDamANussakhettANaM chATuM caMdA pabhAsisu vA, pabhAsaMti vA, pabhAsissaMti vaa| chATThi sUriyA tavisu vA, tavaMti vA, tavissaMti vA / uttaramANussakhettANaM chAvaTTi caMdA pabhAsisu vA, pabhAsaMti vA, pabhAsissaMti bA, chAvaddhi sUriyA visu vA, tavaMti vA, tavissaMti vaa| dakSiNArdha mAnuSa kSetra ko chiyAsaTha candra prakAzita karate the, prakAzita karate haiM aura prakAzita kreNge| isI prakAra chiyAsaTha sUrya tapate the, tapate haiM aura tapeMge / uttarArdha mAnuSa kSetra ko chiyAsaTha Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126] [samavAyAGgasUtra candra prakAzita karate the, prakAzita karate haiM aura prakAzita kareMge / isI prakAra chiyAsaTha sUrya tapate the, tapate haiM aura tpeNge| vivecana--jambUdvIpa meM do candra, do sUrya haiM, lavaNa samudra meM cAra-cAra candra aura cAra sUrya haiM, dhAtakIkhaNDa meM bAraha candra aura bAraha sUrya haiN| kAlodadhi samudra meM bayAlIsa candra aura bayAlIsa sUrya haiM / puSkarArdha meM bahattara candra aura bahattara sUrya haiN| ukta do samudroM tathA Adhe puSkaradvIpa ko ar3hAI dvIpa kahA jAtA hai / kyoMki puSkaravara dvIpa ke ThIka madhya bhAga meM golAkAra mAnuSottara parvata hai, jisase usa dvIpa ke do bhAga ho jAte haiN| isa dvIpa ke bhItarI bhAga taka kA kSetra mAnuSa kSetra kahalAtA hai, kyoMki manuSyoM kI utpatti yahIM taka hotI hai / isa puSkara dvIpArdha meM bhI pUrva tathA pazcima dizA meM eka eka iSukAra parvata ke hone se do bhAga ho jAte haiN| unameM se dakSiNI bhAga dakSiNArdha manuSya kSetra kahalAtA hai aura uttarI bhAga uttarArdha manuSya kSetra kahA jAtA hai / yataH manuSya kSetra ke bhItara Upara batAI gaI gaNanA ke anusAra (2+4+12+42+72 = 132) sarva candra aura sUrya eka sau battIsa hote haiN| unake grAdhe chiyAsaTha candra aura sUrya dakSiNArdha manuSya kSetra meM prakAza karate haiM aura chiyAsaTha candra-sUrya uttarArdhamanuSya kSetra meM prakAza karate haiN| jaba uttara dizA kI paMkti ke candra-sUrya paribhramaNa karate hue pUrva dizA meM jAte haiM, taba dakSiNa dizA kI paMkti ke candra-sarya pazcima dizA meM paribhra karane lagate haiM / isa prakAra chiyAsaTha candra-sUrya dakSiNI puSkarArdha meM tathA chiyAsaTha candra-sUrya uttarI puSkarArdha meM paribhramaNa karate hue apane-apane kSetra ko prakAzita karate rahate haiM / yaha vyavasthA sanAtana hai, ataH bhUtakAla meM ye prakAza karate rahe haiM, vartamAnakAla meM prakAza kara rahe haiM aura bhaviSyakAla meM bhI prakAza karate rheNge| 333-sejjaMsassa NaM arahao chA4i gaNA chAvaddhi gaNaharA hotthaa| zreyAMsa arhat ke chayAsaTha gaNa aura chayAsaTha gaNadhara the| 334 --AbhiNibohiyaNANassa NaM ukkoseNaM chATThi sAgarovamAI ThiI pnnnnttaa| prAbhinibodhika (mati) jJAna kI utkRSTa sthiti chayAsaTha sAgaropama kahI gaI hai| (jo tIna vAra acyuta svarga meM yA do vAra vijayAdi anuttara vimAnoM meM jAne para prApta hotI hai|) ||ssttssssttisthaank samavAya samApta / / saptaSaSTisthAnaka-samavAya 335-paMcasaMvacchariyassa gaM jugassa nakkhattamAseNaM mijjamANassa sattaDhi nakkhattamAsA pnnnnttaa| paMcasAMvatsarika yuga meM nakSatra mAsa se girane para sar3asaTha nakSatramAsa kahe gaye haiM / 336 hemavaya-erannavayAo NaM bAhAmro sattaTTi sattaTTi joyaNasayAI paNapannAI tiNNi ya bhAgA joyaNassa prAyAmeNaM pnnnnttaayo| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTaSaSTisthAnaka samavAya ] [ 127 haimavata aura eravata kSetra kI bhujAeM sar3asaTha-sar3asaTha sau pacapana yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se tIna bhAga pramANa kahI gaI haiM / 337--maMdarassa NaM pavvayassa puracchimillApro caramaMtAo goyamadIvassa puracchimille caramaMte esa NaM sattaTTi joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / mandara parvata ke pUrvI caramAntabhAga se gautama dvIpa ke pUrvI caramAntabhAga kA sar3asaTha hajAra yojana vinA kisI vyavadhAna ke antara kahA gayA hai / vivecana--jambUdvIpa-sambandhI meruparvata ke pUrvI bhAga se jambUdvIpa kA pazcimI bhAga pacapana hajAra yojana dUra hai / tathA vahA~ se bAraha hajAra yojana pazcima meM lavaNasamudra ke bhItara jAkara gautama dvIpa avasthita hai / ata: meru ke pUrvIbhAga se gautama dvIpa kA pUrvI bhAga (55+12 = 67) sar3asaTha hajAra yojana para avasthita hone se ukta antara siddha hotA hai| 338 --savvesi pi NaM NakkhattANaM sImAvikkhaMbheNaM saTTi bhAga bhaie samaMse paNNatte / ___ sabhI nakSatroM kA sImA-viSkambha |dina-rAta meM candra-dvArA bhogane yogya kSetra] sar3asaTha bhAgoM se vibhAjita karane para sama aMzavAlA kahA gayA hai| // saptaSaSTisthAnaka samavAya samApta // aSTaSaSTisthAnaka-samavAya 339 -dhAyaisaMDe NaM dove aDasaddhi cakkaTTivijayA, aDasaTi rAyahANIno pnnnnttaano| ukkosapae aDasaTThi arahaMtA samupajjisuvA, samuppajjati vA, samuppajjissaMti vaa| evaM cakkavaTTI baladevA vAsudevA / dhAtakIkhaNDa dvIpa meM ar3asaTha cakravattiyoM ke ar3asaTha vijaya (pradeza) aura ar3asaTha rAjadhAniyAM kahI gaI haiM / utkRSTa pada kI apekSA dhAtakIkhaNDa meM sar3asaTha arahaMta utpanna hote rahe haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoNge| isI prakAra cakravartI, baladeva aura vAsudeva bhI jAnanA caahie| 340-pukkharavaradodhaDDhe NaM aDaTTi vijayA, aDasaDhi rAyahANIo paNNattAo / ukkosapae aDasaddhi prarahatAsa mupajjisu vA, samuppajjati vA, samuppajjissaMti vaa| evaM cakkavaTTI baladevA vaasudevaa| puSkaravara dvIpArdha meM ar3asaTha vijaya aura ar3asaTha rAjadhAniyAM kahI gaI haiN| vahA~ utkRSTa rUpa se ar3asaTha parahanta utpanna hote rahe haiM, utpanna hote haiM aura utpanna hoNge| isI prakAra cakravartI, baladeva.aura vAsudeva bhI jAnanA caahie| vivecana-meruparvata madhya meM avasthita hone se jambUdvIpa kA mahAvideha kSetra do bhAgoM meM ba~Ta jAtA hai-pUrvI mahAvideha aura pazcimI mahAvideha / phira pUrva meM sItA nadI ke bahane se tathA pazcima meM sItodA nadI ke bahane se unake bhI do-do bhAga ho jAte haiN| sAdhAraNa rUpa se ukta cAroM kSetroM meM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] [samavAyAGgasUtra eka-eka tIrthakara cakravartI, baladeva aura vAsudeva utpanna hote haiM / ataH eka samaya meM cAra hI tIrthaMkara, cAra hI cakravartI, cAra hI baladeva aura cAra hI vAsUdeva utpanna hote haiN| ukta cAroM khaNDoM ke tIna tIna antarnadiyoM aura cAra cAra parvatoM se vibhAjita hone para battIsa khaNDa ho jAte haiM / inako cakravartIvijaya karatA hai, ataH ve vijayadeza kahalAte haiM aura unameM cakravartI rahatA hai, ataH unheM rAjadhAnI kahate haiN| isa prakAra jambUdvIpa ke mahAvideha meM sarva milA kara battIsa vijayakSetra aura rAjadhAniyA~ hotI haiM / bharata aura airavata kSetra ye do vijaya aura do rAjadhAniyoM ke milAne se unakI saMkhyA cautIsa ho jAtI hai / jambUdvIpa se dUnI racanA dhAtakIkhaMDadvIpa meM aura puSkaravaradvIpArdha meM hai, ataH (344 2-68) unakI saMkhyA ar3asaTha ho jAtI hai| isI bAta ko dhyAna meM rakhakara ukta sUtra meM ar3asaTha vijaya, ar3asaTha rAjadhAnI, ar3asaTha tIrthaMkara, ar3asaTha cakravartI, ar3asaTha baladeva aura ar3asaTha vAsudevoM ke hone kA nirUpaNa kiyA gayA hai| pA~coM mahAvideha kSetroM meM kama se kama bosa tIrthaMkara utpanna hote haiM aura adhika se adhika eka sau sATha taka tIrthaMkara utpanna ho jAte haiN| ve apane apane kSetra meM hI vihAra karate haiM / yahI bAta cakravartI Adi ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| ukta saMkhyA meM pAMcoM meru sambandhI do-do bharata aura do do airavata kSetroM ke milAne se (160+10 = 170) eka sau sattara tIrthaMkarAdi eka sAtha utpanna ho sakate haiM / yaha vizeSa jAnanA caahie| 341-vimalassa NaM arahano aDaTTi samaNasAhassImo ukkosiyA samayasaMpayA hotthaa| vimalanAtha arhan ke saMgha meM zramaNoM kI utkRSTa zramaNasampadA ar3asaTha hajAra thii| // aSTaSaSTisthAnaka samavAya samApta / ekonasaptatisthAnaka-samavAya 342-samayakhitte NaM maMdaravajjA egUNasari vAsA vAsadharapavvayA paNNatA / taM jahA--- paNattIsaM vAsA, tIsaM, vAsaharA, cattAri usuyArA / samayakSetra (manuSya kSetra yA aDhAI dvIpa) meM mandara parvata ko chor3akara unahattara varSa aura varSadhara parvata kahe gaye haiN| jaise ---paiMtIsa varSa (kSetra), tIsa varSadhara (parvata) aura cAra iSukAra parvata / vivecana--eka merusambandhI bharata Adi sAta kSetra hote haiN| ataH ar3hAI dvIpoM ke pA~coM meru sambandhI paitIsa kSetra ho jAte haiN| isI prakAra eka merusambandhI himavanta Adi chaha-chaha varSadhara yA kulAcala parvata hote haiM, ataH pA~coM merusambandhI tIsa varSadhara parvata ho jAte haiN| tathA dhAtakIkhaNDa ke do aura puSkaravara dvIpArdha ke do isa prakAra cAra iSukAra parvata haiN| ina sabako milAne para (35+ 30+4= 69) unahattara varSa aura varSadhara ho jAte haiN|| 343-maMdarassa pavvayassa paccasthimillApro caramaMtAo goyamadIvassa paccasthimille caramaMte esa NaM egUNasari joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / mandara parvata ke pazcimI caramAnta se mautama dvIpa kA pazcima caramAnta bhAga unahattara hajAra yojana antaravAlA vinA kisI vyavadhAna ke kahA gayA hai| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptatisthAnaka samavAya] [129 344-mohaNijjavajjANaM sattaNhaM kammapagaDINaM egUNasattari uttarapagaDIno pnnnnttaao| mohanIya karma ko chor3a kara zeSa sAtoM karmaprakRtiyoM kI uttara prakRtiyA~ unahattara (5+9+ 2+4+42+2+5= 69) kahI gaI haiN| // ekonasaptatisthAnaka samavAya samApta / / saptatisthAnaka-samavAya ___345-samaNe bhagavaM mahAvIre vAsANaM savIsarAIe mAse vaikkate sattariehi rAiMdirahi sesehi vAsAvAsaM pjjosvei| zramaNa bhagavAn mahAvIra caturmAsa pramANa varSAkAla ke bIsa dina adhika eka mAsa (pacAsa dina) vyatIta ho jAne para aura sattara dinoM ke zeSa rahane para varSAvAsa karate the| vivecana-zrAvaNa kRSNA pratipadA se lekara pacAsa dina bItane para bhAdrapada zuklA paMcamI ko varSAvAsa niyama se eka sthAna para sthApita karate the| usake pUrva vasati prAdi yogya prAvAsa ke prabhAva meM dUsare sthAna kA bhI Azraya le lete the| ___346-pAse NaM arahA purisAdANIe sattara vAsAI bahupaDipunnAiM sAmanapariyAgaM pAuNittA siddhe buddhe jAva samvadukkhappahINe / puruSAdAnIya pArzva arhat paripUrNa sattara varSa taka zramaNa-paryAya kA pAlana karake siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarvaduHkhoM se rahita hue| 347 -vAsupujje NaM arahA sari dhaNUiM uDDhaM uccatteNaM hotthA / vAsupUjya arhat sattara dhanuSa UMce the| 348--mohaNijjassa NaM kammassa sari sAgarovamakoDAkoDIo abAhUNiyA kammadiI kammanisege pnnnntte| mohanIya karma kI abAdhAkAla se rahita sattara kor3A-kor3I sAgaropama-pramANa karmasthiti aura karma-niSeka kahe gaye haiN| vivecana-mohanIya karma kI utkRSTa sthiti kA bandha sattara kor3A-kor3I sAgaropamoM kA hotA hai| jaba taka baMdhA huA karma udaya meM Akara bAdhA na deve, use abAdhAkAla kahate haiN| abAdhAkAla kA sAmAnya niyama yaha hai ki eka kor3A-kor3I sAgaropama sthiti ke baMdhanevAle karma kA abAdhAkAla eka sau varSa kA hotA hai / isa niyama ke anusAra sattara kor3A-kor3I sAgaropama sthiti kA bandha hone para usakA abAdhAkAla sattara sau arthAt sAta hajAra varSa kA hotA hai| itane abAdhAkAla ko chor3a kara zeSa rahI sthiti meM karmaparamANuoM kI phala dene ke yogya niSeka-racanA hotI hai| usakA krama yaha hai ki abAdhAkAla pUrNa hone ke anantara prathama samaya meM bahuta karma-dalika niSikta hote haiM, dUsare samaya meM usase kama, tIsare samaya meM usase kama niSikta hote haiN| isa prakAra se uttarottara kama-kama hote hue Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] [samavAyAGgasUtra sthiti ke antima samaya meM sabase kama karma-dalika niSikta hote haiN| ye niSikta karma-dalika apanAapanA samaya Ane para phala dete hue jhar3a jAte haiN| yaha vvayasthA karmazAstroM ke anusAra hai / kintu kucha AcAryoM kA mata hai ki jisa karma kI jitanI sthiti baMdhatI hai, usakA abAdhAkAla usase atirikta hotA hai, ata: baMdhI huI pUrI sthiti ke samayoM meM karma-dalikoM kA niSeka hotA hai / 349---mAhidassa NaM devidassa devaranno sattari sAmANiyasAhassIno pnnnnttaao| devendra devarAja mAhendra ke sAmAnika deva sattara hajAra kahe gaye haiN| saptatisthAnaka samavAya samApta / ekasaptatisthAnaka-samavAya 350-cautthassa NaM caMdasaMvaccharassa hemaMtANaM ekkasattarIe rAidiehi vIikkatehiM savvabAhirAo maMDalAo sUrie pAuTTi karei / - [paMca sAMvatsarika yuga ke caturtha candra saMvatsara kI hemanta Rtu ke ikahattara rAtri-dina vyatIta hone para sUrya sabase bAharI maNDala (cAra kSetra) se AvRtti karatA hai| arthAt dakSiNAyana se uttarAyaNa kI ora gamana karanA prArambha karatA hai| 351 ---vIriyappavAyassa NaM puvassa ekkasari pAhuDA pnnnnttaa| vIryapravAda pUrva ke ikahattara prAbhRta (adhikAra) kahe gaye haiN| 352-ajite NaM arahA ekkasari puvasayasahassAI agAramajhe vasittA muDe bhavitA jAva pvvie| evaM sagaro vi rAyA cAuraMtacakkavaTTI ekkasari puca [sayasahassAI] jAva [agAramajhe vasittA muDe bhavittA] pvvie| ajita arhan ikahattara lAkha pUrva varSa agAra-vAsa meM rahakara muDita ho agAra se anagAritA meM pravajita hue| isI prakAra cAturanta cakravartI sagara rAjA bhI ikahattara lAkha pUrva varSa agAra-vAsa meM raha kara muDita ho agAra se anagAritA meM pravajita hue| // ekasaptatisthAnaka samavAya samApta // dvisaptatisthAnaka-samavAya 353--vAvara suvannakumArAvAsasayasahassA pnnnnttaa| lavaNassa samudassa vAvari nAgasAhassIo bAhiriyaM velaM dhAraMti / suparNakumAra devoM ke bahattara lAkha AvAsa (bhavana) kahe gaye haiN| lavaNa samudra kI bAharI velA ko bahattara hajAra nAga dhAraNa karate haiN| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisaptatisthAnaka samavAya] [131 354---samaNe bhagavaM mahAvIre vAvari vAsAiM savvAuyaM pAlaittA siddha buddhe jAva sabadukkhappahINe / there NaM ayalabhAyA bAvattari vAsAuyaM pAlaittA siddha buddhe jAva savvadukkhappahINe / zramaNa bhagavAn mahAvIra bahattara varSa kI sarva Ayu bhoga kara siddha, buddha, kamoM se mukta, parinirvANa ko prApta ho kara sarva duHkhoM se rahita hue / sthavira acalabhrAtA 72 varSa kI prAyu bhoga kara siddha, buddha, yAvat sarva duHkhoM se rahita hue| 355--abhitayukkharaddhe NaM vAvari caMdA pabhAsisu vA, pabhAsaMti vA, pabhAsissaMti vaa| [evaM] vAvari sUriyA visu vA, tavaMti vA, tavissaMti vA / egamegassa NaM ranno cAuratacakkaTTissa vAvattaripuravarasAhassIo pnnnnttaao| prAbhyantara puSkarArdha dvIpa meM bahattara candra prakAza karate the, prakAza karate haiM aura Age prakAza kreNge| isI prakAra bahattara sUrya tapate the, tapate haiM aura Age tpeNge| pratyeka cAturanta cakravartI rAjA ke bahattara hajAra uttama pura (nagara) kahe gaye haiN| 356-vAvattari kalApro paNNatAyo / taM jahA-lehaM 1, gaNiyaM 2, rUvaM, 3, naTeM 4, goyaM 5, vAiyaM 6, saragayaM 7, pukkharagayaM 8, samatAlaM 9, jUyaM 10, jaNavAyaM 11, porekaccaM 12, aTThAvayaM 13, dagamaTTiyaM 14, annavihI 15, pANavihI 16, vatyavihI 17, sayaNavihI 18, ajjaM 19, paheliyaM 20, mAhiyaM 21, gAhaM 22, silogaM 23, gaMdhajutti 24, madhusitthaM 25, AbharaNavihI 26, taruNIpaDikamma kkhiNaM 28, purisalakkhaNaM 29, hayalakkhaNaM 30, gayalakkhaNaM 31, goNalakkhaNaM 32, kukkuDalakkhaNaM 33, miDhayalakkhaNaM 34, cakkalakkhaNaM 35, chattalakkhaNaM 36, daMDalakkhaNaM 37, asilakkhaNaM 38, maNilakkhaNaM 39, kAgaNilakkhaNaM 40, cammalakkhaNaM 41, caMdacariyaM 42, sUracariyaM 43, rAhucariyaM 44, gahacariyaM 45, sobhAgakaraM 46, dobhAgakaraM 47, vijjAgayaM 48, maMtagayaM 49, rahassagayaM 50, sabhAsaM 51, cAraM 52, paDicAraM 53, bUhaM 54, paDibUhaM 55, khaMdhAvAramANaM 56, nagaramANaM 57, vatthumANaM 58, khaMdhAvAranivesaM 59, vatthunivesaM 60, nagaranivesaM 61, IsatthaM 62, charuSpavAyaM 63, AsasikkhaM 64, hatthisikkhaM 65, dhaNuvveyaM 66, hiraNNapAgaM suvaNNapAgaM maNipAgaM dhAtupAgaM 67, bAhujuddhaM daMDajuddhaM muTThijuddhaM aTThijuddhaM juddhaM nijuddhaM juddhAijuddhaM 68, suttakheDaM nAliyAkheDaM baTTakheDaM dhammakheDaM cammakheDa 69, pattachejja kaDagacchejja 70, sajIvaM vijjIvaM 71, sauNiruyaM 72 / bahattara kalAeM kahI gaI haiN| jaise1. lekhakalA-likhane kI kalA, brAhmI prAdi aTThAraha prakAra kI lipiyoM ke likhane kA vijJAna / 2. gaNitakalA-- gaNanA, saMkhyA jor3a bAkI Adi kA jJAna / 3. rUpakalA-vastra, bhitti, rajata, suvarNapaTTAdi para rUpa (citra) nirmANa kA jJAna / 4. nATyakalA--nAcane aura abhinaya karane kA jJAna / 5. gItakalA-gAne kA cAturya / 6. vAdyakalA--aneka prakAra ke bAje bajAne kI klaa| 7. svaragatakalA-aneka prakAra ke rAga-rAginiyoM meM svara nikAlane kI kalA / 8. puSkaragatakalA-puSkara nAmaka vAdya-vizeSa kA jJAna / 9. samatAlakalA-samAna tAla se bajAne kI kalA / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | samavAyAGgasaMtra 10. dyUtakalA-juA khelane kI kalA / 11. janavAdakalA-janazruti aura kiMvadantiyoM ko jAnanA / 12. pUSkaragatakalA-vAdya-vizeSa kA jJAna / 13. aSTApadakalA-zataraMja, causara Adi khelane kI klaa| 14. dakamRttikAkalA--jala ke saMyoga se miTTI ke khilaune Adi banAne kI kalA / 15. annavidhikalA-aneka prakAra ke bhojana banAne kI kalA / 16. pAnavidhikalA--aneka prakAra ke peya padArtha banAne kI kalA / 17. vastravidhikalA-aneka prakAra ke vastra-nirmANa kI klaa| 18. zayanavidhi-sone kI kalA / athavA sadanavidhi-gRha-nirmANa kI kalA / 19. AryAvidhi-AryA chanda banAne kI kalA / 20. prahelikA-paheliyoM ko jAnane kI kalA / gUDha artha vAlI kavitA karanA / 21. mAgadhikA--stuti-pATha karane vAle cAraNa-bhAToM ko klaa| 22. gAthAkalA-prAkRta prAdi bhASAoM meM gAthAeM racane kI kalA / 23. zlokakalA-saMskRtabhASA meM zloka racane kI kalA / 24. gandhayuti-aneka prakAra ke gandhoM aura dravyoM ko milAkara sugandhita padArtha banAne kI klaa| 25. madhusiktha---striyoM ke pairoM meM lagAyA jAne vAlA mAhura banAne kI kalA / 26. AbharaNavidhi-AbhUSaNa banAne kI klaa| 27. taruNopratikarma-yuvatI striyoM ke anuraMjana kI klaa| 28. strIlakSaNa--striyoM ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnane kI kalA / 29. puruSalakSaNa--puruSoM ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnane kI klaa| 30. hayalakSaNa-ghor3oM ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnane kI kalA / 31. gajalakSaNa hAthiyoM ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnanA / 32. goNalakSaNa-bailoM ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnanA / 33. kukkuTalakSaNa-murgoM ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnanA / 34. meDhalakSaNa--meSoM--mer3hoM ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnanA / 35. cakralakSaNa--caka Ayudha ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnanA / 36. chatralakSaNa-chatra ke zubha-azubha lakSaNoM ko jaannaa| 37. daMDalakSaNa-hAtha meM lene ke daMDa, lakaDI Adi ke zubha-azubha lakSaNoM ko jaannaa| 38. asilakSaNa-khaDga, talavAra, vI Adi ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnanA / 39. maNilakSaNa-maNiyoM ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnanA / 40. kAkaNIlakSaNa -kAkaNI nAmaka ratna ke zubha-azubha lakSaNoM ko jAnanA / 41. carmalakSaNa--camar3e kI parIkSA karane kI kalA / athavA carmarala meM zubha-azubha lakSaNoM ko jAnanA / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvisaptatisthAnaka samavAya] 42. candracaryA-candra ke saMcAra aura samakoNa, vakrakoNa Adi se udaya hue candra ke nimitta se zubha-azubha lakSaNoM ko jaannaa| 43. sUryacaryA--sUrya saMcAra-janita uparAgoM ke zubha-azubha phala ko jAnanA / 44. rAhucaryA-rAhu kI gati aura usake dvArA candra Adi grahaNa kA phala jaannaa| 45. grahacaryA-...grahoM ke saMcAra ke zubha-azubha phaloM ko jaannaa| 46. saubhAgyakara-saubhAgya bar3hAne vAle upAyoM ko jAnanA / 47. daurbhAgyakara--daurbhAgya bar3hAne vAle upAyoM ko jaannaa| 48. vidyAgata-aneka prakAra kI maMtra-vidyAoM ko jAnanA 49. mantragata--aneka prakAra ke mantroM ko jaannaa| 50. rahasyagata aneka prakAra ke gupta rahasyoM ko jAnanA / 51. sabhAsa-pratyeka vastu ke vRta kA jJAna / 52. cArakalA-guptacara, jAsUsI ko kalA / 53. praticArakalA--graha Adi ke saMcAra kA jJAna / rogI Adi kI sevA zuzrUSA kA jJAna / 54. vyUhakalA-yuddha meM senA kI garuDa Adi AkAra kI racanA karane kA jJAna / 55. prativyUhakalA-zatru kI senA ke pratipakSa rUpa meM senA kI racanA karane kA jJAna / 56. skandhAvAramAna-senA ke zivira, par3Ava Adi ke pramANa kA jAnanA / 57. nagaramAna-nagara kI racanA kA jaannaa| 58. vAstUmAna-makAnoM ke mAna-pramANa kA jaannaa| 59. skandhAvAraniveza senA ko yuddha ke yogya khar3e karane yA par3Ava kA jJAna / 60. vastuniveza -vastuoM ko yathocita sthAna para rakhane kI kalA / 61. nagaraniveza nagara ko yathocita sthAna para basAne kI kalA / 62. iNvastrakalA-bANa calAne kI klaa| 63. charuppravAda kalA-talavAra kI mUTha Adi banAnA / 64. azvazikSA-ghor3oM ke vAhanoM meM jotane aura yuddha meM lar3ane kI zikSA dene kA jJAna / 65. hastizikSA hAthiyoM ke saMcAlana karane kI zikSA dene kA jJAna / 66. dhanurveda-zabdavedhI Adi dhanurvidyA kA viziSTa jJAna honaa| 67. hiraNyapAka-suvarNapAka, maNipAka, dhAtupAka--cAMdI, sonA, maNi aura loha Adi dhAtuoM ko galAne, pakAne aura unakI bhasma Adi banAne kI vidhi jaannaa| 68. bAhuyuddha, daMDayuddha, muSTi yuddha, yaSTiyuddha, sAmAnya yuddha, niyuddha, yuddhAtiyuddha Adi nAnA prakAra ke yuddhoM ko jaannaa|| 69. sUtrakheDa, nAlikAkheDa, varttakheDa, dharmakheDa carmakheDa, Adi aneka prakAra ke kheloM kA jAnanA / 70. patracchedya, kaTakachedya-patroM aura kASThoM ke chedana-bhedana kI kalA jAnanA / 71. sajIva-nirjIva-sajIva ko nirjIva aura nirjIva ko sajIva jaisA dikhAnA / 72. zakuniruta- pakSiyoM kI bolI jAnanA / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | samavAyAGgasUtra 72 kalAoM ke nAmoM aura arthoM meM bhinnatA pAI jAtI hai| TIkAkAra ke samakSa bhI yaha bhinnatA thii| ataeva unhoMne laukika zAstroM se jAna lene kA nirdeza kiyA hai| kisI kalA meM kisI kA antarbhAva bhI ho jAtA hai / sarvatra ekarUpatA nahIM hai| 357-- samucchima-khayarapaMcidiyatirikkha-joNiyANaM ukkoseNaM vAvatari vAsasahassAI ThiI pnnnnttaa| sammUrchima khecara paMcendriya tiryamyonika jIvoM kI utkRSTa sthiti bahattara hajAra varSa kI kahI gaI hai| // drisaptatisthAnaka samavAya smaapt| trisaptatisthAnaka-samavAya 358-harivAsa-rammayavAsayAo NaM jIvAo tevatari tevari joyaNasahassAI nava ya eguttare joyaNasae sattarasaya-egUNavIsahabhAge joyaNassa addhabhAgaM ca pAyAmeNaM pnnnnttaabho| harivarSa aura ramyakavarSa kI jIvAeM tehattara-tehattara hajAra nau sau eka yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se sAr3he sattaraha bhAga pramANa (7390375 ) lambI kahI gaI hai| 359-vijae NaM baladeve tevatari vAsasayasahassAI savvAuyaM pAlaittA siddhe buddhe jAva svvdukkhpphiinne| vijaya baladeva tehattara lAkha varSa kI sarva prAyu bhoga kara siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| // trisaptatisthAnaka samavAya samApta // catuHsaptatisthAnaka-samavAya 360-there NaM aggibhUI gaNahare covari vAsAI savvAuyaM pAlaittA siddha buddhe jAva smvdukkhpphiinne| sthavira agnibhUti gaNadhara cauhattara varSa kI sarva prAyu bhogakara siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| 361---nisahAmro NaM vAsaharapavvayAo tigiJchidahAo sItoyA mahAnadI covatari joyaNasayAI sAhiyAI uttarAhimuhI pahittA vairAmayAe jibhiyAe caujoyaNAyAmAe pannAsajoyaNavikkhaMbhAe vairatale kuDe mayA ghaDamuhapavattieNaM muttAvalihArasaMThANasaMThieNaM pavAheNaM mahayA saddeNaM pabaDai / evaM sItA vi dakkhiNAhimuhI bhANiyavvA / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcasaptatisthAnaka samavAya] [135 niSadha varSadhara parvata ke tigiMcha draha se sItodA mahAnadI kucha adhika cauhattara sau (7400) yojana uttarAbhimukhI baha kara mahAn ghaTamukha se praveza kara vajramayI, cAra yojana lambI aura pacAsa yojana caur3o jihvikA se nikala kara muktAvalihAra ke prAkAravAle pravAha se bhArI zabda ke sAtha vajratala vAle kuNDa meM giratI hai| ___ isI prakAra sItA nadI bhI nIlavanta varSadhara parvata ke kezarI draha se kucha adhika cauhattara sau (7400) yojana dakSiNAbhimukhI baha kara mahAn ghaTamukha se praveza kara vajramayI cAra yojana lambI pacAsa yojana caur3I jivikA se nikala kara muktAvalihAra ke prAkAravAle pravAha se bhArI zabda ke sAtha vajratala vAle kuNDa meM giratI hai| 362-cautthavajjAsu chasu puDhavIsu covari nirayAvAsasayasahassA pnnnnttaa| cauthI ko chor3akara zeSa chaha pRthiviyoM meM cauhattara (30+25+ 15+3+1-74) lAkha nArakAvAsa kahe gaye haiN| // catuHsaptatisthAnaka samavAya samApta // paJcasaptatisthAnaka-samavAya 363---suvihissa NaM puSpadaMtassa arahao pannattari jiNasayA hotthA / sotale NaM arahA pannattari pudavasahassAI agAravAsamajhe vasittA muMDe bhavittA agArAmro aNagAriyaM pvvie| saMtI NaM arahA pannatarivAsasahassAI agAravAsamajhe basittA muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pavvaie / suvidhi puSpadanta arhan ke saMgha meM pacahattara sau (7500) kevalijina the| zItala arhan pahacattara hajAra pUrva varSa agAravAsa meM raha kara muDita ho agAra se anagAritA meM pravajita hue| zAnti arhan pacahattara hajAra varSa agAravAsa meM raha kara muDita ho agAra se anagAritA meM prajita hue| ||pnycspttisthaank samavAya smaapt| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra SaTsaptatisthAnaka-samavAya 364-chAvari vijjukumArAvAsasayasahassA paNNattA / evaM dIva-disA-udahINaM vijjukumArida-NiyamaggoNaM, chaNhaM pi jugalayANaM chAvari syshssaaii| vidyutkumAra devoM ke chihattara lAkha prAvAsa (bhavana) kahe gaye haiN| isI prakAra dvIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, stanitakumAra, aura agnikumAra, ina dakSiNa-uttara donoM yugalavAle chahoM devoM ke bhI chihattara lAkha AvAsa (bhavana) kahe gaye haiN| // SaTsaptatisthAnaka samavAya samApta // saptasaptatisthAnaka-samavAya 365--bharahe rAyA cAuraMtacakkavaTTI sattahari puvvasayasahassAI kumArAvAsamajhe vasittA mahArAyAbhiseyaM saMpatte / cAturanta cakravartI bharata rAjA satahattara lAkha pUrva koTi varSa kumAra avasthA meM raha kara mahArAjapada ko prApta hue-rAjA hue| 366-aMgavaMsAo NaM sattahattari rAyANo muDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pvviyaa| aMgavaMza kI paramparA meM utpanna hue satahattara rAjA muDita ho agAra se anagAritA meM pravajita hue| 367-gaddatoya-tusiyANaM devANaM sattahari devasahassaparivArA pnnnnttaa| gardatoya aura tuSita lokAntika devoM kA parivAra satahattara hajAra (77000) devoMvAlA kahA gayA hai| 368--egamege NaM muhutte sattahari lave lavaggeNaM paNNatte / pratyeka muhUrta meM lavoM kI gaNanA se satahattara lava kahe gaye haiN| vivecana-kAla ke mAna-vizeSa ko lava kahate haiN| eka hRSTa-puSTa nIroga aura saMkleza-rahita manuSya ke eka bAra zvAsa-ucchvAsa lene ko eka prANa kahate haiM / sAta prANoM kA eka stoka hotA hai| sAta stokoM kA eka lava hotA hai aura satahattara lavoM kA eka muhUrta hotA hai / isa prakAra eka muhUrta meM tIna hajAra sAta sau tehattara(74 74 77 - 3773) zvAsocchvAsa yA prANa hote haiM / // saptasaptatisthAnaka samavAya samApta // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekonAzItisthAnaka samavAya] [137 aSTasaptatisthAnaka-samavAya 369--sakkassa NaM devidassa devaranno vesamaNe mahArAyA aTThahattarIe suvannakumAra-vIvakumArAvAsasayasahassANaM AhevaccaM porevaccaM sAmittaM bhaTTittaM mahArAyattaM prANAIsara-seNAvaccaM kAremANe pAlemANe vihri| devendra devarAja zakra kA vaizramaNa nAmaka cauthA lokapAla suparNakumAroM aura dvIpakumAroM ke (38+40 =78) aThahattara lAkha AvAsoM (bhavanoM) kA Adhipatya, agrasvAmitva, svAmitva, bhartRtva (poSakatva) mahArAjatva, senAnAyakatva karatA aura unakA zAsana evaM pratipAlana karatA hai| (bhavanoM se abhiprAya unameM rahane vAle deva-deviyoM se bhI hai / vaizramaNa una saba kA lokapAla hai|) 370--there NaM akaMpie aTThahari vAsAI savvAuyaM pAlaittA siddha buddhe jAva savvadukkhappahINe / sthavira akampita aThahattara varSa kI sarva Ayu bhoga kara siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta ho sarva duHkhoM se rahita hue / 371--uttarAyaNaniya? gaM sUrie paDhamAo maMDalAo egUNacattAlosaime maMDale aTThahari egasaTThibhAe divasakhettassa nivuDDhettA rayaNikhettassa abhivuDDhettA NaM cAraM cri| evaM dakkhiNAyaNaniyaTTa vi| uttarAyaNa se lauTatA huA sUrya prathama maMDala se unacAlIsaveM maNDala taka eka muhUrta ke ikasaThie aThahattara bhAga pramANa dina ko kama karake aura rajanI kSetra (rAtri) ko bar3hA kara saMcAra karatA hai| isI prakAra dakSiNAyana se lauTatA hA bhI rAtri aura dina ke pramANa ko ghaTAtA aura bar3hAtA hugrA saMcAra karatA hai| ||assttspttisthaank samavAya samApta / / ekonAzItisthAnaka-samavAya 372-valayAmuhassa NaM pAyAlassa hiDillAo caramaMtAno imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe heTThille caramaMte esa NaM egaNAsIiM joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM ke ussa vi, jayassa vi, Isarassa vi| bar3avAmukha nAmaka mahApAtAlakalaza ke adhastana caramAnta bhAga se isa ratnaprabhA pRthivI kA nicalA caramAnta bhAga unyAsI hajAra yojana antara vAlA kahA gayA hai / isI prakAra ketuka, yUpaka aura Izvara nAmaka mahApAtaloM kA antara bhI jAnanA caahie| vivecana-ratnaprabhA pRthivI eka lAkha assI hajAra yojana moTI hai| usameM lavaNa samudra eka hajAra yojana gaharA hai / usa gaharAI se eka lAkha yojana gaharA bar3avAmukha pAtAla kalaza hai / usake Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] [samavAyAGgasUtra antima bhAga se ratnaprabhA pRthivI kA antima bhAga unyAsI hajAra yojana hai / kyoMki ratnaprabhA pRthiva kI eka lAkha assI hajAra yojana moTAI meM se eka lAkha eka hajAra yojana ghaTAne para (180000101000 = 79000) unyAsI hajAra yojana kA antara siddha ho jAtA hai| isI prakAra zeSa tInoM pAtAla kalazA kA bhAantara unake adhastana antima bhAga se ratnaprabhA prathivI ke adhastana antima bhAga kA unyAsI-unyAsI hajAra yojana jAnanA caahie| __373--chaTThIe puDhavIe bahumajjhadesabhAyAo chaTThassa ghaNodahissa hedvisle caramaMte esa gaM egaNAsIti joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / chaThI pRthivI ke bahumadhyadezabhAga se chaThe dhanodadhivAta kA adhastala caramAnta bhAga unyAsI hajAra yojana ke antara-vyavadhAna vAlA kahA gayA hai| vivecana-chaThI tamaHprabhA pRthivI kI moTAI eka lAkha solaha hajAra yojana hai| usake nIce ghanodadhivAta ko yadi isa grantha ke mata se ikkIsa hajAra yojana moTA mAnA jAve to ukta pRthivI kI madhyabhAga rUpa AdhI moTAI aThAvana hajAra aura ghanodadhivAta kI moTAI ikkIsa hajAra ina donoM ko jor3ane para (58000+21000 = 79000) unyAsI hajAra yojana kA antara siddha hotA hai| parantu anya granthoM ke mata se sabhI pRthiviyoM ke nIce ke ghanodadhivAta kI moTAI bIsa-bIsa hajAra yojana hI kahI gaI hai, ataH unake anusAra ukta antara pA~cavI pRthivI ke madhyabhAga se vahA~ ke ghanodadhivAta ke anta taka kA jAnanA cAhie / kyoMki pA~cavI pRthivI eka lAkha aThAraha hajAra yojana moTI hai| usakA madhyabhAga unasaTha hajAra aura ghanodadhi kI moTAI bIsa hajAra ye donoM mila kara unyAsI hajAra yojana ho jAte haiM / saMskRtaTIkAkAra ne yaha bhI saMbhAvanA vyakta kI hai ki 'bahu' zabda se eka hajAra adhika arthAt unasaTha hajAra yojana pramANa madhyabhAga lenA caahie| 374-jaMbuddIvassa NaM dIvassa vArassa ya vArassa ya esa NaM egaNAsIiM joyaNasahassAI sAireNAI abAhAe aMtare pnnnntte| ___jambUdvIpa ke eka dvAra se dUsare dvAra kA antara kucha adhika unyAsI hajAra yojana kahA gayA hai| vivecana--jambUdvIpa kI pUrva Adi cAroM dizAoM meM vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita nAma ke cAra dvAra haiM / jambUdvIpa kI paridhi 316227 yojana 3 koza 128 dhanuSa aura 133 aMgula pramANa hai / pratyeka dvAra kI caur3AI cAra-cAra yojana hai / cAroM kI caur3AI solaha yojanoM ko ukta paridhi ke pramANa meM se ghaTA dene aura zeSa meM cAra kA bhAga dene para eka dvAra se dUsare dvAra kA antara kucha adhika unyAsI hajAra yojana siddha ho jAtA hai| // ekonAzItisthAnaka samavAya samApta // Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAzItisthAnaka samavAya] [139 azItisthAnaka-samavAya 375---sejase NaM arahA asIiM dhaNUI uDDhe uccateNaM hotthA / tiviTTha NaM vAsudeve asII dhaNUI uDDhaM uccatteNaM hotthaa| ayale NaM baladeve asII dhaNaI uDDhe uccatteNaM hotthA / tiviThe NaM vAsudeve asIi vAsasayasahassAI mahArAyA hotthA / zreyAnsa arhana assI dhanuSa UMce the| tripRSTha vAsudeva assI dhanuSa UMce the| acala baladeva asso dhanuSa UMce the| tripRSTha vAsudeva assI lAkha varSa mahArAja pada para AsIna rhe| 376---Aubahule NaM kaMDe asoi joyaNasahassAI bAhalleNaM paNNatte / ratnaprabhA pRthivI kA tIsarA abbahula kAMDa (bhAga) assI hajAra yojana moTA kahA gayA hai / 377-IsANassa devidassa devaranno asII sAmANiyasAhassIo pnnnnttaa| devendra devarAja IzAna ke assI hajAra sAmAnika deva kahe gaye haiN| 378 jaMbuddIve NaM dIve asIuttaraM joyaNasayaM ogAhettA sUrie uttarakaTTovagae paDhamaM udayaM kre| jambUdvIpa ke bhItara eka sau assI yojana bhItara praveza kara sUrya uttara dizA ko prApta ho prathama bAra (prathama maMDala meM) udita hotA hai| vivecana--sUrya kA sarva saMcArakSetra pAMca sau daza yojana hai| isameM se tIna sau tIsa yojana lavaNa samudra ke Upara hai aura zeSa eka sau assI yojana jambUdvIpa ke bhItara hai, jaha vahA~ uttara dizA kI ora se udita hotA hai| // azItisthAnaka samavAya samApta / ekAzItisthAnaka-samavAya 379---navanavamiyA bhikkhupaDimA ekkAsIi rAidiehi cauhi ya paMcuttarehi [bhikkhAsaehi] pAhAsuttaM jAva pArAhiyA [bhavai] / navanavamikA nAmaka bhikSapratimA ikyAsI rAta dinoM meM cAra sau pA~ca bhikSAdattiyoM dvArA yathAsUtra, yathAmArga, yathAtattva spRSTa, pAlita, zobhita, tIrita, kIttita aura pArAdhita hotI hai / vivecana-isa bhikSupratimA ke pAlana karane meM nau-nau dina ke nava-navaka arthAt ikyAsI dina lagate haiN| prathama nau dinoM meM pratidina eka-eka bhikSAdatti grahaNa kI jAtI hai| dUsare nau dinoM meM pratidina do-do bhikSAdattiyAM grahaNa kI jAtI haiN| isa prakAra pratyeka nau-nau dinoM meM eka-eka bhikSAdatti ko bar3hAte hue naveM nau dinoM meM pratidina nau-nau bhikSAdattiyA~ grahaNa kI jAtI haiN| una saba kA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140] [samavAyAGgasUtra yoga (9-/-18 / 27 ---36-1-45-- 54+62+72+ 81 = 405) cAra sau pA~ca hotA hai / gocarIkAla ke sivAya zeSa samaya maunapUrvaka Agama kI prAjJAnusAra prAtmArAdhana meM vyatIta kiyA jAtA hai| 380--kuthussa NaM arahayo ekkAsIti maNapajjavanANisayA hotthaa| vivAha-pannattIe ekAsIti mahAjummasayA pnnnnttaa| kunthu arhata ke saMgha meM ikyAsI sau (8100) manaHparyaya jJAnI the / vyAkhyA-prajJapti meM ikyAsI mahAyugmazata kahe gaye haiN| vivecana yahA~ 'zata' zabda se adhyayana kA grahaNa karanA caahie| ve kRta yugma, dvAparayugma Adi aneka rAzi ke vicAra rUpa antarAdhyayanarUpa Agama se jAnanA caahie| ||ekaashiitisthaank samavAya samApta / / dvi-azItisthAnaka-samavAya 381--jaMbuddIve [f] dove vAsIyaM maMDalasayaM jaM sUrie dukkhutto saMkamittA NaM cAra carai / taM jahA-nikkhamamANe ya pavisamANe y|| isa jambUdvIpa meM sUrya eka sau vyAsIveM maMDala ko do bAra saMkramaNa kara saMcAra karatA hai| jaise-eka bAra nikalate samaya aura dUsarI bAra praveza karate samaya / vivecana--sUrya ke saMcAra karane ke maMDala (184) eka sau caurAsI haiN| inameM se sabase bhItara jambUdvIpa vAle maMDala para aura sabase bAharI lavaNa samudra ke maMDala para to vaha eka-eka bAra hI saMcAra karatA hai| zeSa sabhI maMDaloM para do-do bAra saMcAra karatA hai--eka bAra uttarAyaNa ke samaya praveza karate hue aura dUsarI bAra dakSiNAyana ke samaya niSkramaNa karate hue / isa sUtra meM vyAsIveM sthAnaka kI apekSA isakA nirUpaNa kiyA gayA hai| dUsarI bAta yaha jJAtavya hai ki yadyapi jambUdvIpa ke Upara sUrya ke kevala paisaTha hI maMDala hote haiM. phira bhI yahA~ dhAtakIkhaMDa prAdi ke nirAkaraNa karane ke lie tathA isI dvIpa-sambandhI sUrya ke saMcAra-kSetra kI vivakSA se una sabhI maMDaloM ko 'jambUdvIpa' pada se upalakSita kiyA gayA hai| 382- samaNe NaM bhagavaM mahAvIre vAsoe rAIdiehi voikkatehiM gabhAno ganbhaM saahrie| zramaNa bhagavAn mahAvIra vyAsI rAta-dina bItane ke pazcAt devAnandA brAhmaNI ke garbha se trizalA kSatriyANI ke garbha meM saMhRta kiye gye| 383-mahAhimavaMtassa NaM vAsaharapavvayassa uvarillAo caramaMtAno sogaMdhiyassa kaMDassa heTrille caramaMte esa NaM vAsIiM joyaNasayAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM ruppissa vi| mahAhimavanta varSadhara parvata ke UparI caramAnta bhAga se saugandhika kAMDa kA adhastana caramAnta bhAga vyAsI sau (8200) yojana ke antaravAlA kahA gayA hai| isI prakAra rukmI kA bhI antara jAnanA caahie| Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyazItisthAnaka samavAya [141 vivecana-ratnaprabhA pRthivI ke tIna kANDa yA vibhAga haiM-kharakAMDa, paMkakAMDa aura abbahula kANDa / inameM se kharakAMDa ke solaha bhAga haiM-1 ratnakAMDa, 2 vajrakAMDa, 3 vaiDUryakAMDa, 4 lohitAkSa kAMDa, 5 masAragalla, 6 haMsagarbha, 7 pUlaka, 8 saugandhika, 9 jyotIrasa, 10 aMjana, 11 , 11 ajanapulaka, 12 rajata, 13 jAtarUpa, 14 aMka, 15 sphaTika aura 16 rissttkaaNdd| ye pratyeka kAMDa eka eka hajAra yojana moTe haiM / prakRta meM AThaveM saugandhika kAMDa kA adhastana talabhAga vivakSita hai, jo ratnaprabhA pRthivI ke uparima tala se ATha hajAra yojana hai / tathA ratnaprabhApRthivI ke uparimatala se mahAhimavanta varSadhara parvata kA uparimatala bhAga do sau yojana hai| isa prakAra donoM ko milAkara (8000 +200 = 8200) vyAsI sau yA pATha hajAra do sau yojana kA antara mahAhimavanta ke UparI bhAga se saugandhika kAMDa ke adhastana tala bhAga kA siddha ho jAtA hai| rukmI varSadhara parvata bhI do sau yojana UMcA hai, usake UparI bhAga se ukta saugandhika kANDa kA adhastana tala bhI vyAsI sau (8200) yojana ke antaravAlA hai| // yazotisthAnaka samavAya samApta / tri-azItisthAnaka samavAya 384--samaNe [f] bhagavaM mahAvIraM vAsIi rAidiehi boikkatehi teyAsoime rAidie vaTTAmaNe gabbhAno ganbhaM saahrie| zramaNa bhagavAna mahAvIra vyAsI rAta-dinoM ke bIta jAne para tiyAsIveM rAta-dina ke vartamAna hone para devAnandA ke garbha se trizalA ke garbha meM saMhRta hue| 385.-sIyalassa NaM araho tesoI gaNA, tesII gaNaharA hotthaa| there NaM maMDiyaputte tesoI vAsAiM savvAuyaM pAlaittA siddha buddhe jAva savvadukkhappahINe / zItala arhat ke saMgha meM tiyAsI gaNa aura tiyAsI gaNadhara the / sthavira maMDitaputra tiyAsI varSa kI sarva prAyu kA pAlana kara siddha, buddha, karmoM se mukta, parinirvANa ko prApta ho sarva duHkhoM se rahita hue| 386-usabhe NaM arahA kosalie tesIiM puthvasayasahassAI agAramajhe vasittA muMDe bhavittA NaM agArAmro aNagAriyaM pvvie| bharahe NaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI tesoiM puzvasayasahassAI agAramajjhe vasittA jiNe jAe kevalI savvannU svvbhaavdrisii| kauzalika RSabha arhat tiyAsI lAkha pUrva varSa agAravAsa meM raha kara muDita ho agAra se anagAritA meM pravajita hue| cAturanta cakravartI bharata rAjA tiyAsI lAkha pUrva varSa agAravAsa meM raha kara sarvajJa, sarvabhAvadarzI kevalI jina hue| ||jyshiitisthaank samavAya samApta // Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142] [samavAyAGgasUtra pAnaka-samavAya 387--caurAsIi nirayAvAsasayasahassA / caurAsI lAkha nArakAvAsa kahe gaye haiN| 388 --usabhe NaM arahA kosalie caurAsIiM puvvasayasahassAI savvAuyaM pAlaittA siddha buddhe jAva samvadukkhappahINe / evaM bharaho bAhubalI baMbhI suNdrii| kauzalika RSabha arhat caurAsI lAkha pUrva varSa kI sampUrNa Ayu bhoga kara siddha, buddha, karmoM se mukta aura parinirvANa ko prApta hokara sarva duHkhoM se rahita hue| isI prakAra bharata, bAhubalI, brAhmI aura sundarI bhI caurAsI-caurAsI lAkha pUrva varSa kI pUrI prAyu pAla kara siddha, buddha, karmamukta parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue / 389-sijjase NaM arahA caurAsII vAsasayasahassAI sabvAuyaM pAlaittA siddhe buddhe jAva svvdukkhpphiinn| zreyAnsa arhat caurAsI lAkha varSa kI Ayu bhoga kara siddha, buddha, karmabhukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| 390-tiviDhe NaM vAsudeve caurAsIiM vAsasayasahassAI sabvAuthaM pAlaittA appaiTTANe narae neraiyattAe uvavanne / tripRSTa vAsudeva caurAsI lAkha varSa kI sarva prAyu bhoga kara sAtavIM pRthivI ke apratiSThAna nAmaka naraka meM nAraka rUpa se utpanna hue| 391 -sakkassa NaM deviMdassa devarano caurAsII sAmANiyasAhassIo pnnnnttaao| devendra, devarAja zaka ke caurAsI hajAra sAmAnika deva haiN| 392 --savve vigaM bAhirayA maMdarA caurAsIiM caurAsIiM joSaNasahassAI uDaDhaM uccattaNaM paNNattA / samve vi NaM aMjaNagapavvayA caurAsII caurAsoiM joyaNasahassAI uDDhaM uccatteNaM pnnnntaa| jambUdvIpa se bAhara ke sabhI (cAroM) mandarAcala caurAsI caurAsI hajAra yojana UMce kahe gaye haiN| nandIzvara dvIpa ke sabhI (cAroM) aMjanaka parvata caurAsI-caurAsI hajAra yojana UMce kahe gaye haiN| 393 harivAsa-rammayavAsiyANaM jIvANaM dhaNapiTTA caurAsIiM joyaNasahassAI solasa joyaNAI cattAri ya bhAgA joyaNassa parikkheveNaM pnnnnttaa| harivarSa aura ramyakavarSa kI jIvAoM ke dhanu:pRSTha kA parikSepa (paridhi) caurAsI hajAra solaha yojana aura eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se cAra bhAga pramANa (8401631) haiN| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturazotisthAnaka samavAya] [143 394-paMkabahulassa NaM kaNDassa uvarillAno caramaMtAno heDhille caramate esa NaM corAsII joyaNasayasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / paMkabahula bhAga ke UparI caramAnta bhAga se usI kA adhastana-nIce kA caramAnta bhAga caurAsI lAkha yojana ke antara vAlA kahA gayA hai / bhAvArtha-ratnaprabhA pRthivI kA dUsarA paMkabahula kAMDa caurAsI lAkha yojana moTA hai| 395--vivAhapannattIe NaM bhagavatIe caurAsIiM payasahassA padaggeNaM pnnnnttaa| vyAkhyAprajJapti nAmaka bhagavatIsUtra ke pada-gaNanA kI apekSA caurAsI hajAra pada (avAntara adhyayana) kahe gaye haiN| vivecana-pAcArAMga ke 18 hajAra pada haiM aura agale agale aMgoM ke isase dugune pada hone se bhagavatI ke do lAkha aThAsI hajAra pada matAntara se siddha hote haiN| 396---corAsII nAgakumArAvAsasayasahassA pnnnnttaa| corAsoiM pannagasahassAiM pnnnnttaa| corAsII joNippamuhasayasahassA pnnnnttaa| nAgakumAra devoM ke caurAsI lAkha grAvAsa (bhavana) haiN| caurAsI hajAra prakIrNaka kahe gaye haiN| caurAsI lAkha jIva-yoniyAM kahI gaI haiN| vivecana--jIvoM ke utpatti-sthAna ko yoni kahate haiM / isI ko janma kA AdhAra kahA jAtA haiM / ve caurAsI lAkha hotI haiN| unakA vivaraNa isa prakAra hai (1) pRthivI, jala, agni aura vAyu ina cAroM kI sAta-sAta lAkha yoniyA~ (2800000) (2) pratyeka aura sAdhAraNa vanaspatikAya kI kramazaH daza aura caudaha lAkha yoniyAM (2400000) (3) dvIndriya, trIndriya aura caturindriyoM meM pratyeka kI do-do lAkha yoniyA~ (600000) (4) devoM kI cAra lAkha yoniyA~ (400000) .) nArakoM kI cAra lAkha yoniyA~ (400000) tiryaMca paMcendriyoM kI cAra lAkha yoniyA~ (400000) (7) manuSyoM kI caudaha lAkha yoniyA~ (1400000) sarvayoga 8400000 yadyapi jIvoM ke utpatti sthAna asaMkhyAta prakAra ke hote haiM, tathApi jina yoniyoM ke varNa, gandha, rasa aura sparza samAna guNavAle hote haiM, unako samAnatA kI vivakSA se yahA~ eka yoni kahA gayA hai| 397-punvAiyANaM sIsapaheliyApajjavasANANaM saTThANaDhANaMtarANaM corAsIe guNakAre pnnnnte| pUrva kI saMkhyA se lekara zIrSaprahelikA nAma kI antima mahAsaMkhyA taka svasthAna aura sthAnAntara caurAsI (lAkha) ke guNakAra bAle kahe gaye haiN| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144] [samavAyAGgasUtra vivecana-jainazAstroM ke anusAra saMkhyA ke zata (sI) sahasra (hajAra) zatasahasra (lAkha) Adi se lekara zIrSaprahelikA taka jo saMkhyA-sthAna hote haiM, unameM jahA~ se prathama bAra caurAsI se guNAkAra prArambha hotA hai, use svasthAna aura usase Age ke sthAna ko sthAnAntara kahA gayA hai| jaise-caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAGga hotA hai| yaha svasthAna hai aura ise caurAsI lAkha se guNAkAra karane para jo pUrva nAma kA dUsarA sthAna hotA hai, vaha sthAnAntara hai| isI prakAra Age pUrva kI saMkhyA ko caurAsI lAkha se guNA karane para zruTitAGga nAma kA jo sthAna prApta hotA hai, vaha svasthAna hai aura use caurAsI lAkha se guNA karane para truTita nAma kA jo sthAna prAtA hai, vaha sthAnAntara hai| isa prakAra pUrva se lekara zIrSaprahelikA taka caudaha svasthAna aura caudaha hI sthAnAntara caurAsIcaurAsI lAkha ke guNAkAravAle jAnanA caahie| 398--usabhassa NaM arahao kosaliyassa caurAsIiMgaNA curaasiiiNgnnhraahotthaa| usabhassa gaM arahao kosaliyassa caurAsoI samaNasAhassImo hotthA / RSabha arhat ke saMgha meM caurAsI gaNa, caurAsI gaNadhara aura caurAsI hajAra zramaNa (sAdhu) the| 399-savve vi caurAsoiM vimANAvAsasayasahassA sattANauiM ca sahassA tevIsaM ca vimANA bhavaMtIti makkhAyaM / sabhI vaimAnika devoM ke vimAnAvAsa caurAsI lAkha, sattAnave hajAra aura teIsa vimAna hote haiM, aisA bhagavAn ne kahA hai| // caturazItisthAnaka samavAya samApta // paJcAzItisthAnaka samavAya 400-prAyArassa NaM bhagavao sacUliyAgassa paMcAsIiM uddesaNakAlA pnnnnttaa| cUlikA sahita bhagavad prAcArAGga sUtra ke pacAsI uddezana kAla kahe gaye haiN| vivecana-prAcArAGga ke do zrutaskandha haiN| unameM se prathama zrutaskandha ke prathama adhyayana meM sAta, dUsare meM chaha, tIsare meM cAra, cauthe meM cAra, pA~caveM meM chaha, chaThe meM pA~ca, sAtaveM meM ATha, AThaveM meM cAra aura naveM adhyayana meM sAta uddeza haiN| dUsare zrutaskandha meM cUlikA nAmaka pA~ca adhikAra haiM, unameM pAMcavIM nizItha nAma kI calikA prAyazcitta rUpa hai, ataH usakA yahA~ grahaNa nahIM kiyA gayA hai| sAta adhyayanoM meM se prathama meM zeSa cAra cUlikAnoM meM se prathama cUlikA meM sAta adhyayana haiM, unameM krama sa gyAraha, tIna, tIna, do, do, do, aura do uddeza haiN| dUsarI cUlikA meM sAta uddeza haiN| tIsarI aura cauthI cUlikA meM eka-eka uddeza hai| ina saba kA yoga (7-6+4+4+6+5+8+4++ 11+3+-3-+2+2+2+2-7-1+1=85) pacAsI hotA hai| eka uddeza kA paThana-pAThanakAla eka hI mAnA gayA hai aura eka paThana-pAThana-kAla ko eka uddezana-kAla kahA jAtA hai / isa prakAra cUlikA sahita prAcArAGgasUtra ke pacAsI uddezana-kAla kahe gaye haiM / 401-dhAyaisaNDassa NaM maMdarA paMcAsoI joyaNasahassAI sannaggeNaM pnnnnttaa| ruyae NaM maMDaliyapavvae paMcAsIiM joyaNasahassAI savvaggeNaM paNNatte / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaDazItisthAnaka smvaay| 1145 dhAtakIkhaMDa ke donoM mandarAcala bhUmigata avagADha tala se lekara sarvAgna bhAga (aMtima UMcAI) taka pacAsI hajAra yojana kahe gaye haiN| isI prakAra puSkaravara dvIpArdha ke donoM mandarAcala bhI jAnanA caahie| rucaka nAmaka terahaveM dvIpa kA antarvartI golAkAra maMDalika parvata bhUmigata avagAr3ha tala se lekara sarvAgra bhAga taka pacAsI hajAra yojana kahA gayA hai| arthAt ina saba parvatoM kI UMcAI pacAsI hajAra yojana kI hai| 402--naMdaNavaNassa NaM hechillAo caramaMtAo sogaMdhiyassa kaMDassa hechille caramaMte esa NaM paMcAsIi joyaNasayAI abAhAe aMtare pnnnntte| nandanavana ke adhastana caramAnta bhAga se lekara saugandhika kANDa kA adhastana caramAnta bhAga pacAsI sau (8500) yojana antaravAlA kahA gayA hai / vivecana--meru parvata ke bhUmitala se nIce saugandhika kANDa kA talabhAga ATha hajAra yojana hai aura nandanavana meru ke bhUmitala se pA~ca sau yojana kI UMcAI para avasthita hai / ata: usake adhastana tala se saugandhika kANDa kA adhastana tala bhAga (8000-500-8500) pacAsI sau yojana ke antaravAlA siddha ho jAtA hai| // paJcAzItisthAnaka samavAya samApta / / SaDazItisthAnaka-samavAya 403 suvihissa NaM puSpadaMtassa araho chalasoI gaNA chalasoI gaNaharA hotthaa| supAsassa NaM arahano chalasoI vAisayA hotthA / suvidhi puSpadanta arhat ke chayAsI gaNa aura chayAsI gaNadhara the| supArzva arhat ke chayAsI sau (8600) vAdI muni the| 404-doccAe NaM puDhavIe bahumajjhadesabhAgAno doccassa ghaNodahissa heDhille caramaMte esa NaM chalasII joyaNasahassAI abAhAe aMtare pnnnntte| dUsarI pRthivI ke madhya bhAga se dUsare ghanodadhivAta kA adhastana caramAnta bhAga chayAsI hajAra yojana ke antaravAlA kahA gayA hai / vivecana --dUsarI zarkarA pRthivI eka lAkha battIsa hajAra yojana moTI hai, usakA AdhA bhAga chayAsaTha hajAra yojana-pramANa hai tathA usI pRthivI ke nIce kA ghanodadhivAta bIsa hajAra yojana moTA hai| isalie dUsarI pRthivI ke ThIka madhya bhAga se dUsare ghanodadhivAta kA antima bhAga (66+ 20 =86) chayAsI hajAra yojana ke antaravAlA siddha ho jAtA hai / // SaDazItisthAnaka samavAya samApta / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146] [samavAyAGgasUtra saptAzItisthAnaka-samavAya 405-maMdarassa NaM pavvayassa purathimillAo caramaMtAo gothUbhassa AvAsapavyayassa paccasthimille caramaMte esa NaM sattAsIiM joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / maMdarassa gaM pavyayassa dakkhiNillAo caramaMtAno dagabhAsassa AvAsapabvayassa uttarille caramaMte esa NaM sattAsIiM joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM maMdarassa paccasthimillAo caramaMtAo saMkhassAvAsapavvayassa purathimille crmNte| evaM ceva maMdarassa uttarillAo caramaMtAo dagasImassa AvAsapavvayassa dAhiNille caramaMte esa NaM sattAsoiM joyaNasahassAhiM AbAhAe aMtare paNNatte / mandara parvata ke pUrvI caramAnta bhAga se gostUpa AvAsa parvata kA pazcimI caramAnta bhAga satAsI hajAra yojana ke antara vAlA hai| mandara parvata ke dakSiNI caramAnta bhAga se dakabhAsa AvAsa parvata kA uttarI caramAnta satAsI hajAra yojana ke antaravAlA hai| isI prakAra mandara parvata ke pazcimI caramAnta se zaMkha AvAsa parvata kA dakSiNI caramAnta bhAga satAsI hajAra yojana ke antara vAlA hai / aura isI prakAra mandara parvata ke uttarI caramAnta se dakasIma AvAsa parvata kA dakSiNI caramAnta bhAga satAsI hajAra yojana ke antaravAlA hai| vivecana--mandara parvata jambUdvIpa ke ThIka madhya bhAga meM avasthita hai aura vaha bhUmitala para daza hajAra yojana vistAra vAlA hai / meru yA mandara parvata ke isa vistAra ko jambUdvIpa ke eka lAkha yojana meM se ghaTA dene para navvai hajAra yojana zeSa rahate haiM / usake Adhe paiMtAlIsa hajAra yojana para jambUdvIpa kA pUrvI bhAga, dakSiNI bhAga, pazcimI bhAga aura uttarI bhAga prApta hotA hai| isa se Age lavaNa samudra ke bhItara biyAlIsa hajAra yojana kI dUrI para velandhara nAgarAja kA pUrva meM gostUpa AvAsa parvata avasthita hai| isI prakAra jambUdvIpa ke dakSiNI bhAga se utanI hI dUrI para dakabhAsa AvAsa parvata hai, pazcimI bhAga se utanI hI dUrI para zaMkha prAvAsa parvata hai aura uttarI bhAga se utanI hI dUrI para dakasIma nAma kA AvAsa parvata avasthita hai / ataH mandara parvata ke pUrvI, pazcimI, dakSiNI aura uttarI antima bhAga se upayukta donoM dUriyoM ko jor3ane para (45+42 = 87) satAsI hajAra yojana ke sUtrokta cAroM antara siddha ho jAte haiM / 406-chaNhaM kammapagaDINaM prAima-uvarillavajjANaM sattAsII uttarapagaDIo pnnnnttaano| prAdya jJAnAvaraNa aura antima (antarAya) karma ko chor3a kara zeSa chahoM karma prakRtiyoM kI uttara prakRtiyA~ (9+2+2+4+42+2=87) satAsI kahI gaI haiN| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAzItisthAnaka samavAya] [147 . 407--mahAhimavaMta kUDassa NaM uvarimaMtAo sogaMdhiyassa kaMDassa heDille caramaMte esa NaM sattAsoI joyaNasayAiM abAhAe aMtare paNNatte / evaM rupikUDassa vi / mahAhimavanta kaTa ke uparima anta bhAga se saugandhika kAMDa kA adhastana caramAnta bhAga satAsI sau (8700) yojana antaravAlA hai / / sA (8700) yojana antaravAlA hai| isI prakAra rukmI kaTa ke UparI bhAga se saugandhika kAMDa ke adhobhAga kA antara bhI satAsI sau yojana hai| vivecana-pahale batAyA jA cukA hai ki ratnaprabhA ke samatala bhAga se saugandhika kAMDa pATha hajAra yojana nIce hai / tathA ratnaprabhA ke samatala se do sau yojana UMcA mahAhimavanta varSadhara parvata haiM, usake Upara mahAhimavanta kUTa hai, usakI UMcAI pA~ca sau yojana hai / ina tInoM ko jor3ane para (8000+200+500 = 8700) sUtrokta satAsI sau yojana kA antara siddha ho jAtA hai| isI prakAra rukmI varSadhara parvata do sau yojana aura usake Upara kA rukmI kaTa pA~ca sau yojana UMce haiN| prataH rukmI kaTa ke UparI bhAga se saugandhika kAMDa ke nIce taka kA satAsI sau yojana kA antara bhI siddha hai| // saptAzItisthAnaka samavAya smaapt| aSTAzItisthAnaka-samavAya 408-egamegassa NaM caMdima-sUriyassa aTThAsIi aTThAsIi mahAgahA parivAro pnnnntto| pratyeka candra aura sUrya ke parivAra meM aThAsI-praThAsI mahAgraha kahe gaye haiN| 409-didivAyassa NaM aTThAsIi suttAI paNNattAI / taM jahA-ujjasuyaM pariNayApariNayaM evaM aTThAsIi suttANi bhANiyabvANi jahA nNdiie| dRSTivAda nAmaka bArahaveM aMga ke sUtranAmaka dUsare bheda meM aThAsI sUtra kahe gaye haiN| jaise RjusUtra, pariNatA-pariNatA sUtra, isa prakAra nandIsUtra ke anusAra aThAsI sUtra kahanA caahie| (inakA vizeSa varNana grAge 147 veM sthAnaka meM kiyA gayA hai)| 410-maMdarassa NaM panvayassa puracchimillAo caramaMtAo gothubhassa AvAsapabvayassa puracchimille caramaMte esa NaM aTThAsoiM joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM causu vi disAsu neyavvaM / mandara parvata ke pUrvI caramAnta bhAga se gostUpa AvAsa parvata kA pUrvI caramAnta bhAga aThAsI sau (8800) yojana antaravAlA kahA gayA hai| isI prakAra cAroM dizAoM meM AvAsa parvatoM kA antara jAnanA caahie| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] [ samavAyAGgasUtra vivecana--satAsIveM sthAnaka meM AvAsa parvatoM kA meru parvata se satAsI hajAra yojana kA antara batAyA gayA hai, usameM gostUpa Adi cAroM AvAsa parvatoM ke eka-eka hajAra yojana vistAra ko jor3a dene para aThAsI hajAra yojana kA sUtrokta antara siddha ho jAtA hai| 411 -bAhirAo uttarAo NaM kaTThAo sUrie paDhama chammAsaM ayamANe coyAlIsaime maMDalagate aTThAsIti igabhaTThibhAge muhattassa divasakhettassa nivuDDhettA rayaNikhettassa abhinivuDDattA sUrie cAraM cri| dakkhiNakaTTAo NaM sUrie docca chammAsaM ayamANe coyAlIsatime maMDalagate aTThAsoI igasaTiThabhAge muhattassa rayaNIkhettassa nivuDDattA divasakhettassa abhinivuTTittA NaM sUrie cAraM cr| bAharI uttara dizA se dakSiNa dizA ko jAtA huA sUrya prathama chaha mAsa meM cavAlIsaveM maNDala meM pahuMcane para muhUrta ke ikasaThiye aThAsI bhAga divasa kSetra (dina) ko ghaTAkara aura rajanIkSetra (rAta) ko bar3hA kara saMcAra karatA hai| [isI prakAra] dakSiNa dizA se uttara dizA ko jAtA huA sUrya dUsare chaha mAsa pUre karake cavAlIsaveM maNDala meM pahuMcane para muhUrta ke ikasaThiye aThAsI bhAga rajanI kSetra (rAta) ke ghaTAkara aura divasa kSetra (dina) ke bar3hA kara saMcAra karatA hai| vivecana --sUrya chaha mAsa dakSiNAyana aura chaha mAsa uttarAyaNa rahatA hai| jaba vaha uttara dizA ke sabase bAharI maMDala se lauTatA huyA dakSiNAyana hotA hai usa samaya vaha pratimaMDala para eka muhUrta ke ikasaTha bhAgoM meM se do bhAga pramANa (31) dina kA pramANa ghaTAtA huA aura itanA hI (35) rAta kA pramANa bar3hAtA huA paribhramaNa karatA hai / isa prakAra jaba vaha cavAlIsaveM maMDala para paribhramaNa karatA hai, taba vaha (3.444-5) muharta ke aThAsI ikasaTha bhAga pramANa dina ko ghaTA detA hai aura rAta ko utanA hI bar3hA detA hai / isI prakAra dakSiNAyana se uttarAyaNa jAne para cavAlIsaveM maMDala meM aThAsI ikasaTha bhAga rAta ko ghaTA kara aura utanA hI dina ko bar3hAkara paribhramaNa karatA hai| isa vartamAna miniTa se kiNDa ke anusAra sUrya apane dakSiNAyana kAla meM pratidina 1 miniTa 5:34 sekiNDa dina kI hAni aura rAta kI vRddhi karatA hai / tathA uttarAyaNa kAla ke pratidina 1 mI05134 se0 dina ko vRddhi aura rAta kI hAni karatA huA paribhramaNa karatA hai| ukta vyavasthA ke anusAra dakSiNAyana ke antima maMDala meM paribhramaNa karane para dina 12 muhUrta kA hotA hai aura rAta 18 muhUrta kI hotI hai| tathA uttarAyaNa ke antima maMDala meM paribhramaNa karane para dina 18 muhUrta kA hotA hai aura rAta 12 muhUrta kI hotI hai / aSTAzItisthAnaka samavAya smaapt| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navatisthAnaka samavAya ] [ 149 ekonanavalisthAnaka-samavAya 412-usabhe NaM arahA kosalie imose osappiNIe tatiyAe susamadUsamAe pacchime bhAge egaNaNauie addhamAsehi [sesehi] kAlagae nAva samvadukkhappahINe / samaNe NaM bhagavaM mahAvIre imose osappiNIe cautthAe dUsamasusamAe samAe pacchime bhAge egaNanauie addhamAsehi sesehi kAlagae jAva svvdukkhpphiinne| kaulika RSabha arhat isI avasarpiNI ke tIsare suSamaduSamA pAre ke pazcima bhAga meM navAsI ardhamAsoM (3 varSa 8 mAsa 15 dina) ke zeSa rahane para kAlagata hokara siddha, buddha, karma-mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| zramaNa bhagavAna mahAvIra isI avasarpiNI ke cauthe du:SamasuSamA kAla ke antima bhAga meM navAsI ardhamAsoM (3 varSa 8 mAsa 15 dina) ke zeSa rahane para kAlagata hokara siddha, buddha, karmamukta, parinirvANa ko prApta aura sarvaduHkhoM se rahita hue| 413-hariseNe NaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI egUNanauI vAsasayAhaM mahArAyA hotthaa| cAturanta cakravartI hariSeNarAjA navAsI sau (8900) varSa mahAsAmrAjya pada para AsIna rhe| .414 -saMtissa NaM arahao egaNanauI ajjAsAhassIo ukkosiyA ajjiyAsaMpayA hotthaa| zAntinAtha arhat ke saMgha meM navAsI hajAra prAyikAoM kI utkRSTa prAyikAsampadA thii| ||ekonnvtisthaank samavAya samApta / / . navatisthAnaka-samavAya 415-- soyale NaM arahA nauI dhaNUI uDDhaM uccatteNaM hotthA / ajiyassa NaM arahao nauI gaNA nauI gaNaharA hotthA / evaM saMtissa vi| zItala arhat navvai dhanuSa UMce the| ajita arhat ke navvai gaNa aura navvai gaNadhara the / isI prakAra zAnti jina ke navvai gaNa aura nabvai gaNadhara the| 416 sayaMbhussa NaM vAsudevassa NauivAsAiM vijae hotthA / svayambhU vAsudeva ne navvai varSa meM pRthivI ko vijaya kiyA thA / 417-savvesi NaM vaTTaveyapavyayANaM urillAyo siharatalAmo sogaMdhiyakaNDassa heTille caramaMte esa NaM nauijoyaNasayAI abAhAe aMtare pnnnntte| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150] / samavAyAGgasUtra sabhI vRtta vaitADhya parvatoM ke UparI zikhara se saugandhikakANDa kA nIce kA caramAnta bhAga navvai sau (9000) yojana antaravAlA hai| vivecana-ratnaprabhA pRthivI ke samatala se saugandhikakANDa ATha hajAra yojana hai aura sabhI vRtta-vaitADhaya parvata eka hajAra yojana UMce haiN| ataH donoM kA antara navvai sau (80000+1000 = 9000) yojana siddha hai| ||nvtisthaank samavAya samApta / / ekanavatisthAnaka-samavAya 418-ekANauI paraveyAvaccakammapaDimAo pnnnnttaano| para-vaiyAvRtyakarma pratimAeM ikyAnavai kahI gaI haiM / vivecana-dUsare rogI sAdhu aura prAcArya Adi kA bhakta-pAna, sevA-zuzrUSA evaM vinayAdi karane ke abhigraha vizeSa ko yahA~ pratimA pada se kahA gayA hai| vaiyAvRtya ke una ikkAnavai prakAroM kA vivaraNa isa prakAra hai 1 darzana, jJAna cAritrAdi se guNAdhika puruSoM kA satkAra karanA, 2 unake Ane para khar3A honA, 3 vastrAdi dekara sanmAna karanA, 4 unake baiThate hue Asana lAkara baiThane ke lie prArthanA karanA 5 pAsanAnupradAna karanA-una ke grAsana ko eka sthAna se dUsare sthAna para le jAnA, 6 kRtikarma karanA, 7 aMjalI karanA, 8 gurujanoM ke Ane para Age jAkara unakA svAgata karanA, 9 gurujanoM ke gamana karane para unake pIche calanA, 10 una ke baiThane para baitthnaa| yaha daza prakAra kA zuzruSA-vinaya hai| tathA 1 tIrthaMkara, 2 kevaliprajJapta dharma, 3 AcArya, 4 vAcaka (upAdhyAya) 5 sthavira, 6 kula, 7 gaNa, 8 saMgha 9 sAmbhogika, 10 kriyA (prAcAra) viziSTa, 11 viziSTa matijJAnI. 12 zrutajJAnI, 13 avadhijJAnI, 14 mana:paryavajJAnI aura 15 kevalajJAnI ina pandraha viziSTa puruSoM kI 1 aAzAtanA nahIM karanA, 2 bhakti karanA, 3 bahumAna karanA, aura 4 varNavAda (guNa-gAna) karanA, ye cAra kartavya ukta pandraha padavAloM ke karane para (154 4 = 60) sATha bheda ho jAte haiN| ___ sAta prakAra kA aupacArika vinaya kahA gayA hai ---1 abhyAsana-vaiyAvRtya ke yogya vyakti ke pAsa baiThanA, 2 chando'nuvartana- usake abhiprAya ke anukUla kArya karanA, 3 kRtipratikRti-'prasanna hue AcArya hameM sUtrAdi deMge' isa bhAva se unako AhArAdi denA, 4 kAritanimittakaraNa-par3he hue zAstrapadoM kA vizeSa rUpa se vinaya karanA aura unake artha kA anuSThAna karanA, 5 duHkha se pIr3ita kI gaveSaNA karanA, 6 deza-kAla ko jAna kara tadanukUla vaiyAvRtya karanA, 7 rogI ke svAsthya ke anukUla anumati denaa| pA~ca prakAra ke prAcAroM ke prAcaraNa karAne vAle AcArya pA~ca prakAra ke hote haiM / unake sivAya upAdhyAya, tapasvI, zaikSa, glAna, gaNa, kula, saMgha, sAdhu aura manojJa inakI vaiyAvRtya karane se vaiyAvRtta ke 14 bheda hote haiN| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvinavatisthAnaka samavAya] [151 isa prakAra zuzrUSA vinaya ke 10 bheda, tIrthakarAdi ke anAzAtanAdi 60 bheda, aupacArika vinaya ke 7 bheda aura prAcArya Adi ke vaiyAvRtya ke 14 bheda milAne para (10+60+7+14 = 91) ikyAnaveM bheda ho jAte haiN| 419-kAloe NaM samudde ekANauI joyaNasayasahassAI sAhiyAiM parikkheveNaM paNNatte / kAloda samudra parikSepa (paridhi) kI apekSA kucha adhika ikyAnave lAkha yojana kahA gayA hai / vivecana -jambUdvIpa eka lAkha yojana vistRta hai, lavaNa samudra do lAkha yojana vistRta hai, dhAtakIkhaNDa cAra lAkha yojana vistRta hai aura use sarva ora se gherane vAlA kAloda samudra pATha yojana vistRta hai| ina sabakI viSkambha sUcI 29 lAkha yojana hotI hai| itanI viSkambha sUcI vAle kAloda samudra kI sUkSma paridhi karaNasUtra ke anusAra 9177605 yojana, 715 dhanuSa aura kucha adhika 87 aMgula siddha hotI hai| use sthUla rUpa se sUtra meM kucha adhika ikyAnave lAkha yojana kahA gayA hai| 420 - kuthussa NaM araho ekANaiI AhohiyasayA hotthA / kunthu arhat ke saMgha meM ikkAnavai sau (9100) niyata kSetra ko viSaya karane vAle avadhijJAnI the| 421--Auya-goyavajjANaM chaNhaM kammapagaDINaM ekANauI uttarapaDIo pnnnntaayo| Ayu aura gotra karma ko chor3a kara zeSa chaha karmaprakRtiyoM kI uttara prakRtiyA~ (5-+-9--2+ 28+-42+5= 91) ikyAnavai kahI gaI haiN| // ekanavatisthAnaka samavAya samApta // dvinavatisthAnaka-samavAya 422--bANauI paDimAo pnnnnttaao| pratimAeM vAnavai kahI gaI haiN| vivecana- mUlasUtra meM ina pratimAoM ke nAma-nirdeza nahIM haiM, ata: dazAzrutaskandha-niyukti ke anusAra unakA kucha vivaraNa kiyA jAtA hai--mUla meM pratimAeM pA~ca kahI gaI hai--samAdhipratimA, upadhAnapratimA, vivekapratimA, pratisaMlInatApratimA aura ekAkI vihArapratimA / inameM samAdhipratimA do prakAra kI hai --zrutasamAdhipratimA aura caaritrsmaadhiprtimaa| darzanapratimA ko bhinna nahIM kahA, kyoMki usakA jJAna meM antarbhAva ho jAtA hai| zratasamAdhipratimA ke bAsaTha bheda haiM-prAcArAGga ke prathama zrutaskandha-gata pA~ca, dvitIya zrutaskandhagata saitIsa, sthAnAGgasUtra-gata solaha aura vyavahArasUtragata cAra / ye saba milakara (5+ 37+16+4= 62) vAsaTha haiM / yadyapi ye sabhI pratimAeM cAritrasvarUpAtmaka haiM, tathApi ye viziSTa zrutazAliyoM ke hI hotI haiM, ataH zruta kI pradhAnatA se inheM zruta samAdhipratimA ke rUpa meM kahA ITE Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152] [samavAyAGgasUtra sAmAyika, chedIpasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSmasAmparAya aura yathAkhyAta cAritra kI apekSA cAritrasamAdhipratimA ke pA~ca bheda haiN| upadhAnapratimA ke do bheda haiM-bhikSupratimA aura upAsakapratimA / inameM bhikSupratimA ke mAsikI bhikSupratimA Adi bAraha bheda haiM aura upAsakapratimA ke darzanapratimA, vratapratimA aAdi gyAraha bheda haiM / isa prakAra upadhAna pratimA ke (12+11-23) teIsa bheda hote haiN| vivekapratimA ke krodhAdi bhItarI vikAroM aura upadhi, bhakta-pAnAdi bAharI vastuoM ke tyAga kI apekSA aneka bheda saMbhava hone para bhI tyAga sAmAnya kI apekSA vivekapratimA eka hI kahI gaI hai| pratisalInatApratimA bhI eka hI kahI gaI hai, kyoMki indriyasalInatA Adi tInoM prakAra ko saMlInatAnoM kA eka hI meM samAveza ho jAtA hai / pA~cavI ekAkIvihArapratimA hai, kintu usakA bhikSupratimAoM meM antarbhAva ho jAne se use pRthak nahIM ginA hai| isa prakAra zrutasamAdhipratimA bAsaTha, cAritrasamAdhipratimA pA~ca, upadhAna-pratimA teIsa, vivekapratimA eka aura pratisaMlInatApratimA eka, ye saba milAkara pratimA ke (62+ 5-! 23-: 1+1= 92) bAnavai bheda ho jAte haiN| ___423-there NaM iMdabhUtI vANaui vAsAiM savAuyaM pAlaittA siddha buddhe [jAva savvadukkhappahINe] / 'sthavira indrabhUti bAnave varSa kI sarva Ayu bhogakara siddha, buddha, [karma-mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita] hue / 424--mandarassa NaM pavvayassa bahumajjhadesabhAgAo gothubhassa AvAsapavvayassa paccatthimille caramaMte esa NaM vANauI joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM cauNhaM pi praavaaspvvyaannN| mandara parvata ke bahumadhya deza bhAga se gostUpa prAvAsaparvata kA pazcimI caramAnta bhAga vAnavai hajAra yojana ke antaravAlA hai| isI prakAra cAroM hI AvAsaparvatoM kA antara jAnanA caahiye| vivecana---meru parvata ke madhya bhAga se cAroM hI dizAnoM meM jambUdvIpa kI sImA pacAsa hajAra yojana hai aura vahA~ se cAroM hI dizAoM meM lavaNa samudra ke bhItara viyAlIsa hajAra yojana kI dUrI para gostUpa Adi cAroM grAvAsaparvata avasthita haiM, ataH merumadhya se pratyeka AvAsaparvata kA antara bAnavai hajAra yojana siddha ho jAtA hai| ||dvinvtisthaank samavAya samApta / / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturnavatisthAnaka samavAya] [153 trinavatisthAnaka-samavAya 425-caMdappahassa NaM araho teNauI gaNA teNauiM gaNaharA hotthA / saMtissa NaM arahao teNauI cauddasa pudhvasayA hotthA / candraprabha arhat ke terAnave gaNa aura terAnave gaNadhara the / zAnti arhat ke saMgha meM terAnave sau (9300) caturdazapUrvI the| 426 teNauI maMDalagate NaM sUrie ativaTTamANe nivaTTamANe vA samaM ahorataM visamaM karei / dakSiNAyana se uttarAyaNa ko jAte hue, athavA uttarAyaNa se dakSiNAyana ko lauTate hue terAnave maNDala para paribhramaNa karatA huA sUrya sama ahorAtra ko viSama karatA hai| vivecana -sUrya ke paribhramaNa ke saMcAramaNDala 184 haiN| unameM se jaba sUrya jambUdvIpa ke Upara sabase bhItarI bhaNDala para saMcAra karatA hai, taba dina aThAraha muharta kA hotA hai aura rAta bAraha muharta kI hotI hai| isI prakAra jaba sUrya lavaNasamudra ke Upara sabase bAharI maNDala para paribhramaNa karatA hai, taba dina bAraha muhUrta kA hotA hai aura rAta aThAraha muhUrta kI hotI hai| isI prakAra sUrya ke uttarAyaNa ko jAte yA dakSiNAyana ko lauTate hue terAnavaiveM maNDala para paribhramaNa karate samaya dina aura rAta donoM hI samAna arthAt pandraha-pandraha muhUrta ke hote haiM / isase Age yadi vaha uttara kI ora saMcAra karatA hai to dina bar3hane lagatA hai aura rAta ghaTane lagatI hai| aura yadi vaha dakSiNa kI ora saMcAra karatA hai to rAta bar3hane lagatI hai aura dina ghaTane lagatA hai| isI vyavasthA ko dhyAna meM rakha kara kahA gayA hai ki terAnaveM maNDalagata sUrya Age jAtA yA lauTatA huA sama ahorAtra ko viSama karatA hai| ||trinvtisthaank samavAya samApta / caturnavatisthAnaka-samavAya 427-nisaha-nIlavaMtiyAo NaM jIvApro cauNauI cauNauI joyaNasahassAI ekkaM chappanna joyaNasayaM donni ya egUNavIsahabhAge joyaNassa AyAmeNaM pnnnnttaao| niSadha aura nIlavanta varSadhara parvatoM kI jIvAeM caurAna hajAra eka sau chappana yojana tathA eka yojana ke unnIsa bhAgoM meM se do bhAga pramANa (94156:1) lambI kahI gaI hai| 428-ajiyassa gaM arahao cauNauI prohinANisayA hotthA / ajita arhat ke saMgha meM caurAna sau (9400) avadhijJAnI the| // caturnavatisthAnaka samavAya samApta // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154] [samavAyAGgasUtra paJcanavatisthAnaka-samavAya 429-supAsassa NaM arahao paMcANa uigaNA paMcANauiM gaNaharA hotthA / supArzva arhat ke paMcAnavai gaNa aura paMcAnavai gaNadhara the| 430--jaMbuddIvassa NaM dIvassa caramaMtAno cauddisa lavaNasamudaM paMcANauI paMcANauI joyaNasahassAI ogAhittA cattAri mahApAyAlakalasA paNNattA / taM jahA-valayAmuhe keUe jUyae Isare / lavaNasamudassa ubho pAsa pi paMcANauyaM paMcANauyaM padesAno unvehussehaparihANIe paNNattA / isa jambUdvIpa ke caramAnta bhAga se cAroM dizAoM meM lavaNa samudra ke bhItarI paMcAnava-paMcAnave hajAra yojana avagAhana karane para cAra mahApAtAla haiN| jaise-1. var3avAmukha, 2. ketuka, 3. yUpaka aura 4. Izvara / __ lavaNa samudra ke ubhaya pArzva paMcAnavai-pacAnavai pradeza para udvedha (gaharAI) aura utsedha (uMcAI) vAle kahe gaye haiN| vivecana-lavaNa samudra ke madhya meM daza hajAra yojana-pramANa kSetra samadharaNItala kI apekSA eka hajAra yojana gaharA hai| tadanantara jambUdvIpa kI vedikA kI ora paMcAnavai pradeza Age Ane para gaharAI eka pradeza kama ho jAtI hai| usase bhI Age paMcAnavai pradeza Ane para gaharAI aura bhI eka pradeza kama ho jAtI hai / isa gaNitakrama ke anusAra paMcAnavai hAtha jAne para eka hAtha, paMcAnavai yojana jAne para eka yojana aura paMcAnavai hajAra yojana jAne para eka hajAra yojana gaharAI kama ho jAtI hai| arthAt jambUdvIpa kI vedikA ke samIpa lavaNasamudra kA talabhAga bhUmi ke samAnatala vAlA ho jAtA hai| isa prakAra lavaNa samudra ke madhya bhAga ke eka hajAra yojana kI gaharAI kI apekSA lavaNa samudra kA taTa bhAga eka hajAra yojana UMcA hai| jaba isI bAta ko samudrataTa kI ora se dekhate haiM, taba yaha artha nikalatA hai ki taTa bhAga se lavaNa samudra ke bhItara paMcAnavai pradeza jAne para taTa ke jala kI UMcAI eka pradeza kama ho jAtI hai, Age paMcAnavai pradeza jAne para taTa ke jala kI UMcAI eka pradeza aura kama ho jAtI hai| isI gaNita ke anusAra paMcAnavai hAtha jAne para eka hAtha, paMcAnavai yojana jAne para eka yojana aura paMcAnave hajAra yojana Age jAne para eka hajAra yojana samudra taTavartI jala kI UMcAI kama ho jAtI hai| donoM prakAra ke kathana kA artha eka hI hai samudra ke madhya bhAga kI apekSA jise udvedha yA gaharAI kahA gayA hai use hI samudra ke taTa bhAga kI apekSA utsedha yA UMcAI kahA gayA hai| isa prakAra yaha niSkarSa nikalA ki lavaNa samudra ke taTa se paMcAnavai hajAra yojana Age jAne para daza hajAra yojana ke vistAra vAlA madhyavartI bhAga sarvatra eka hajAra yojana gaharA hai / aura usake pahile sarva pora kA jalabhAga samudrataTa taka uttarottara hIna hai| 431 - kuthU gaM arahA paMcANauiM vAsasahassAI paramAuyaM pAlaittA siddha buddhe jAva svvdukkhpphiinne| there NaM moriyaputte paMcANauivAsAI savAuyaM pAlaittA siddha buddhe jAva sambadukkhappahINe / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaNNavatisthAnaka samavAya] [155 kunthu arhat paMcAnavai hajAra varSa kI paramAyu bhoga kara siddha, buddha, karma-mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue / sthavira mauryaputra paMcAnavai varSa kI sarva Ayu bhoga kara siddha, buddha, karma-mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| ||pnycnvtisthaank samavAya samApta / / SaNNavatisthAnaka-samavAya 432-egamegassa NaM ranno cAuratacakkavaTTissa chaNNauI chaNNauI gAmakoDIno hotthaa| pratyeka cAturanta cakravartI rAjA ke (rAjya meM) chayAnavai-chayAnavai karor3a grAma the| 433--vAyukumArANaM chaNNauI bhavaNAvAsasayasahassA pnnnntaa| vAyukumAra devoM ke chayAnavai lAkha prAvAsa (bhavana) kahe gaye haiN| 434-vavahArie NaM daMDe chaNNauI aMgulAI aMgulamANeNaM / evaM dhaNU nAliyA juge akkhe musale vyAvahArika daNDa aMgula ke mApa se chayAnave aMgula-pramANa hotA hai| isI prakAra dhanuSa, nAlikA, yuga, akSa aura mUzala bhI jAnanA caahie| vivecana-aMgula do prakAra kA hai-vyAvahArika aura avyAvahArika / jisase hasta, dhanuSa, gavyUti grAdi ke nApane kA vyavahAra kiyA jAtA hai, vaha vyAvahArika aMgula kahA jAtA hai| avyAvahArika aMgula pratyeka manuSya ke aMgula-mAna kI apekSA choTA-bar3A bhI hotA hai| usako yahA~ vivakSA nahIM kI gaI hai| caubIsa aMgula kA eka hAtha hotA hai aura cAra hAtha kA eka daNDa hotA hai| isa prakAra (24 4 4 = 96) eka daNDa chayAnavai aMgula pramANa hotA hai| isI prakAra dhanuSa Adi bhI chayAnavai-chayAnavai aMgula pramANa hote haiN| 435.--abhitarao prAimuhutte chaNNaui aMgulacchAe paNNatte / Abhyantara maNDala para sUrya ke saMcAra karate samaya Adi (prathama) muhUrta chayAnavai aMgula kI chAyA vAlA kahA gayA hai| ||ssnnnnvtisthaank samavAya samApta / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156] [samavAyAGgasUtra saptanavatisthAnaka-samavAya 436-maMdarassa NaM pavvayassa paccacchimillAo caramaMtAo gothabhassa NaM AvAsapabvayassa paccacchimille caramaMte esa NaM sattANaui joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM caudisi pi| mandara parvata ke pazcimI caramAnta bhAga se gostubha AvAsa-parvata kA pazcimI caramAnta bhAga sattAnava hajAra yojana antara vAlA kahA gayA hai / isI prakAra cAroM hI dizAoM meM jAnanA caahie| vivecana-meru parvata ke pazcimI bhAga se jambUdvIpa kA pUrvI bhAga pacapana hajAra yojana hai aura usase gostubha parvata kA pazcimI bhAga viyAlIsa hajAra yojana dUra hai| ataH cAroM AvAsa parvatoM kA sUtrokta sattAnavai hajAra yojana kA antara siddha ho jAtA hai / 437-aDhaNhaM kammapagaDINaM sattANauI uttarapagaDIgro pnnnnttaao| AThoM karmoM kI uttara prakRtiyAM sattAnavai (5+9+2+2+4+42+2+5= 97) kahI gaI haiN| 438-hariseNe NaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI desUNAI sattANauI vAsasayAI pragAramajhe vasittA muMDe bhavittA NaM agArAmro aNagAriyaM pvvie| cAturantacakravartI hariSeNa rAjA kucha kama sattAnavai sau (9700) varSa agAra-vAsa meM rahakara muDita ho agAra se anagAritA meM pravajita hue| // saptanavatisthAnaka samavAya samApta / aSTAnavatisthAnaka-samavAya 439--naMdaNavaNassa NaM urillApro caramaMtAo, paMDuyavaNassa heDhille caramaMte esa NaM aTThANauijoyaNasahassAI abAhAe aMtare pnnnnte| nandanavana ke UparI caramAnta bhAga se pAMDuka vana ke nicale caramAnta bhAga kA antara aTThAnave hajAra yojana hai| vivecana-nandana vana samabhUmi tala se pAMca sau yojana UMcAI para avasthita hai aura usakI AThoM dizAoM meM avasthita kUTa bhI pA~ca pA~ca sau yojana UMce haiM, ata: donoM milakara eka hajAra yojana UMcAI nandanavana kI ho jAtI hai / meru kI UMcAI samabhUmi bhAga se ninyAnavai hajAra yojana hai, usameM se ukta eka hajAra ke ghaTA dene para sUtrokta aTThAna vai hajAra kA antara siddha ho jAtA hai| 440-maMdarassa NaM pavvayassa paccacchimillAo caramaMtAo gothubhassa AvAsapavvayassa puracchimille caramaMte esa NaM aTThANaui joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM caudisi pi / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTAnavasisthAnaka samavAya] [ 157 mandara parvata ke pazcimI caramAntabhAga se gostubha AvAsa parvata kA pUrvI caramAnta bhAga aTThAnavai hajAra yojana antaravAlA kahA gayA hai| isI prakAra cAroM hI dizAoM meM avasthita AvAsa parvatoM kA antara jAnanA caahie| vivecana-sattAnavai veM sthAna ke sUtra meM pratipAdita antara meM gostubha prAvAsa-parvata ke eka hajAra yojana viSkambha ko milA dene para aTThAnavai hajAra yojana kA antara siddha ho jAtA hai| 441--dAhiNabharahassa gaMdhaNupiThe aTTANaui joyaNasayAI kiMcUNAI AyAmeNaM paNNate / dakSiNa bharatakSetra kA dhanu :pRSTha kucha kama aTThAnavai sau (9800) yojana aAyAma (lambAI) kI apekSA kahA gayA hai| 442-uttarAo kaTThAo sarie paDhama chammAsaM ayamANe egUNapannAsatime maMDalagate aTThANaui ekasaTiThabhAge mahattassa divasakhettassa nivaDaDhettA rayaNikhettassa abhinivadbhittA NaM sarie cAra carai dakkhiNAzro NaM kaTThAmo sUrie doccaM chammAsaM ayamANe egaNapannAsaime maMDalagate aTThANaui ekasaTThibhAe muhuttassa rayaNikhittassa nivuDDhettA divasakhettassa abhinivuDvettA NaM sUrie cAraM cri| uttara dizA se sUrya prathama chaha mAsa dakSiNa kI ora AtA huA unapacAsaveM maMDala ke Upara Akara muhUrta ke ikasaThiye aTThAna bhAga (1) divasa kSetra (dina) ke ghaTAkara aura rajanI kSetra (rAta) ke bar3hAkara saMcAra karatA hai / isI prakAra dakSiNa dizA se sUrya dUsare chaha mAsa uttara kI ora jAtA huyA unapacAsaveM maMDala ke Upara Akara muhUrta ke aTThAnave ikasaTha bhAga (FF) rajanI kSetra (rAta) ke ghaTAkara aura divasa kSetra (dina) ke bar3hAkara saMcAra karatA hai / vivecanasUrya ke eka eka maMDala meM saMcAra karane para muhUrta ke ikasaTha bhAgoM meM se do bhAga pramANa dina kI vaddhi yA rAta kI hAni hotI hai| ata: unapacAsaveM maMDala meM sUrya ke saMcAra karane para muhUrta ke (4942%D85) aTThAnavai ikasaTha bhAga kI vRddhi aura hAni siddha ho jAtI hai| sUrya cAhe uttara se dakSiNa kI ora saMcAra kare aura cAhe dakSiNa se uttara dizA kI ora saMcAra kare, parantu unapacAsaveM maMDala para paribhramaNa ke samaya dina yA rAta kI ukta vRddhi yA hAni hI rhegii| 443-revaI-paDhamajeTTApajjavasANANaM egUNavIsAe nakkhattANaM aTThANaui tArAo tAraggeNaM pnnnnttaayo| revatI se lekara jyeSThA taka ke unnIsa nakSatroM ke tAre aTThAnave haiM / vivecana--jyotiSazAstra ke anusAra revatI nakSatra battIsa tArAvAlA hai, azvinI tIna tArA vAlA hai, bharaNI tIna tArA vAlA hai, kRttikA chaha tArA vAlA hai, rohiNI pA~ca tArAvAlA hai, mRgazira tIna tArAvAlA hai, pArdA eka tArAvAlA hai, punarvasu pA~ca tArAvAlA hai, puSya tIna tArA vAlA hai, azleSA chaha tArAvAlA hai, maghA sAta tArAvAlA hai, pUrvAphAlgunI do tArAvAlA hai, uttarAphAlgunI do tArA vAlA hai, hasta pA~ca tArAvAlA hai, citrA eka tArA vAlA hai, svAti eka tArAvAlA hai, vizAkhA eka tArAvAlA hai. anurAdhA cAra tArA vAlA hai, aura jyeSThA nakSatra Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15] [samavAyAGgasUtra tIna tArAvAlA hai / ina unnIsoM nakSatroM ke tArAoM ko jor3ane para (32+3+3+6+5+3+ 1+5+3+6-7+2--2+5.1-1-1+5+4+3= 97) anya granthoM ke anusAra sattAnavai saMkhyA hI hotI hai| kintu prastuta sUtra meM unnIsa nakSatroM ke tArAoM kI saMkhyA aTTAnave (98) batAI gaI hai, ataH ukta nakSatroM meM se kisI eka nakSatra ke tArAoM kI saMkhyA eka adhika honI caahie| tabhI sUtrokta aTThAnavai saMkhyA siddha hogI, aisA TIkAkAra kA abhiprAya hai| // aSTAnavatisthAnaka samavAya samApta // navanavatisthAnaka-samavAya 444-maMdare gaM pabvae gavaNaui joyaNasahassAI uDDhe uccatteNaM paNNatte / naMdaNavaNassa NaM puracchimillApro caramaMtAno paccacchimille caramaMte esa NaM navanaui joyaNasayAiM prabAhAe aMtare paNNatte / evaM dakkhiNillAo caramaMtAo uttarille caramate esa NaM gavaNaui joyaNasayAI abAhAe aMtare pnnnntte| mandara parvata ninyAnave hajAra yojana UMcA kahA gayA hai| nandanavana ke pUrvI caramAnta se pazcimI caramAnta ninyAnavai sau (9900) yojana antaravAlA kahA gayA hai| isI prakAra nandana vana ke dakSiNI caramAnta se uttarI caramAnta ninyAnavai sau (9900) yojana antara vAlA hai| vivecana-meru parvata bhUtala para daza hajAra yojana vistAravAlA hai aura pAMca sau yojana kI UMcAI para avasthita nandavana ke sthAna para nau hajAra nau sau caupana yojana, tathA eka yojana ke gyAraha bhAgoM meM se chaha bhAga-pramANa (995461) meru kA bAhya vistAra hai| aura bhItarI vistAra unyAsI sau caupana yojana aura eka yojana ke gyAraha bhAgoM meM se chaha bhAga-pramANa hai (795465) / pA~ca sau yojana nandanavana kI caur3AI hai / isa prakAra meru kA Abhyantara vistAra aura donoM ora ke nandanavana kA pA~ca pA~ca sau yojana kA vistAra ye saba milakara (79546 +500+500 = 895461) prAyaH sUtrokta antara ho jAtA hai| 445-uttare paDhame sUriyamaMDale navanaui joyaNasahassAiM sAiregAiM AyAmavikkhaMbheNaM paNNatte / docce sariyamaMDale navanaui joyaNasahassAI sAhiyAI AyAmavikkhaMbheNaM pnnnnte| taiyasUriyamaMDale navanaui joyaNasahassAI sAhiyAI AyAmavikkhaMbheNaM paNNatte / uttara dizA meM sUrya kA prathama maMDala aAyAma-viSkambha kI apekSA kucha adhika ninyAnavai hajAra yojana kahA gayA hai / dUsarA sUrya-maMDala bhI AyAma-viSkambha kI apekSA kucha adhika ninyAnave hajAra yojana kahA gayA hai| tIsarA sUryamaMDala bhI pAyAma-viSkambha kI apekSA kucha adhika ninyAnave hajAra yojana kahA gayA hai| vivecana-sUrya jisa AkAza-mArga se meru ke cAroM ora paribhramaNa karatA hai use sUrya-maMDala kahate haiM / jaba vaha uttara dizA ke sabase pahile maMDala para paribhramaNa karatA hai, taba usa maMDala kI golAkAra rUpa meM lambAI ninyAnave hajAra chaha sau cAlIsa yojana (99640) hotI hai / jaba sUrya Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zatasthAnaka samavAya ] [159 dUsare maMDala para paribhramaNa karatA hai, taba usakI lambAI ninyAnavai hajAra chaha sau paiMtAlIsa yojana aura eka yojana ikasaTha bhAgoM meM se paitIsa bhAga-pramANa (9964531) hotI hai| prathama maMDala se isa dUsare maMDala kI pA~ca yojana aura paitIsa bhAga ikasaTha vRddhi kA kAraNa yaha hai ki eka maMDala se dUsare maMDala kA antara do-do yojana kA hai / tathA sUrya ke vimAna kA viSkambha eka yojana ke ikasaTha bhAgoM meM se ar3atAlIsa bhAga-pramANa hai| ise (24) dugunA kara dene para (266x2=531) pA~ca yojana aura eka yojana ke ikasaTha bhAgoM meM se paiMtIsa bhAga-pramANa vRddhi prathama maMDala se dUsare maMDala kI siddha ho jAtI hai| isI prakAra dUsare maMDala ke viSkambha meM 535 ke milA dene para (9964515 53 -- 996516) ninyAnavai hajAra chaha sau ikAvana yojana aura eka yojana ke ikasaTha bhAgoM meM se nau bhAga-pramANa viSkambha tIsare maMDala kA nikala pAtA hai| ninyAnavai hajAra meM Upara jo prathama maMDala meM 640 yojana kI, dUsare maMDala meM 64535 yojana kI aura tIsare maMDala meM 6516 yojana kI vRddhi hotI hai, use sUtra meM 'sAtireka' aura 'sAdhika' pada se sUcita kiyA gayA hai, jisakA artha ninyAnavai hajAra yojana se kucha adhika hotA hai| 446- imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe aMjaNassa kaMDassa hechillAo caramaMtAno vANamaMtarabhomejjavihArANaM urimaMte esa NaM navanaui joyaNasayAI abAhAe aMtare pnnnntte| isa ratnaprabhA pRthivI ke aMjana kAMDa ke adhastana caramAnta bhAga se vAna-vyantara bhaumeyaka devoM ke vihAroM (AvAsoM) kA uparima antabhAga ninyAnavai sau (9900) yojana antaravAlA kahA gayA hai| vivecana-ratnaprabhA pRthivI ke prathama kharakANDa ke solaha kAMDoM meM aMjanakAMDa dazavAM hai| usakA adhastana bhAga yahAM se daza hajAra yojana dUra hai| prathama ratna-kAMDa ke prathama sau yojanoM ke (bAda) vyantara devoM ke nagara haiM / ina sau ko daza hajAra meM se (10,000-100 = 9900) ghaTA dene para sUtrokta ninyAnave sau (9900) yojana kA antara siddha ho jAtA hai| // navanavatisthAnaka samavAya samApta // zatasthAnaka-samavAya 447-dasadasamiyA NaM bhikkhupaDimA egeNaM rAiMdiyasateNaM addhachohi bhikkhAsatehi ahAsuttaM jAva prArAhiyA yAvi bhavai / dazadazamikA bhikSupratibhA eka sau rAta-dinoM meM aura sAr3he pAMca sau bhikSA-dattiyoM se yathAsUtra, yathAmArga, yathAtatva se spRSTa, pAlita, zobhita, tIrita, kIrtita aura pArAdhita hotI hai| vivecana----isa bhikSapratimA kI ArAdhanA daza daza dina ke dinadazaka arthAt sau dinoM ke dvArA kI jAtI hai| pUrva varNita bhikSupratimAoM ke samAna isameM bhI prathama daza dinoM se lekara dazaveM dinadazaka taka pratidina eka-eka bhikSAdatti adhika grahaNa kI jAtI hai / tadanusAra sarvabhikSAdattiyoM kI saMkhyA (10-203040 / -50+60-70.80+90-100-550) pA~casau pacAsa ho jAtI hai / zeSa ArAdhanA-vidhi pUrva pratimAoM ke samAna hI jAnanA caahie| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] [samavAyAGgasUtra 448--sayabhisayA nakkhatte ekkasayatAre pnnnntte| zatabhiSak nakSatra ke eka sau tAre hote haiM / 449-suvihI pupphadaMte NaM arahA egaM dhaNusayaM uDDe uccatteNaM hotthaa| pAse NaM arahA purisAdANIe ekkaM vAsasayaM savvAuyaM pAlaittA siddhe buddhe jAva savvadukkhapahINe / evaM there vi ajjasuhamme / ___suvidhi puSpadanta arhat sau dhanuSa UMce the| puruSAdAnIya pArzva arhat eka sau varSa kI samagra prAyu bhoga kara siddha, buda, karma-mukta, parinirvANa ko prApta ho sarva duHkhoM se rahita hue| isI prakAra sthavira Arya sudharmA bhI sau varSa kI sarva prAyu bhoga kara siddha, buddha, karma-mukta, parinirvANa ko prApta ho sarva duHkhoM se rahita hue| 450 savve vi NaM dohaveyapavvayA egamegaM gAuyasayaM uDDa uccatteNaM pnnnntaa| sabveviNaM cullahimavaMta-siharIvAsaharapabvayA egamegaM joyaNasayaM uDDe uccattaNaM pnnnnttaa| egamegaM gAuyasayaM udhveheNaM paNNattA / savve vi NaM kaMcaNagapavvayA egamegaM joyaNasayaM uDDhe uccatteNaM pnnnntaa| egamegaM gAuyasayaM unveheNaM pnnnnttaa| egamegaM joyaNasayaM mUle vikkhaMbheNaM pnnnnttaa| sabhI dIrgha vaitADhaya parvata eka-eka sau gavyUti (koza) UMce kahe gaye haiN| sabhI kSullaka himavanta aura zikharI varSadhara parvata eka-eka sau yojana UMce haiN| tathA ye sabhI varSadhara parvata sau-sau gavyUti udvedha (bhUmi meM avagAha) vAle haiN| sabhI kAMcanaka parvata eka-eka sau yojana UMce kahe gaye haiM / tathA ve sau-sau gavyUti udvedha vAle aura mUla meM eka-eka sau yojana viSkambhavAle haiN| // zatasthAnaka samavAya samApta // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekotarikA-vRddhi-samavAya [sArdhazata se koTAkoTi paryanta] 451-caMdappabhe gaM arahA divaDDhaM dhaNussayaM uDDhe uccatteNaM hotthaa| prAraNakappe divaDDhe vimANAvAsasayaM paNNattaM / evaM accue vi 150 / candraprabha arhata Der3ha sau dhanuSa UMce the / pAraNa kalpa meM Der3ha sau vimAnAvAsa kahe gaye haiN| acyuta kalpa bhI Der3ha sau (150) vimAnAvAsa vAlA kahA gayA hai / 452-supAse NaM arahA do dhaNusayA uDDhaM uccatteNaM hotthA / supArzva arhat do sau dhanuSa UMce the| 453-savve vi NaM mahAhimavaMta-ruppIvAsaharapanvayA do do joyaNasayAI uDDhaM uccatteNaM pnnnnttaa| do do gAuyasayAiM uvveheNaM pnnnnttaa| sabhI mahAhimavanta aura rukmI varSadhara parvata do-do sau yojana UMce haiM aura ve sabhI do-do gavyUti udvedha vAle (gahare) haiM / 454-jaMbuddove NaM dIve do kaMcaNapanvayasayA paNNattA 200 / isa jambUdvIpa meM do sau kAMcanaka parvata kahe gaye haiM 200 / 455-paumappabhe NaM arahA aDDAijjAI dhaNusayAI uDDhaM uccatteNaM hotthaa| padmaprabha grahat aDhAI sau dhanuSa UMce the| 456-asurakumArANaM devANaM pAsAyaDisagA aDDAijjAiM joyaNasayAI uDDhe uccatteNaM paNNattA 250 / asurakumAra devoM ke prAsAdAvataMsaka aDhAI sau yojana UMce kahe gaye haiM 250 / 457-sumaI NaM arahA tiNi dhaNusayAI uDDhaM uccatteNaM hotthA / ariTunemI NaM arahA tiNNi vAsasayAI kumAravAsamajhe vasittA muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pvvie| sumati arhat tIna sau dhanuSa UMce the / ariSTanemi arhan tIna sau varSa kumAravAsa meM raha kara muDita ho agAra se anagAritA meM pravajita hue| 458.-vemANiyANaM devANaM vimANapAgArA tiNi tiSNi joyaNAI uDDhaM uccatteNaM pnnnnttaa| vaimAnika devoM ke vimAna-prAkAra (parakoTA) tIna-tIna sau yojana UMce haiM / 459-samaNassa [NaM] bhagavao mahAvIrassa tinni sayANi coddasapuTavINaM hotthaa| paMcadhaNusaiyassa NaM aMtimasArIriyassa siddhigayassa sAtiregANi tiNNi-dhaNasayANi jIvappadesogAhaNA paNNattA 300 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162] [samavAyAGgasUtra zramaNa bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM tIna sau caturdazapUrvI muni the| pA~ca sau dhanuSa kI avagAhanAvAle caramazarIrI siddhi ko prApta puruSoM (siddhoM) ke jIvapradezoM kI avagAhanA kucha adhika tIna sau dhanuSa kI hotI hai| 460-pAsassa NaM arahao purisAdANIyassa addha TusayAI codasapuTavINaM saMpayA hotthA / abhinaMdaNe NaM arahA adhuDhAI dhaNusayAI uDDhaM uccatteNaM hotthA 350 / puruSAdAnIya pArzva arhana ke sAr3he tIna sau caturdazapUtriyoM kI sampadA thii| abhinandana arhan sAr3he tIna sau dhanuSa UMce the| 461-saMbhave NaM arahA cattAri dhaNusapAI uDDhaM uccatteNaM hotthaa| saMbhava arhat cAra sau dhanuSa UMce the| 462 -savve vi NaM nisaDhanIlavaMtA vAsaharapadhvayA cattAri-cattAri joyaNasayAI uDDhaM uccatteNaM [pnnnntaa]| cattAri cattAri gAuyasayAI unheNaM paNNattA ! savve vi NaM vakkhArapavvayA 'NisaDhanIlavaMtavAsaharapavvayaMteNaM' cattAri cattAri joyaNasayAI uDDhe uccatteNaM cattAri cattAri gAuyasayAiM unheNaM pnnnntaa|| sabhI niSadha aura nIlavanta varSadhara parvata cAra-cAra sau yojana UMce tathA cAra-cAra sau gavyUti udvedha (gaharAI) vAle haiN| sabhI vakSAra parvata niSadha aura nIlavanta varSadhara parvatoM ke samIpa cAra-cAra sau yojana UMce aura cAra-cAra sau gavyUti udvedha vAle kahe gaye haiN| 463-prANaya-pANaesu dosu kappesu cattAri vimANasayA pnnnnttaa| aAnata aura prANata ina do kalpoM meM donoM ke milAkara cAra sau vimAna kahe gaye haiN| 464-samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa cattAri sayA vAINaM sadeva-maNuyAsuraMmi logamivAe aparAjiyANaM ukkosiyA vAisaMpayA hotthA 400 / zramaNa bhagavAna mahAvIra ke cAra sau aparAjita vAdiyoM kI utkRSTa vAdisampadA thii| ve vAdI deva, manuSya aura asuroM meM se bhI bAda meM parAjita hone vAle nahIM the| 465--ajite NaM arahA addhapaMcamAiM dhaNusayAI uDDhaM uccatteNaM hotthaa| sagare NaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI addhapaMcamAI dhaNusayAI uDDhe uccatteNaM hotthA 450 / ajita aIta sAr3he cAra sau dhanuSa UMce the| cAturanta cakravartI sagara rAjA bhI sAr3he cAra sau dhanuSa UMce the| 466--sabve vi NaM vakkhArapavvayA sIdhA-sIprogrAmo mahAnaIo maMdarapavvayaMte NaM paMca paMca joyaNasayAI uDDhaM uccatteNaM paMca paMca gAuyasayAI ubvaheNaM pnnnntaao| savve vi NaM vAsaharakaDA paMca paMca joyaNasayAI uDDhaM uccatteNaM hotthA / bhUle paMca paMca joyaNasayAI vikkhaMbheNaM pnnnntaa| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekottarikA-vRddhi-samavAya] [163 sabhI vakSAra parvata sItA-sItodA mahAnadiyoM ke aura mandara parvata ke samIpa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce aura pA~ca-pA~ca sau gabhUti udvedha vAle kahe gaye haiN| sabhI varSadhara kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce aura mUla meM pA~ca-pA~ca sau yojana viSkambha vAle kahe gaye haiM / 467 --usame NaM arahA kosalie paMca dhaNusayAI uDDhe uccatteNaM hotthaa| bharahe NaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI paMcadhaNusayAI uDDhaM uccatteNaM hotthA / kauzalika RSabha arhat pA~ca sau dhanuSa UMce the| cAturantacakravartI rAjA bharata pA~ca sau dhanuSa UMce the| 468. somaNasa-gaMdhamAdaNa-vijjappabha-mAlavaMtANaM vakkhArapavvayANaM maMdarapavvayaMteNaM paMca paMca joyaNasayAI uDaDhaM uccatteNaM, paMca paMca gAuyasayAI uvveheNaM pnnnntaa| sabve viNaM vakkhArapadhvayakaDA hari-harissahakaDavajjA paMca paMca joyaNasayAI uDDhe uccatteNaM, mUle paMca paMca joyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM pnnnnttaa| savve vi NaM NaMdaNakUDA balakUDavajjA paMca paMca joyaNasayAI uDDhe uccatteNaM, mUle paMca paMca joyaNasayAI prAyAmavikkhaMbheNaM paNNatA / saumanasa, gandhamAdana, vidyutprabha aura mAlavanta ye cAroM vakSAra parvata mandara parvata ke samIpa pA~ca-pAMca sau yojana UMce aura pA~ca-pA~ca sau gavyUti udvedhavAle haiM / hari aura harissaha kUTa ko chor3a kara zeSa sabhI bakSAra parvatakUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce aura mUla meM pA~ca-pA~ca sau yojana pAyAma-viSkambha vAle kahe gaye haiM / balakUTa ko chor3a kara sabhI nandanavana ke kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce aura mUla meM pA~ca-pA~ca sau yojana aAyAma-viSkambha vAle kahe gaye haiN| 469- sohammIsANesu kappesu vimANA paMca paMca joyaNasayAI uDDhaM uccatteNaM paNNattA / 500 / saudharma aura IzAna ina donoM kalpoM meM sabhI vimAna pA~ca-pA~ca sau yojana UMce kahe gaye haiN| 470 -saNaMkumAra-mAhidesu kappesu vimANA chajoyaNasayAI uDDhaM uccatteNaM pnnnnttaa| cullAhamavaMtakUDassa uvarillAo caramaMtAo cullAhimavaMtassa vAsaharapanvayassa samadharaNitale esa gaM chajoyaNasayAI abAhAe aMtare paNNatte / evaM siharokUDassa vi / sanatkumAra aura mAhendra kalpoM meM vimAna chaha sau yojana UMce kahe gaye haiN| kSullaka himavanta kUTa ke uparima caramAnta se kSullaka himavanta varSadhara parvata kA samadharaNotala chaha so yojana antara vAlA hai / isI prakAra zikharI kUTa kA bho antara jAnanA caahie| vivecana --samabhUmi tala se kSullaka himavanta aura zikharo varSadhara parvata sau-sau yojana UMce haiM aura unake himakaTa aura zikharI kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce haiM, ata: ukta kUToM ke UparI bhAga se ukta donoM hI varSadhara parvatoM ke samabhUmi kA sUtrokta chaha-chaha sau yojana kA antara siddha ho jAtA hai| 471- pAsassa NaM arahano chasayA vAINaM sadevamaNuyAsure loe vAe aparAjiANaM ukkosiyA vAisaMpayA hotthA / abhicaMde NaM kulagare chatraNusayAI uDDhaM uccatteNaM hotthA / vAsupujje NaM arihA chahiM purisasaehiM saddhi muDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pvie| 600 / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164] [samavAyAGgasUtra pArzva arhat ke chaha sau aparAjita vAdiyoM kI utkRSTa vAdisampadA thI jo deva, manuSya aura asuroM meM se kisI se bhI vAda meM parAjita hone vAle nahIM the| abhicandra kulakara chaha sau dhanuSa UMce the / vAsupUjya arhat chaha sau puruSoM ke sAtha muDita hokara agAra se anagAritA meM pravajita hue the| 600 / 472-baMbha-laMtaesu [dosu] kappesu vimANA satta satta joyaNasayAI uDDhe uccateNaM pnnnnttaa| brahma aura lAntaka ina do kalpoM meM vimAna sAta-sAta sau yojana UMce kahe gaye haiN| 473-samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa satta jiNasayA hotthaa| samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa satta veubviyasayA hotthaa| ariTuNemo NaM arahA satta vAsasayAI desUNAI kevalapariyAgaM pAuNittA siddhe buddhe jAva savvadukkhappahINe / zramaNa bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM sAta sau kevalI the| zramaNa bhagavAn mahAvIra ke saMgha meM palabdhidhArI sAdhu the| ariSTanemi arhata kucha (54 dina) kama sAta sau varSa kevaliparyAya meM raha kara siddha, buddha, karma-mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue| 474-mahAhimavaMtaphUDassa NaM uvarillAo caramaMtAo mahAhimavaMtassa vAsaharapabvayassa samadharaNitale esa NaM satta joyaNasayAI avAhAe aMtare paNNatte / evaM ruppikUDassa vi 700 / mahAhimavanta kuTa ke UparI caramAnta bhAga se mahAhimavanta varSadhara parvata kA samadharaNI tala sAta sau yojana antara vAlA kahA gayA hai / isI prakAra rukmI kUTa kA bhI antara jAnanA cAhie / vivecana- samabhUmi tala se mahAhimavanta aura rukmI varSadhara parvata do-do sau yojana UMce hai aura unake mahAhimavantakUTa aura rukmIkUTa pAMca-pA~ca sau yojana UMce haiN| ata: ukta kUToM ke UparI bhAga se ukta donoM hI varSadhara parvatoM ke samabhUmi kA antara sAta-sAta sau yojana kA siddha ho jAtA hai / 475-mahAsukka-sahassAresu dosu kappesu vimANA aTThajoyaNasayAI uDDhaM uccateNaM pnnnntaa| mahAzukra aura sahasrAra ina do kalpoM meM vimAna pATha sau yojana UMce kahe gaye haiN| 476-imose NaM rayaNappamAe [puDhavIe] paDhame kaMDe aTThasu joyaNasaesu vANamaMtarabhomejjavihArA pnnnnttaa| isa ratnaprabhA pRthivI ke prathama kAMDa ke madhyavartI ATha sau yojanoM meM vAnavyantara bhaumeyaka devoM ke vihAra kahe gaye haiN| vivecana-vanoM meM vRkSAdi para utpanna hone se vyantaroM ko 'vAna' kahA jAtA hai / tathA unake vihAra, nagara yA AvAsasthAna bhUmi nirmita haiM isalie unako 'bhaumeyaka' kahA jAtA hai / dazaveM aMjanakAMDa kA uparima bhAga samabhUmi bhAga se nau sau yojana nIce hai / usameM se prathama ratna kAMDa ke sau yojana kama kara dene para vAnavyantaroM ke prAvAsa aMjanakAMDa ke uparima bhAga taka madhyavartI pATha sau yojanoM meM pAye jAte haiN| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekotarikA-vRddhi-samavAya ] [ 165 477-samaNassa NaM bhagavo mahAvIrassa aTThasayA aNuttarovavAiyANaM devANaM gaikallANANaM ThiikallANANaM AgamesibhadANaM ukkosiA aNuttarovavAiyasaMpayA hotthA / zramaNa bhagavAna mahAvIra ke kalyANamaya gati aura sthiti vAle tathA bhaviSya meM mukti prApta karane vAle anuttaropapAtika muniyoM kI utkRSTa sampadA ATha sau thii| 478-imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo ahiM joyaNasahi sUrie cAraM carati / isa ratnaprabhA pRthivI ke bahusama ramaNIya bhUmibhAga se pATha sau yojana kI UMcAI para sUrya paribhramaNa karatA hai| ___479-arahao NaM riTThanemissa aTThasayAI vAINaM sadevamaNuyAsuraMmi logami vAe aparAjiANaM ukkosiyA vAIsaMpayA hotthA / 500 / ariSTanemi arhat ke aparAjita vAdiyoM kI utkRSTa vAdisampadA ATha sau thI, jo deva, manuSya aura asuroM meM se kisI se bhI vAda meM parAjita hone vAle nahIM the / 480- prANaya-pANaya-AraNa-accuesu kappesu vimANA nava-nava joyaNasayAI uDDhe uccatteNaM paNNattA / nisaDhakUDassa NaM uvarillAno siharatalAo NisaDhassa vAsaharapabvayassa same dharaNitale esa NaM nava joyaNasayAI avAhAe aMtare paNNatte / evaM NolavaMtakaDassa vi| aAnata, prANata, pAraNa aura acyuta ina cAra kalpoM meM vimAna nau-nau sau yojana UMce haiN| niSadha kUTa ke uparima zikharatala se niSadha varSadhara parvata kA sama dharaNItala nau sau yojana antaravAlA hai| isI prakAra nIlavanta kUTa kA bhI antara jAnanA caahie| vivecana--samabhUmi tala se niSadha aura nIlavanta varSadhara parvata cAra-cAra sau yojana UMce haiM / aura unake niSadha kUTa aura nIlavanta kUTa pA~ca-pA~ca sau yojana UMce haiM / ata: ukta kUToM ke UparI bhAga se donoM hI varSadhara parvatoM ke samabhUmi kA sUtrokta nau-nau sau yojana kA antara siddha ho jAtA hai| 481.-vimalavAhaNe NaM kulagare NaM nava dhaNusayAI uDDhe uccatteNaM hotthA / imose NaM rayaNappabhAe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAo nahiM joyaNasaehi savvuvarime tArArUve cAraM cri| vimalavAhana kulakara nau sau dhanuSa UMce the| isa ratnaprabhA pRthivI ke bahusamaramaNIya bhUmi bhAga se nau sau yojana kI sabase UparI UMcAI para tArA-maMDala saMcAra karatA hai / 482-nisaDhassa NaM vAsaharapavvayassa uvarillAo siharatalAo imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe paDhamassa kaMDassa bahumajjhadesabhAe esa NaM nava joyaNasayAI abAhAe aMtare pnnnnte| evaM bhIlavaMtassa vi / 900 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166] [samavAyAGgasatra niSadha varSadhara parvata ke uparima zikharatala se isa ratnaprabhA pRthivI ke prathama kAMDa ke bahumadhya deza bhAga kA antara nau sau yojana hai| isI prakAra kIlavanta parvata kA bhI antara nau sau yojana kA samajhanA caahie| varSadhara parvatoM meM niSadha parvata tIsarA aura nIlavanta parvata cauthA hai| donoM kA antara samAna hai| 483--savve vi NaM gevejjavimANe dasa-dasa joyaNasayAI uDDhe uccatteNaM paNNatte / savve vi NaM jamagapavvayA dasa-dasa joyaNasayAI uDDhe uccatteNaM pnnnnttaa| dasa-dasa gAuya. sayAI ubveheNaM paNNattA / mUle dasa-dasa joyaNasayAI AyAmavikkhaMbheNaM paNNattA / evaM citta-vicittakaDA vibhANiyavvA / sabhI graiveyaka vimAna daza-daza sau (1000) yojana UMce kahe gaye haiN| sabhI yamaka parvata daza-daza sau yojana UMce kahe gaye haiN| tathA ve daza-daza sau gavyUti (1000 koza) udvedha vAle kahe gaye haiM / ve mUla meM daza-daza sau yojana AyAma-viSkambha vAle haiN| isI prakAra citra-vicitra kUTa bhI kahanA caahie| vivecana-nIlavanta varSadhara parvata ke uttara meM sItA mahAnadI ke donoM kinAroM para uttarakuru meM yamaka nAma ke do parvata haiM / isI prakAra devakuru meM sotodA nadI ke donoM kinAroM para niSadha parvata ke dakSiNa meM citra-vicitra nAma ke do parvata haiM / yataH ar3hAI dIpa meM pA~ca-pA~ca sItA aura sItodA nadiyAM haiM, ata: unake daza-daza yamaka kUToM kA nirdeza prastuta sUtra meM kiyA gayA hai| ve sabhI eka-eka hajAra yojana UMce, eka-eka hajAra koza bhUmi meM gahare aura golAkAra hone se sarvatra eka-eka hajAra yojana pAyAma-viSkambha vAle arthA 484 - savve vi NaM vaTTaveyaDDhapavvayA dasa-dasa joyaNasayAI uDDhe uccateNaM paNNatA / dasa-dasa gAuyasayAI udhveheNaM pnnnnttaa|muule dasa-dasa joyaNasayAI vikkhaMbheNaM paNNattA / samvattha samA pallagasaMThANasaMThiyA pnnnnttaa| sabhI vRtta vaitADhya parvata daza-daza sau yojana UMce haiN| unakA udadha daza-daza sau gavyUti hai| ve mUla meM daza-daza sau yojana viSkambha vAle haiN| unakA AkAra Upara-nIce sarvatra patyaka (Dhola) ke samAna gola hai| 485 -savve vi NaM hari-haristahakaDA vakkhArakaDavajjA dasa-dasa joyaNasayAI ur3ada uccatteNaM paNNattA / mUle dasa joyaNasayAI vikkhaMbheNaM [paNNattA] / evaM balakUDA vi nNdnnkuuddvjjaa| vakSAra kUTa ko chor3a kara sabhI hari aura harissaha kaTa daza-daza sau yojana UMce haiM aura mUla meM daza sau yojana viSkambha vAle haiN| isI prakAra nandana-kUTa ko chor3a kara sabhI valakUTa bhI daza sau yojana vistAra vAle jAnanA caahie| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekottarikA-vRddhi-samavAya] 486-arahA NaM ariTunemI dasa vAsasayAI savvAuyaM pAlaittA siddha buddha jAva savvadukkhappahINe / pAsassa NaM arahao dasa sayAI jiNANaM hotthaa| pAsassa NaM arahao dasa aMtevAsIsayAI kAlagayAiM jAva svvdukkhpphiinnaaii| ariSTanemi arhat daza sau varSa (1000) kI samagra Ayu bhoga kara siddha, buddha, karma-mukta parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue / pArzva arhat ke daza sau antevAsI (ziSya) kAlagata hokara siddha, buddha, karma-mukta, parinirvANa ko prApta aura sarva duHkhoM se rahita hue / 487-paumaddaha-puDaroyaddahA ya dasa dasa joyaNasathAI AyAmeNaM paNNattA / 1000 / padmadraha aura puNDarIkadraha daza-daza sau (1000) yojana lambe kahe gaye haiM / 488--aNuttarovavAiyANaM devANaM vimANA ekkArasa joyaNasayAI uDDhe uccatteNaM pnnnnttaa| anuttaraupapAtika devoM ke vimAna gyAraha sau (1100) yojana UMce kahe gaye haiN| 489-pAsassa NaM arahao ikkArasa sayAI veumbiyANaM hotthA / 1100 / pArzva arhat ke saMgha meM gyAraha sau (1100) vaikriya labdhi se sampanna sAdhu the| 490-mahApaubha-mahApuDarIyadahANaM do-do joyaNasahassAI AyAmeNaM paNNattA / 2000 / mahApadma aura mahApuDarIkadraha do-do hajAra yojana lambe haiM / 491-- imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe vairakaMDassa uvarillAo caramaMtAo lohiyavakhakaMDassa heTille caramaMte esa NaM tinni joyaNasahassAiM abAhAe aMtare paNNatte / 3000 / isa ratnaprabhA pRthivI ke vajrakAMDa ke UparI caramAnta bhAga se lohitAkSa kAMDa kA nicalA caramAnta bhAga tIna hajAra yojana ke antaravAlA hai| vivecana--kyoMki vajrakAMDa dUsarA aura lohitAkSa kAMDa cauthA hai, aura pratyeka kAMDa eka-eka hajAra yojana moTA hai, ataH dUsare kAMDa ke uparima bhAga se cauthe kAMDa kA adhastana bhAga tIna hajAra yojana ke antaravAlA svayaM siddha hai| 492--tigicha-kesaridahA NaM cattAri-cattAri joyaNasahassAI AyAmeNaM paNNattA / 4000 / tigicha aura kezarI draha cAra-cAra hajAra yojana lambe haiM / 493 -dharaNitale maMdarassa NaM pavvayassa bahumajjhadesabhAe ruyaganAbhoo caudisi paMca-paMca joyaNasahassAI abAhAe aMtare maMdarapavae paNNatte / 5000 / dharaNItala para mandara parvata ke ThIka bIcoM bIca rucakanAbhi se cAroM hI dizAoM meM mandara parvata pA~ca-pA~ca hajAra yojana ke antaravAlA hai / 5000 / vivecana-samabhUmi bhAga para daza hajAra yojana ke vistAra vAle mandara parvata ke ThIka madhya Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168] [samavAyAGgasUtra bhAga meM ATha rucaka pradeza avasthita haiM / unase cAroM ora pA~ca-pA~ca hajAra yojana taka mandara parvata kI sImA hai| usI kA prastuta sUtra meM ullekha kiyA gayA hai| 494--sahassAre NaM kappe chavimANAvAsasahassA pnnnnttaa| 6000 / sahasrAra kalpa meM chaha hajAra vimAnAvAsa kahe gaye haiN| 495-imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe rayaNassa kaMDassa uvarillApro caramaMtAo pulagassa phaMDassa heTThile caramaMte esa NaM satta joyaNasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / 7000 / ratnaprabhA pRthivI ke ratnakAMDa ke UparI caramAnta bhAga se pulakakAMDa kA nicalA caramAnta bhAga sAta hajAra yojana ke antaravAlA hai| vivecana--ratnaprabhA pRthivI kA ratnakAMDa pahalA hai aura pulakakAMDa sAtavA~ hai / pratyeka kAMDa eka-eka hajAra yojana moTA hai / ata: prathama kAMDa ke UparI bhAga se sAtaveM kAMDa kA adhobhAga sAta hajAra yojana ke antara para siddha ho jAtA hai| 496-harivAsa-rammayA NaM vAsA aTTa joyaNasahassAI sAiregAI vitthareNa paNNattA / 8000 / harivarSa aura ramyakavarSa kucha adhika ATha hajAra yojana vistAravAle haiN| 497-dAhiNaDDha bharahassa NaM jIvA pAINa-paDINAyayA duhano samudaM puTThA nava joyaNasahassAI AyAmeNaM paNNattA / 9000 / [ajiyassa arahano sAiregAI nava ohinANasahassAI hotyaa|] pUrva aura pazcima meM samudra ko sparza karane vAlI dakSiNArdha bharatakSetra kI jIvA nau hajAra yojana lambI hai| [ajita arhat ke saMgha meM kucha adhika nau hajAra avadhijJAnI the ] 498-maMdare NaM pavae dharaNitale dasa joyaNasahassAI vikkhaMbheNaM paNNatte / 10000 / mandara parvata dharaNItala para daza hajAra yojana vistAravAlA kahA gayA hai / 499 -jambUdIve NaM dIve egaM joyaNasayasahassaM AyAmavikkhaMbheNaM paNNatte / 100000 / jambUdvIpa eka lAkha yojana AyAma-viSkambha vAlA kahA gayA hai / 500-lavaNe NaM samudde do joyaNasayasahassAI cakkabAlavikkhaMbheNaM paNNatte / 200000 / lavaNa samudra cakravAla viSkambha se do lAkha yojana caur3A kahA gayA hai| vivecana-jaise ratha ke cakra ke madhya bhAga ko chor3akara usake prAroM kI caur3AI cAroM ora eka sI hotI hai, usI prakAra jambadvIpa lavaNasamadra ke madhya bhAga meM avasthita hone se bhAga jaisA hai lavaNa samudra kI caur3AI sabhI aora do-do lAkha yojana hai ata: use cakravAlaviSkambha kahA gayA hai| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekottarika-vRddhi-samavAya] [169 501-pAsassa arahano NaM tinni sayasAhassIo sattAvIsaM ca sahassAI ukkosiyA sAviyAsaMpayA hotthA / 327000 / pArzva arhat ke saMgha tIna lAkha sattAIsa hajAra zrAvikAoM kI utkRSTa sampadA thii| 502 --dhAyaikhaMDe NaM dIve cattAri joyaNasayasahassAI cakkavAlavikkhaMbheNaM paNNatte / 400000 / dhAtakIkhaNDa dvIpa cakravAlaviSkambha kI apekSA cAra lAkha yojana caur3A kahA gayA hai| 503 -lavaNassa NaM samuddassa puracchimillApro caramaMtAo paccacchimille caramaMte esa NaM paMca joyaNasayasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / 500000 / lavaNasamudra ke pUrvI caramAnta bhAga se pazcimI caramAnta bhAga kA antara pA~ca lAkha yojana hai| vivecana -jambUdvIpa eka lAkha yojana vistRta hai| usake sabhI ora lavaNasamudra do-do lAkha yojana vistRta hai / ataH jambUdvIpa kA eka lAkha tathA pUrvI aura pazcimI lavaNa samudra kA vistAra do-do lAkha ye saba milAkara (1-2+2=5) pA~ca lAkha yojana kA sUtrokta antara siddha ho jAtA hai| 504---bharahe NaM rAyA cAuraMtacakkavaTTI chapucasayasahassAI rAyamajjhe vasittA muDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pvie| 600000 / ____ cAturanta cakravartI bharata rAjA chaha lAkha pUrva varSa rAjapada para AsIna raha kara muDita ho agAra se anagAritA meM pravajita hue| 505 --jaMbUdIvassa NaM dIvassa puracchimillAo veiyaMtAo dhAyaikhaMDacakkavAlassa paccacchimille caramaMte satta joyaNasayasahassAI abAhAe aMtare paNNatte / 700000 / isa jambUdvIpa kI pUrvI vedikA ke anta se dhAtakokhaNDa ke cakravAla viSkambha kA pazcimI caramAnta bhAga sAta lAkha yojana ke antara vAlA hai| vivecana--jambudvIpa kA eka lAkha yojana, lavaNa samudra ke pazcimI cakravAla kA do lAkha yojana aura dhAtakIkhaNDa ke pazcimI bhAga kA cakravAla viSkAma cAra lAkha yojana ye sa (1+2-4 = 7) sAta lAkha yojana kA sUtrokta antara siddha ho jAtA hai| 506--mAhide NaM kappe aTTha vimANAvAsasayasahassAipaNNattAi / 800000 / mAhendra kalpa meM pATha lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiN| 507 ---ajiyassa NaM arahao sAiregAInava ohinANisahassAihotthA / 9000 / ajita arhana ke saMgha meM kucha adhika nau hajAra avadhi jJAnI the|' 1. saMskRta TIkAkAra ne isa sUtra para pAzcarya prakaTa kiyA hai ki lAkhoM kI saMkhyA-varNana ke madhya meM yaha sahasra saMkhyA vAlA sUtra kaise pA gayA ! unhoMne yaha bhI likhA hai ki yaha pratilekhaka kA bhI doSa ho sakatA hai| athavA 'sahara' zabda kI samAnatA se yaha sUtra 'zatasahasra saMkhyAoM ke madhya meM de diyA gayA ho| vastutaH imakA sthAna nau hajAra kI saMkhyA meM honA cAhie / ataeva vahA~ mUla pATha aura usake anuvAda ko [ khar3e koSTaka ke bhItara de diyA hai| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170] [samavAyAGgasUtra 508-purisasohe NaM vAsudeve dasa vAsasayasahassAI savvAuyaM pAlaittA paMcamAe puDhavIe neraiesu neraiyattAe uvavanne / 100000 / puruSasiMha vAsudeva daza lAkha varSa kI kula Ayu ko bhoga kara pA~cavIM nArakapRthivI meM nAraka rUpa se utpanna hue| 509-samaNeNaM bhagavaM mahAvIre titthagarabhavaggaNAo cha? poTTilabhavaggahaNe egaM vAsakoDi sAmanapariyAgaM pAuNittA sahassAre kappe savvaTTavimANe devattAe uvavanne / 10000000 / zramaNa bhagavAn mahAvIra tIrthakara bhava grahaNa karane se pUrva chaThe poTTila ke bhava meM eka koTi varSa zramaNa-paryAya pAla kara sahasrAra kalpa ke sarvArtha vimAna meM devarUpa se utpanna hue the| 510-usabhasirissa bhagavao carimassa ya mahAvIravaddhamANassa egA sAgarovamakoDAkoDI abAhAe aMtare paNNatta / 100000000000000 sA0 / bhagavAn zrI RSabhadeva kA aura antima bhagavAna mahAvIra vardhamAna kA antara eka kor3Akor3I sAgaropama kahA gayA hai / 100000000000000 sA0 / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAMga gaNi-piTaka 511-duvAlasaMge gaNipiDage paNatta / taM jahA-AyAre sUyagaDe ThANe samavAe vivAhapannattI gAyAdhammakahAo uvAsagadasAmro aMtagaDadasAmo aNuttarovavAiyavasAmo paNhAvAgaraNAI vivAgasue dittttivaae| gaNi-piTaka dvAdaza aMgasvarUpa kahA gayA hai| ve aMga isa prakAra haiM-1 AcArAGga, 2. sUtrakRtAGga, 3. sthAnAGga, 4. samavAyAGga, 5. vyAkhyAprajJapti, 6. jJAtAdharmakathA, 7. upAsakadazA, 8. antakRtdazA, 9. anuttaropapAtika dazA, 10. praznavyAkaraNa, 11. vipAkasUtra aura 12. dRSTivAda aNg| vivecana-guNoM ke gaNa yA samUha ke dhAraka AcArya ko gaNI kahate haiN| piTaka kA artha maMjUSA, peTI yA piTArI hai| prAcAryoM ke sarvasvarUpa zrutaratnoM kI maMjUSA ko gaNi-piTaka kahA hai / jaise manuSya ke ATha aMga hote haiM, usI prakAra zrutarUpa paramapuruSa ke bAraha aMga hote haiM, unheM hI dvAdazAGga zruta kahA jAtA hai| 512--se ki taM pAyAre ? aAyAre NaM samaNANaM NigaMthANaM AyAra-goyara-viNaya-veNaiya-ThANagamaNa-caMkamaNa-pamANa-jogaz2a jaNa-bhAsAsamiti-guttI-sejjo-vahi--bhatta-pANa--uggama--uppAyaNa-esaNAvisohi-suddhAsuddhaggahaNa-vaya-Niyama-tavovahANa-suppasasthamAhijjai / yaha AcArAGga kyA hai isameM kyA varNana kiyA gayA hai ? AcArAGga meM zramaNa nirgranthoM ke prAcAra, gocarI, vinaya, vainayika (vinaya-phala) sthAna, gamana, caMkramaNa, pramANa, yoga-yojana, bhASA, samiti, gupti, zayyA, upadhi, bhakta, pAna, udgama, utpAdana, eSaNAvizuddhi, zuddha-grahaNa, azuddha-grahaNa, vrata, niyama aura tapa upadhAna, ina sabakA suprazasta rUpa se kathana kiyA gayA hai| vivecana-jo sarva prakAra ke prArambha aura parigraha se rahita hokara nirantara zruta-abhyAsa aura saMyama-paripAlana karane meM zrama karate haiM, aise zramaNa-nirgrantha sAdhuoM kA prAcaraNa kaisA ho, gocarI kaisI kareM, vinaya kisakA aura kisa prakAra kareM, kaise khar3e hoM, kaise gamana kareM, kaise upAzraya ke bhItara zarIra-zrama dUra karane ke lie idhara-udhara saMcaraNa kareM, unakI upadhi kA kyA pramANa ho, svAdhyAya, pratilekhana Adi meM kisa prakAra se apane ko tathA dUsaroM ko niyukta kareM, kisa prakAra kI bhASA boleM, pA~ca samitiyoM aura tIna guptiyoM kA kisa prakAra se pAlana kareM, zayyA, upadhi, bhojana, pAna Adi kI udgama aura utpAdana Adi doSoM kA parihAra karate hue kisa prakAra se gaveSaNA kareM, usameM lage doSoM kI kisa prakAra se zuddhi kareM, kauna-kauna se vratoM (mUla guNa) niyamoM (uttaraguNa) aura tapa upadhAna (bAraha prakAra ke tapa) kA kisa prakAra se pAlana kareM, ina saba kartavyoM kA AcArAGga meM uttama prakAra se varNana kiyA gayA hai| 513-se samAso paMcavihe paNNate / taM jahA-NANAyAre daMsaNAyAre carittAyAre tavAyAre viriyAyAre / prAyArassa NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuprogadArA, saMkhejjAo paDivattIo, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAno nijjuttiio| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172] [samavAyAGgasUtra AcAra saMkSepa se pA~ca prakAra kA kahA gayA hai| jaise--jJAnAcAra, darzanAcAra cAritrAcAra, tapAcAra aura vIryAcAra / isa pA~ca prakAra ke prAcAra kA pratipAdana karanevAlA zAstra bhI AcAra kahalAtA hai| prAcArAMga kI parimita sUtrArthapradAna rUpa vAcanAeM haiM, saMkhyAta upakrama Adi anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta veSTaka haiM, saMkhyAta zloka haiM, aura saMkhyAta niyuktiyA~ haiM / vivecana--jJAna kA vinaya karanA, svAdhyAya-kAla meM paThana-pAThana karanA, guru kA nAma nahIM chipAnA, Adi pATha prakAra ke vyavahAra ko jJAnAcAra kahate haiN| jina-bhASita tattvoM meM zaMkA nahIM karanA, sAMsArika sukha-bhogoM ko prAkAMkSA nahIM karanA, vicikitsA nahIM karanA Adi ATha prakAra ke samyaktvI vyavahAra ke pAlana karane ko darzanAcAra kahate haiN| pA~ca mahAvratoM kA, pA~ca aa rUpa cAritra kA nirdoSa pAlana karanA cAritrAcAra hai / bahiraMga aura antaraMga tapoM kA sevana karanA tapAcAra hai| apane Avazyaka kartavyoM ke pAlana karane meM zakti ko nahIM chipA kara yathAzakti unakA bhalI-bhAMti se pAlana karanA vIryAcAra hai| ukta pA~ca prakAra ke prAcAra kI vAcanAeM parIta (sImita) hai / AcArya-dvArA AgamasUtra aura sUtroM kA artha ziSya ko denA 'vAcanA' kahalAtI hai| prAcArAGga kI aisI vAcanAeM asaMkhyAta yA ananta nahIM hotI haiM, kintu parigaNita hI hotI haiM, ataH unheM 'parIta' kahA gayA hai / ye vAcanAeM utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke karmabhUmi ke samaya meM hI dI jAtI haiM, akarmabhUmi yA bhogabhUmi ke yuga meM nahIM dI jAtI haiN| upakrama, naya, nikSepa aura anugama ke dvArA vastu-svarUpa kA pratipAdana kiyA jAtA hai, prata eva unheM anuyoga-dvAra kahate haiN| AcArAGga ke ye anuyogadvAra bhI saMkhyAta hI haiM / vastu-svarUpa prajJApaka vacanoM ko pratipatti kahate haiM / vibhinna mata vAloM ne padArthoM kA svarUpa bhinna-bhinna prakAra se mAnA hai, aise matAntara bhI saMkhyAta hI hote haiM / vizeSa--eka vizeSa prakAra ke chanda ko veDha yA veSTaka kahate haiM / matAntara se eka viSaya kA pratipAdana karanevAlI zabdasaMkalanA ko veDha (veSTaka) kahate haiN| AcArAGga ke aise chandovizeSa bhI saMkhyAta hI haiN| jisa chanda ke eka caraNa yA pAda meM ATha akSara nibaddha hoM, aise cAra caraNavAle anuSTup chanda ko zloka kahate haiN| AcArAGga meM prAcAradharma ke pratipAdana karanevAle zloka bhI saMkhyAta hI haiN| sUtra-pratipAdita saMkSipta artha ko zabda kI vyutpattipUrvaka yukti ke sAtha pratipAdana karanA niyukti kahalAtI hai| aisI niyuktiyA~ bhI prAcArAGga kI saMkhyAta ho haiN| 514-se gaM aMgaTThayAe paDhame aMge, do suyakkhaMdhA, paNavIsaM ajjhayaNA, paMcAsIiM uddesaNakAlA, paMcAsoI samRdesaNakAlA, advArasa yadasahassAI, padamgeNaM, saMkhejjA akkharA, aiNaMta padasahassAI, padaggeNaM, saMkhejjA akkharA, [aNaMtA gamA] aNaMtA pajjavA, parittA tasA, ajaMtA thAvarA sAsayA kaDA nibaddhA NikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati paNNavijjati parUvijjati sijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati / se evaM gAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNaparUvaNayA Avijjati paNNavijjati parUvijjaMti daMsijjaMti nidaMsijjaMti uvadaMsijjaMti / se taM paayaare|| gaNi-piTaka ke dvAdazAGga meM aMgakI (sthApanA kI) apekSA 'AcAra' prathama aMga hai| isameM do zrutaskandha haiM, paccIsa adhyayana haiM, pacAsI uddezana-kAla haiM, pacAsI samuddezana-kAla haiM / pada-gaNanA kI Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGga gaNipiTaka] [173 apekSA isameM aTThAraha hajAra pada haiM, saMkhyAta akSara haiM, ananta gama hai, arthAt pratyeka vastu meM ananta dharma hote haiM, ata: unake jAnane rUpa jJAna ke dvAra bhI ananta hI hote haiM paryAya bhI ananta haiM, kyoMki vastu ke dharma ananta haiN| sa jIva parIta (sImita) haiN| sthAvara jIva ananta haiN| sabhI padArtha dravyArthika naya kI apekSA zAzvata (nitya) haiM, paryAyAthika naya kI apekSA kRta (anitya) haiM, sarva padArtha sUtroM meM nibaddha (grathita) haiM aura nikAcita haiM arthAt niyukti, saMgrahaNI, hetu, udAharaNa Adi se pratiSThita haiM / isa prAcArAGga meM jinendra deva ke dvArA prajJapta (upadiSTa) bhAva sAmAnya rUpa se kahe jAte haiM, vizeSa rUpa se prarUpaNa kiye jAte haiM, hetu, dRSTAnta Adi ke dvArA darzAye jAte haiM, vizeSa rUpa se nirdiSTa kiye jAte haiM, aura upanaya-nigamana ke dvArA upadarzita kiye jAte haiN| prAcArAGga ke adhyayana se prAtmA vastu-svarUpa kA evaM AcAra-dharma kA jJAtA hotA hai, guNaparyAyoM kA viziSTa jJAtA hotA hai tathA anya matoM kA bhI vijJAtA hotA hai| isa prakAra prAcAragocarI Adi caraNadharmo kI, tathA piNDazuddhi Adi karaNadharmoM kI prarUpaNA-isameM saMkSepa se kI jAtI hai, vistAra se kI jAtI hai, hetu-dRSTAnta se use dikhAyA jAtA hai, vizeSa rUpa se nirdiSTa kiyA jAtA aura upanaya-nigamana ke dvArA upadarzita kiyA jAtA hai / / 1 / / 515-se ki taM sUagaDe ? sUyagaDe NaM sasamayA sUijjaMti, parasamayA sUijjati, sasamayaparasamayA sUijjati, jIvA sUijjati, ajIvA sUijjati, jIvAjIvA sUijjaMti, logo sUijjati, alogo sUijjati logAlogo sUijjati / sUtrakRta kyA hai usameM kyA varNana hai ? sUtrakRta ke dvArA svasamaya sUcita kiye jAte haiM, para-samaya sUcita kiye jAte haiM, svasamaya aura para-samaya sUcita kiye jAte haiM, jIva sUcita kiye jAte haiM, ajIva sUcita kiye jAte haiM, jIva aura ajIva sUcita kiye jAte haiM, loka sUcita kiyA jAtA hai, aloka sUcita kiyA jAtA hai aura lokaaloka sUcita kiyA jAtA hai| 516 --sayagaDe NaM jIvAjIva-puNNa-pAvAsava-saMvara-nijjaraNa-baMdha-mokkhAvasANA payatthA sUijjati / samaNANaM acirakAlapabvaiyANaM kusamayamoha-mohamai-mohiyANaM saMdehajAyasahajabuddhi pariNAmasaMsaiyANaM pAvakara-malinamai-guNa-visohaNatthaM asIassa kiriyAvAiyasayassa, caurAsIe akiriyavAINaM, sattaTThIe aNNANiyavAINaM, battIsAe veNaiyavAINaM tiNhaM tevaDhINaM aNNadiTTiyasayANaM bUhaM kiccA samamae ThAvijjati / NANAdidvaita-vayaNa-NissAraM suTTa darisayaMtA vivihavitthArANugamaparamasambhAvaguNavisiTThA mohapahoyAragA udArA aNNANa-tamaMdhakAraduggesu dIvabhUA sovANA ceva siddhisugaigihuttamassa zikkhobha-niSpakaMpA suttatthA / sUtrakRta ke dvArA jIva, ajIva, puNya, pApa, prAsrava, saMvara, nirjarA, bandha aura mokSa taka ke sabhI padArtha sacita kiye jAte haiM / jo zramaNa alpakAla se hI pravajita haiM jinakI buddhi khoTe samayoM yA siddhAntoM ke sunane se mohita hai, jinake hRdaya tattva ke viSaya meM sandeha ke utpanna hone se Andolita ho rahe haiM aura sahaja buddhi kA pariNamana saMzaya ko prApta ho rahA hai, unakI pApa upArjana karanevAlI malina mati ke durguNoM ke zodhana karane ke lie kriyAvAdiyoM ke eka sau assI, prakriyAvAdiyoM ke Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174] [samavAyAGgasUtra caurAsI, ajJAnavAdiyoM ke sar3asaTha aura vinayavAdiyoM ke battIsa, ina saba (180+84-5-67+ 32 = 363) tIta sau tiresaTha anya vAdiyoM kA vyUha arthAt nirAkaraNa karake sva-samaya (jaina siddhAnta) sthApita kiyA jAtA hai / nAnA prakAra ke dRSTAntapUrNa yukti-yukta vacanoM ke dvArA para-mata ke vacanoM kI bhalI bhA~ti se niHsAratA dikhalAte hue, tathA satpada-prarUpaNA Adi aneka anuyoga dvAroM ke dvArA jIvAdi tatvoM ko vividha prakAra se vistArAnugama kara parama sadbhAvaguNa-viziSTa, mokSamArga ke avatAraka, samyagdarzanAdi meM prANiyoM ke pravartaka, sakalasUtra-arthasambandhI doSoM se rahita, samasta sadguNoM se sahita, udAra, pragADha andhakAramayI durgoM meM dIpakasvarUpa, siddhi aura sugati rUpI uttama gaha ke lie sopAna ke samAna, pravAdiyoM ke vikSobha se rahita niSprakampa sUtra aura artha sUcita kiye jAte haiN| 517. - sUyagaDassa NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuyogadArA, saMkhejjAo paDivattIo, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttiio| sUtrakRtAMga kI vAcanAe~ parimita haiM, anuyogadvAra saMkhyAta haiM, pratipattiyAM saMkhyAta haiM, veDha saMkhyAta haiM. zloka saMkhyAta haiM, aura niryaktiyAM saMkhyAta haiN| 518-se NaM aMgaTThAyAe docce aMge, do suyakkhaMdhA, tevIsaM ajjhayaNA, tettIsaM uddesaNakAlA, tetIsaM samuddesaNakAlA, chattIsaM padasahassAI payamgeNaM pnnnnttaaii| saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNatA pajjavA, parittA tasA, aNatAthAvarA, sAsayA kaDA NibaddhA NikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Avijjati vijjaMti parUvijjati nirvasijjati uvadaMsijjati / se evaM AyA, evaM viSNAyA, evaM caraNa-karaNaparUvaNayA Aghavijjati paNNavijjati parUvijjaMti nidaMsijjaMti uvadaMsijjaMti / se taM suagaDe 2 / aMgoM kI apekSA yaha dUsarA aMga hai| isake do zrutaskandha haiM, teIsa adhyayana haiM, tetIsa uddezanakAla haiM, tetIsa samuddezanakAla haiM, pada-parimANa se chattIsa hajAra pada haiM, saMkhyAta akSara, anantagama aura ananta paryAya haiN| parimita basa aura ananta sthAvara jIvoM kA tathA nitya, anitya sUtra meM sAkSAt kathita evaM niyukti prAdi dvArA siddha jinendra bhagavAn dvArA prarUpita padArthoM kA sAmAnya-vizeSa rUpa meM kathana kiyA gayA hai; nAma, sthApanA Adi bheda karake prajJApana kiyA hai, nAmAdi ke svarUpa kA kathana karake prarUpaNa kiyA gayA hai, upamAoM dvArA darzita kiyA gayA hai, hetu dRSTAnta Adi dekara nizita kiyA gayA hai aura upanaya-nigamana dvArA upadarzita kiA isa aMga kA adhyayana karake adhyetA jJAtA aura vijJAtA ho jAtA hai / isa aMga meM caraNa (mUla guNoM) tathA karaNa (uttara guNoM) kA kathana kiyA gayA hai, prajJApanA aura prarUpaNA kI gaI hai| unakA nidarzana aura upadarzana karAyA gayA hai / yaha sUtrakRtAMga kA paricaya hai / / 2 / / vivecana-jina-bhASita siddhAnta ko svasamaya kahate haiM, kutIthiyoM ke dvArA prarUpita siddhAnta ko parasamaya kahate haiM / aura donoM ke siddhAntoM ko svasamaya-parasamaya kahA jAtA hai| dUsare sUtrakRtAMga aMga meM inakA vistAra se varNana kiyA gayA hai / tathA jIva-ajIva, loka-aloka, puNya-pApa Adi padArthoM kA vizada vivecana kiyA hai| yadyapi apanI-apanI kalpanAoM ke anusAra tattvoM kA nirUpaNa karane vAle mata-matAntara agaNita haiM, phira bhI sthUla rUpa se unako cAra vargoM meM vibhAjita kiyA gayA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGga gaNipiTaka ] [175 ve haiM-1. kriyAvAdo, 2. prakriyAvAdI, 3. ajJAnika aura 4. vainayika / inakA saMkSipta vivaraNa isa prakAra hai 1. jo puNya-pApa, bandha-mokSa ko, tathA unakI sAdhaka-kriyAoM ko mAnate hue bhI ekAnta pakSa ko pakar3e hue haiM, ve kriyAvAdI kahalAte haiN| unakI saMkhyA eka sau assI hai / vaha isa prakAra hai--kriyAvAdI jIva, ajIva, prAsrava, bandha, saMvara, nirjarA, puNya, pApa aura mokSa ina nau padArthoM ko mAnate haiM / punaH pratyeka padArtha ko koI svataH bhI mAnate haiM aura koI parataH bhI mAnate haiM / ataH nau padArthoM ke aTThAraha bheda ho jAte haiM / punaH ina aTThArahoM hI bhedoM ko koI nityarUpa mAnate haiM aura koI anitya rUpa mAnate haiM, ataH aTThAraha ko do se guNita karane para chattIsa bheda ho jAte haiM / punaH ve ina chattIsoM bhedoM ko koI kAlakRta mAnatA hai, koI IzvarakRta mAnatA hai, koI AtmakRta mAnatA hai, koI niyati-kRta mAnatA hai aura koI svabhAvakRta mAnatA hai| isa prakAra ina pA~ca mAnyatAoM se ukta chattIsa bhedoM ko guNita karane para (3645-- 180) eka sau assI kriyAvAdiyA ke bheda ho jAte haiN| 2. akriyAvAdI puNya aura pApa ko nahIM mAnate haiM, kevala jIvAdi sAta padArthoM ko hI mAnate haiM aura unheM koI svataH mAnatA hai aura koI parata: mAnatA hai| ataH sAta ko ina do bhedoM se guNita karane para caudaha bheda ho jAte haiM / punaH ina caudaha bhedoM ko koI kAlakRta mAnatA hai, koI IzvarakRta mAnatA hai, koI prAtmakRta mAnatA hai, koI niyatikRta mAnatA hai, koI svabhAvakRta mAnatA hai aura koI yadRcchA-janita mAnatA hai| isa prakAra ukta caudaha-padArthoM ko ina chaha mAnyatAoM se guNita karane para (1446-84) caurAsI bheda prakriyAvAdiyoM ke ho jAte haiN| 3. ajJAnavAdiyoM ko mAnyatA hai ki kauna jAnatA hai ki jIva hai, yA nahIM? ajIva hai, yA nahIM ? ityAdi prakAra se ye jIvAdi padArthoM ko ajJAna ke jhamele meM DAlate haiN| tathA jina deva ne ina nau padArthoM kA (1) syAdasti, (2) syAnAsti, (3) syAdastinAsti, (4) syAdavaktavya, (5) syAdasti-pravaktavya, (6) syAnnAsti-pravaktavya aura (7) syAdasti-nAstipravaktavya' ina sAta bhaMgoM ke dvArA nirUpaNa kiyA hai, unake viSaya meM bhI ajJAna ko prakaTa karate haiN| isa prakAra jIvAdi nau padArthoM ke viSaya meM ukta sAta bhaMga rUpa ajJAnatA ke kAraNa (947 = 63) tiresaTha bheda ho jAta haiN| tathA nau padArthoM ke atirikta dazavIM utpatti ke viSaya meM bhI ukta sAta bhaMgoM meM se Adi ke cAra bhaMgoM ke dvArA ajAnakArI prakaTa karate haiM / isa prakAra ukta 63 meM ina cAra bhedoM ko jor3a dene para 67 bheda ajJAnavAdiyoM ke ho jAte haiN| 4. vinayavAdI sabakA vinaya karane ko hI dharma mAnate haiN| unake matAnusAra 1. deva, 2. nRpati, 3. jJAti, 4. yati, 5. sthavira (vRddha), 6. adhama, 7. mAtA aura 8. pitA ina AThoM kI mana se, vacana se aura kAya se vinaya karanA aura inako dAna denA dharma hai| isa prakAra ukta ATha ko mana, vacana, kAya aura dAna ina cAra se guNita karane para battIsa (844= 32) bheda vinayavAdiyoM ke ho jAte haiN| ukta cAroM prakAra ke ekAntavAdiyoM ke tIna sau tiresaTha matoM kA syAdvAda kI dRSTi se nirAkaraNa kara yathArtha vastu-svarUpa kA nirNaya isa dUsare sUtrakRta aMga meM kiyA gayA hai| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176] [samavAyAGgasUtra 519-se ki taM ThANe ?ThANeNaM sasamayA ThAvijjati, parasamayA ThAvijjaMti, sasamaya-parasamayA ThAvijjati, jIvA ThAvijjaMti, ajIvA ThAvijjaMti, jIvA-jIvA ThAvijjati, loge ThAvijjati, aloge ThAvijjati, logAloge ThAvijjati / ThANeNaM dava-guNa-khetta-kAla-pajjava-payatthANaM selA salilA ya samuddA suur-bhvnn-vimaann-aagr-nndiiyo| __ Nihio purisajjAyA sarA ya gottA ya joisaMcAlA // 1 // -ekkavihavattavvayaM duvihavatavvayaM jAva dasavihavattadhvayaM jIvANa poggalANa ya logaTThAI ca NaM parUvaNayA prAvijjati / sthAnAGga kyA hai--isameM kyA varNana hai ? jisameM jIvAdi padArtha pratipAdya rUpa se sthAna prApta karate haiM, vaha sthAnAGga hai| isake dvArA svasamaya sthApita-siddha kiye jAte haiM, para-samaya sthApita kiye jAte haiM, svasamaya-parasamaya sthApita kiye jAte haiN| jIva sthApita kiye jAte haiM. ajIva sthApita kiye jAte haiM, jIva-ajIva sthApita kiye jAte haiM / loka sthApita kiyA jAtA hai, aloka sthApita kiyA jAtA hai, aura loka-praloka donoM sthApita kiye jAte haiN| sthAnAGga meM jIva Adi padArthoM ke dravya, guNa, kSetra, kAla aura paryAyoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| tathA zailoM (parvatoM) kA, gaMgA prAdi mahAnadiyoM kA, samudroM, sUryo, bhavanoM, vimAnoM, AkaroM (svarNa Adi kI khAnoM) sAmAnya nadiyoM, cakravartI kI nidhiyoM evaM puruSoM kI aneka jAtiyoM kA svaroM ke bhedoM, gotroM aura jyotiSka devoM ke saMcAra kA varNana kiyA gayA hai| tathA eka-eka prakAra ke padArthoM kA do-do prakAra ke padArthoM kA yAvata daza-daza prakAra ke padArthoM kA kathana kiyA gayA hai| jIvoM kA, pudgaloM kA tathA loka meM avasthita ardhAstikAya, adharmAstikAya Adi dravyoM kA bhI prarUpaNa kiyA gayA hai // 1 // 520-ThANassa NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjAo paDivattIo, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAmro sNghnniio| sthAnAGga kI vAcanAeM parIta (sImita) haiM, anuyogadvAra saMkhyAta haiM, pratipattiyA~ saMkhyAta haiM, veDha (chandovizeSa) saMkhyAta haiM, zloka saMkhyAta haiM, aura saMgrahaNiyA~ saMkhyAta haiN| 521-se gaM aMgaTThayAe taie aMge, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, ekkavIsaM uddesaNakAlA, [ekkavIsaM samudde saNakAlA] vAvari payasahassAI payaggeNaM pnnnnttaaii| saMkhejjA akkharA, aNaMtA [gamA, aNaMtA] pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA sAsayA kaDA NibaddhA NikAiyA jiNapaNNattA bhAvA prAyavijjati paNNavijjaMti, parUvijjaMti nidaMsijjaMti uvadaMsirjati / se evaM pAyA, evaM NAyA evaM viSNAyA, evaM caraNa-karaNaparUvaNayA Aghavijjati0 / se taM ThANe 3 / yaha sthAnAGga aMga kI apekSA tIsarA aMga hai, isameM eka zrutaskandha hai, daza adhyayana haiM, ikkIsa uddezana-kAla haiM, [ikkIsa samuddezana kAla haiN| pada-gaNanA kI apekSA isameM bahattara hajAra pada haiM / saMkhyAta akSara haiM, ananta gama (jJAna-prakAra) haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM / ananta sthAvara haiN| Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGgagaNipiTaka] [177 dravya-dRSTi se sarva bhAva zAzvata haiM, paryAya-dRSTi se anitya haiM, nibaddha haiM, nikAcita (dRr3ha kiye gaye) haiM, jina-prajJapta haiN| ina saba bhAvoM kA isa aMga meM kathana kiyA jAtA hai, prajJApana kiyA jAtA hai, prarUpaNa kiyA jAtA hai, nidarzana kiyA jAtA hai aura upadarzana kiyA jAtA hai| isa aMga kA adhyetA AtmA jJAtA ho jAtA hai, vijJAtA ho jAtA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa prarUpaNA ke dvArA vastu ke svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai / yaha tIsare sthAnAGga kA paricaya hai // 3 // 522-se ki taM samavAe ? samavAe NaM sasamayA sUijjaMti, parasamayA sUijjaMti, sasamayaparasamayA sUijjati / jIvA sUijjaMti, ajIvA sUijjaMti, jIvAjIvA sUijjati, loge sUijjati, aloge suijjati, logAloge sUijjati / samavAyAGga kyA hai ? isameM kyA varNana hai ? samavAyAGga meM svasamaya sUcita kiye jAte haiM, para-samaya sUcita kiye jAte haiM, aura svasamayapara-samaya sUcita kiye jAte haiN| jIva sUcita kiye jAte haiM, ajIva sUcita kiye jAte haiM, aura jIvaajIva sUcita kiye jAte haiM / loka sUcita kiyA jAtA hai, aloka sUcita kiyA jAtA hai aura lokaaloka sUcita kiyA jAtA hai| 523-samavAeNaM ekAiyANaM egaTThANaM eguttariyaparivuDDhIe duvAlasaMgassa vi gaNipaDagassa pallavagge samaNugAijjai, ThANagasayassa bArasavihavittharassa suyaNANassa jagajIvahiyassa bhagavao samAseNaM samoyAre Ahijjati / tattha ya NANAvihappagArA jIvAjIvA ya vaNiyA, vitthareNa avare vi ya bahuvihA visesA narama-tiriya-maNua-suragaNANaM pAhArussAsa-lesA-AvAsa-saMkha-AyayappamANa-uvavAyacavaNa-umgahaNovahi-veyaNavihANa-upaoga-joga-iMdiya-kasAyA vivihA ya jIvajoNI vikkhaMbhussehaparirayappamANaM vihivisesA ya maMdarAdINaM mahIdharANaM kulagara-titthagara-gaNaharANaM sammatta-bharahAhivANa cakkoNaM ceva cakkahara-halaharANa ya vAsANa ya nigamA ya samAe ee aNNe ya evamAi estha vitthareNaM asthA samAhijjati / samavAyAGga ke dvArA eka, do, tIna ko prAdi lekara eka-eka sthAna kI parivaddhi karate hue zata, sahasra aura koTAkoTI taka ke kitane hI padArthoM kA aura dvAdazAGga gaNipiTaka ke pallavAnoM (paryAyoM ke pramANa) kA kathana kiyA jAtA hai| sau taka ke sthAnoM kA, tathA bAraha aMgarUpa meM vistAra ko prApta, jagat ke jIvoM ke hitakAraka bhagavAn zrutajJAna kA saMkSepa se samavatAra kiyA jAtA hai / isa samavAyAGga meM nAnA prakAra ke bheda-prabheda vAle jIva aura ajIva padArtha varNita haiN| tathA vistAra se anya bhI bahuta prakAra ke vizeSa tatvoM kA naraka, tiryaMca, manuSya aura deva gaNoM ke hAra, ucchavAsa. lezyA. prAvAsa-saMkhyA. unake AyAma-viSkambha kA pramANa upapAta (janma) cyavana (maraNa) avagAhanA, upadhi, vedanA, vidhAna (bheda), upayoga, yoga, indriya, kaSAya, nAnA prakAra kI jIva-yoniyA~, parvata-kUTa grAdi ke viSkambha (caur3AI) utsedha (UMcAI) pariraya (paridhi) ke pramANa, mandara Adi mahIdharoM (parvatoM) ke vidhi-(bheda) vizeSa, kulakaroM, tIrthaMkaroM, gaNadharoM, samasta bharatakSetra ke svAmI cakravartiyoM kA, cakradhara-vAsudevoM aura haladharoM (baladevoM) kA, kSetroM kA, nirgamoM kA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178] [samavAyAGgasUtra arthAt pUrva-pUrva kSetroM se uttara ke (Age ke) kSetroM ke adhika vistAra kA, tathA isI prakAra ke anya bhI padArthoM kA isa samavAyAGga meM vistAra se varNana kiyA gayA hai| 524-samavAyassa gaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogavArA, saMkhejjAno paDivattIno, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAno nijjuttiio| samavAyAGga ko vAcanAeM parIta haiM, anuyogadvAra saMkhyAta haiM, pratipattiyoM saMkhyAta haiM, veDha saMkhyAta haiM, zloka saMkhyAta haiM, aura niyuktiyAM saMkhyAta haiN| 525-se NaM aMgaTThayAe cautthe aMge, ege ajjhayaNe, ege suyakkhaMdhe, ege uddesaNakAle [ege samuddesaNakAle] / cauyAle padasayasahasse padaggeNaM paNNatte / saMkhejjANi akkharANi, aNaMtA gamA, agaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA sAsayA kaDA nibaddhA nikAiyA jiNapaNNattA bhASA Aghavijjati paNNavijjati parUvijjaMti nidaMsijjati uvadaMsijjati / se evaM prAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNa parUvaNayA Aghavijjati se taM samavAe 4 / aMga kI apekSA yaha cauthA aMga hai, isameM eka adhyayana hai, eka zrutaskandha hai, eka uddezana kAla hai, [eka samuddezana-kAla hai,] pada-gaNanA kI apekSA isake eka lAkha cavAlIsa hajAra pada haiN| isameM saMkhyAta akSara haiM, ananta gama (jJAna-prakAra) haiM, ananta paryAya haiM, parIta prasa, ananta sthAvara tathA zAzvata, kRta (anitya), nibaddha, nikAcita jina-prajJapta bhAva isa aMga meM kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nizita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiM / isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu ke svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai| yaha cauthA samavAyAGga hai 4 / 526-se ki taM vivAhe ? vivAheNaM sasamayA viAhijjati, parasamayA viAhijjati, sasamayaparasamayA viAhijjati, jIvA vinAhijjaMti, ajIvA viAhijjati, jIvAjIvA viAhijjaMti, loge viAhijjai, aloe vivAhijjai, logAloge vivAhijjai / vyAkhyAprajJapti kyA hai isameM kyA varNana hai ? vyAkhyAprajJapti ke dvArA svasamaya kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai, para-samaya kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai, tathA svasamaya-parasamaya kA vyAkhyAna kiyA jAtA hai| jIva khyAkhyAta kiye jAte haiM, ajIva vyAkhyAta kiye jAte haiM, tathA jIva aura ajIva vyAkhyAta kiye jAte haiN| loka vyAkhyAta kiyA jAtA hai, aloka vyAkhyAta kiyA jAtA hai / tathA loka aura aloka vyAkhyAta kiye jAte haiM / 527-vivAhe NaM nANAvihasura-nariMda-rAyarisi-vivihasaMsaina-pucchiANaM jiNeNaM vitthareNa bhAsiyANaM davva-guNa-khetta-kAla-pajjava-padesa-pariNAma-jahatthibhAva-aNugama-nikkheva-NayappamANasuniuNorakkama-vivihappakAra-pagaDapayAsiyANaM logAlogapayAsiyANaM saMsArasamudda-ruMda-uttaraNa-samatthANaM suravai-saMpUjiyANaM bhaviyajaNa-paya-hiyayAbhinaMdiyANaM tamaraya-viddhaMsaNANaM sudiTThadIvabhUya-IhAmati Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGga gaNiphTika] 179 buddhi-baddhaNANaM chattIsasahassamaNUNayANaM vAgaraNANaM daMsaNAo suyasthabahuvihappagArA sosahiyatthA ya gunnmhtthaa| vyAkhyAprajJapti meM nAnA prakAra ke devoM, narendroM, rASiyoM aura aneka prakAra ke saMzayoM meM par3e hue janoM ke dvArA pUche gaye praznoM kA aura jinendra deva ke dvArA bhASita uttaroM kA varNana kiyA gayA hai| tathA dravya, guNa, kSetra, kAla, paryAya, pradeza-parimANa, yathAsthita bhAva, anugama, nikSepa, naya, pramANa, sunipuNa-upakramo ke vividha prakAroM ke dvArA prakaTa rUpa se prakAzita karane vAle, lo prakAzaka, vistRta saMsAra-samudra se pAra utArane meM samartha, indroM dvArA saMpUjita, bhavya jana prajA ke, athavA bhavya jana-padoM ke hRdayoM ko abhinandita karane vAle, tamoraja kA vidhvaMsana karane vAle, sudRSTa (sunirNIta) dIpaka svarUpa, IhA, mati aura buddhi ko bar3hAne vAle aise anyUna (pUre) chattIsa hajAra vyAkaraNoM (praznoM ke uttaroM) ko dikhAne se yaha byAkhyAprajJapti sUtrArtha ke aneka prakAroM kA prakAzaka hai, ziSyoM kA hita-kAraka hai aura guNoM se mahAn artha se paripUrNa hai| 528-viyAhassa NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuprogadArA, saMkhejjAo paDivattIgro, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttiio| ___ vyAkhyAprajJati kI vAcanAeM parIta haiM, anuyogadvAra saMkhyAta haiM, pratipattiyAM saMkhyAta haiM, veDha (chandovizeSa) saMkhyAta haiM, zloka saMkhyAta haiM aura niyuktiyA~ saMkhyAta haiN| 529-se gaM aMgaTTayAe paMcame aMge, ege suyakkhaMdhe, ege sAirege ajjhayaNasate, dasa uddesagasahassAI, dasa samuddesagasahassAI, chattIsaM vAgaraNasahassAI caurAsIiM payasahassAI payaggeNaM pnnnnttaa| saMkhejjAiM akkharAiM, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, paritA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayA kaDA NibaddhA NikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati paNNavijjati, parUvijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati / se evaM prAyA, se evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNaparUvaNayA praadhvijjti0| se taM viyAhe 5 / yaha vyAkhyAprajJapti aMga rUpa se pA~cavA~ aMga hai| isameM eka zrutaskandha hai, sau se kucha adhika adhyayana haiM, daza hajAra uddezaka haiM, daza hajAra samuddezaka haiM, chattIsa hajAra praznoM ke uttara haiN| pada-gaNanA kI apekSA caurAsI hajAra pada haiN| saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| ye saba zAzvata, kRta, nibaddha, nikAcita, jina-prajJapta-bhAva isa aMga meM kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiN| isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu ke svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai| yaha pAMcaveM vyAkhyAprajJapti aMga kA paricaya hai 5 / vivecana-prAcArAMga se lekara samavAyAMga taka padoM kA parimANa dugunA-dugunA hai kintu vyAkhyAprajJapti ke padoM meM dviguNatA kA Azraya nahIM liyA gayA hai / kintu yahA~ caurAsI hajAra padoM kA ullekha spaSTa hai| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180) [samavAyAGgasUtra 530-se ki taM NAyAdhammakahAo ! NAyAdhammakahAsu NaM NAyANaM NagarAI ujjANAI ceiAI vaNakhaMDA rAyANo 5, ammA-piyaro samosaraNAI dhammAyariyA dhammakahAno ihaloiya-paraloiaiDDhovisesA 10, bhoyapariccAyA pavvajjApo suyapariggahA tavovahANAI pariyAgA 15, salehaNAmro tapaccakkhANAiM pAovagamaNAI devalogagamaNAI sukulapaccAyAyAiM 20, puNabohilAbhA aMtakiriyAno 22 ya AghavijjaMti parUvijjati daMsijjati nidaMsijjaMti uvadaMsijjati / jJAtAdharmakathA kyA hai isameM kyA varNana hai ? jJAtAdharmakathA meM jJAta arthAt udAharaNarUpa meghakumAra Adi puruSoM ke 1 nagara, 2 udyAna, 3 caitya, 4 vanakhaNDa, 5 rAjA, 6 mAtA-pitA, 7 samavasaraNa, 8 dharmAcArya, 9 dharmakathA, 10 ihalaukika-pAralaukika Rddhi-vizeSa, 11 bhoga-parityAga, 12 pravrajyA, 13 zrutaparigraha, 14 tapa-upadhAna, 15 dIkSAparyAya, 16 saMlekhanA, 17 bhaktapratyAkhyAna, 18 pAdapopagamana, 19 devaloka-gamana, 20 sukula meM punarjanma, 21 punaH bodhilAbha aura 22 antakriyAeM kahI jAtI haiN| inakI prarUpaNA kI gaI haiM, darzAyI gaI haiM, nidarzita kI gaI haiM aura upadarzita kI gaI haiN| 531-nAyAdhammakahAsu NaM panvaiyANaM viNaya-karaNa-jiNasAmisAsaNavare saMjamapaiSNapAlaNadhii-mai-vavasAyadubbalANaM 1, tavaniyama-tavovahANa-raNa-duddhara-bhara-bhaggA-Nisahaya-NisiTANaM 2, ghoraparosaha-parAjiyANaM'sahapAraddha-ruddhasiddhAlaya-mahaggA-niggayANaM 3, visayasuha-tuccha-pAsAvasa-dosamucchiyANaM 4, virAhiya-caritta-nANa-dasaNa-aiguNa-vivihappayAra-nissArasunnayANaM 5, saMsAra-apAra-dukkhaduggai-bhavaviviha-paraMparApavaMcA 6. dhIrANa ya jiyaparisaha-kasAya-seNNa-dhii-dhaNiya-saMjama-ucchAhanicchiyANaM 7, pArAhiyanANa-dasaNa-carittajoga-nissalla-suddhasiddhAlaya-maggamabhimuhANaM surabhavaNavimANasukkhAI aNovamAI bhuttUNa ciraM ca bhogabhogANi tANi divvANi maharihANi / tato ya kAlakkamacuyANa jaha ya puNo laddhasiddhimaggANaM aNtkiriyaa| caliyANa ya sadeva-mANussadhIra-karaNakAraNANi bodhaNa aNusAsaNANi guNa-dosa darisaNANi / vidrute paccaye ya soUNa logamuNiNo jaha ya ThiyAsAsaNammi jara-maraNa-nAsaNakare pArAhiasaMjamA ya suralogapaDiniyattA proventi jaha sAsayaM sivaM savvadukkhamokkhaM, ee aNNe ya evamAiatthA vitthareNa ya / jJAtAdharmakathA meM pravrajita puruSoM ke vinaya-karaNa-pradhAna, pravara jina-bhagavAn ke zAsana kI saMyama-pratijJA ke pAlana karane meM jinakI dhRti (dhIratA), mati (buddhi) aura vyavasAya (puruSArtha) durbala hai, tapazcaraNa kA niyama aura tapa kA paripAlana karanerUpa raNa (yuddha) ke durdhara bhAra ko vahana karane se bhagna haiM-parAGa mukha ho gaye haiM, ata eva atyanta azakta hokara saMyama-pAlana karane kA saMkalpa chor3akara baiTha gaye haiM, ghora parISahoM se parAjita ho cuke haiM isalie saMyama ke sAtha prArambha kiye gaye mokSa-mArga ke avaruddha ho jAne se jo siddhAlaya ke kAraNabhUta mahAmUlya jJAnAdi se patita haiM, jo indriyoM ke tuccha viSaya-sukhoM kI prAzA ke vaza hokara rAgAdi doSoM se mUcchita ho rahe haiM, cAritra, jJAna, darzana svarUpa yAta-guNoM se aura unake vividha prakAroM ke prabhAva se jo sarvathA ni:sAra aura zUnya haiM, jo saMsAra ke apAra duHkhoM kI ora naraka, tiryaMcAdi nAnA durgatiyoM kI bhava-paramparA se prapaMca meM par3e hue haiM, aise patita puruSoM kI kathAeM haiN| tathA jo dhIra vIra haiM, parISahoM aura kaSAyoM kI senA ko jItane vAle haiM, dhairya ke dhanI haiM, saMyama meM utsAha rakhane aura bala-vIrya ke prakaTa karane meM Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGgagaNipiTaka] [181 dRr3ha nizcaya vAle haiM, jJAna, darzana, cAritra aura samAdhi-yoga kI jo pArAdhanA karane vAle haiM, mithyAdarzana, mAyA aura nidAnAdi zalyoM se rahita hokara zuddha nirdoSa siddhAlaya ke mArga kI ora abhimukha haiM, aise mahApuruSoM kI kathAeM isa aMga meM kahI gaI haiN| tathA jo saMyama-paripAlana kara devaloka meM utpanna ho deva-bhavanoM aura deva-vimAnoM ke anupama sukhoM ko aura divya, mahAmUlya, uttama, bhogaupabhogoM ko cira-kAla taka bhoga kara kAlakrama ke anusAra vahA~ se cyuta ho puna: yathAyogya mukti ke mArga ko prApta kara antakriyA se samAdhimaraNa ke samaya karma-vaza vicalita ho gaye haiM, unako devoM aura manuSyoM ke dvArA dhairya dhAraNa karAne meM kAraNabhUta, saMbodhanoM aura anuzAsanoM ko, saMyama ke guNa aura saMyama se patita hone ke doSa-darzaka daSTAntoM ko, tathA pratyayoM ko, arthAna bodhi ke kAraNabhUta vAkyoM ko sunakara zukaparivrAjaka Adi laukika muni jana bhI jarA-maraNa kA nAza karane vAle jina-zAsana meM jisa prakAra se sthita hue, unhoMne jisa prakAra se saMyama kI ArAdhanA kI, punaH devaloka meM utpanna hue, vahA~ se Akara manuSya ho jisa prakAra zAzvata sukha ko aura sarvaduHkha-vimokSa ko prApta kiyA unakI, tathA isI prakAra ke anya aneka mahApuruSoM kI kathAeM isa aMga meM vistAra se kahI gaI haiN| 532-NAyAdhammakahAsu NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuyogadArA, saMkhejjAo paDivattIno, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejjApro sNghnniio| jJAtAdharmakathA meM parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta veDha haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyA~ haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiN| 533-se gaM aMgaTThayAe chaThe aMge, do suakkhaMdhA, egUNavIsaM ajjhayaNA / te samAsao duvihA paNNattA / taM jahA-caritA ya kappiyA ya / dasa dhammakahANaM vggaa| tattha NaM egamegAe dhammakahAe paMca paMca akkhAiyAsayAI, egamegAe akkhAiyAe paMca paMca uvakkhAiyAsayAI, egamegAe uvakkhAiyAe paMca paMca akkhAiya-uvakkhAiyAsayAI, evameva sappuvAvareNaM adhuTAmro akkhAiyAkoDIo bhavaMtIti mkkhaayaao| yaha jJAtAdharmakathA aMgarUpa se chaThA aMga hai| isameM do zrutaskandha haiM unameM se prathama zrutaskandha (jJAta) ke unnIsa adhyayana haiN| ve saMkSepa se do prakAra ke kahe gaye haiM carita aura kalpita / (inameM se prAdi ke dasa adhyayanoM meM AkhyAyikA AdirUpa avAntara bheda nahIM haiN| zeSa nau adhyayanoM meM se pratyeka meM 540 AkhyAyikAeM pratyeka AkhyAyikA meM 500 upAkhyAyikAeM aura pratyeka upAkhyAyikA 500 AkhyAyikA upAkhyAyikAeM haiN| ina kA kula joDa (54045004 5004 9 = 1215000000) eka sau ikkIsa karor3a pacAsa lAkha hotA hai|) dharmakathAnoM ke daza varga haiN| unameM se eka-eka dharmakathA meM pAMca-pAMca sau AkhyAyikAeM haiM, eka-eka AkhyAyikA meM pAMca-pAMca sau upAkhyAyikAeM haiM, eka-eka upAkhyAyikA meM pAMca-pAMca sau AkhyAyikA-upAkhyAyikAeM haiN| isa prakAra ye saba pUrvApara se guNita hokara [(5004 5004 500 = 125000000) bAraha karor3a, pacAsa lAkha hotI haiN| dharmakathA vibhAga ke daza varga kahe gaye haiN| ataH ukta rAzi ko daza se guNita karane para (1250000004 10 = 1250000000) eka sau paccIsa karor3a saMkhyA hotI hai| usameM samAna lakSaNavAlI Upara kahI punarukta (1215000000) kathAnoM ko ghaTA dene para (1250000000-1215000000 = 35000000) sAr3he tIna karor3a apunarukta kathAeM haiN| Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] | samavAyAGgasUtra 534 - egUNatIsaM uddesaNakAlA, egUNatIsaM samuddesaNakAlA, saMjjAiM payasahassAI payaggeNaM pnnnnttaa| saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNatA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayA kaDA nibaddha nikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati pANavijjati parUvijjati nidaMsijjati uvadaMsijjaMti / se evaM prAyA, se evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNaparUvaNayA prAdhavijjaMtiH / se taM NAyAdhammakahAo 6 / jJAtAdharmakathA meM unatIsa uddezana kAla haiM, unatIsa samUddezana-kAla haiM, pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta hajAra pada haiM, saMkhyAta akSara haiM, anaMta gama haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| ye saba zAzvata, kRta, nibaddha, nikAcita, jina-prajJapta bhAva isa jJAtAdharmakathA meM kahe gae haiM, prajJApita kiye gae haiM, nidarzita kiye gae haiM, aura uzita kiye gae haiM / isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai| isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA (kathAoM ke mAdhyama se) vastu-svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai / yaha chaThe jJAtAdharmakathA aMga kA paricaya 535-se ki taM uvAsagadasAo? uvAsagadasAsu uvAsayANaM jagarAI ujjANAI ceiAiM vaNakhaDA rAyANo ammA-piyaro samosaraNAI dhammAyariyA dhammakahAno ihaloiya-paraloiya-iDivisesA, uvAsayANaM sIlavvaya-veramaNa-guNa-paccakkhANa-posahovavAsapaDivajjaNayAno supariggahA tavovahANA paDimAo uvasaggA saMlehaNAo bhattapaccakkhANAI pAovagamaNAI devalogagamaNAI sukulapacAyAI paNo bohilAbhA aMtakiriyAmro prAvijjati parUvijjati daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati / upAsakadazA kyA hai-usameM kyA varNana hai ? upAsakadazA meM upAsakoM ke 1 nagara, 2 udyAna, 3 caitya, 4 vanakhaNDa, 5 rAjA, 6 mAtA-pitA, 7 samavasaraNa, 8 dharmAcArya, 9 dharmakathAeM, 10 ihalaukika-pAralaukika RSi-vizeSa, 11 upAsakoM ke zIlavrata, pApa-viramaNa, guNa, pratyAkhyAna, poSadhopavAsa-pratipatti, 12 zruta-parigraha, 13 tapa-upadhAna, 14 gyAraha pratimA, 15 upasarga, 16 saMlekhanA, 17 bhaktapratyAkhyAna, 18 pAdapopagamana, 19 devaloka gamana, 20 sukula-pratyAgamana, 21 punaH bodhilAbha aura 22 antakriyA kA kathana kiyA gayA hai, prarUpaNA kI gaI hai, darzana, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| 536--uvAsagadasAsu NaM uvAsayANaM riddhivisesA parisA vittharadhammasavaNANi bohilAbhaabhigama-sammattavisuddhayA thirataM mUlaguNa-uttaraguNAiyArA ThiIvisesA paDimAbhiggaharagahaNapAlaNA uksaggAhiyAsaNA NiruvasaggA ya tavA ya vicittA sIlavvaya-guNa-veramaNa-paccakkhANa-posahovavAsA apacchimamAraNaMtiyA' ya saMlehaNA-jhosaNAhi appANaM jaha ya bhAvaittA bahUNi bhattANi aNasaNAe ya cheaittA uvavaNNA kappavaravimANuttasesu jaha aNubhavaMti suravara-vimANavara-poMDarIesu sokkhAI aNovamAiM kameNa bhuttUNa uttamAiM tao AukkhaeNaM cuyA samANA jaha jiNamayammi bohi lakSNa ya saMjamuttamaM tamarayopaviSpamukkA uti jaha akkhayaM savvadukkhamokkhaM / ete anne ya evamAiatthA vitthareNa y| upAsakadazAMga meM upAsakoM (zrAvakoM) kI Rddhi-vizeSa, pariSad (parivAra), vistRta dharma-zramaNa bodhilAbha, dharmAcArya ke samIpa abhigamana, samyaktva kI vizuddhatA, vrata kI sthiratA, mUlaguNa aura uttara Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGga gaNipiTaka] [183 guNoM kA dhAraNa, unake aticAra, sthiti-vizeSa (upAsaka-paryAya kA kAla-pramANa), pratimAoM kA grahaNa, unakA pAlana, upasargoM kA sahana, yA nirupasarga-paripAlana, aneka prakAra ke tapa, zIla, vrata, guNa, veramaNa, pratyAkhyAna, pauSadhopavAsa aura apazcima mAraNAntika saMlekhanA joSamaNA (sevanA) se AtmA ko yathAvidhi bhAvita kara, bahuta se bhaktoM (bhojanoM) ko anazana tapa se chedana kara, uttama zreSTha deva-vimAnoM meM utpanna hokara, jisa prakAra ve una uttama vimAnoM meM anupama uttama sukhoM kA anubhava karate haiM, unheM bhoga kara phira Ayu kA kSaya hone para cyuta hokara (manuSyoM meM utpanna hokara) aura jinamata meM bodhi ko prApta kara tathA uttama saMyama dhAraNa kara tamoraja (ajJAna-andhakAra rUpa pApa-dhUli) ke samUha se vipramukta hokara jisa prakAra akSaya ziva-sukha ko prApta ho sarva duHkhoM se rahita hote haiM. ina sabakA aura isI prakAra ke anya bhI arthoM kA isa upAsakadazA meM vistAra se varNana kiyA gayA hai| 537-uvAsagadasAsu NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjAo paDivattIno, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejjAo sNghnniio| upAsakadazA aMga meM parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyAM haiM, saMkhyAta veDha haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyAM haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiN| 538 -se gaM aMgaTThayAe sattame aMge, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, dasa uddesaNakAlA, dasa samuddesaNakAlA, saMkhejjAI payasayasahassAI payaggeNaM pnnnnttaaii| saMkhejjAI akkharAiM, aNaMta praNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayA kaDA NibaddhA NikAiyA jiNapaNNattA bhAvA prAvijjati paNNavijjati, parUvijjaMti, nidaMsijjati uvadaMsijjati / se evaM AyA se evaM gAyA, evaM viSNAyA, evaM carai-karaNa parUvaNayA prAdhavijjati / se taM ubAsagadasAo 7 / yaha upAsakadazA aMga kI apekSA sAtavAM aMga hai / isameM eka zrutaskandha hai, daza adhyayana haiM, daza uddezana-kAla haiM, daza samuddezana-kAla haiN| pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta lAkha pada haiM, saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| ye saba zAzvata, azAzvata, nibaddha nikAcita jinaprajJapta bhAva isa aMga meM kahe gae haiM, prajJApita kiye gae haiM, prarUpita kiye gae haiM, nidarzita aura upadarzita kiye gae haiM / isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu-svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai / yaha sAtaveM upAsakadazA aMga kA vivaraNa hai| 539-se ki taM aMtagaDadasAyo ? aMtagaDadasAsu NaM aMtagaDANaM jagarAiM ujjANAI ceiyAI vaNAi (vaNakhaNDA) rAyA ammA-piyaro samosaraNA dhammAyariyA dhammakahA ihaloia-paraloia-iDDivisesA bhogapariccAyA pavvajjAmro sayapariggaDA tavovahANAI paDimAno bahuvidvAno khama mahavaM ca soaMca saccasahiyaM sattarasaviho ya saMjamo uttamaM ca baMbhaM AkiMcaNayA tavo ciyAno samiiguttIo ceva / taha appamAyajogo sajjhAyajjhANANa ya uttamANaM doNhaM pi lkkhnnaaii| pattANa ya saMjamuttamaM jiyaparIsahANaM caunvihakammakkhayammi jaha kevalassa laMbho pariyAo jattio ya jaha pAliyo muhiM pAyovagayo ya, jo jahi jattiyANi bhattANi cheaittA aMtagaDo munivaro tamarayogha Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184] [samavAyAGgasUtra viSpamukko mokkhasuhamaNuttaraM pattA / ee anne ya evamAiatthA vitthareNaM paraveI / antakRddazA kyA hai isameM kyA varNana hai ? antakRtdazAoM meM karmoM kA anta karane vAle mahApuruSoM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, rAjA, mAtA-pitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathA, ihalaukika-pAralaukika Rddhi-vizeSa, bhoga parityAga, pravrajyA, zruta-parigraha, tapa-upadhAna, aneka prakAra kI pratimAeM, kSamA, prArjava, mArdava, satya, zauca, sattaraha prakAra kA saMyama, uttama brahmacarya, AkiMcanya, tapa, tyAga kA tathA samitiyoM aura kA varNana hai| apramAda-yoga aura svAdhyAya-dhyAna yoga, ina donoM uttama mUkti-sAdhanoM kA svarUpa, uttama saMyama ko prApta karake parISahoM ko sahana karane vAloM ko cAra prakAra ke ghAtikarmoM ke kSaya hone para jisa prakAra kevalajJAna kA lAbha huA, jitane kAla taka zramaNa-paryAya aura kevali-paryAya kA pAlana kiyA, jina muniyoM ne jahA~ pAdapopagamasaMnyAsa kiyA, jo jahA~ jitane bhaktoM kA chedana kara antakRta munivara ajJAnAndhakAra rUpa raja ke puMja se vipramukta ho anuttara mokSa-sukha ko prApta hue, unakA aura isI prakAra ke anya aneka arthoM kA isa aMga meM vistAra se prarUpaNa kiyA gayA hai| 540-aMtagaDadasAsu NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhejjAo paDivattIo saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejjago sNghnniio| antakRtdazA meM parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyAM haiM, saMkhyAta veDha aura zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyA~ haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiN| 541-se NaM aMgaThThayAe aTTame aMge, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, satta vaggA, dasa uddesaNakAlA, dasa samuddesaNakAlA, saMkhejjAiM payasahassAI payaggeNaM pnnnnttaaii| saMkhejjA avakharA, aNaMtA gamA, aNatA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayA kaDA NibaddhA NikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati, paNNavijjati, parUvijjati, nidaMsijjaMti, uvadaMsijjaMti / se evaM pAyA, se evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNaparUvaNayA Aghavijjati / se taM aMtagaDadasAo8 / aMga kI apekSA yaha AThavA~ aMga hai| isameM eka zrutaskandha hai| daza adhyayana haiM, sAta varga haiM, daza uddezana-kAla haiM, daza samuddezana-kAla haiM, padagaNanA kI apekSA saMkhyAta hajAra pada haiM / saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiN| ye sabhI zAzvata, azAzvata nibaddha, nikAcita jina-prajJapta bhAva isa aMga ke dvArA kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM. nizita kiye jAte haiM aura upazita kiye jAte haiN| isa aMga kA adhyetA AtmA jJAtA ho jAtA hai, vijJAtA ho jAtA hai| isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu-svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA gayA hai| yaha pAThaveM antakRtdazA aMga kA paricaya hai| 542--se ki taM aNattarovavAiyadasAmro ? aNuttarovavAiyadasAsu NaM aNuttarovavAiyANaM nagarAI ujjANAI ceiyAI vaNakhaMDA rAyANo ammA-piyaro samosaraNAI dhammAyariyA dhammakahAo ihaloga-paraloga-iDDivisesA bhogapariccAyA pavajjAo suyapariggahA tavovahaNAiM pariyAgo Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGga gaNipiTaka ] [195 paDimAo saMlehaNAo bhatapANapaccakkhANAiM pAovagamaNAI aNuttarovabAno sukulapaccAyAI, puNo bohilAbho aMtakiriyAyo ya Aghavijjati parUvijjati daMsijjati nidaMsijjaMti uvadaMsijjati / anuttaropapAtikadazA kyA hai ? isameM kyA varNana hai ? anuttaropapAtikadazA meM anuttara vimAnoM meM utpanna hone vAle mahA anagAroM ke nagara, udyAna caitya, vanakhaMDa, rAjagaNa, mAtA-pitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathAeM, ihalaukika pAralaukika viziSTa RddhiyAM, bhoga-parityAga. pravrajyA. zrata kA parigrahaNa, tapa-upadhAna, paryAya, pratimA, saMlekhanA, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, anuttara vimAnoM meM utpAda, phira sUkUla meM janma, pUnaH bodhi-lAbha aura antakriyAeM kahI gaI haiM, unakI prarUpaNA kI gaI hai, unakA darzana, nidarzana aura upadarzana karAyA gayA hai| 543---aNuttarovavAiyadasAsu NaM titthakarasamosaraNAiM paramamaMgala-jagahiyANi jiNAtisesAya bahuvisesA jiNasosANaM ceva samaNagaNa-pavara-gaMdhahatthoNaM thirajasANaM parIsahaseNNa-riubala-pamaddaNANaM tava ditta caritta-NANa-sammattasAra-vivihappagAra-vitthara-pasatthaguNasaMjuyANaM aNagAramahariNINaM aNagAraguNANa vaNNao, uttamavaratava-visiTaNANa-jogajuttANaM, jaha ya jagahiyaM bhagavano jArisA iDivisesA devApnura-mANusANaM parisANaM pAuDabhAvA ya jiNasamIvaM, jaha ya uvAsaMti, jiNavaraM jaha ya parikahaMti dhammaM logagurU amara-nara-sura-gaNANaM soUNa ya tassa bhAsiyaM avasesakammavisayavirattA narA jahA anbhaveti dhammamurAlaM saMjamaM tavaM cAvi bahuvihappagAraM jaha bahUNi vAsANi aNucaritA ArAhiyanANadaMsaNa-caritta-jogA jiNavayaNamaNugayamahiyaM bhAsiyA jiNavarANa hiyayeNamaNuNNettA je ya hiM jattiyANi bhattANi cheaittA laddhaNa ya samAhimuttamajjhANajogajuttA uvavannA muNivarottamA jaha aNuttaresu pAvaMti jaha aNuttaraM tattha visayasokkhaM / tao ya cuprA kameNa kAhiMti saMjayA jahA ya aMta kiriyaM ee anna ya ebamAiatthA vitthrenn| anuttaropapAtikadazA meM parama maMgalakArI, jagata-hitakArI tIrthaMkaroM ke samavasaraNa aura bahuta prakAra ke jina-atizayoM kA varNana hai| tathA jo zramaNajanoM meM pravaragandhahastI ke samAna zreSTha haiM, sthira yazavAle haiM, parISaha-senA rUpI zatru-bala ke mardana karane vAle haiM, tapa se dIpta haiM, jo cAritra, jJAna, samyaktvarUpa sAravAle aneka prakAra ke vizAla prazasta guNoM se saMyukta haiM, aise anagAra maharSiyoM ke anagAra-guNoM kA anuttaropapAtikadazA meM varNana hai| atIva, zreSTha tapovizeSa se aura viziSTa jJAna-yoga se yukta haiM, jinhoMne jagat hitakArI bhagavAn tIrthaMkaroM kI jaisI parama AzcaryakAriNI RddhiyoM ko vizeSatAoM ko aura deva, asura, manuSyoM ko sabhAoM ke prAdurbhAva ko dekhA hai, ve mahApuruSa jisa prakAra jinavara ke samIpa jAkara unakI jisa prakAra se upAsanA karate haiM, tathA amara, nara, suragaNoM ke lokaguru ve jinavara jisa prakAra se unako dharma kA upadeza dete haiM ve kSINakarmA mahApuruSa unake dvArA upadiSTa dharma ko sunakara ke apane samasta kAma-bhogoM se aura indriyoM ke viSayoM se virakta hokara jisa prakAra se udAra dharma ko aura vividha prakAra se saMyama aura tapa ko svIkAra karate haiM, tathA jisa prakAra se bahuta varSoM taka unakA AcaraNa karake, jJAna, darzana, cAritra yoga kI ArAdhanA kara jina-vacana ke anugata (anukUla) pUjita dharma kA dUsare bhavya jIvoM ko upadeza dekara aura apane ziSyoM ko adhyayana karavA tathA jinavaroM kI hRdaya se ArAdhanA kara ve uttama munivara jahAM para jitane bhaktoM kA anazana ke dvArA chedana kara, samAdhi ko prApta kara aura uttama dhyAna yoga se ni yoga se yukta hote Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186] [ samavAyAGgasUtra hue jisa prakAra se anuttara vimAnoM meM utpanna hote haiM aura vahAM jaise anupama viSaya-saukhya ko bhogate haiM, usa saba kA anuttaropapAtikadazA meM varNana kiyA gayA hai| tatpazcAt vahAM se cyuta hokara ve jisa prakAra se saMyama ko dhAraNa kara antakriyA kareMge aura mokSa ko prApta kareMge, ina saba kA, tathA isI prakAra ke anya arthoM kA vistAra se isa aMga meM varNana kiyA gayA hai| 544-aNuttarovavAiyadasAsu NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuogadArA, saMkhajjAo paDivattIo, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo nijjuttIo saMkhejjAmro sNghnnoo| anuttaropapAtikadazA meM parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyAM haiM, saMkhyAta veDha haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyAM haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiN| 545--se gaM aMgaThThayAe navame aMge, ege suyakkhaMdhe, dasa ajjhayaNA, tinni vaggA, dasa uddesaNakAlA, dasa samuddesaNakAlA, saMkhejjAiM, payasayasahassAI payaggeNaM pnnnnttaaii| saMkhejjANi akkharANi, ajaMtA gamA, praNatA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayA kaDA NibaddhA NikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AvijjaMti paNNavijjaMti parUvijjati nidaMsijjati uvdNsijjti| se evaM prAyA, se evaM gAyA evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNaparUvaNayA Aghavijjati0 / se taM aNuttarovavAiyadasAno 9 / ___ yaha anuttaropapAtikadazA aMgarUpa se nauvAM aMga hai| isameM eka zrutaskandha hai, daza adhyayana haiM, tIna varga haiM, daza uddezana-kAla haiM, daza samuddezana-kAla haiM, tathA pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta lAkha pada kahe gaye haiN|' isameM saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parimita trasa haiM, ananta sthAvara haiM / ye saba zAzvata kRta, nibaddha, nikAcita, jina-prajJapta bhAva isa aMga meM kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM, aura upadarzita kiye jAte haiM / isa aga ke dvArA prAtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai| isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu-svarUpa kA kathana, prajJApana, prarUpaNa, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai| yaha naveM anuttaropapAtikadazA aMga kA paricaya hai| 546-se ki taM paNhAvAgaraNANi ? paNhAvAgaraNesu aThuttaraM pasiNasayaM aThThattaraM apasiNasayaM aThThattaraM pasiNApasiNasayaM vijjAisayA nAga-suvanna hi saddhi divA saMvAyA Avijjati / praznavyAkaraNa aMga kyA hai-- isa meM kyA varNana hai ? praznavyAkaraNa aMga meM eka sau ATha praznoM, eka sau ATha apraznoM aura eka sau pATha praznApraznoM ko, vidyAnoM ke atizayoM ko tathA nAgoM-suparNoM ke sAtha divya saMvAdoM ko kahA gayA hai| vivecana-aMguSThaprazna Adi maMtravidyAeM prazna kahalAtI haiM / jo vidyAeM jijJAsu ke dvArA pUche 1. TIkAkAra kA kathana hai-varga adhyayanoM kA samUha kahalAtA hai| varga meM adhyabana dasa haiM aura eka varga kA uddezana eka sAtha hotA hai| ataeva isake uddezanakAla tIna hI hone cAhie / nandIsUtra meM bhI tIna kA hI ullekha hai| kintu yahA~ daza uddezanakAla kahane kA abhiprAya kyA hai, samajha meM nahIM pAtA / --sampAdaka Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAkSa gaNipiTaka] [187 jAne para zubhAzubha phala batalAtI haiM, ve prazna-vidyAeM kahalAtI haiN| jo vidyAeM maMtra-vidhi se jApa kiye jAne para binA pUche hI zubhAzubha phala ko kahatI haiM, ve aprazna-vidyAeM kahalAtI haiN| tathA jo vidyAeM kucha praznoM ke pUche jAne para aura kucha ke nahIM pUche jAne para bhI zubhAzubha phala ko kahatI haiM, ve praznAprazna vidyAeM kahalAtI haiM / ina tInoM prakAra kI vidyAoM kA praznavyAkaraNa aMga meM varNana kiyA gayA hai / tathA staMbhana, vazIkaraNa, uccATana Adi vidyAeM vidyAtizaya kahalAtI haiM / evaM vidyAnoM ke sAdhanakAla meM nAgakumAra, suparNa kumAra tathA yakSAdikoM ke sAtha sAdhaka kA jo divya tAttvika vArtAlApa hotA hai vaha divyasaMvAda kahA gayA hai| ina sabakA isa aMga meM nirUpaNa kiyA gayA hai| 547---paNhAvAgaraNadasAsu NaM sasamaya-parasamaya paNNavaya-patteprabaddha-vivihatthabhAsAbhAsiyAgaM aisaya guNa-uvasama-NANappagAra-AyariyabhAsiyAgaM vitthareNaM viramahesIhi vivihavittharabhAsiyANaM ca jagahiyANaM adAgaMguTTha-bAhu-asi-maNi-khoma-prAiccabhAsiyANaM vivihamahApasiNavijjA-maNapasiNavijjA-devayaphyoga-pahANa-guNappagAsiyANaM sabbhUyaduguNappabhAva-naragaNamaivimhayakarANaM aisayamaIyakAlasamaya-dama-sama-titthakaruttamasma ThiikaraNakAraNANaM durahigama-duravagAhassa savvasadhvannusammaassa abuhajaNa-vibohaNa karassa paccakkhayapaccayakarANaM pavhANaM vivihaguNamahatthA jiNavarappaNIyA Aghavijjati / praznavyAkaraNadazA meM svasamaya-parasamaya ke prajJApaka pratyekabuddhoM ke vividha arthoM vAlI bhASAnoM dvArA kathita vacanoM kA prAmoM Sadhi Adi atizayoM, jJAnAdi guNoM aura upazama bhAva ke pratipAdaka nAnA prakAra ke prAcAryabhASitoM kA, vistAra se kahe gaye vIra maharSiyoM ke jagat hitakArI aneka prakAra ke vistRta subhASitoM kA, Adarza (darpaNa) aMguSTha, bAhu, asi, maNi, kSauma (vastra) aura sUrya Adi ke Azraya se diye gaye vidyA-devatAoM ke uttaroM kA isa aMga meM varNana hai| aneka mahApraznavidyAeM vacana se hI prazna karane para uttara detI haiM, aneka vidyAeM mana se cintita praznoM kA uttara detI haiM, aneka vidyAeM aneka adhiSThAtA devatAoM ke prayoga-vizeSa kI pradhAnatA se aneka arthoM ke saMvAdaka guNoM ko prakAzita karatI haiM, aura apane sadbhUta (vAstavika) dviguNa prabhAvaka uttaroM ke dvArA jana samudAya ko vismita karatI haiN| una vidyAoM ke camatkAroM aura satya vacanoM se logoM ke hRdayoM meM yaha dRr3ha vizvAsa utpanna hotA hai ki atIta kAla ke samaya meM dama aura zama ke dhAraka, anya matoM ke zAstAnoM se viziSTa jina tIrthakara hue haiM aura ve yathArthavAdI the, anyathA isa prakAra ke satya vidyAmaMtra saMbhava nahIM the, isa prakAra saMzayazola manuSyoM ke sthirIkaraNa ke kAraNabhUta durabhigama (gambhIra) aura duravagAha (kaThinatA se avagAhana-karane ke yogya) sabhI sarvajJoM ke dvArA sammata, abudha (ajJa) janoM ko prabodha karane vAle, pratyakSa pratIti-kAraka praznoM ke vividha guNa aura mahAn artha vAle jinavara-praNIta uttara isa aMga meM kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM, aura upadarzita kiye jAte haiN| 548-paNhAvAgaraNesu NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuyogadArA, saMkhejjAo paDivattIo, saMkhejjA veDhA, saMkhajjA silogA, saMkhejjAno nijjuttIgro, saMkhejjAo sNghnniio| praznavyAkaraNa aMga meM parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyAM haiM, saMkhyAta veDha haiM, saMkhyAta zloka haiM, saMkhyAta niyuktiyAM haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiN| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] [samavAyAGgasUtra 549-se NaM aMgaTTayAe dasame aMge, ege suyakkhaMdhe, paNayAlIsaM uddesaNakAlA, paNayAlIsaM samuddesaNakAlA, saMjkhejANi payasayasahassANi payaggeNaM paNNattAI / saMkhejjA akkharA, aNaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayA kaDA NibaddhA NikAiyA jiNapaNNattA bhAvA Aghavijjati paNNavijjasi parUvijjati nidaMsijjati uvadaMsirjati / se evaM AyA, se evaM NAyA, evaM viNAyA, evaM caraNa-karaNaparUvaNayA Aghavijjati0 se taM pnnhaavaagrnnaaii10| praznavyAkaraNa aMgarUpa se dazavAM aMga hai, isameM eka zrutaskandha hai, paitAlIsa uddezana-kAla haiM, paiMtAlisa samuddezana-kAla haiN| pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta lAkha pada kahe gaye haiN| isameM saMkhyAta akSara haiM ananta gama hai, ananta paryAya haiM, parIta sa haiM, ananta sthAvara hai, isameM zAzvata kRta, nibaddha, nikAcita jina-prajJapta bhAva kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM, aura upadarzita kiye jAte haiN| isa aMga ke dvArA prAtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai| isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastu-svarUpa kA kathana, prajJApana, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai / yaha dazaveM praznavyAkaraNa aMga kA paricaya hai 10 / 550-se ki taM vivAgasuyaM? vivAgasue NaM sukkaDa-dukkaDANaM kammANaM phalavivAge prAghavijjati / se samAsao dubihe pnnnnte| taM jahA-duhavivAge ceva, suhavivAge ceva, tattha gaM dasa duhavivAgANi, dasa suhavivAgANi / vipAkasUtra kyA hai ---isameM kyA varNana hai ? vipAkasUtra meM sukRta (puNya) aura duSkRta (pApa) karmoM kA phala-vipAka kahA gayA hai| yaha vipAka saMkSepa se do prakAra kA hai-duHkha-vipAka aura sukh-vipaak| inameM duHkha-vipAka meM daza adhyayana haiM aura sukha-vipAka meM bhI daza adhyayana haiN| 551-se ki taM duhavivAgANi ? duhavivAgesu gaM duhavivAgANaM nagarAI ujjANAI ceiyAI vaNakhaMDA rAyANo ammA-piyaro samosaraNAI dhammAyariyA dhammakahAo nagaragamaNAI saMsArapabaMdhe duhaparaMparAno ya Aghavijjati / se ttaM duhavivAgANi / yaha duHkha vipAka kyA hai isameM kyA varNana hai ? duHkha-vipAka meM duSkRtoM ke duHkharUpa phaloM ko bhoganevAloM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, rAjA, mAtA-pitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathAeM, (gautama svAmI kA bhikSA ke lie) nagara-gamana, (pApa ke phala se) saMsAra-prabandha meM par3a kara du:kha paramparAoM ko bhogane kA varNana kiyA jAtA hai| yaha duHkha-vipAka hai| 552-se ki taM suhavivAgANi ? suhavivAgesu suhavivAgANaM NagarAI ujjANAI ceiyAI vaNakhaMDA rAyANo ammA-piyaro samosaraNAI dhammAyariyA dhammakahAno ihaloiya-paraloiya-iDDivisesA bhogapariccAyA pavvajjAo suyapariggahA tavovahANAiM pariyAgA paDimAo saMlehaNAo bhattapaccakkhANAiM pAyovagamaNAI devalogagamaNAI sukulapaccAyAI puNabohilAhA aMtakiriyAo ya aaghvijjNti| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGga gaNipiTaka] [189 sukha-vipAka kyA hai isameM kyA varNana hai ? sukha-vipAka meM sukRtoM ke sukharUpa phaloM ko bhoganevAloM ke nagara, udyAna, caitya, vanakhaNDa, rAjA, mAtA-pitA, samavasaraNa, dharmAcArya, dharmakathAeM, ihalaukika-pAralaukika Rddhi vizeSa, bhogaparityAga, pravrajyA, zruta-parigraha, tapa-upadhAna, dIkSA paryAya, pratimAeM, saMlekhanAeM, bhaktapratyAkhyAna, pAdapopagamana, devaloka-gamana, sukula-pratyAgamana, puna: bodhilAbha aura unakI antakriyAeM kahI 553-duhavivAgesu NaM pANAivAya-aliyavayaNa-corikkaraNa-paradAramehuNa-sasaMgayAe mahativvakasAya-iMdiyappamAya-pAvappaoya-asuhanjhavasANasaMciyANaM kammANaM pAvagANaM pAva aNubhAgaphalavivAgA Nirayagati-tirikkhajoNi-bahuvihavasaNa-saya-paraMparApabaddhANaM maNuyatte vi AgayANaM jahA pAvakammaseseNa pAvamA hoti phalavivAgA vaha-vasaNa-viNAsa-nAsA-kannuTaguTa-kara-caraNa-nahacchayaNa jimbha-ccheaNa aMjaNakaDaggidAha-gayacalaNa-malaNa-phAlaNa-ullaMvaNa-sUlalayA-lauDa-laTThi-bhaMjaNa-tausIsagatattatella-kalakala-ahisicaNa-kubhipAga-kaMpaNa-thirabaMdhaNa-veha-vajjha-kattaNa-patibhaya-kara-karapalIvaNAdidAruNANi dukkhANi aNovamANi bahuvivihaparaMparANubaddhA Na muccaMti paavkmmvlliie| aveyaittA hu Natthi mokkho taveNa dhiidhaNiyabaddhakaccheNa sohaNaM tassa vAvi hujjA / du:kha-vipAka ke prANAtipAta, asatya vacana, steya, para-dAra-maithuna, sasaMgatA (parigraha-saMcaya) hAtIvra kaSAya, indriya-viSaya-sevana, pramAda, pApa-prayoga aura azubha adhyavasAnoM (pariNAmoM) se saMcita pApakarmoM ke una pAparUpa anubhAga-phala-vipAkoM kA varNana kiyA gayA hai jinheM narakagati, aura tiryaga-yoni meM bahuta prakAra ke saikar3oM saMkaToM kI paramparA meM par3akara bhoganA par3atA hai| vahA~ se nikala kara manuSya bhava meM Ane para bhI jIvoM ko pApa-karmoM ke zeSa rahane se aneka pAparUpa azubhaphalavipAka bhogane par3ate haiM, jaise-vadha (daNDa Adi se tAr3ana, vRSaNa-vinAza (napusakIkaraNa), nAsA-kartana, karNa-kartana, proSTha-chedana, aMguSTha-chedana, hasta-kartana, caraNa-chedana, nakha-chedana, jihvA-chedana-aMjana-dAha (uSNa lohazalAkA se prAMkhoM ko AMjanA-phor3anA), keTAgnidAha (vAMsa se banI caTAI se zarIra ko sarva ora se lapeTa kara jalAnA), hAthI ke pairoM ke nIce DAlakara zarIra ko kucalavAnA, pharase Adi se zarIra ko phADanA, rassiyoM se bAMdhakara vakSoM para laTakAnA. trizala-latA. lakaTa (maTha vAlA DaMDA) aura lakar3I se zarIra ko bhagna karanA, tape hue kar3akar3Ate rAMgA, sIsA evaM tela se zarIra kA abhisiMcana karanA, kumbhI (loha-bhaTTI) meM pakAnA, zItakAla meM zarIra para kaMpakaMpI paidA karane vAlA atizItala jala DAlanA, kASTha Adi meM paira phaMsAkara sthira (dRr3ha) bA~dhanA, bhAle Adi zastroM se chedana-bhedana karanA, varddhakartana (zarIra kI khAla udher3anA) ati bhaya-kAraka kara-pradIpana (vastra lapeTakara aura zarIra para tela DAlakara donoM hAthoM meM agni lagAnA) aAdi ati dAruNa, anupama duHkha bhogane par3ate haiM / aneka bhava-paramparA meM baMdhe hue pApI jIva pApa karmarUpI vallI ke duHkha-rUpa phaloM ko bhoge binA nahIM chUTate haiM / kyoMki karmoM ke phaloM ko bhoge vinA unase chuTakArA nahIM milatA / hA~, citta-samAdhirUpa dhairya ke sAtha jinhoMne apanI kamara kasa lI hai unake tapa-dvArA una pApa-karmoM kA bhI zodhana ho jAtA hai| 554-eto ya suhavivAgesu NaM sola-saMjama-niyama-guNa-tavovahANesu sAhUsu suvihiesu aNukaMpAsayappaoga-tikAlamaivisuddha-bhatta-pANAI payayamaNasA hiya-suha-nIsesa-tivapariNAma-nicchiya For Private & Personal use only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190] [samavAyAGgasUtra maI payacchiUNaM payogasuddhAI jaha ya nittiti u bohilAbhaM jaha ya parittIkareMti nara-naraya-tiriyasuragamaNa-vipulapariyaTTa-arati-bhaya-visAya-soga-micchattaselasaMkaDaM aNNANatamaMdhakAra-cikkhillasuduttAraM jara-maraNa-joNisaMkhubhiyacavakavAlaM solasakasAya-sAvaya-payaMDacaMDaM aNAiaM aNavadaggaM saMsArasAgaramiNaM jaha ya NibaMdhati pAugaM suragaNesu, jaha ga aNubhavaMti suragaNavimANasokkhANi aNovamANi / tato ya kAlaMtare cuANaM iheva naralogamAgayANaM Au-vayu-puNNa-rUkha-jAti-kula-jamma-Arogga-buddhi-mehAvisesA mitta-jaNa-sayaNa-dhaNa-dhaNNa-vibhava-samiddhasAra-samudayavisesA bahuvihakAmabhogubbhavANa sokkhANa suhavivAgottamesu annuvry-prNpraannubddhaa| asubhANaM subhANaM ceva kammANaM bhAsiA bahuvihA vivAgA vivAgasuyambhi bhagavayA jiNavareNa saMvegakaraNatthA, annavi ya evamAiyA bahuvihA vitthareNaM atthaparUvaNayA Adhavijjati / aba sukha-vipAkoM kA varNana kiyA jAtA hai jo zIla, (brahmacarya yA samAdhi) saMyama, niyama (abhigraha-vizeSa), guNa (mUla guNa aura uttara guNa) aura tapa (antaraMga-bahiraMga) ke anuSThAna meM saMlagna haiM, jo apane prAcAra kA bhalI-bhAMti se pAlana karate haiM, aise sAdhujanoM meM aneka prakAra kI anukampA kA prayoga karate haiM, unake prati tInoM hI kAloM meM vizuddha buddhi rakhate haiM arthAt yatijanoM ko AhAra dUgA, yaha vicAra karake jo harSAnubhava karate haiM, dete samaya aura dene ke pazcAt bhI harSa mAnate haiM, unako ati sAvadhAna mana se hitakAraka, sukhakAraka, niHzreyasakAraka uttama zubha pariNAmoM se prayoga-zuddha (udgamAdi doSoM se rahita) bhakta-pAna dete haiM, ve manuSya jisa prakAra puNya karma kA upArjana karate haiM, bodhi-lAbha ko prApta hote haiM aura nara, nAraka, tiryaMca evaM devagati-gamana sambandhI aneka parAvartanoM ko parIta (sImita alpa) karate haiM, tathA jo arati, bhaya, vismaya, zoka aura mithyAtvarUpa zaila (parvata) se saMkaTa (saMkIrNa) hai, gahana ajJAna-andhakAra rUpa kIcar3a se paripUrNa hone se jisakA pAra utaranA ati kaThina hai, jisakA cakravAla (jala-parimaMDala) jarA, maraNa yonirUpa magara-macchoM se kSobhita ho rahA hai, jo anantAnubandhI Adi solaha kaSAyarUpa zvApadoM (khUkhAra hiMsaka prANiyoM) se ati pracaNDa ataeva bhayaMkara hai, aise anAdi ananta isa saMsAra-sAgara ko ve jisa prakAra pAra karate haiM, aura jisa prakAra deva-gaNoM meM Ayu bAMdhate-devAyu kA baMdha karate haiM, tathA jisa prakAra sura-gaNoM ke anupama vimAnotpanna sukhoM kA anubhava karate haiM, tatpazcAta kAlAntara meM vahA~ se cyUta hokara isI manuSyaloka meM Akara dIrgha Ayu, paripUrNa zarIra, uttama rUpa, jAti kula meM janma lekara Arogya, buddhi, medhA-vizeSa se sampanna hote haiM, mitrajana, svajana, dhana, dhAnya aura vaibhava se samRddha, evaM sArabhUta sukhasampadA ke samUha se saMyukta hokara bahuta prakAra ke kAma-bhoga-janita, sukha-vipAka se prApta uttama sukhoM kI anuparata (avicchinna) paramparA se paripUrNa rahate hue sukhoM ko bhogate haiM, aise puNyazAlI jovoM kA isa sukha-vipAka meM varNana kiyA gayA hai| isa prakAra azubha aura zubha karmoM ke bahuta prakAra ke vipAka (phala) isa vipAkasUtra meM bhagavAn jinendra deva ne saMsArI janoM ko saMvega utpanna karane ke lie kahe haiN| isI prakAra se anya bhI bahuta prakAra kI artha-prarUpaNA vistAra se isa aMga meM kI gaI hai| 555. -vivAgasuyassa NaM parittA vAyaNA, saMkhejjA aNuyogadArA, saMkhejjAno paDivattIo, saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogA, saMkhejjAyo nijjuttIo saMkhejjAro sNghnniiyo| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGga gaNipiTaka] [191 vipAkasUtra kI parIta vAcanAeM haiM, saMkhyAta anuyoga dvAra haiM, saMkhyAta pratipattiyA~ haiM, saMkhyAta veDha haiM, saMkhyAta zloka haiM / saMkhyAta niyuktiyA~ haiM aura saMkhyAta saMgrahaNiyA~ haiN| __ 556 -se NaM aMgaThThayAe ekkArasame aMge, vIsaM ajjhayaNA, vosaM uddesaNakAlA, vIsaM samuddesaNakAlA, saMkhejjAiM payasayasahassAI payaggeNaM pnnnnttaaii| saMkhejjANi, akkharANi, ajaMtA gamA, aNaMtA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayA kaDA NibaddhA NikAiyA jiNapaNNattA bhAvA AghavijjaMti, paNNavijjati parUvijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati / se evaM AyA, se evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNaparUvaNayA prAghavijjati0 / se taM vivAyasue 11 / yaha vipAkasUtra aMgarUpa se gyArahavAM aMga hai| bIsa adhyayana haiM, bIsa uddezana-kAla haiM, bIsa samuddezana-kAla haiM, pada-gaNanA kI apekSA saMkhyAta lAkha pada haiN| saMkhyAta akSara haiM, ananta gama haiM, ananta paryAya haiM parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiM 1 isameM zAzvata, kRta, nibaddha, nikAcita bhAva kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kie jAte haiM, nirzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiM / isa aMga ke dvArA prAtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai| isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastusvarUpa kA kathana, prajJApana, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai| yaha gyArahaveM vipAka sUtra aMga kA paricaya hai 11 / 557-se ki taM diTTivAe ? diTTivAe NaM sabvabhAvaparUvaNayA Aghavijjati / se samAsao paMcavihe paNNatte / taM jahA-parikamma sutAiM pudhagayaM aNuogo cuuliyaa| yaha dRSTivAda aMga kyA hai--isa meM kyA varNana hai ? dRSTivAda aMga meM sarva bhAvoM kI prarUpaNA kI jAtI hai| vaha saMkSepa se pA~ca prakAra kA kahA gayA hai / jaise-1. parikarma, 2. sUtra, 3. pUrvagata, 4. anuyoga aura 5. cuulikaa| 558-.-se ki taM parikamme ? parikamme sattavihe paNNatte / taM jahA-siddhaseNiyAparikamme maNussaseNiyAparikamme puTThaseNiyAparikamme progAhaNaseNiyAparikamme uvasaMpajjaseNiyAparikamme vippajahaseNiyAparikamme cuaacugrsenniyaaprikmme| parikarma kyA hai ? parikarma sAta prakAra kA kahA gayA hai| jaise--1 siddhazreNikA-parikarma, 2 manuSyazreNikA parikarma, 3 puSTazreNikA parikarma, 4 avagAhanazreNikA parikarma, 5 upasaMpara pAhanazraNikA parikarma, 5 upasaMpadyazreNikA parikarma, 6 viprajahatazreNikA parikarma aura 7 cyutAcyutazreNikA-parikarma / 559- se ki taM siddhaseNiyAparikamme ? siddhaseNiAparikamme cohasavihe paNNatte / taM jahAmAuyApayANi egaTTiyapayANi pADhoDhapayANi aAgAsapayANi keubhUyaM rAsibaddhaM egaguNaM duguNaM tiguNaM keubhUyapaDiggaho saMsArapaDiggahI naMdAvattaM siddhabaddhaM / se taM siddhaseNiyAparikamme / siddhazreNikA parikarma kyA hai ? siddhazreNikA parikarma caudaha prakAra kA kahA gayA hai| jaise -1 mAtRkApada, 2 ekArthakapada, 3 arthapada, 4 pATha, 5 AkAzapada, 6 ketubhUta, 7 rAzibaddha, 8 ekaguNa, 9 dviguNa, 10 triguNa, 11 ketubhUtapratigraha, 12 saMsAra-pratigraha, 13 nandyAvarta, aura siddhabaddha / yaha saba siddhazreNikA parikarma haiN| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] [samavAyAGgasUtra 560-se ki taM maNussaseNiyAparikamme ? maNassaseNiyAparikamme codasavihe paNNatte / taM jahA- tAI ceva mAuprApayANi jAva naMdAvattaM maNussabaddhaM / se taM maNussaseNiyAparikamme / manuSyazreNikA-parikarma kyA hai ? manuSyazreNikA-parikarma caudaha prakAra kA kahA gayA hai| jaise--mAtRkApada se lekara ve hI pUrvokta nandyAvarta taka aura mnussybddh| yaha saba manuSyazreNikA parikarma hai| 561-avasesA parikammAI puTThAiyAiM ekkArasabihAiM pnnttaaii| icceyAI satta parikammAiM sasamaiyAI, satta AjIviyAI, cha caukkaNaiyAiM, satta teraasiyaaii| evAmeva sapuvAvareNaM satta parikammAI tesoti bhavaMtItimakkhAyAI / se taM prikmmaaii| pRSThazreNikA parikarma se lekara zeSa parikarma gyAraha-gyAraha prakAra ke kahe gaye haiN| pUrvokta sAtoM parikarma svasAmayika (jainamatAnusArI) haiM, sAta AjIvikamatAnusArI haiM, chaha parikarma catuSkanaya vAloM ke matAnusArI haiM aura sAta rAzika matAnusArI haiN| isa prakAra ye sAtoM parikarma pUrvApara bhedoM kI apekSA tirAsI hote haiM, yaha saba parikarma haiN| vivecana-saMskRta TIkAkAra likhate haiM ki parikarma sUtra aura artha se vicchinna ho gaye haiN| ina sAtoM parikarmoM meM se Adi ke chaha parikarma svasAmayika haiN| tathA gozAlaka-dvArA pravattita AjIvikApAkhaNDika mata ke sAtha parikarma meM sAta bheda kahe jAte haiN| digambara-paramparA ke zAstroM ke anusAra parikarma meM gaNita ke karaNasUtroM kA varNana kiyA gayA hai| isake vahAM pA~ca bheda batalAye gaye haiM-candra-prajJapti, sUryaprajJapti, jambUdvIpaprajJapti, dvIpasAgaraprajJapti aura vyAkhyAprajJapti / candra-prajJapti meM candramA-sambandhI mivAna, Ayu, parivAra, Rddhi, gamana, hAni-vRddhi, pUrNa grahaNa, ardhagrahaNa, caturthAMza grahaNa Adi kA varNana kiyA gayA hai| sUryaprajJapti meM sUrya-sambandhI Ayu, parivAra, Rddhi-gamana, grahaNa Adi kA varNana kiyA gayA hai / jambUdvIpa-prajJapti meM jambUdvIpa-sambandhI meru, kulAcala, mahAhrada, kSetra, kuDa, vedikA , vana Adi kA varNana kiyA gayA hai| dvIpasAgaraprajJapti meM asaMkhyAta dvIpa aura samudroM kA svarUpa, nandIzvara dvIpAdi kA viziSTa varNana kiyA gayA hai / vyAkhyA-prajJapti meM bhavya, abhavya jIvoM ke bheda, pramANa, lakSaNa, rUpo, arUpI, jIva-ajIva dravyAdikoM kI vistRta vyAkhyA kI gaI hai| 562 -se ki taM suttAiM? suttAI aTThAsIti bhavaMtIti mkkhaayaaii| taM jahA- ujugaM pariNayApariNayaM bahubhaMgiyaM vippaccaiyaM [vina (ja) yacariyaM] aNaMtaraM paraMparaM samANaM saMjuhaM [mAsANaM] saMbhinnaM pAhaccAyaM [ahavvAyaM] sovasthi (vatta)yaM NaMdAvattaM bahulaM puDhApuDheM viyAvattaM evaMbhUyaM duAvattaM vattamANappayaM samabhirUDhaM savvao bhadaM paNAsaM [paNNAsaM] dupaDiggahaM icceyAI bAvIsaM suttAI chiNNacheaNaiAI sasamayasuttaparivADIe, icceprAiM bAvIsaM suttAI achinnacheyanaiyAI AjIviyasuttaparivADIe, icceAI vAvIsaM suttAI tikaNaiyAI terAsiyasuttaparivADIe, iccesAI vAvIsaM suttAI caukkaNaiyAI sasamayasuttaparivADIe / evAmeva sapuvAvareNa aTThAsoti suttAI bhavaMtItimakkhayAI / se ttaM suttaaii| sUtra kA svarUpa kyA hai ? sUtra aThAsI hote haiM, aisA kahA gayA hai| jaise-1 Rjuka, 2 pariNatApariNata, 3 bahubhaMgika, 4 vijayacarcA, 5 anantara, 6 parampara, 7 samAna (samAnasa), Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGgagaNipiTaka] [193 8 saMjUha-saMyUtha (jUha), 9 saMbhinna, 10 grahAccaya, 11 sauvastika, 12 nandyAvarta, 13 bahula, 14 pRSTApRSTa, 15 vyAvRtta, 16 evaMbhUta, 17 dvacAvata, 18 vartamAnAtmaka, 19 samabhirUDha, 20 sarvatobhadra, 21 paNAma (paNNAsa) aura 22 duSpratigraha / ye bAIsa sUtra svasamayasUtra paripATI se chinnaccheda-nayika haiN| ye ho bAIsa sUtra prAjovikasUtraparipATI se acchinnacchedanayika haiN| ye hI bAIsa sUtra trairAzikasUtraparipATI se trikanayika haiM aura ye ho bAIsa sUtra svasamaya sUtraparipATI se catuSkanayika haiM / isa prakAra ye saba pUrvApara bheda milakara aThAsI sUtra hote haiM, aisA kahA gayA hai / yaha sUtra nAma kA dUsarA bheda hai / vivecana--jo naya sUtra ko chinna arthAt bheda se svIkAra kare, vaha chinnacchedanaya kahalAtA hai| jaise---'dhammo maMgalamukkiTTha' ityAdi zloka sUtra aura artha kI apekSA apane artha ke pratipAdana karane meM kisI dUsare zloka ko apekSA nahIM rakhatA hai| kintu jo zloka apane artha ke pratipAdana meM grAge yA pIche ke zloka kI apekSA rakhatA hai, vaha acchinnacchedanayika kahalAtA hai / gozAlaka Adi dravyAthika, paryAyAthika aura ubhayAthika ina tIna nayoM ko mAnate haiM, ataH unheM trikanayika kahA gayA hai| kintu jo saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda naya ina cAra nayoM ko mAnate haiM, unheM catuSkanayika kahate haiM / trikanayika vAle sabhI padArthoM kA nirUpaNa sat, asat aura ubhayAtmaka rUpa se karate haiN| kintu catuSkanayika vAle ukta cAra nayoM se sarva padArthoM kA nirUpaNa karate haiN| 563 -se ki taM puvayaM ? pubvagayaM cauddasavihaM pannattaM / taM jahA uppAyapuvvaM aggeNIyaM vIriyaM asthinasthippavAyaM nANappavAyaM saccappavAyaM prAyappavAyaM kammappavAyaM paccavakhANappavAyaM vijjANuppavAyaM abaMjhaM pANAU kiriyAvisAlaM loga bindusAraM 14 / yaha pUrvagata kyA hai isameM kyA varNana hai ? pUrvagata caudaha prakAra ke kahe gaye haiN| jaise-1 utpAdapUrva, 2 agrAyaNIyapUrva, 3 vIryapravAdapUrva, 4 astinAstipravAdapUrva, 5 jJAnapravAdapUrva, 6 satyapravAdapUrva, 7 aAtmapravAdapUrva, 8 karmapravAdapUrva, 9 pratyAkhyAnapravAdapUrva, 10 vidyAnupravAdapUrva, 11 prabandhyapUrva, 12 prANAyupUrva, 13 kriyAvizAla pUrva aura 14 lokavindusArapUrva / 564 --uppAyapuvassa NaM dasa vatthU pnnnnttaa| cattAri cUliyAvatthU pnnnnttaa| amgeNiyassa NaM puvassa coddasa patthU , vArasa cUliyAvatthU pnnnnttaa| vIriyappavAyassa NaM puvassa aTTha vatthU aTTha culiyAvatthU pnnnnttaa| asthiNasthippavAyassa NaM punbassa aTThArasa vatyU dasa cUliyAvatthU paNNattA / pavAyassa NaM pRthvassa bArasa vattha pnnnnttaa| saccappavAyassa NaM pRbvassa do battha paNNattA / AyappavAyassa NaM puvassa solasa vatthU pnnnnttaa| kammappavAyapuvassa NaM tIsaM vatthU pnnnnttaa| paccakkhANassa NaM pucassa vIsaM vatthU pnnnnttaa| vijjANuSpavAyassa NaM puvassa pannarasa vatthU pnnnnttaa| abaMjhassa NaM puvassa bArasa vatthU pnnnnttaa| pANAussa gaM puvvassa terasa vatthU pnnnnttaa| kiriyAvisAlassa NaM puvassa tIsaM batthU paNNatA / logabindusArassa NaM puSvassa paNavIsaM vatthU pnnnnttaa| utpAdapUrva kI daza vastu (adhikAra) haiM aura cAra cUlikAvastu hai / agrAyaNIya pUrva kI caudaha vastu aura bAraha cUlikAvastu haiM / vIryapravAdapUrva kI ATha vastu aura pATha cUlikAvastu haiN| Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194] [samavAyAGgasUtra astinAstipravAda pUrva kI aThAraha vastu aura daza cUlikAvastu haiN| jJAnapravAda pUrva kI bAraha vastu haiM / satyapravAdapUrva kI do vastu haiN| prAtmapravAda pUrva kI solaha vastu haiN| karmapravAda pUrva kI tIsa vastu haiN| pratyAkhyAna pUrva kI bIsa vastu haiN| vidyAnuprasAdapUrva kI pandraha vastu haiN| abandhyapUrva kI bAraha vastu haiM / prANAyupUrva kI teraha vastu haiM / kriyA vizAla pUrva kI tIsa vastu haiM / lokabindusAra pUrva kI paccIsa vastu kahI gaI haiN| 565- dasa coddasa aTThArase va bArasa duve ya vatthUNi / solasa tIsA vIsA pannarasa aNuppavAyayaMmi // 1 // bArasa ekkArasame bArasame teraseva vatthUNi / tIsA puNa terasame caudasame pannavIsAo // 2 // cattAri duvAlasa aTTha ceva dasa ceva cUlavatthUNi / pAillANa cauNhaM sesANaM cUliyA patthi // 3 // se taM puvvagayaM / uparyukta vastuoM kI saMkhyA-pratipAdaka saMgrahaNI gAthAeM isa prakAra haiM prathama pUrva meM daza, dUsare meM caudaha, tIsare meM ATha, cauthe meM aThAraha, pA~caveM meM bAraha, chaThe meM do, sAtaveM meM solaha, AThaveM meM tIsa, naveM meM bIsa, dazaveM vidyAnupravAda meM pandraha, gyArahaveM meM bAraha, bArahaveM meM teraha, terahaveM meM tIsa aura caudahaveM meM paccIsa vastu nAmaka mahAdhikAra haiN| Adi ke cAra pUrta meM krama se cAra, bAraha, ATha aura daza cUlikAvastu nAmaka adhikAra haiN| zeSa daza pUrvo meM cUlikA nAmaka adhikAra nahIM haiM / yaha pUrvagata hai| vivecana-digambara granthoM meM pUrvagata vastunoM kI saMkhyA meM kucha antara hai| jo isa prakAra hai-prathama pUrva meM daza, dUsare meM caudaha, tIsare meM pATha, cauthe meM aThAraha, pAMcaveM meM vAraha, chaTe meM vAraha, sAtaveM meM solaha, AThaveM meM bIsa, navameM meM tIsa, dazaveM ke pandraha, gyArahaveM meM daza, bArahaveM meM daza, terahaveM meM daza aura caudahaveM pUrva meM daza vastunAmaka adhikAra batAye gaye haiN| di0 zAstroM meM Adi ke cAra pUrvo kI cUlikAnoM kA koI ullekha nahIM hai| __566--se ki taM aNuoge? aNuoge duvihe paNNatte / taM jahA--mUlapaDhamANuoge ya gaMDiyANuoge ya / se ki taM mUlapaDhamANuoge ? ettha NaM arahatANaM bhagavaMtANaM putvabhavA devalogagamaNANi AuMcavaNANi jammaNANi a abhiseyA rAyavarasirIo sIyAo pavajjAvo tavA ya bhattA kevalajANacyAyA atitthapavattaNANi a saMghayaNaM saMThANaM uccattaM pAuM vanavibhAgo sIsA gaNA gaNaharA ya ajjA pavattaNIgro saMghassa cauvvihassa jaM vAvi pariNAmaM jiNa-maNapajjava-prohinANa-sammattasuyanANiNo ya vAI aNuttaragaI ya jattiyA siddhA pAyovagaA ya je hi jattiyAI cheaittA aMtagaDA muNivaruttamA tama-raoghavippamukkA siddhipahamaNuttaraM ca pattA, ee anne ya evamAiyA bhAvA mUlapaDhamANuoge kahiA Aghavijjati paNNavijjati parUvijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati / se ttaM muulpddhmaannuoge| vaha anuyoga kyA hai-usameM kyA varNana hai ? Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGga gaNipiTaka [195 anuyoga do prakAra kA kahA gayA hai| jaise--mUlaprathamAnuyoga aura gNddikaanuyog| mUlaprathamAnuyoga meM kyA hai ? mUlaprathamAnuyoga meM arahanta bhagavantoM ke pUrvabhava, devaloka-gamana, devabhava sambandhI Ayu, cyavana, janma, janmAbhiSeka, rAjyavarazrI, zivikA, pravajyA, tapa, bhakta (AhAra) kevalajJAnotpatti, varNa, tIrtha-pravartana, saMhanana, saMsthAna, zarIra-uccatA, Ayu, ziSya, gaNa, gaNadhara, AryA, pravartinI, catuvidha saMgha kA parimANa, kevali-jina, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI samyak matijJAnI, zrutajJAnI, vAdI, anuttara vimAnoM meM utpanna hone vAle sAdhu, siddha, pAdapopagata, jo jahA~ jitane bhaktoM kA chedana kara uttama munivara antakRta hue, tamoraja-samUha se vipramukta hae, anuttara siddhipatha ko prApta hue, ina mahApuruSoM kA, tathA isI prakAra ke anya bhAva mUlaprathamAnuyoga meM kahe gaye haiM, vaNita kiye gae haiM, prajJApati kiye gae haiM, prarUpita kiye gae haiM, nirdAzata kiye gae haiM aura upadazita kiye gae haiN| yaha mUlaprathamAnuyoga hai / 567- se ki taM gaMDiyANuoge ? [gaMDiyANuoge] aNegavihe paNNatte / taM jahA--kulagara. gaMDiyAno titthagaragaMDiyAo gaNaharagaMDiyAno cakkaharagaMDiyAo dasAragaDiyAno baladevagaMDiyAno vAsudevagaMDiyAo harivaMsagaMDiyAno bhaddabAhagaMDiyAo tavokammagaMDiyAo cittaMtaragaDiyAo ussappiNIgaMDiyAo osappiNIgaMDiyAno amara-nara-tiriya-nirayagaigamaNa-vivihapariyaTTaNANuproge, evamAiyAyo gaDiyAo prAdhavijjati paNNavijjati parUvijjati nidaMsijjati uvadaMsijjaMti se taM gNddiyaannuoge| gaMDikAnuyoga meM kyA hai ? gaMDikAnuyoga aneka prakAra kA hai / jaise--kulakaragaMDikA, tIrthakaragaMDikA, gaNadharagaMDikA, cakravartIgaMDikA, dazA ragaDikA, baladevagaMDikA, vAsudevagaMDikA, harivaMzagaMDikA, bhadrabAhugaMDikA, tapaHkarmagaMDikA, citrAntaragaDikA, utsapiNogaDikA, avasarpiNI gaMDikA, deva, manuSya, tiryaMca aura naraka gatiyoM meM gamana, tathA vividha yoniyoM meM parivartanAnuyoga, ityAdi gaMDikAe~ isa gaMDikAnuyoga meM kaho jAtI haiM, prajJApita kI jAtI haiM, prarUpita kI jAtI haiM, nidarzita kI jAtI haiM aura upadarzita ko jAto haiM / yaha gaMDikAnuyoga hai / 568-se ki taM cUliyAro ? jaNNaM AillANaM cauNhaM punvANaM cUliyAo, sesAI puvAI acUliyAI / se taM cUliyAno / yaha cUlikA kyA hai ? __ prAdi ke cAra pUrvo meM cUlikA nAmaka adhikAra hai| zeSa daza pUrvo meM cUlikAe~ nahIM haiM / yaha cUlikA hai| vivecana -di0 zAstroM meM dRSTivAda kA cUlikA nAmaka pA~cavA bheda kahA gayA hai aura usake pA~ca bheda batalAe gae haiM -jalagatA cUlikA, sthalagatA cUlikA, mAyAgatA cUlikA, prAkAzagatA cUlikA aura ruupgt| cUlikA / jalagatA meM jala-gamana, agnistambhana, agnibhakSaNa, agni-praveza aura agnipara baiThane Adi ke mantra-tantra aura tapazcaraNa aAdi kA varNana hai| sthalagatA meM meru, kulAcala, Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196] [samavAyAnasUtra bhUmi Adi meM praveza karane Adi ke mantra-tantrAdi kA varNana hai| mAyAgatA meM indrajAla-sambandhI mantrAdi kA varNana hai| AkAzagatA meM AkAza-gamana ke kAraNabhUta mantrAdi kA varNana hai / rUpagatA meM siMha Adi ke aneka prakAra rUpAdi banAne ke kAraNabhUta mantrAdi kA varNana hai / 569-didivAyassa NaM paritA vAyaNA, saMkhejjA aNuyogadArA saMkhejjAo paDivattIo, saMkhejjAo nijjuttIo, saMkhejjA silogA, saMkhejjAo sNghnniiyo| dRSTivAda kI parIta vAcanAe~ haiM, saMkhyAta anuyogadvAra haiN| saMkhyAta pratipattiyAM haiM, saMkhyAta niyuktiyAM haiM, saMkhyAta zloka haiM, aura saMkhyAta saMgrahaNiyAM haiN| 570-se gaM aMgaTThayAe bArasame aMge, ege sumakkhaMdhe, cauddasa puvvAiM saMkhejjA vatthU, saMkhejjA cUlavatthU, saMkhejjA pAhuDA, saMkhejjA pAhuDa-pAhuDA, saMkhejjAo pAhuDiyAo, saMkhejjAno pAhuDapAhuDiyAno, saMkhejjANi payasayasahassANi payaggeNaM paNNattAI / saMkhejjA avakharA, aNaMtA gamA, praNatA pajjavA, parittA tasA, aNaMtA thAvarA, sAsayA kaDA NibaddhA NikAiyA jiNapaNNattA bhAvA prAdhavijjati paNNavijjati pavijjati daMsijjati nidaMsijjaMti uvadaMsijjati / se evaM prAyA, evaM NAyA, evaM viNNAyA, evaM caraNa-karaNaparUvaNayA AghavijjaMti / se taM diTTivAeM / se taM duvAlasaMge gnnipiddge| yaha dRSTivAda aMgarUpa se bArahavA~ aMga hai| isameM eka zrutaskandha hai, caudaha pUrva haiM, saMkhyAta vastu haiM, saMkhyAta cUlikA vastu haiM, saMkhyAta prAbhRta haiM, saMkhyAta prAbhUta-prAbhRta haiM, saMkhyAta prAbhatikAeM haiM, saMkhyAta prAbhRta-prAbhRti kAeM haiN| pada gaNanA kI apekSA saMkhyAta lAkha pada kahe gaye haiN| saMkhyAta akSara haiM / ananta gama haiM, ananta paryAya haiM, parIta trasa haiM, ananta sthAvara haiM / ye saba zAzvata, kRta, nibaddha, nikAcita jina-prajJapta bhAva isa dRSTivAda meM kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpita kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte aura upadarzita kiye jAte haiN| isa aMga ke dvArA AtmA jJAtA hotA hai, vijJAtA hotA hai / isa prakAra caraNa aura karaNa kI prarUpaNA ke dvArA vastusvarUpa kA kathana, prajJApana, nidarzana aura upadarzana kiyA jAtA hai / yaha bArahavA~ dRSTivAda aMga hai| yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka kA varNana hai 12 / 571-icceiyaM dubAlasaMga gaNipiDagaM atItakAle aNaMtA jIvA prANAe virAhittA cAuraMtasaMsArakaMtAraM aNupariTTisu / icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM paDuppaNNe kAle parittA jIvA prANAe virAhittA cAuraMtasaMsArakatAraM aNupariyati / icceiyaM dubAlasaMgaM gaNipiDagaM aNAgae kAle aNaMtA jIvA ANAe virAhittA cAuraMtasaMsArakatAraM ashupriyttttrsNti| isa dvAdazAGga gaNi-piTaka kI sUtra rUpa, artharUpa aura ubhaya rUpa prAjJA kA virAdhana karake arthAta durAgraha ke vazIbhUta hokara anyathA sutrapATha karake, anyathA arthakathana karake sUtrArtha ubhaya kI prarUpaNA karake ananta jIvoM ne bhUtakAla meM catutirUpa saMsAra-kAntAra (gahana vana) meM paribhramaNa kiyA hai, isa dvAdazAGga gaNi-piTaka kI sUtra, artha aura ubhaya rUpa AjJA kA virAdhana karake vartamAna kAla meM parIta (parimita) jIva caturgatirUpa saMsAra-kAntAra meM paribhramaNa kara rahe haiM aura isI dvAdazAGga gaNi-piTaka kI sUtra, artha aura ubhayarUpa AjJA kA virAdhana kara bhaviSyakAla meM ananta jIva caturgatirUpa saMsAra-kAntAra meM paribhramaNa kreNge| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAGga gaNipiTaka ] [ 197 572-icceiyaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM atItakAle aNaMtA jIvA prANAe ArAhitA cAuraMtasaMsArakatAraM voIvaiMsu / evaM paDuppaNNe'vi [parittA jodhA prANAe pArAhittA cAuratasaMsArakatAraM voIvaMti] evaM aNAgae vi [aNaMtA jIvA prANAe prArahittA cAuraMtasaMsArakatAraM vIIvaissaMti] / __ isa dvAdazAGga gaNi-piTaka kI sUtra, artha aura ubhayarUpa prAjJA kA pArAdhana karake ananta jovoM ne bhUtakAla meM caturgati rUpa saMsAra-kAntAra ko pAra kiyA hai (mukti ko prApta kiyA hai)| vartamAna kAla meM bhI (parimita) jIva isa dvAdazAGga gaNi-piTaka kI sUtra, artha aura ubhaya rUpa prAjJA kA pArAdhana karake caturgatirUpa saMsAra-kAntAra ko pAra kara rahe haiM aura bhaviSyakAla meM bhI ananta jIva isa dvAdazAGga gaNipiTaka kI sUtra, artha aura ubhaya rUpa prAjJA kA pArAdhana karake caturgatirUpa saMsAra-kAntAra ko pAra kreNge| 573-- duvAlasaMge gaM gaNipiDage Na kayAi NAsI, Na kayAvi Nasthi, Na kayAi Na bhavissai / bhuvi ca, bhavati ya, bhavissati y| dhuve nitie sAsae akkhae abbae avaTThie Nicce / se jahA NAmae paMca asthikAyA Na kayAi Na prAsi, Na kayAi patthi, NakayAiNa bhavissa bhaviMca, bhavati ya, bhavissaMti ya, dhuvA NitiyA sAsayA akkhayA anvayA avaTThiyA NiccA / evAmeva duvAlasaMge gaNipiDage Na kayAi Na Asi, Na kayAi Natthi, Na kayAi Na bhavissai / bhuvi ca, bhavati ya, bhavissai y| dhuve jAva avaTThie Nicce / yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka bhUtakAla meM kabhI nahIM thA. aisA nahIM hai, vartamAna kAla meM kabhI nahIM hai, aisA nahIM hai aura bhaviSyakAla meM kabhI nahIM rahegA, aisA, bhI nahIM hai| kintu bhUtakAla meM bhI yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka thA, vartamAna kAla meM bhI hai aura bhaviSyakAla meM bhI rhegaa| kyoMki yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka meru parvata ke samAna dhruva hai, loka ke samAna niyata hai, kAla ke samAna zAzvata hai, nirantara vAcanA dene para bhI isakA kSaya nahIM hone ke kAraNa akSaya hai, gaMgA-sindhu nadiyoM ke pravAha ke samAna avyaya hai, jambUdvIpAdi ke samAna avasthita hai aura AkAza ke samAna nitya hai / jisa prakAra pA~ca asti kAya dravya bhUtakAla meM kabhI nahIM the aisA nahIM, vartamAna kAla meM kabhI nahIM haiM, aisA bhI nahIM hai aura bhaviSya kAla meM kabhI nahIM raheMge, aisA bhI nahIM hai| kintu ye pA~coM astikAya dravya bhUtakAla meM bho the, vartamAnakAla meM bhI haiM aura bhaviSyakAla meM bhI rheNge| ataeva ye dhrava haiM, niyata haiM, zAzvata haiM. akSaya haiM, avyaya haiM, avasthita haiM, aura nitya haiN| isI prakAra yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka bhUtakAla meM kabhI nahIM thA, aisA nahIM hai, vartamAna kAla meM kabhI nahIM hai, aisA nahIM hai aura bhaviSyakAla meM kabhI nahIM rahegA, aisA bhI nahIM hai| kintu bhUtakAla meM bhI yaha thA, vartamAna kAla meM bhI yaha hai aura bhaviSya kAla meM bhI rhegaa| ataeva yaha dhra va hai, niyata hai, zAzvata hai, akSaya hai, avyaya hai, avasthita hai aura nitya hai| 574 - ettha NaM duvAlasaMge gaNipiDage aNaMtA bhAvA, aNaMtA abhAvA, aNatA heU, aNaMtA aheU, aNaMtA kAraNA, praNaMtA akAraNA aNaMtA jIvA, aNaMtA ajIvA, aNaMtA bhavasiddhiyA, praNatA abhavasiddhiyA, ajaMtA siddhA, aNaMtA asiddhA aghAvijjati paNavijjati parUvijjati daMsijjati nidaMsijjati uvadaMsijjati / evaM duvAlasaMgaM gaNipiDagaM ti / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] [ samavAyAGgasUtra isa dvAdazAGga gaNi-piTaka meM ananta bhAva (jIvAdi svarUpa se sat padArtha) aura ananta abhAva (pararUpa se asat jIvAdi vahI padArtha) ananta hetu, unake pratipakSI ananta ahetu; isI prakAra ananta kAraNa, ananta akAraNa; ananta jIva, ananta ajova; ananta bhavya siddhika, ananta abhavyasiddhika ; ananta siddha tathA ananta prasiddha kahe jAte haiM, prajJApita kiye jAte haiM, prarUpati kiye jAte haiM, darzita kiye jAte haiM, nidarzita kiye jAte haiM aura upadarzita kiye jAte haiN| vivecana-jaina siddhAnta meM pratyeka vastu meM jisa prakAra ananta dharma svarUpa ko apekSA sattArUpa meM pAye jAte haiM, usI prakAra pararUpa kI apekSA ananta abhAvAtmaka dharma bhI pAye jAte haiN| isI kAraNa sUtra meM svarUpa kI apekSA bhAvAtmaka dharmoM kA aura pararUpa kI apekSA prabhAvAtmaka dharmoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| padArtha ke dharma-vizeSoM ko siddha karane vAlI yuktiyoM ko hetu kahate haiM / padArthoM ke upAdAna aura nimitta kAraNoM ko kAraNa kahate haiN| jinameM cetanA pAI jAtI hai, ve jIva aura jinameM cetanA nahIM pAI jAtI hai, ve ajIva kahalAte haiN| jinameM mukti jAne kI yogyatA hai ve bhavyasiddhika aura jinameM vaha yogyatA nahIM pAI jAtI unheM bhavya siddhika kahate haiN| karma-mukta jovoM ko siddha aura karma-baddha saMsArI jIvoM ko prasiddha kahate haiN| isa prakAra se yaha dvAdazAGga gaNi-piTaka saMsAra meM vidyamAna sabhI tattvoM, bhAvoM aura padArthoM kA varNana karatA hai| isa prakAra dvAdazAGga gaNi-piTaka kA varNana samApta huA / upasaMhAra-dvAdazAGga zrutajJAna kA viSaya bahuta vizAla hai| zrutajJAna kI mahimA kA varNana karate hue prAcAryoM ne 'bhedaH sAkSAdasAkSAcca zruta-kevalayormataH' kaha kara zrutajJAna kI mahattA prakaTa kI hai, arthAt zrutajJAna aura kevalajJAna meM pratyakSa evaM parokSa kA bheda kahA hai| jahA~ kevalajJAna trailokyatrikAlavartI, dravyoM, unake guNoM aura paryAyoM ko sAkSAt hastAmalakavat pratyakSa jAnatA hai, vahAM zrutajJAna una sabako parokSa rUpa se jAnatA hai| ataH saMsAra kA koI bhI tatva dvAdazAGga zruta se bAhara nahIM hai / sabhI tattva isa dvAdazAGga gaNapiTaka meM samAhita haiN| prAcArAGga Adi gyAraha aMgoM meM AcAra Adi pradhAna rUpa se eka-eka viSaya kA varNana kiyA gayA hai, kintu bArahaveM dRSTivAda aMga meM to saMsAra ke sabhI tattvoM kA varNana kiyA gayA hai| usake pUrvagata bheda meM se jahA~ prArambha ke utpAdapUrva Adi aneka pUrva vastu ke utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka svarUpa kA varNana karate haiM, vahA~ vIrya pravAdapUrva dravya kI zaktiyoM kA, astinAsti-pravAda pUrva aneka dharmAtmakatA kA, jJAnapravAda aura prAtmapravAda pUrva prAtmasvarUpa kA, karmapravAda pUrva karmoM kI dazAnoM kA nirUpaNa karate haiM / pratyAkhyAnapUrva aneka prakAra ke prAyazcittoM kA, vidyAnuvAda pUrva maMtra-taMtroM kA, prANAvAya pUrva Ayurveda ke aSTAGgoM kA, antarikSa, bhauma, aMga svara, svapna, lakSaNa, vyaMjana aura chinna ina pATha mahAnimittoM kA evaM jyotiSazAstra ke rahasyoM kA varNana karatA hai| abandhya pUrva kabhI niSphala nahIM jAne vAlI kalyANakAriNI kriyAoM kA varNana karatA hai| kriyAvizAlapUrva kriyAoM kA, striyoM kI causaTha aura puruSoM kI bahattara kalAtroM kA, tathA kAvya-racanA, chanda, alaMkAra Adi kA varNana karatA hai / lokabindusAra pUrva avaziSTa sarvazruta sampadA kA varNana karatA hai| isa prakAra aisA koI bhI jIvanopayogI evaM prAtmopayogI viSaya nahIM hai, jisakA varNana ina caudaha pUrvo meM na kiyA gayA ho / kathAnuyoga, gaNita Adi viSayoM kA varNana dRSTivAda ke zeSa cAra bhedoM meM kiyA gayA hai| isa prakAra dvAdazAGga zruta kA viSaya bahuta vizAla hai| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa 576-duve rAsI pannattA / taM jahA- jIvarAsI ajIvarAsI ya / ajIvarAsI duvihA pnnttaa| taM jahA-rUvo ajIvarAso arUbI ajovarAsI ya / ___ do rAziyAM kahI gaI haiM. ---jIvarAzi aura ajIva rAzi / ajIvarAzi do prakAra kI kahI gaI hai / rUpI ajovarAzi aura arUpI ajIvarAzi / 577-se ki taM asvI ajIvarAsI ? arUvI ajIvarAsI dasavihA pannattA / taM jahA--- dhammasthikAe jAva [dhammatthikAyadesA, dhammasthikAyapadesA, adhammasthikAe, adhammasthikAyadesA, adhammatthikAyapadesA, prAgAsasthikAe, pAgAsasthikAyadesA, pAgAsasthikAyapadesA] zraddhAsamae / arUpI ajIvarAzi kyA hai ? arUpI ajIvarAzi daza prakAra kI kahI gaI hai| jaise-dharmAstikAya yAvat (dharmAstikAya deza, dharmAstikAyapradeza, adharmAstikAya, adharmAstikAya deza, adharmAstikAya pradeza, AkAzAstikAya, AkAzAstikAya deza, AkAzAstikAya pradeza) aura addhAsamaya / 578-rUpI ajIvarAsI aNegavihA pannattA jAva............... [rUpI ajIvarAzi kyA hai ? ] rUpI ajIvarAzi aneka prakAra kI kahI gaI hai yAvat vivecana--rUpI grajIvarAzi kA tathA jIvarAzi kA vivaraNa yahA~ nahIM diyA gayA hai, kevala jAva zabda kA prayoga karake yaha sUcita kara diyA gayA hai ki prajJApanAsUtra ke pahale prajJApanA nAmaka pada ke anusAra isakA nirUpaNa samajha lenA caahie| donoM sthaloM meM antara, mAtra eka zabda kA hai / prajJApanAsUtra meM jahA~ 'prajJApanA' zabda kA prayoga hai, vahAM isa sthAna para rAzi zabda kA prayoga karanA caahie| zeSa kathana donoM jagaha samAna hai / TIkA ke anusAra saMkSipta kathana isa prakAra hai-- rUpI ajIvarUpa arthAt pudgala rAzi cAra prakAra kI hai skandha, deza, pradeza aura paramANu / ananta paramANoM ke sampUrNa piMDa ko skandha kahate haiN| skandha ke usameM mile hae bhAga ko deza kahate haiM aura skandha ke sAtha jur3e avibhAgI aMza ko pradeza kahate haiM / pudgala ke sabase choTe avibhAgI aMza ko, jo pRthak hai, paramANu kahate haiM / ' punaH yaha pudgala varNa, gandha, rasa, sparza aura saMsthAna ke bheda se pA~ca prakAra kA hai / punaH saMsthAna bhI pudgala-paramANuoM ke saMyoga se aneka prakAra kA hotA hai / yaha pudgala zabda, bandha, sUkSma, sthUla, bheda, tama, (andhakAra) chAyA, udyota (candra-prakAza) aura prAtapa (sUrya-prakAza) Adi ke bheda se bhI aneka prakAra kA hai| 1. paMcAstikAya meM deza aura pradeza kA svarUpa bhinna prakAra se batalAyA gayA hai khadhaM sayalasamatthaM, tassa ya addha bhaNati desotti / tassa ya addha padezaM jaM avibhAgI viyANa paramANu tti / / -paMcAstikAya, gAthA 95 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200] [ samavAyAGgasUtra 579-[jIvarAsI duvihA paNNattA / taM jahA-saMsArasamAvannagA ya asaMsArasamAvannagA ya / tattha asaMsArasamAvannagA duvihA paNNattA...''jAva..] jIva-rAzi kyA hai ? [jIva-rAzi do prakAra kI kahI gaI hai--saMsArasamApannaka (saMsArI jIva) aura asaMsAra samApannaka (mukta jIva) / isa prakAra donoM rAziyoM ke bheda-prabheda prajJApanAsUtra ke anusAra anuttaropapAtikasUtra taka jAnanA caahie| 580-se ki taM aguttarovavAiyA? aNuttarovavAiyA paMcavihA pnntaa| taM jhaa-vijyvejyNt-jyNt-apraajit-svvtttthsiddhiaa| se taM annuttrovvaaiyaa| se taM cidiysNsaarsmaavnnnnjiivraasii| ve anuttaropapAtika deva kyA haiM ? anuttaropapAtika deva pA~ca prakAra ke kahe gaye haiN| jaise-vijaya-anuttaropapAtika, vaijayantaanuttaropapAtika, jayanta-anuttaropapAtika, aparAjita-anuttaropapAtika aura sarvArthasiddhika anuttaropapAtika / ye saba anuttaropapAtika saMsAra-samApannaka jIvarAzi haiM / yaha saba paMcendriyasaMsAra-samApanna-jIvarAzi haiM / 581-duvihA jeraiyA paNNattA / taM jahA--pajjattA ya apajjattA ya / evaM daMDao bhANiyacco jAva vemANiya tti| nAraka jIva do prakAra ke haiM -paryApta aura aparyApta / yahAM para bhI [prajJApanAsUtra ke anusAra] vaimAnika devoM taka arthAt nAraka, asurakumAra, sthAvarakAya, dvIndriya prAdi, manuSya, vyantara, jyotiSka tathA vaimAnika kA sUtra-daMDaka kahanA cAhie, arthAt varNana samajha lenA caahie| 582-imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe kevaiyaM khettaM progAhettA kevaiyA NirayAvAsA paNNattA ? goyamA ! imose gaM rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoyaNasayasahassa-bAhallAe uri egaM joyaNasahassaM ogAhettA heDA cegaM joyaNasahassaM vajjettA majjhe aTusattari joyaNasayasahasse ettha NaM rayaNappabhAe pRDhavoe raiyANaM tIsaM NirayAvAsasayasahassA bhvNtiitimkkhaayaa| te NaM girayAvAsA aMto vaTTA, bAhiM cauraMsA jAva asubhA NirayA, asubhAo Niraesu veyaNAyo / evaM satta vi bhANiyavyAo jaM jAsu jujjai [bhagavan ] isa ratnaprabhA pRthivI meM kitanA kSetra avagAhana kara kitane nArakAvAsa kahe gaye haiM ? __gautama ! eka lAkha assI hajAra yojana moTI isa ratnaprabhA pRthivI ke Upara se eka hajAra yojana avagAhana kara, tathA sabase nIce ke eka hajAra yojana kSetra ko choDakara madhyavartI eka lAkha aThahattara hajAra yojana vAle ratnaprabhA pRthivI ke bhAga meM tIsa lAkha nArakAvAsa haiN| ve nArakAvAsa bhItara kI ora gola aura bAhara kI aora caukora haiM yAvat ve naraka azubha haiM aura una narakoM meM azubha vedanAeM haiN| isI prakAra sAtoM hI pRthiviyoM kA varNana jinameM jo yukta ho, karanA caahie| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa] [201 vivecana-Age dI gaI gAthA saMkhyA eka ke anusAra dUsarI pRthivI eka lAkha battIsa hajAra yojana moTI hai| usake eka hajAra yojana Upara kA aura eka hajAra nIce kA bhAga chor3akara madhyavartI eka lAkha tIsa hajAra yojana bhU-bhAga meM paccIsa lAkha nArakAvAsa haiN| tIsarI pRthivI eka lAkha aTThAIsa hajAra yojana moTI hai| usake eka hajAra yojana Upara kA aura eka hajAra yojana nIce kA bhAga chor3akara madhyavartI eka lAkha chabbIsa hajAra yojana bhU-bhAga meM pandraha lAkha nArakAvAsa haiN| cauthI pRthivI eka lAkha bIsa hajAra yojana moTI hai / usake Upara tathA nIce kI eka eka hajAra yojana bhUmi ko chor3akara zeSa eka lAkha aThAraha hajAra yojana bhU-bhAga meM daza lAkha nArakAvAsa haiN| pAMcavIM pRthivI eka lAkha aThAraha hajAra yojana moTI hai| usake eka eka hajAra yojana UparI vA nIce kA bhAga chor3akara zeSa madhyavartI eka lAkha solaha hajAra yojana bhU-bhAga meM tIna lAkha nArakAvAsa haiM / chaThI pRthivI eka lAkha solaha hajAra yojana moTI hai, usake eka-eka hajAra yojana UparI aura nIce kA bhAga chor3akara madhyavartI eka lAkha caudaha hajAra yojana bhU-bhAga meM pAMca kama eka lAkha (99995) nArakAvAsa haiM / sAtavIM pRthivI eka lAkha ATha hajAra yojana moTI hai| usake 521, 523 hajAra yojana UparI tathA nIce ke bhAga ko chor3akara madhya meM pAMca nArakAvAsa haiN| usameM apratiSThAna nAma kA nArakAvAsa ThIka cAroM nArakAvAsoM ke madhya meM hai aura zeSa kAla, mahAkAla, roruka aura mahArauruka nArakAvAsa usakI cAroM dizAoM meM avasthita haiN| sabhI pRthiviyoM meM nArakAvAsa tIna prakAra ke haiM--indraka, zreNIbaddha (pAvalikApraviSTa) aura puSpaprakIrNaka (praavlikaabaahy)| indraka nArakAvAsa sabake bIca meM hotA hai aura zreNIbaddha nArakAvAsa usakI AThoM dizAoM meM avasthita haiN| puSpaprakIrNaka yA pAvalikAbAhya nArakAvAsa zreNibaddha nArakAvAsoM ke madhya meM avasthita haiM / indraka nArakAvAsa gola hote haiM aura zeSa nArakAvAsa trikoNa catuSkoNa Adi nAnA AkAra vAle kahe gaye haiN| tathA nIce kI ora sabhI nArakAvAsa kSurapra (khurapA) ke AkAra vAle haiN| 583-AsIyaM battIsaM aTThAvIsaM taheva vIsaM ca / aTThArasa solasagaM achuttarameva bAhallaM // 1 // tIsA ya paNNavIsA pannarasa daseva syshssaaii| tiNNagaM paMcaNaM paMceva aNattarA naragA // 2 // causaTThI asurANaM caurAsIiMca hoi nAgANaM / vAvattari suvannANaM vAukumArANa chaNNauI // 3 // dIva-disA-udahINaM vijjukumArida-thaNiyamaggoNaM / chaNDa pi javalayANaM chAvattarimo ya sayasahassA // 4 // battIsaTThAvIsA vArasa aDa cauro ya syshssaa| paNNA cattAlIsA chacca sayA sahassAre // 5 // ANaya-pANayakappe cattAri sayA''raNaccue tinni / satta vimANasayAI causu vi eesa kappesu // 6 // ekkArasuttaraM heTThimesu sattttaraM ca majjhimae / saya megaM uvarimae paMceva aNuttara vimANA // 7 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] [ samavAyAGgasUtra ratnaprabhA pRthivI kA bAhalya (moTAI) eka lAkha assI hajAra yojana hai| zarkarA pRthivI kA bAhalya eka lAkha battIsa hajAra yojana hai| vAlukA pRthivI kA bAhalya eka lAkha aTThAIsa hajAra yojana hai / paMkaprabhA pRthivI kA bAhalya eka lAkha vIsa hajAra yojana hai| dhUmaprabhA pRthivI kA bAhalya eka lAkha aTThAraha hajAra yojana hai| tamaHprabhA pRthivI kA bAhalya eka lAkha solaha hajAra yojana hai aura mahAtamaHprabhA pRthivI kA bAhalya eka lAkha ATha hajAra yojana hai / / 1 / / ratnaprabhA pRthivI meM tIsa lAkha nArakAvAsa haiM / zarkarA pRthivI meM paccIsa lAkha nArakAvAsa haiM / vAlukA pRthivI meM pandraha lAkha nArakAvAsa haiN| paMkaprabhA pRthivI meM daza lAkha nArakAvAsa haiN| dhUmaprabhA pRthivI meM tIna lAkha nArakAvAsa haiM / tamaHprabhA pRthivI meM pAMca kama eka lAkha nArakAvAsa haiN| mahAtamaH pRthivI meM (kevala) pAMca anuttara nArakAvAsa haiM / / 2 / / asurakumAroM ke causaTha lAkha bhavana haiM / nAgakumAroM ke caurAsI lAkha bhavana haiN| suparNakumAroM ke bahattara lAkha bhavana haiM / vAyukumAroM ke chayAnavai lAkha bhavana haiM / / 3 / / dvIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra, agnikumAra ina chahoM yugaloM ke chiyattara (76) lAkha bhavana haiM // 4 // saudharmakalpa meM battIsa lAkha vimAna haiN| IzAnakalpa meM aTThAIsa lAkha vimAna haiM / sanatkumArakalpa meM bAraha lAkha vimAna haiN| mAhendrakalpa meM pATha lAkha vimAna haiM / brahmakalpa meM cAra lAkha vimAna haiN| lAntakakalpa meM pacAsa hajAra vimAna haiN| mahAzukra vimAna meM cAlIsa hajAra vimAna haiM / sahasrArakalpa meM chaha hajAra vimAna haiM // 5 // aAnata, prANata kalpa meM cAra sau vimAna haiN| prAraNa aura acyuta kalpa meM tIna sau vimAna haiN| isa prakAra ina cAroM hI kalpoM meM vimAnoM kI saMkhyA sAta sau jAnanA cAhie // 6 // adhastana-nIce ke tInoM hI graiveyakoM meM eka sau gyAraha vimAna haiN| madhyama tInoM hI veyakoM meM eka sau sAta vimAna haiM / uparima tInoM hI graMveyakoM meM eka sau vimAna haiN| anuttara vimAna pAMca hI haiM // 7 // 584-doccAe NaM puDhavIe, taccAe NaM puDhavIe, cautthIe puDhavIe, paMcamIe puDhavIe, chaTThIe puDhavIe, sattamIe puDhavIe gAhAhi bhANiyanvA / [. .........] isI prakAra Upara kI gAthAoM ke anusAra dUsarI pRthivI meM, tIsarI pRthivI meM, cauthI prathivI meM, pAMcavIM pRthivI meM, chaThI pRthivI meM aura sAtavIM pRthivI meM naraka biloM- nAravAvAsoM kI saMkhyA kahanA caahie| isI prakAra ukta gAthAoM ke anusAra dazoM prakAra ke bhavanavAsI devoM ke bhavanoM kI, bAraha kalpavAsI devoM ke vimAnoM kI, tathA gaiveyaka aura anuttara devoM ke vimAnoM kI bhI saMkhyA jAnanA caahie| 585 --sattamAe puDhavIe pucchaa| goyamA ! sattamAe puDhavIe aThuttarajoyaNasayasahassAI bAhallAe uvari addhatevannaM joyaNasahassA ogAhettA heTThA vi addhatevannaM joyaNasahassAI vajjittA majjhe tisu joyaNasahassesu ettha NaM sattamAe puDhavIe neraiyANaM paMca aNuttarA mahaimahAlayA mahAnirayA Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa] [203 paNNattA / taM jahA kAle mahAkAle rorue mahArorue apaiTThANe nAmaM paMcame / te NaM nirayA baTTe ya taMsA ya / ahe khurappasaMThANasaMThiyA jAva asubhA, naragA, asubhAmro naraesa veynnaao| sAtavIM pRthivI meM pRcchA--[bhagavan ! sAtavIM pRthivI meM kitanA kSetra avagAhana kara kitane nArakAvAsa haiM ? gautama ! eka lAkha sATha hajAra yojana bAhalyavAlI sAtavIM pRthivI meM Upara se sAr3he bAvana hajAra yojana avagAhana kara aura nIce bhI sAr3he bAvana hajAra yojana chor3akara madhyavartI tIna hajAra yojanoM meM sAtavIM pRthivI ke nArakiyoM ke pAMca anuttara, bahuta vizAla mahAnaraka kahe gaye haiM / jaise--kAla, mahAkAla, roruka, mahAroruka aura pAMcavAM apratiSThAna nAma kA naraka hai / ye naraka vRtta (gola) aura tryana haiM, arthAt madhyavartI apratiSThAna naraka gola AkAra vAlA hai aura zeSa cAroM dizAvartI cAroM naraka trikoNa AkAra vAle haiN| nIce tala bhAga meM ve naraka kSurapra (khurapA) ke prAkAra vAle haiN|..."yaavt ye naraka azubha haiM aura ina narakoM meM azubha vedanAeM haiN| 586 -kevaiyA NaM bhaMte ! asurakumArAvAsA paNNattA ? goyamA ! imose NaM rayaNapyabhAe puDhavIe asIuttara joyaNasayasahassa-bAhallAe uvari egaM joyaNasahassaM ogAhettA heTThA cegaM joyaNasahassaM vajjittA majjhe aTThahattari joyaNasayasahasse ettha NaM rayaNappabhAe puDhavIe cauTTi asurakumArAvAsasayasahassA paNNattA / te NaM bhavaNA bAhiM baTTA, aMto cauraMsA, ahe pokkharakaNNimAsaMThANasaMThiyA ukkiNNaMtara viula-gaMbhIra-khAya-phalihA aTTAlaya-cariya-dAra-goura-kavADa-toraNapaDiduvAra-desabhAgA jaMta-musala-bhusaMDhi-sayagghi-parivAriyA aujjhA aDayAlakoTaraiyA aDayAlakayavaNamAlA lAulloiyamahiyA gosIsa-sarasa-rattacaMdaNa-daddara-diNNapaMcaMgulitalA kAlAguru-pavarakudurukka turukka ujjhaMta-dhUvamadhamaghetagaMdhuddhayAbhirAmA sugaMdhiyA gaMdhavaTTibhUyA acchA saNhA laNhA ghaTTA maTThA nIrayA NimmalA vitimirA visuddhA sappabhA samarIyA saujjoyA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA paDirUvA / evaM jaM jassa kamatI taM tassa, jaM jaM gAhAhi bhaNiyaM taha ceva vaNNo / bhagavan ! asurakumAroM ke prAvAsa (bhavana) kitane kahe gaye haiM ? gautama ! isa eka lAkha assI hajAra yojana bAhalyavAlI ratnaprabhA pRthivI meM Upara se eka hajAra yojana avagAhana kara aura nIce eka hajAra yojana chor3akara madhyavartI eka lAkha aThahattara hajAra yojana meM ratnaprabhA pRthivI ke bhItara asurakumAroM ke causaTha lAkha bhavanAvAsa kahe gaye haiN| ve bhavana bAhara gola haiM, bhItara caukoNa haiM aura nIce kamala kI kaNikA ke AkAra se sthita haiN| unake cAroM ora khAI aura parikhA' khudI huI haiM jo bahuta gaharI haiM / khAI aura parikhA ke madhya meM pAla baMdhI huI hai| tathA ve bhavana aTTAlaka, carikA, dvAra, gopura, kapATa, toraNa, pratidvAra, deza rUpa bhAga vAle haiM, yaMtra, mUsala, bhusuDhI, zataghnI, ina zastroM se saMyukta haiN| zatruoM kI senAoM se ajeya haiN| ar3atAlIsa koThoM se racita, ar3atAlIsa vana-mAlAoM se zobhita haiN| unake bhUmibhAga aura bhittiyA~ uttama lepoM se lipI aura cikanI haiM, gozIrSacandana aura lAlacandana ke sarasa sugandhita lepa se una bhavanoM kI bhittiyoM para pAMcoM aMguliyoM yukta hastatala (hAtha) aMkita haiM / isI 1. jo Upara-nIce samAna vistAra vAlI ho vaha khAI, jo Upara caur3I aura nIce saMkar3I ho vaha prikhaa| Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] [ samavAyAGgasUtra prakAra bhavanoM kI sIr3hiyoM para bhI gozIrSacandana aura lAlacandana ke rasa se pAMcoM aMguliyoM ke hastatala aMkita haiN| ve bhavana kAlAguru, pradhAna kundaru aura turuSka (lobhAna) yukta dhUpa ke jalate rahane se maghamaghAyamAna, sugandhita aura sundaratA se abhirAma (manohara) haiN| vahAM sugandhita agara la rahI haiN| ve bhavana prAkAza ke samAna svaccha haiM, sphaTika ke samAna kAntiyukta haiM, atyanta cikane haiM, ghise hue haiM, pAliza kiye hue haiM, nIraja (raja-dhUli se rahita) haiM nirmala haiM, andhakAra-rahita haiM, vizuddha (niSkalaMka) haiM, prabhA-yukta haiM. marIciyoM (kiraNoM) se yukta haiM, udyota (zItala prakAza) se yukta haiM, mana ko prasanna karane vAle haiN| darzanIya (dekhane ke yogya) haiM, abhirUpa (kAnta, sundara) haiM aura pratirUpa (ramaNIya) haiN| jisa prakAra se asurakumAroM ke bhavanoM kA varNana kiyA gayA hai, usI prakAra nAgakumAra Adi zeSa bhavanavAsI devoM ke bhavanoM kA bhI varNana jahAM jaisA ghaTita aura upayukta ho, vaisA karanA cAhie / tathA Upara kahI gaI gAthAoM se jisake jitane bhavana batAye gaye haiM, unakA vaisA hI varNana karanA caahie| 587-kevaiyA NaM bhaMte ! puDhavikAiyAvAsA paNNatA ? goyamA! asaMkhejjA puDhavikAiyAvAsA paNNattA / evaM jAva maNussa tti / bhagavan ! pRthivIkAyika jIvoM ke prAvAsa kitane kahe gaye haiM ? gautama ! pRthivIkA thika jIvoM ke asaMkhyAta prAvAsa kahe gaye haiN| isI prakAra jalakAyika jIvoM se lekara yAvat manuSyoM taka ke jAnanA caahie| vivecana-garbhaja manuSyoM ke AvAsa to saMkhyAta hI hote haiM / tathA sammUcchima manuSyoM ke AvAsa nahIM hote haiM kintu pratyeka zarIra meM eka eka jIva hone se ve asaMkhyAta haiM, itanA vizeSa jAnanA caahie| 588--kevaiyA NaM bhaMte vANamaMtarAvAsA paNNattA ? goyamA ! imose gaM rayaNappabhAe puDhavIe rayaNAmayassa kaMDassa-joyaNasahassa-bAhallassa uri ega joyaNasayaM progAhettA heTThA cegaM joyaNasayaM vajjettA majjhe aTThasa joyaNasaesa ettha NaM bANamaMtarANaM devANaM tiriyamasaMkhejjA bhomejjA nagarAvAsasayasahassA pnnnnttaa| te NaM bhomejjA nagarA bAhiM vaTTA aMto curNsaa| evaM jahA bhavaNavAsoNaM taheva NeyavvA / NavaraM paDAgamAlAulA surammA pAsAIyA darisaNijjA abhiruvA pddiruuvaa| bhagavan ! vAnavyantaroM ke AvAsa kitane kahe gaye haiM ? gautama ! isa ratnaprabhA pRthivI ke eka hajAra yojana moTe ratnamaya kAMDa ke eka sau yojana Upara se avagAhana kara aura eka sau yojana nIce ke bhAga ko chor3a kara madhyake ATha sau yojanoM meM yAnavyantara devoM ke tirache phaile hue asaMkhyAta lAkha bhaumeyaka nagarAvAsa kahe gaye haiN| ve bhaumeyaka nagara bAhara gola aura bhItara caukora haiN| isa prakAra jaisA bhavanavAso devoM ke bhavanoM kA varNana kiyA gayA hai, vaisA hI varNana vAnavyantara devoM ke bhavanoM kA jAnanA caahie| kevala itanI vizeSatA hai ki ye patAkA-mAlAoM se vyApta haiM / yAvat suramya haiM, manaH ko prasanna karane vAle haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiN| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa] [205 589-kevaiyA NaM bhaMte ! joisiyANaM vimANAvAsA paNNattA ? goyamA! imose NaM rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAyo bhUmibhAgAno sattanauyAI joyaNasayAI uDDhe uppaittA estha NaM dasuttarajoyaNasayabAhalle tiriyaM joisavisae joisiyANaM devANaM asaMkhejjA joisiyavimANAvAsA paNNattA / te NaM joisiyavimANAvAsA abbhuggayabhUsiyapahasiyA vivihamaNirayaNabhatticittA vijaya-vejayaMtI-paDAga-chattAichattakaliyA taMgA gagaNatalamaNalihaMtasiharA jAlaMtara-rayaNapaMjarummiliyanva maNikaNagarthabhiyAgA viyasiya-sayapatta-puNDarIya tilaya-rayaNaddhacaMdacittA aMto vAhiM ca saNhA tavaNijja-bAluA patthaDA suhakAsA sassirIyarUvA pAsAIyA drisnnijjaa| bhagavan ! jyotiSka devoM ke vimAnAvAsa kitane kahe gaye haiM ? gautama ! isa ratnaprabhA pRthivI ke bahusama ramaNIya bhUmibhAga se sAta sau navva yojana Upara jAkara eka sau daza yojana bAhalya vAle tirache jyotiSka-viSayaka prAkAzabhAga meM jyotiSka devoM ke asaMkhyAta vimAnAvAsa kahe gaye haiM / ve apane meM se nikalatI huI aura sarva dizAoM meM phailatI huI prabhA se ujjvala haiM, aneka prakAra ke maNi aura ratnoM kI citrakArI se yukta haiM, vAyu se ur3atI huI vijaya-vaijayantI patAkAroM se aura chatrAtichatroM se yukta haiM, gaganatala ko sparza karane vAle UMce zikhara vAle haiM, unako jAliyoM ke bhItara ratna lage hue haiN| jaise paMjara (pracchAdana) se tatkAla nikAlI vastu sazrIka-camacamAtI hai vaise hI ve sazrIka haiM / maNi aura suvarNa kI stUpikAoM se yukta haiM, vikasita zatapatroM evaM puNDarIkoM (zveta kamaloM) se, tilakoM se, ratnoM ke ardhacandrAkAra citroM se vyApta haiM, bhItara aura bAhara atyanta cikane haiM, tapAye hue suvarNa ke samAna vAlukAmayI prastaToM yA prastAroM vAle haiM / sukhada sparza vAle haiM, zobhAyukta haiM, mana ko prasanna karane vAle aura darzanIya haiM / _590-kevaiyA gaM bhaMte ! vemANiyAvAsA paNNatA ? goyamA ! imIme NaM rayaNappabhAe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgAno uDDhaM caMdima-sUriya-gahamaNa-nakkhatta-tArArUvANaM bIivaittA bahaNi joyaNANi bahUNi joyaNasayANi bahuNi joyaNasahassANi [bahUNi joyaNasayasahassANi] bahUio joyaNakoDopro bahuio joyaNakoDAkoDIA asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDImo uDDhaM dUraM vIivaittA estha NaM vemANiyANaM devANaM sohammIsANa-saNaMkumAra-mAhiMda-baMbha-laMtaga-sukka-sahassAra-prANaya-pANayapAraNa-accuesa gevejjamaNuttaresu ya caurAsII vimANAvAsasayasahassA sattANauI ca sahassA tevIsaM ca vimANA bhvNtiitimkkhaayaa| bhagavan ! vaimAnika devoM ke kitane prAvAsa kahe gaye haiM ? gautama ! isI ratnaprabhA pRthivI ke bahusama ramaNIya bhUmibhAga se Upara, candra, sUrya, grahagaNa, nakSatra aura tArakAoM ko ullaMghana kara, aneka yojana, aneka zata yojana, aneka sahasra yojana [aneka zata-sahasra yojana aneka koTi yojana, aneka koTAkoTI yojana, aura asaMkhyAta koTA-koTI yojana Upara bahuta dUra taka AkAza kA ullaMghana kara saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, brahma, lAntaka, zukra, sahasrAra, prAnata, prANata, pAraNa, acyuta kalpoM meM, aveyakoM meM aura anuttaroM meM vaimAnika devoM ke caurAsI lAkha sattAnavai hajAra aura teIsa vimAna haiM, aisA kahA gayA hai| 591 te NaM vimANA accimAlippabhA bhAsarAsivaNNAbhA arayA nirayA himmalA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra vitimirA visuddhA savvarayaNAmayA acchA saNhA ghaTTA maTThA NippaMkA NikkaMka-DacchAyA sappabhA samarIyA saujjoyA pAsAIyA darisaNijjA abhirUvA pddiruuvaa| ve vimAna sUrya kI prabhA ke samAna prabhAvAle haiM, prakAzoM kI rAziyoM (joM) ke samAna bhAsura haiM, araja (svAbhAvika raja se rahita) haiM, nIraja (Agantuka raja se vihIna) haiM, nirmala haiM, andhakArarahita haiM, vizuddha haiM, marIci-yukta haiM, udyota-sahita haiM, mana ko prasanna karane vAle haiM, darzanIya haiM, abhirUpa haiM aura pratirUpa haiN| 592-sohamme NaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsA paNNatA ? goyamA ! battIsaM vimANAvAsasayasahassA pnnnnttaa| evaM IsANAisu aTThAvIsa vArasa aTTha cattAri eyAI sayasahassAI paNNAsaM cattAlIsaM cha-eyAI sahassAI prANae pANae cattAri AraNaccue tinni eyANi sayANi evaM gAhAhi bhANiyabvaM / bhagavan ! saudharma kalpa meM kitane vimAnAvAsa kahe gaye haiM ? gautama ! saudharma kalpa meM battIsa lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiM / isI prakAra IzAnAdi zeSa kalpoM meM sahasrAra taka kramazaH pUrvokta gAthAoM ke anusAra aTThAIsa lAkha, bAraha lAkha, ATha lAkha cAra lAkha, pacAsa hajAra, chaha sau, tathA prAnata prANata kalpa meM cAra sau aura prAraNa-acyuta kalpa meM tIna sau vimAna kahanA caahie| [veyaka aura anuttara devoM ke vimAna bhI pUrvokta gAthAGka 7 pRSTha 201 ke anusAra jAnanA caahie| 593---neraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA! jahanneNaM dasavAsasahassAI, ukkosepha tettIsaM sAgarobamAI ThiI pnnttaa| apajjattagANaM neraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? jahanneNaM aMtomuttaM, ukkoseNaM vi aMtomuhattaM / pajjattagANaM jahanneNaM dasavAsasahassAI aMtomuhatUNAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM aMtomuhattaNAI / imIse NaM raNayappabhAe puDhavIe evaM jaav| bhagavan ! nArakoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kI kahI bhagavan ! aparyAptaka narakoM kI kitane kAla taka sthiti kahI gaI hai ? [gautama ! ] jaghanya bhI antarmuharta kI aura utkRSTa bhI sthiti antarmuharta kI kahI gaI hai| paryAptaka nArakiyoM kI jaghanya sthiti antarmuhUrta kama daza hajAra varSa kI aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kama tetIsa sAgaropama kI hai| isI prakAra isa ratnaprabhA pRthivI se lekara mahAtamaH prabhA pRthivI taka aparyAptaka nArakiyoM kI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta kI tathA paryAptakoM kI sthiti vahA~ kI sAmAnya, jaghanya aura utkRSTa sthiti se antarmuhUrta antarmuhUrta kama jAnanA caahie| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa [207 [isI prakAra bhavanavAsiyoM, vAnavyantaroM, jyotiSkoM, kalpavAsiyoM aura greveyakavAsI devoM kI paryAptaka-aparyAptaka kAla-bhAvI jaghanya aura utkRSTa sthiti prajJApanAsUtra ke anusAra jAnanA caahie| 594- vijaya-vejayaMta-jayaMta-aparAjiyANaM devANaM kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA? goyamA! jahanneNaM battIsaM sAgarovamAiM, ukkoseNaM tettIsaM saagrovmaaii| sambaTTe ajahaNNamaNukkoseNaM tettIsa sAgarovamAI ThiI pnnttaa| bhagavan ! vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita vimAnavAsI devoM kI sthiti kitane kAla kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya sthiti battIsa sAgarophna aura utkRSTa sthiti tetIsa sAgaropama kahI gaI hai| sarvArthasiddha nAmaka anuttara vimAnoM meM ajaghanya-anutkRSTa (utkRSTa aura jaghanya ke bheda se rahita) saba devoM ko tetIsa sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai| vivecana pA~coM anuttara vimAnoM meM bhI vahA~ kI jaghanya-utkRSTa sthiti meM se antarmuhUrta kama paryAptaka devoM ko sthiti jAnanA cAhie / tathA sabhI devoM kI aparyApta kAla sambandhI jaghanya aura utkRSTa sthiti antarmuhUrta jAnanI caahie| 595 -kati NaM bhaMte ! sarIrA pannattA? goyamA ! paMca sarIrA pannattA / taM jahA-orAlie veuvie AhArae tethae kmme| bhagavan ! zarIra kitane kahe gaye haiM ? gautama ! zarIra pAMca kahe gaye haiM --audArika zarIra, vaikriya zarIra, pAhAraka zarIra, tejasa zarIra aura kArmaNa shriir| 596-orAliyasarIre NaM bhaMte ! kaivihe pannatte ? goyamA ! paMcavihe pnnte| taM jahAegidiya-orAliyasarIre jAva gambhavakkaM tiya maNussa-paMcidiya-orAliyasarIre y| bhagavan ! audArika zarIra kitane prakAra ke kahe gaye haiN| gautama ! pAMca prakAra ke kahe gaye haiN| jaise--ekendriya audArikazarIra, yAvat [dvIndriya audArikazarIra, trIndriya praudArikazarIra, caturindriya praudArikazarIra aura paMcendriya audArikazarIra / ityAdi prajJApanokta] garbhajamanuSya paMcendriya audArikazarIra taka jAnanA caahie| 597--orAliyasarIrassa NaM bhaMte ? kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNatA ? goyamA ! jahanneNaM aMgulaprasaMkhejjatibhAgaM, ukkoseNaM sAiregaM joyaNasahassaM evaM jahA ogAhaNa-saMThANe orAliyapamANaM taha niravasesaM [bhANiyanvaM] / evaM jAva maNusse ti ukkoseNaM tiNNi gaauyaaii| bhagavan ! audArikazarIra bAle jIva kI utkRSTa zarIra-avagAhanA kitanI kahI gaI hai ? Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208] [samavAyAGgasUtra __ gautama ! [pRthivIkAyika prAdi kI apekSA jaghanya zarIra-avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkRSTa zarIra-avagAhanA [bAdara vanaspatikAyika kI apekSA] kucha adhika eka hajAra yojana kahI gaI hai| isa prakAra jaise avagAhanA saMsthAna nAmaka prajJapanA-pada meM audArikazarIra kI avagAhanA kA pramANa kahA gayA hai, vaisA hI yahA~ sampUrNa rUpa se kahanA caahie| isa prakAra yAvat manuSya kI utkRSTa zarIra-avagAhanA tIna gavyUti (koza) kahI gaI hai| 598-kaivihe gaM bhaMte ! veubviyasarIre pannatte ? goyamA ! duvihe pannatte-egidiyadeuvviyasarIre ya paMcidiya-veubviyasarIre a / evaM jAva saNaMkumAre ADhattaM jAva anuttarANaM bhavadhAraNijjA jAva tesi rayaNI parihAyai / bhagavan ! vaikriyikazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! vaikriyikazarIra do prakAra kA kahA gayA hai--ekendriya vaikriyika zarIra aura paMcendriya vaiRiyikazarIra / isa prakAra yAvat sanatkumAra-kalpa se lekara anuttara vimAnoM taka ke devoM kA vaikriyika bhavadhAraNIya zarIra kahanA / vaha kramazaH eka-eka ratni kama hotA hai / vivecana-vaikriyikazarIra ekendriyoM meM kevala vAyukAyika jIvoM ke hI hotA hai / vikalendriya aura sammUcchima tiryacoM ke vaha nahIM hotA hai| nArakoM meM, bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSka devoM meM, saudharma IzAna kalpoM ke devoM meM aura sanatkumArakalpa se lekara anuttara vimAnavAsI devoM taka vaikriyika zarIra hotA hai / nArakoM kA bhavadhAraNIya zarIra sAtaveM naraka meM pAMca sau dhanuSa se lekara ghaTatA huA prathama naraka meM sAta dhanuSa, tIna hAtha aura chaha aMgula hotA hai / bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSka, saudharma aura IzAna kalpavAsI devoM kA bhavadhAraNIya zarIra sAta ratni yA hAtha hotA hai| sanatkumAra-mAhendra devoM kA bhavadhAraNIya zarIra chaha hAtha hotA hai| brahma-lAntaka devoM kA pA~ca hAtha, mahAzukra-sahasrAra devoM kA cAra hAtha, Anata-prANata, pAraNa-acyuta devoM kA tIna hAtha, graMveyaka devoM kA do hAtha aura anuttara vimAnavAsI devoM kA bhavadhAraNIya zarIra eka hAtha hotA hai / jo tiryaMca garbhaja haiM, aura jo manuSya garbhaja haiM, unake bhavadhAraNIya vaikriyika zarIra nahIM hotA hai, kintu labdhipratyaya-janita vaikriyika zarIra hI kisI-kisI ke hotA hai| sabameM nhiiN| unameM bhI vaha karmabhUmija, saMkhyAtavarSAyukta aura paryAptaka jIvoM ke hI hotA hai| uttara-vaikriyika zarIra manuSya ke utkRSTa kucha adhika eka lAkha yojana kI avagAhanAvAlA hotA hai aura devoM ke eka lAkha yojana avagAhanA vAlA / tiryaMcoM ke utkRSTa sau pRthaktva yojana avagAhanA vAlA ho sakatA hai| 599-AhArayasarIre NaM bhaMte ! kaivihe pannatte ? goyamA! egAkAre pannatte / jai egAkAre pannate, ki maNussa-pAhAra yasarIre amaNussa-AhArayasarIre ? goyamA! maNussa-pAhAragasarIre, No amnnuss-aahaargsriire| evaM jai maNussa-pAhAragasarIre, ki gabbhavakkaMtiyamaNussa-AhAragasarIre, saMmucchimamaNussapAhAragasarIre? Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa] [109 goyamA ! gambhavakkaMtiya-maNussa-AhArayasarIre no smucchim-mnnuss-aahaarysriire| jai gamavakkaMtiya-maNussa-AhArayasarIre, ki kammabhUmiga0 akammabhUmiga ? goyamA ! kammabhUmiga, no akmmbhuumig0|| jai kammabhUmiga0, ki saMkhejjavAsAuya asaMkhejjavAsAuya.? goyamA ! saMkhejjavAsAuya0, no asaMkhejjavAsAuya ? jai saMkhejjavAsAuya0, ki pajjattaya0 apajjattaya? goyamA ! pajjattaya0, no apajjattaya0 / jai pajjattaya0 kiM sammaTTiI0 micchadiTTI0 sammAmicchadiTThI ? goyamA ! sammaTThiI / no micchadiTThI no smmaamicchvitttthii| jai sammadiTThI0 ki saMjaya0 asaMjaya0 saMjayAsaMjaya0 ? goyamA ! saMjaya0, no prasaMjaya0 no asaMjayAsaMjaya0 / jai saMjaya0 ki pamattasaMjaya0, appamattasaMjaya0? goyamA ! pamattasaMjaya0, no apamattasaMjaya0 / jai pamattasaMjaya0, ki iDipatta0 praNiDipatta0 ? goyamA ! iDipatta0, no praNiDipatta0 / vayaNA vi bhANiyavvA / bhagavan ! AhArakazarIra kitane prakAra kA hotA hai ? gautama ! AhAraka zarIra eka hI prakAra kA kahA gayA hai| bhagavan ! yadi eka hI prakAra kA kahA gayA hai to kyA vaha manuSya AhArakazarIra hai, athavA amanuSya-AhAraka zarIra hai| gautama ! manuSya-grAhArakazarIra hai, amanuSya-prAhAraka zarIra nahIM hai| bhagavan ! yadi vaha manuSya-grAhAraka zarIra hai to kyA vaha garbhopakrAntika manuSya-prAhAraka zarIra hai, athavA sammUrchima manuSya-yAhArakazarIra hai ? gautama ! vaha garbhopakrAntika manuSya-prAhAraka zarIra hai, sammUrchima manuSya-AhAraka zarIra nahIM hai| bhagavan ! yadi vaha garbhopakrAntika manuSya-grAhAraka zarIra hai, to kyA vaha karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra hai, athavA akarmabhUmija-garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra hai ? gautama ! karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra hai, akarmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra nahIM hai| bhagavan ! yadi karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-prAhArakazarIra hai, to kyA vaha saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-grAhArakazarIra hai, athavA asaMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-grAhAraka zarIra hai ? gautama ! saMkhyAta varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-pAhArakazarIra hai, asaMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra nahIM hai| Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210] [samavAyAGgasUtra bhagavan ! yadi saMkhyAta-varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya pAhAra kazarIra hai, to kyA vaha paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-grAhArakazarIra hai, athavA aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-pAhArakazarIra hai ? gautama ! paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-prAhArakazarIra hai, aparyAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra nahIM hai / bhagavan ! yadi vaha paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya AhAraka zarIra hai. to kyA vaha samyagdaSTi paryAptaka sara bhamija garbhopakrAntika manuSyaAhArakazarIra hai, athavA mithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSyapAhArakazarIra hai, athavA samyagmithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAta varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-pAhArakazarIra hai ? gautama ! vaha samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-grAhAraka zarIra hai, na mithyAdaSTi paryAptaka saMkhyAta-varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-prAhArakazarIra hai aura na samyagmithyAdRSTi paryAptaka saMkhyAta-varSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhAraka zarIra hai| bhagavan ! yadi vaha samyagdaSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSyapAhArakazarIra hai, to kyA vaha saMyata samyagdaSTi paryAptaka saMkhyAta vaSoyuSka kamabhAmA garbhopakrAntika manuSya-yAhArakazarIra hai, athavA asaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakAntika manuSya-mAhArakazarIra hai, athavA saMyatAsaMyata paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-AhArakazarIra hai ? gautama ! vaha saMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija gapakrAntika manuSyaAhArakazarIra hai, na asaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSyaAhArakazarIra hai aura na saMyatAsaMyata paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSyagrAhArakazarIra hai| bhagavan ! yadi vaha saMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-pAhArakazarIra hai, to kyA pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-pAhArakazarIra hai, athavA apramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-prAhArakazarIra hai ? gautama ! vaha pramattasaMyata samyagdaSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyUSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-pAhArakazarIra hai, apramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya prAhAraka-zarIra nahIM hai| bhagavan ! yadi vaha pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-pAhArakazarIra hai, to kyA vaha RddhiprApta pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-pAhAraka zarIra hai, athavA anRddhiprApta pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-pAhArakazarIra hai ? Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa [ 211 gautama ! yaha RddhiprApta pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-grAhAraka zarIra hai, anRddhiprApta pramattasaMyata samyagdRSTi paryAptaka saMkhyAtavarSAyuSka karmabhUmija garbhopakrAntika manuSya-grAhAraka zarIra nahIM hai| upasaMhAra--yaha AhArakazarIra RddhiprApta chaThe guNasthAnavattI pramattasaMyata muni ko hotA hai| isa sthala para mUlasUtra meM vayaNA vi bhANiyabvA' pATha hai, usakA abhiprAya yaha hai ki mUla pATha meM AhArakazarIra kisake hotA hai ? isase saMbaddha gautama svAmI dvArA kiye gaye praznoM ke bha0 mahAvIra ne jo uttara diye haiM unheM mUla meM 'kammabhUmiga' Adi padoM ke Age gola bindu (0) diye gaye haiM, unase sUcita vacanoM ko kahane ke lie saMketa kiyA gayA hai, jise Upara anuvAda meM pUrA diyA ho gayA hai| 600-AhArayasarIre samacauraMsasaMThANasaMThie / yaha pAhAraka zarIra samacaturasrasaMsthAna vAlA hotA hai| vivecana- jaba kisI caturdaza pUrvadhara apramatta saMyata RddhiprApta muni ko dhyAnAvasthA meM kisI gahana sUkSma tattva ke viSaya meM koI zaMkA ho aura usa samaya usa kSetra meM kevalI bhagavAna kA abhAva ho taba ve aAhArakazarIra nAmakarma kA upArjana karate haiM aura pramattasaMyata hote hI unake mastaka se rakta-mAMsa, haDDI Adi se rahita eka hAtha kA dhavala varNa vAlA manuSya ke prAkAra kA sarvAGga-sampUrNa putalA nikalatA hai aura jahAM bhI kevalI bhagavAn virAjate hoM, vahAM jAkara unake caraNa-kamaloM kA sparza karatA hai / aura sparza karate hI vaha vahAM se vApisa Akara mahAmuni ke mastaka meM praveza karatA hai aura unakI zaMkA kA samAdhAna ho jAtA hai| isa prAhArakazarIra ke arjana, nirgamana aura praveza kI kriyA eka antarmuhUrta meM sampanna ho jAtI hai| vizeSatA yahI hai ki isakA bandha upArjana to sAtaveM gaNasthAna meM hotA hai aura udaya yA nirgamana aura praveza grAdi kI kriyA chaThe guNasthAna meM hotI hai| 601-AhArayasarIrassa kemahAliyA sarIrogAhaNA pannatA? goyamA! jahaNNeNaM desUNA rayaNI, ukkoseNaM paDipuNNA rynnii| bhagavan ! pAhArakazarIra kI kitanI bar3I zarIra-avagAhanA kahI gaI hai ? gautama ! jaghanya avagAhanA kucha kama eka ratli (hAtha) aura utkRSTa avagAhanA paripUrNa eka ratli kahI gaI hai| 602-teAsarIre gaM bhaMte kativihe pannatte ? goyamA ! paMcavihe pannatteegidiya teyasarIre, vi-ti-cau-paMca0 / evaM jAva0 / bhagavan ! taijasazarIra kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! pAMca prakAra kA kahA gayA hai--ekendriyataijasa zarIra, dvondriyataijasazarIra, trIndriya tejasazarIra, caturindriyataijasazarIra aura pNcendriytaijsshriir| isa prakAra prAraNa-acyuta kalpa taka jAnanA caahie| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212] [samavAyAnasUtra vivecana-- isa sUtra meM ekendriyAdi kI apekSA tejasazarIra ke pAMca bheda kahakara zeSa tejasa zarIra kI vaktavyatA ko prajJApanAsUtra ke anusAra jAnane kI sUcanA kI hai, usake anusAra yahAM dI jAtI hai-- [bhagavan ! ekendriyataijasa zarIra kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? gautama ! pAMca prakAra ke kahe gaye haiN| jaise-pRthviIkAya ekendriyataijasazarIra, apkAyika ekendrika tejasazarIra, tejaskAyika ekendriya tejasazarIra, vAyukAyika ekendriya taijasazarIra aura vanaspatikAyika ekendriya tejasazarIra / isI prakAra yAvat aveyaka devoM ke mAraNAntika samuddhAtagata avagAhanA taka jAnanA cAhie / yahAM sUtrakAra ne zeSa jIvoM ke tejasazarIra kA varNana na karake yAvat pada se prajJApanAsUtra meM prarUpita jIvarAzi kI prarUpaNA ke anusAra sUtrArtha ko jAnane kI sUcanA kI hai| prakRta meM yaha abhiprAya hai ki jisa jIva ke zarIra kI svAbhAvika dazA meM yA samuddhAta Adi viziSTa avasthA meM jitanI avagAhanA hotI hai, utanI hI taijasazarIra kI tathA kArmaNazarIra kI avagAhanA jAnanA caahie| kisa kisa gati ke jIva kI zArIrika avagAhanA jaghanya aura utkRSTa kitanI hotI hai, tathA kauna kauna se jIva samuddhAta dazA meM kitane pAyAma-vistAra ko dhAraNa karate haiM, yaha prajJApanA sUtra se jAnanA caahie| 603 ---gevejjassa NaM bhaMte ! devassa NaM mAraNaMtiyasamugghAeNaM samohayassa samANassa kemahAliyA sarorogAhaNA pannattA ? goyamA ! sarIrappamANamettA vikkhaMbhabAhalleNaM, pAyAmeNaM jahanneNaM ahe jAva vijjAharaseDhIyo / ukkoseNaM jAva aholoiyggaamaao| uDDhaM jAva sayAI vimANAI, tiriyaM jAva maNussakhettaM / evaM jAva aNuttarovavAiyA / evaM kammayasarIraM bhANiyatvaM / bhagavan ! mAraNAntika samudghAta ko prApta hue |veyaka deva kI zarIra-avagAhanA kitanI bar3I kahI gaI hai ? gautama ! viSkambha-bAhalya kI apekSA zarIra-pramANamAtra kahI gaI hai aura AyAma (lambAI) kI apekSA nIce jaghanya yAvat vidyAdhara-zreNI taka utkRSTa yAvat adholoka ke grAmoM taka, tathA Upara apane vimAnoM taka aura tirachI manuSyakSetra taka kahI gaI hai| ___ isI prakAra anuttaropapAtika devoM kI jAnanA cAhie / isI prakAra kArmaNa zarIra kA bhI varNana kahanA caahie| vivecana--prastuta sUtra meM mAraNAntika samudghAtagata graiveyaka deva kI zArIrika avagAhanA kA varNana kara anuttara vimAnavAsI devoM kI zarIra-avagAhanA aura kArmaNazarIra-avagAhanA ko jAnane kI sUcanA kI gaI hai| yaha sUtra madhyadIpaka hai, ata: ekendriyoM se lekara paMcendriyoM taka ke tiryaggati ke tathA nAraka, manuSya aura devagati ke graiveyaka devoM ke pUrvavartI sabhI jIvoM kI svAbhAvika zarIraavagAhanA, tathA mAraNAntika samuddhAtagata-avagAhanA kA varNana prajJApanA satra ke anasAra jAnanA cAhie / yahAM saMkSepa se kucha likhA jAtA hai pRthivIkAyika Adi ekendriya jIvoM ke zarIroM kI jo jaghanya aura utkRSTa avagAhanA Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vivadhiviSayanirUpaNa] [213 batAI gaI hai, utanI hI unake tejasa aura kArmaNa zarIra kI avagAhanA hotI hai| kintu mAraNAntika samudghAta yA marakara utpatti kI apekSA ekendriyoM ke pradezoM kI lambAI jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa aura utkarSa se Upara aura nIce lokAnta taka hotI hai, kyoMki ekendriya pRthivIkAyika Adi jIva mara kara nIce sAtavIM pRthivI meM aura Upara ISatprAgbhAra nAmaka pRthivI meM utpanna ho sakate haiN| dvIndriyAdi jIva utkarSa se tiryagloka ke anta taka mara kara utpanna ho sakate haiM, ataH unake taM jasa-kArmaNa zarIra kI avagAhanA utanI hI jAnanI caahie| nAraka ko maraNa kI apekSA jaghanya avagAhanA eka hajAra yojana kahI gaI hai, kyoMki prathama naraka kA nArakI marakara hajAra yojana jhAjherI vistRta pAtAla kalaza kI bhitti ko bhedakara usameM matsyarUpa se utpanna ho jAtA hai| utkarSa se sAtaveM naraka kA nArakI marakara Upara labaNa samudrAdi meM matsyarUpa se utpanna ho sakatA hai| tiryak svayambhUramaNa samudra taka, tathA Upara paMDaka vana kI puSkariNI meM bhI matsyarUpa se utpanna ho sakatA hai| manuSya marakara sarva ora lokAnta taka utpanna ho sakatA hai, ataH usake taijasa aura kArmaNazarIra kI avagAhanA utanI lambI jAnanA caahie| bhavanavAsI, vyantara, jyotiSI aura saudharma-IzAnakarUpa ke devoM ke donoM zarIroM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai, kyoMki ye deva mara kara apane hI vimAnoM meM vahIM ke vahIM ekendriya pRthivIkAyika jIvoM meM utpanna ho sakate haiM / unakI utkRSTa avagAhanA nIce tIsarI pRthivI taka, tirachI svayambhUramaNa samudra kI bAhirI vedikA ke anta taka aura Upara ISatprAgbhAra pRthivI ke anta taka lambI jAnanA cAhie / sanatkumAra kalpa se lekara sahasrAra kalpa taka ke devoM ke tejasa-kArmaNa zarIra kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kahI gaI hai. kyoMki ye deva paMDaka vanAdi kI puSkariNiyoM meM snAna karate samaya maraNa ho jAne se vahIM matsyarUpa se utpanna ho jAte haiN| utkRSTa avagAhanA nIce mahApAtAla kalazoM ke dvitIya tribhAga taka jAnanA cAhie, kyoMki vahAM jala kA sadbhAva hone se ve marakara matsyarUpa se utpanna ho sakate haiM / tirache svayambhUramaNa samudra ke anta taka avagAhanA jAnanI caahie| Upara acyuta svarga taka avagAhanA kahI gaI hai, kyoMki sanatkumArAdi svargoM ke deva kisI sAMgatika deva ke prAzraya se acyuta svarga taka jA sakate haiM, aura prAyu pUrNa ho jAne para vahAM se marakara yahAM madhya loka meM utpanna ho sakate haiN| pAnata yAdi cAra svargoM ke devoM kI jaghanya avagAhanA aMgala ke asaMkhyAtaveM bhAga kahI gaI hai, kyoMki vahAM kA deva yadi yahAM madhya loka meM AyA ho aura yahIM maraNa ho jAya to vaha yahIM kisI manuSyanI ke garbha meM utpanna ho sakatA hai| ukta devoM kI utkRSTa avagAhanA nIce manuSya loka taka jAnanA cAhie, kyoMki antima cAra svoM ke deva marakara manuSyoM meM hI utpanna hote haiM / veyaka aura anuttara vimAnavAsI devoM kI jaghanya avagAhanA vijayA parvata kI vidyAdhara zreNI taka jAnanA caahie| utkRSTa avagAhanA nIce adholoka ke grAmoM taka, tirachI manuSya loka aura Upara apaneapane vimAnoM taka kahI gaI hai| 604--kaivihe gaM bhaMte ! prohI pannattA ? goyamA ! duvihA pannatA-bhavapaccaie ya khaovasamie ya / evaM savvaM ohipadaM bhANiyavvaM / bhagavan ! avadhijJAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? / gautama ! avadhijJAna do prakAra kA kahA gayA hai-bhavapratyaya avadhijJAna aura kSAyopazamika avadhijJAna / isa prakAra prajJApanAsUtra kA sampUrNa avadhijJAna pada kaha lenA caahie| Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] [samavAyAGgasUtra vivecana--sUtrakAra ne jisa avadhijJAna-pada ke jAnane kI sUcanA kI hai, vaha isa prakAra haiavadhijJAna kA bheda, viSaya, saMsthAna, pAbhyantara, bAhya, dezAvadhi, vRddhi, hAni, pratipAti aura apratipAti ina daza dvAroM se varNana kiyA gayA hai| sUtrakAra ne avadhijJAna ke do bheda kahe haiM, unameM se bhavapratyaya avadhijJAna devoM aura nArakoM ko hotA hai, tathA kSAyopaza mika- guNapratyaya avadhijJAna manuSya aura tiryaMcoM ko hotA hai / avadhijJAna kA viSaya dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA cAra prakAra kA hai| inameM se dravya kI apekSA avadhijJAna jaghanyarUpa se tejasa vargaNA aura bhASA vargaNA ke agrahaNa-prAyogya (donoM ke bIca ke) dravyoM ko jAnatA hai, tathA utkRSTa rUpa se sarva rUpI dravyoM ko jAnatA hai| kSetra kI apekSA jaghanya aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kSetra ko (kSetra meM sthita rUpI dravyoM ko) jAnatA hai aura utkRSTa lokapramANa aloka ke asaMkhyAta khaMDoM ko jAnatA hai| kAla kI apekSA prAvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa atIta aura anAgata kAla ko (kAlavartI rUpI dravyoM ko jAnatA hai| tathA utkRSTa rUpa se asaMkhyAta utsapiNI pramANa atIta anAgata kAla ko jAnatA hai| bhAva kI apekSA jaghanyarUpa se pratyeka pudgala dravya ke rUpAdi cAra guNoM ko jAnatA hai aura utkRSTa rUpa se pratyeka rUpI dravya ke asaMkhyAta guNoM ko, tathA sarvarUpI dravyoM kI apekSA ananta guNoM ko jAnatA hai| ___ saMsthAna kI apekSA nArakoM ke avadhijJAna kA prAkAra tapra (DoMgI) ke samAna AkAra vAlA, bhavanavAsI devoM kA palya ke prAkAra kA, vyantara devoM kA paTaha ke AkAra kA. jyotiSya jhAlara ke prAkAra, kalpopanna devoM kA mRdaMga ke AkAra, greveyaka devoM kA puSpAvalI-racita zikhara vAlI caMgerI ke samAna, tathA anuttara devoM kA kanyAcolaka ke samAna hotA hai / tiryaMcoM aura manuSyoM ke avadhijJAna kA AkAra aneka prakAra kA hotA hai| grAbhyantara dvAra kI apekSA kauna-kauna se jIva apane avadhijJAna se prakAzita kSetra ke bhItara rahate haiM, isakA vicAra kiyA jAtA hai| bAhya dvAra kI apekSA kauna-kauna se jIva avadhijJAna se prakAzita kSetra ke bAhara rahate haiM, isakA vicAra kiyA jAtA hai| jaise-nAraka deva aura tIrthakara avadhijJAna ke dvArA prakAzita kSetra bhItara hote haiN| zeSa jIva bAhya avadhijJAnavAle bhI hote haiM aura prAbhyantara avadhijJAna vAle bhI hote haiN| dezAvadhi dvAra kI apekSA devoM, nArakoM aura tiryaMcoM ko dezAvadhijJAna hI hotA hai, kyoMki ve avadhijJAna ke viSayabhUta dravyoM ke eka deza ko hI jAnate haiM / kintu manuSyoM ko dezAvadhi bhI hotA aura sarvAvadhijJAna bhI hotA hai| yahAM itanA vizeSa jJAtavya hai ki sarvAvadhijJAna tadbhava mokSagAmI parama saMyata ke hI hotA hai, anya ke nahIM / vRddhi-hAni dvAra kI apekSA manuSyoM aura tiryacoM kA avadhijJAna pariNAmoM kI vizuddhi ke samaya bar3hatA hai aura saMkleza ke samaya ghaTatA bhI hai| vRddhirUpa avadhijJAna aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga se bar3hakara lokAkAzapramita kSetra taka bar3hatA jAtA hai / isI prakAra saMkleza ko vRddhi hone para uttarottara ghaTatA jAtA hai| kintu devoM aura nArakoM kA avadhijJAna jisa parimANa meM utpanna hotA hai, utane hI parimANa meM pravasthita rahatA hai, ghaTatA-bar3hatA nahIM hai| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa] [215 pratipAti-apratipAti dvAra kI apekSA dezAvadhijJAna pratipAti hai aura sarvAvadhijJAna apratipAti hai / bhavapratyaya avadhijJAna bhava-paryanta apratipAti hai aura bhava chUTane ke sAtha pratipAti hai / kSAyopazamika guNapratyaya avadhijJAna pratipAti bhI hotA hai aura apratipAti bhI hotA hai| 605-sIyA ya davva sArIra sAyA taha veyaNA bhave dukkhA / abbhuvagamuvakkamiyA jIyAe ceva aNiyAe // 1 // vedanA ke viSaya ke zota, dravya, zArIra, sAtA, duHkhA, prAbhyupagamikI, aupakramikI, nidA aura anidA itane dvAra jJAtavya haiM / / 1 / / 606--neraiyA NaM bhaMte ! ki sItaM veyaNaM veyaMti, usiNaM veyaNaM veyaMti, sotosiNaM veyaNaM dheyaMti ? goyamA! neraiyA0 evaM ceva veyaNApadaM bhANiyadhvaM / bhagavan ! nArakI kyA zIta vedanA vedana karate haiM, uSNavedanA vedana karate haiM, athavA zItoSNa vedanA vedana karate haiM ? gautama ! nArakI zota vedanA vedana karate haiM, isa prakAra se vedanA pada kahanA caahie| vivecana-vedanA ke viSaya meM zIta Adi dvAra jAnane ke yogya haiN| mUla meM zIta pada ke Age paThita 'ca' zabda se nahIM kahI gaI pratipakSI vedanAoM kI sUcanA dI gaI hai| tadanusAra vedanA tIna prakAra kI hai-zIta vedanA, uSNa vedanA aura zItoSNa vedanA / nIce kI pRthiviyoM ke nArakI kevala zIta vedanA kA hI anubhava karate haiM aura Upara kI pRthiviyoM ke nArakI kevala uSNa vedanA kA hI anubhava karate haiM / zeSa tIna gati ke jIva zIta vedanA kA bhI, uSNa vedanA kA bhI, aura zItoSNa vedanA kA bhI bedana karate haiN| 'dravya' dvAra meM dravya pada se sAtha, kSetra, kAla aura bhAva bhI sUcita kiye gaye haiN| arthAt vedanA cAra prakAra kI hai --dravyavedanA-jo pudgala dravya ke sambandha se vedana kI jAtI hai, kSetravedanA---jo nAraka Adi upapAta kSetra ke sambandha se vedana kI jAtI hai, kAlavedanA-jo nAraka Adi ke grAyu-kAla ke sambandha se niyata kAla taka bhogI jAtI hai| jo vedanIya karma ke udaya se vedanA bhogI jAtI hai, use bhAva-vedanA kahate haiN| nArakoM se lekara vaimAnika devoM taka sabhI jIva cAroM prakAra kI bedanAoM ko vedana karate haiN| 'zArora' dvAra kI apekSA vedanA tIna prakAra kI kahI gaI haiM---zArIrI, mAnasI aura zArIra. mAnasI / koI vedanA kevala zArIrika hotI hai, koI kevala mAnasika hotI hai aura koI donoM se sambaddha hotI hai / sabhI saMjJI paMcendriya cAroM gati ke jIva tInoM hI prakAra kI vedanAoM ko bhogate haiN| kintu ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya jIva kevala zArIrI vedanA ko hI bhogate haiN| 'sAtA' dvAra kI apekSA vedanA tIna prakAra kI hai-sAtA vedanA, asAtA vedanA aura sAtA-asAtA vedanA / sabhI saMsArI jIva tInoM hI prakAra kI vedanAoM ko bhogate haiN| 'duHkha' pada se tIna prakAra kI bedanA sUcita kI gaI hai---sukhavedanA, duHkhavedanA aura sukhaduHkha veTanA / sabhI caturgati ke jIva ina tInoM hI prakAra kI vedanAoM kA anubhava karate haiM / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216] [samavAyAGgasUtra prazna-pUrva dvAra meM kahI sAtAsAta vedanA aura isa dvAra meM kahI sukha-duHkha vedanA meM kyA antara hai ? uttara -sAtA-asAtA vedanAeM to sAtA-prAsAtA vedanIya karma ke udaya hone para hotI haiN| kintu sukha-duHkha vedanAeM vedanIya karma kI dUsare ke dvArA udIraNA karAye jAne para hotI haiM / ataH ina donoM meM udaya aura udIraNA janita hone ke kAraNa antara hai| jo vedanA svayaM svIkAra kI jAtI hai, use prAbhyupagamikI vedanA kahate haiN| jaise--svayaM keza-lucana karanA, AtApanA lenA, upavAsa karanA Adi / jo vedanA vedanIya karma ke svayaM udaya pAne para yA udIraNAkaraNa ke dvArA prApta hone para bhogI jAtI hai, use aupakramikI vedanA kahate haiM / ina donoM ho vedanAoM ko paMcendriya tiryaMca aura manuSya bhogate haiM / kintu deva, nAraka aura ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka ke jIva kevala aupakramikI vedanA ko hI bhogate haiN| buddhipUrvaka svecchA se bhogI jAne vAlI vedanA ko nidA vedanA kahate haiM aura abuddhipUrvaka yA anicchA se bhogI jAne vAlI vedanA ko anidA vedanA kahate haiN| saMjJI jIva ina donoM hI prakAra kI vedanAoM ko bhogate haiN| kintu asaMjJI jIva kevala anidA vedanA ko hI bhogate haiM / isa viSaya meM prajJApanAsUtra ke paitIsaveM vedanA pada kA adhyayana karanA cAhie / 607 -kaI NaM bhaMte ! lesAno pannattAo? goyamA ! cha lesAo pannatAyo / taM jahAkiNhA nIlA kAU teU pamhA sukkA / lesApayaM bhANiyadhvaM / bhagavan ! lezyAeM kitanI kahI gaI haiM ? gautama ! lezyAeM chaha kahI gaI haiN| jaise-kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, pAlezyA, aura zuklalezyA / isa prakAra lezyApada kahanA caahie| vivecana-isa sthala para saMskRtaTIkAkAra ne prajJApanA sUtra ke sattarahaveM lezyA pada ko jAnane kI sUcanA kI hai| ativistRta hone se yahAM usakA nirUpaNa nahIM kiyA gayA hai / 608--aNaMtarA ya AhAre AhArAbhogaNA i ya / poggalA neva jANaMti ajjhavasANe ya sammatte // 1 // pAhAra ke viSaya meM anantara-AhArI, prAbhoga-prAhArI, anAbhoga-AhArI, AhAra-pudgaloM ke nahIM jAnane-dekhane vAle aura jAnane-dekhane vAle prAdi catubhaMgI, prazasta-aprazasta, adhyavasAna vAle aura aprazasta adhyavasAna vAle tathA samyaktva aura mithyAtva ko prApta jIva jJAtavya haiM / / 1 / / vivecana-upapAta kSetra meM utpanna hone ke sAtha hI zarIra ke yogya pudgaloM ke grahaNa karane ko anantarAhAra kahate haiN| sabhI jIva utpanna hote hI apane zarIra ke yogya pudgaloM ko grahaNa karate haiN| buddhipUrvaka AhAra grahaNa karane ko prAbhoga nirvatita aura abuddhipUrvaka AhAra grahaNa karane ko anAbhoganirvatita kahate haiN| nArakI donoM prakAra kA AhAra grahaNa karate haiN| isI prakAra sabhI jIvoM kA jAnanA caahie| kevala ekendriya jIva anAbhoganirvatita AhAra karate haiM / nArakI jIva jina Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa] [217 pudgaloM ko prAhAra rUpa se grahaNa karate haiM , unheM apane avadhijJAna se bhI nahIM jAnate haiM aura na dekhate haiM, isI prakAra asuroM se lekara trondriya taka ke jova bhI apane grahaNa kiye gaye AhArapudgaloM ko nahIM jAnate-dekhate haiN| caturindriya jIva aAMkha ke hone para bhI matyajJAnI hone se nahIM dekhate aura jAnate haiN| paMcendriya tiryaMca aura manuSya jo avadhijJAnI haiM, ve pAhArapudgaloM ko jAnate aura dekhate haiM / zeSa jIva prakSepAhAra ko jAnate haiM, lomAhAra ko nahIM jAnate dekhate haiN| vyantara aura jyotiSka deva apane grahaNa kiye gaye AhAra-pudgaloM ko na jAnate haiM aura na dekhate haiN| vaimAnika devoM meM jo samyagdRSTi haiM ve apane-apane viziSTajJAna se prAhAra-pudgaloM ko jAnate aura dekhate haiM, kintu mithyAdRSTi vaimAnika deva nahIM jAnate-dekhate haiN| adhyavasAna dvAra kI apekSA nAraka Adi jIvoM ke prazasta aura aprazasta adhyavasAyasthAna asaMkhyAta hote haiN| samyaktva-mithyAtva dvAra kI apekSA ekendriyoM se lagAkara asaMjJo paMcendriya taka ke sabhI jIva mithyAtvI hI hote haiM, zeSa jIvoM meM kitane hI samyaktvI hote haiM, kitane hI mithyAtvI hote haiM aura kitane hI samyagmithyAtvI bhI hote haiM / yaha saba jAnane kI sUcanA sUtrakAra ne gAthA saMkhyA eka se kI hai| 609-neraiyA NaM bhaMte ! aNaMtarAhArA tao nivvattaNayA tao pariyAiyaNayA tao pariNAmaNayA to pariyAraNayA to pacchA vikuThavaNayA? haMtA goyamA ! evaM / AhArapadaM bhANiyavvaM / bhagavan ! nAraka anantarAhArI haiM ? (upapAta kSetra meM utpanna hone ke prathama samaya meM hI kyA apane zarIra ke yogya pudgaloM ko grahaNa karate haiM ? ) tatpazcAt nirvartanatA (zarIra kI racanA) karate haiM ? tatpazcAt paryAdAnatA (aMga-pratyaMgoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa) karate haiM ? tatpazcAt pariNAmanatA (gRhIta pudgaloM kA zabdAdi viSaya ke rUpa meM upabhoga) karate haiM ? tatpazcAt paricAraNA (pravIcAra) karate haiM ? aura tatpazcAt vikurvaNA (nAnA prakAra kI vikriyA) karate haiM ? (kyA yaha satya hai ?) hAM gautama ! aisA hI hai / (yaha kathana satya hai / ) yahAM para (prajJApanA sUtrokta) pAhAra pada kaha lenA caahie| 610-kaivihe NaM bhaMte ! pAugabaMdhe pannatte ? goyamA ! chavihe AugabaMdhe pannatte / taM jahA-jAinAmanihattAue gatinAmanihattAue ThiinAmanihattAue paesanAmanihattAue aNubhAganAmanihattAue ogAhaNAnAmanihattAue / bhagavan ! Ayukarma kA bandha kitane prakAra kA kahA gayA hai| gautama ! aAyukarma kA bandha chaha prakAra kA kahA gayA hai / jaise-jAtinAmanidhattAyuSka, gatinAmanidhattAyuSka, sthitinAmanidhattAyuSka, pradezanAmanidhattAyuSka, anubhAganAmanidhattAyuSka aura avagAhanAnAmanidhattAyuSka / vivecana-pratyeka prANI jisa samaya AgAmI bhava kI Ayu kA bandha karatA hai, usI samaya usa Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218] [samavAyAGgasUtra gati ke yogya jAtinAma karma kA bandha karatA hai, gatinAma karma kA bhI bandha karatA hai, isI prakAra usake yogya sthiti, pradeza, anubhAga aura avagAhanA (zarIra nAmakarma) kA bhI bandha karatA hai / jaise -koI jIva isa samaya devAyu kA bandha kara rahA hai to vaha isI samaya usake sAtha paMcendriya jAtinAmakarma kA bhI bandha kara rahA hai, devagati nAmakarma kA bhI bandha kara rahA hai. prAyu kI niyata kAlavAlI sthiti kA bhI bandha kara rahA hai, usake niyata parimANa vAle karmapradezoM kA bhI bandha kara rahA hai, niyata rasa-vipAka yA tIvra-manda phala dene vAle anubhAga kA bhI bandha kara rahA hai aura devagati meM hone vAle vaikriyika avagAhanA arthAt zarIra kA bhI bandha kara rahA hai / ina saba apekSAoM se prAyukarma kA bandha chaha prakAra kA kahA gayA hai / 611-neraiyANaM bhaMte ! kaivihe AugabaMdhe pannatte ? goyamA ! chabihe pannatte / taM jahAjAtinAma0 gainAma0 ThiinAma0 paesanAma0 aNubhAganAma0 progAhaNAnAma0 / evaM jAva vemaanniyaannN| bhagavan ! nArakoM kA Ayubandha kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! chaha prakAra kA kahA gayA hai| jaise-jAtinAmanidhattAyuSka, gatinAmanidhattAyuSka, sthitinAmanidhattAyuSka, pradezanAmanidhattAyuSka, anubhAganAmanidhattAyuSka aura avgaahnaanaamdhittaayussk| isI prakAra asurakumAroM se lekara vaimAnika devoM taka sabhI daMDakoM meM chaha-chaha prakAra kA Ayubandha jAnanA caahie| 612-nirayagaI NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannatA? goyamA ! jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM bArasa muhutte / bhagavan ! narakagati meM kitane viraha-(antara-) kAla ke pazcAt nArakoM kA upapAta (janma) kahA gayA hai ? _ gautama ! jaghanya se eka samaya aura utkarSa se bAraha muhUrta nArakoM kA virahakAla kahA gayA hai| vivecana-jitane samaya taka vivakSita gati meM kisI bhI jIva kA janma na ho, utane samaya ko viraha yA antarakAla kahate haiM / yadi naraka meM koI jIva utpanna na ho, to kama se kama eka samaya taka nahIM utpanna hogA / yaha jaghanya virahakAla hai / adhika se adhika bAraha muhUrta taka naraka meM koI jIva utpanna nahIM hogA, yaha utkRSTakAla hai| (bAraha muhUrta ke bAda koI na koI jIva naraka meM utpanna hotA hI hai|) 613-evaM tiriyagaI maNussagaI devgii| isI prakAra tiryaggati, manuSyagati aura devagati kA bhI jaghanya aura utkRSTa antarakAla jAnanA caahie| vivecana--Upara jo utkRSTa antara yA virahakAla bAraha muhUrta pratipAdana kiyA gayA hai, vaha Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa] [219 sAmAnya kathana hai| vizeSa kathana ko apekSA prAgama meM naraka kI sAtoM hI pRthiviyoM meM nArakoM kA virahakAla bhinna-bhinna batAyA gayA hai / jaisA ki TokA meM uddhRta nimna gAthA se spaSTa hai-- cauvIsaI muhuttA satta ahoratta taha ya pannarasA / mAso ya do ya cauro chammAsA virahakAlo tti / / 1 // arthAt-utkRSTa virahakAla pahilI pRthivI meM caubIsa muhUrta, dUsarI meM sAta ahorAtra, tIsarI meM pandraha grahorAtra, cauthI meM eka mAsa, pAMcavIM meM do mAsa, chaThI meM cAra mA prathivI meM chaha mAsa kA hotA hai| isI prakAra sabhI bhavanavAsiyoM kA utkRSTa virahakAla caubIsa muhUrta kA hai| pRthivIkAyika Adi pAMcoM sthAvarakAyika jIvoM kI utpatti nirantara hotI rahatI hai, ata: unakI utpatti kA virahakAla nahIM hai| dvIndriya jIvoM kA virahakAla antarmuhUrta hai / isI prakAra trIndriya, caturindriya aura sammUcchima paMcendriya tiryacoM kA bhI virahakAla antarmuhUrta hai| garbhaja tiryaMcoM aura manuSyoM kA virahakAla bAraha muhUrta hai / sammUcchima manuSyoM kA virahakAla caubIsa muhUrta hai / vyantara, jyotiSka aura sodharma-IzAna kalpa ke devoM kA virahakAla bho caubIsa muhUrta hai / sanatkumAra kalpa meM devoM kA virahakAla nau dina aura bIsa muhUrta hai| mAhendrakalpa meM devoM kA virahakAla bAraha dina aaura daza muhUrta hai| brahmaloka meM devoM kA virahakAla sAr3he bAIsa rAta-dina hai| lAntaka kalpa meM devoM kA virahakAla paMtAlIsa dina-rAta arthAta Der3ha mAsa hai| mahAzukrakalpa meM devo kA virahakAla assI dina (do mAsa bIsa dina) hai / sahasrArakalpa meM devoM kA virahakAla sau dina (tIna mAha daza dina) hai / aAnata-prANata kalpa meM devoM kA virahakAla saMkhyAta mAsa hai| prAraNa-acyuta kalpa meM devoM kA virahakAla saMkhyAta varSa hai| adhastana tInoM graiveyakoM meM virahakAla saMkhyAta zata varSa hai| madhyama tInoM greveyakoM meM virahakAla saMkhyAta sahasra varSa hai| uparima tInoM aveyakoM meM virahakAla saMkhyAta zata-mahasra (lAkha) varSa hai| vijayAdi cAra anattara vimAnoM meM virahakAla asaMkhyA mathisiddha granattara vimAna meM virahakAla palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa hai| 614-siddhagaI NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA sijhaNayAe pannattA? goyamA ! jahanneNaM ekkaM samayaM, ukkoseNaM chammAse / evaM siddhivajjA ubvaTTaNA / bhagavan ! siddhagati kitane kAla taka virahita rahatI hai ? arthAt kitane samaya taka koI bhI jIva siddha nahIM hotA? gautama ! jaghanya se eka samaya aura utkarSa se chaha mAsa siddhi prApta karane vAloM se virahita rahatI hai| arthAt siddhagati kA viraha kAla chaha mAsa hai| isI prakAra siddhagati ko chor3akara zeSa saba jIvoM ko udvartanA (maraNa) kA viraha bhI jAnanA caahie| vivecana-vivakSita gati ko chor3akara usase bAhara nikalane ko udvartanA kahate haiM / sidvagati ko prApta jIva vahA~ se kabhI bhI nahIM nikalate haiM, ataH unako udvartanA kA niSedha kiyA gayA hai / zeSa cAroM hI gatiyoM se jIva apanI-apanI Ayu pUrNa kara nikalate haiM aura navIna paryAya ko dhAraNa karate haiM, ataH una sabakI udvartanA Agama meM kahI gaI hai / use pAgama se jAnanA cAhie / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220] [samavAyAGgasUtra 615-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? evaM uvavAyadaMDago bhANiyanvo uvvaTTaNAdaMDao ya / - bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthivI ke nAraka kitane viraha-kAla ke bAda upapAta vAle kahe gaye haiM ? ukta prazna ke uttara meM yahA~ para (prajJApanAsUtrokta) upapAta-daMDaka kahanA cAhie / isI prakAra udvartanA-daMDaka bhI kahanA caahie| vivecana--sUtra meM jisa upapAta-daNDaka ke jAnane kI sUcanA kI hai, vaha isa prakAra hairatnaprabhA pRthivI ke nArakI jIvoM kA upapAta-virahakAla jaghanya se eka samaya aura utkarSa se caubIsa muhUrta hai / zarkarA pRthivI ke nArakoM kA utkRSTa upapAta-virahakAla sAta rAta-dina hai| vAlukA pRthivI meM nArakoM kA utkRSTa virahakAla ardha mAsa (15 rAta-dina) hai| paMkaprabhA pRthivI meM nArakoM kA utkRSTa virahakAla eka mAsa hai| dhUmaprabhA pRthivI meM nArakoM kA utkRSTa virahakAla do mAsa hai| tamaHprabhA pRthivI meM nArakoM kA utkRSTa virahakAla cAra mAsa hai| mahAtamaHprabhA pRthivI meM nArakoM kA utkRSTa virahakAla chaha mAsa hai| asura kumAroM kA utkRSTa upapAta-virahakAla caubIsa muharta hai| isI prakAra zeSa sabhI bhavanavAsiyoM kA jAnanA cAhie / pRthivIkAyika Adi pAMcoM ekendriya jIvoM kA virahakAla nahIM hai, kyoMki ve sadA hI utpanna hote rahate haiN| dvIndriya jIvoM kA virahakAla antamuhUrta hai / isI prakAra trIndriya, caturindriya, sammUcchima paMcendriya tiryaMcoM kA virahakAla jAnanA caahie| garbhopakrAntika manuSyoM kA virahakAla bAraha muhUrta hai| sammUcchima manuSyoM kA virahakAla caubIsa muhUrta hai| vyantara, jyotiSka aura saudharma-IzAnakalpa ke devoM kA dirahakAla bhI caubIsa-caubIsa muhUrta hai| sanatkumAra devoM kA virahakAla nau dina aura bIsa mahattaM hai| mAhendra devoM kA virahakAla bAraha dina aura daza muhUrta hai| brahmaloka ke devoM kA virahakAla sAr3he bAIsa dina-rAta hai| lAntaka devoM kA virahakAla paiMtAlIsa rAta-dina hai / mahAzukra devoM kA virahakAla assI dina hai| sahasrAra devoM kA virahakAla eka sau dina hai| prAnata devoM kA virahakAla saMkhyAta mAsa hai| isI prakAra prANata devoM kA bhI jAnanA caahie| prAraNa aura acyuta devoM kA virahakAla saMkhyAta varSa hai / adhastana greveyaka trika ke devoM kA virahakAla saMkhyAta zata varSa hai| madhyama graiveyaka trika ke devoM kA virahakAla ta sahasra varSa hai| uparitana graMveyaka trika ke devoM kA virahakAla saMkhyAta zatasahasra varSa hai| vijayAdi cAra anuttara vimAnoM ke devoM kA virahakAla asaMkhyAta varSa hai aura sarvArtha siddha devoM kA virahakAla palyApama kA asakhyAtavA bhAga pramANa hai| yaha saba upapAta ke viraha kA kAla hai| vivakSita naraka, svarga Adi se nikalane ko arthAt usa paryAya ko chor3akara anya paryAya meM janma lene ko udvartanA kahate haiN| jisa gati kA jitanA virahakAla batAyA gayA hai, usakA utanA hI udvartanAkAla jAnanA caahie| 616-neraiyA NaM bhaMte ! jAtinAmanihattAugaM kati Agarisehi pagaraMti ? goyamA! sigha ekkeNaM, siya dohi, siya tohi, siya cahi, siya paMcahi, siya chahi, siya sahi, siya ahiM [Agarisehi pagaraMti] no ceva NaM nahiM / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa] [221 99 / evaM sesANa vi pAugANi jAva vemANiya ti| bhagavan ! nAraka jIva jAtinAmanidhattAyuSka karma kA kitane AkarSoM se bandha karate haiN| gautama ! syAt (kadAcit) eka AkarSa se, syAt do aAkarSoM se, syAt tIna AkarSoM se, syAtU cAra pAkarSoM se, syAt pA~ca AkarSoM se, syAt chaha AkarSoM se, syAt sAta prAkarSoM se aura syAt pATha AkarSoM se jAtinAmanidhattAyuSka karma kA bandha karate haiN| kintu nau AkarSoM se bandha nahIM karate haiN| isI prakAra zeSa AyuSka karmoM kA bandha jAnanA caahie| isI prakAra asurakumAroM se lekara vaimAnika kalpa taka sabhI daMDakoM meM Ayubandha ke aAkarSa jAnanA caahie| vivecana sAmAnyatayA AkarSa kA artha hai-karmapudgaloM kA grahaNa / kintu yahA~ jIva ke AgAmI bhava kI Ayu ke baMdhane ke avasaroM ko AkarSakAla kahA hai / yaha prAkarSa-jIva ke adhyavasAyoM ko tIvratA aura mandatA para nirbhara haiM / tIvra adhyavasAya hoM to eka hI bAra meM jIva Ayu ke dalikoM ko grahaNa kara letA hai / adhyavasAya maMda hoM to do AkarSoM se, mandatara hoM to tIna se aura mandatama adhyavasAya hoM to cAra-pAMca-chaha-sAta yA ATha AkarSoM se prAyU kA bandha hotA hai| isase adhika aAkarSa kadApi nahIM hote| 617--kaivihe NaM bhatte ! saMghayaNe pannatte ? goyamA ! chabbihe saMghayaNe pannatte / taM jahAvairosabhanArAyasaMghayaNe 1, risabhanArAyasaMghayaNe 2, nArAyasaMghayaNe 3, addhanArAyasaMghayaNe 4, koliyA. saMghayaNe 5, chevaTTasaMghayaNe 6 / bhagavan ! saMhanana kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! saMhanana chaha prakAra kA kahA gayA hai / jaise--1. vajrarSabha nArAca saMhanana, 2. RSabhanArAca saMhanana, 3. nArAca saMhanana, 4. ardha nArAca saMhanana, 5. kIlikA saMhanana aura 6. sevArta saMhanana / vivecana--zarIra ke bhItara haDDiyoM ke bandhana vizeSa ko saMhanana kahate haiN| usake chaha bheda prastuta sUtra meM batAye gaye haiM / vajra kA artha kIlikA hai, RSabha kA artha paTTa hai aura markaTa sthAnIya donoM pAvoM kI haDDI ko nArAca kahate haiN| jisa zarIra kI donoM pArvavartI haDDiyA~ paTTa se baMdhI hoM aura bIca meM kolI lagI huI ho, use vajra RSabhanArAca saMhanana kahate haiN| jisa zarIra kI haDDiyoM meM kIlI na lagI hoM, kintu donoM pAvoM kI haDDiyA~ paTTe se bandhI hoM, use RSabhanArAca saMhanana kahate haiM / jisa zarIra kI haDDiyoM para paTTa bhI na ho use nArAca saMhanana kahate haiN| jisa zarIra kI haDDiyA~ eka ora hI markaTa bandha se yukta hoM, dUsarI ora kI nahIM hoM, use ardhanArAca saMhanana kahate haiN| jisa zarIra kI haDDiyoM meM kevala kIlI lagI ho use kIlikA saMhanana kahate haiN| jisa zarIra kI haDDiyA~ paraspara milI aura carma se lipaTI huI hoM use sevAta saMhanana kahate haiM / devoM aura nArakI jIvoM ke zarIroM meM haDDiyA~ nahIM hotI haiM, ataH unake saMhanana kA abhAva batAyA gayA hai| manuSya aura tiryaMca paMcendriya jIva chahoM saMhanana vAle hote haiM / ekendriyAdi zeSa tiryaMcoM ke saMhananoM kA varNana Age ke sUtra meM kiyA hai| Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222] [samavAyAGgasUtra 618- neraiyA NaM bhaMte ! kisaMghayaNI [pannattA] ? goyamA! chahaM saMghayaNANaM asNghynnii| Neca aTThI va sirA va hArU / je poggalA aNiTThA akaMtA appiyA aNAejjA asubhA amaNuNNA amaNAmA amaNAbhirAmA, te tesiM asaMghayaNattAe pariNamaMti / bhagavan ! nAraka kisa saMhanana vAle kahe gaye haiM ? gautama ! nArakoM ke chahoM saMhananoM meM se koI bhI saMhanana nahIM hotA hai / ve asaMhananI hote haiM, kyoMki unake zarIra meM haDDI nahIM hai, nahIM zirAeM (dhamaniyAM) haiM aura nahIM snAyu (prAMteM) haiM / vahA~ jo pudgala aniSTa, akAnta, apriya, anAdeya, azubha, amanojJa, amanAma aura amanobhirAma haiM, unase nArakoM kA zarIra saMhanana-rahita hI banatA hai| 619---asurakumArA NaM bhaMte ! kisaMghayaNA pannatA ? goyamA ! chaNha saMghayaNANaM asNghynnii| vaTTho neva chirA va hArU / je poggalA iTThA kaMtA piyA [AejjA] maNuNNA [subhA] maNAmA maNAbhirAmA, te tesi asaMghayaNatAe pariNamaMti / evaM jAva thaNiyakumArANaM / bhagavan ! asurakumAra deva kisa saMhanana vAle kahe gaye haiM ? gautama ! asurakumAra devoM ke chahoM saMhananoM meM se koI bhI saMhanana nahIM hotA hai / ve asaMhananI hote haiM, kyoMki unake zarIra meM haDDI nahIM hotI hai, nahIM zirAeM hotI haiM, aura nahIM snAyu hotI haiM / jo pugadla iSTa, kAnta, priya, [pAdeya, zubha | manojJa, manAma aura manobhirAma hote haiM, unase unakA zarIra saMhanana-rahita hI pariNata hotA hai / / ___isa prakAra nAgakumAroM se lekara stanitakumAra devoM taka jAnanA cAhie arthAt unake koI saMhanana nahIM hotaa| 620 ---puDhavIkAiyA NaM bhaMte ! kisaMghayaNI pannatA ? goyamA ! chevaTTasaMghayaNI pannatA / evaM jAva saMmucchima-paMcidiyatirikkhajoNiya tti / gabhavatiyA chavvihasaMghayaNI / samucchimamaNussA chevttttsNghynnii| gambhavakkaMtiyamaNussA chavihasaMghayaNI / jahA asurakumArA tahA vANamaMtara-joisiyavemANiyA y| bhagavan ! pRthivIkAyika jIva kisa saMhanana vAle kahe gaye haiM ? gautama ! pRthivIkAyika jIva sevArtasaMhanana vAle kahe gaye haiN| isI prakAra apkAyika se lekara sammUcchima paMcendriya tiryagyonika taka ke saba jIva sevAta saMhananavAle hote haiM / garbhopakrAntika tiryaMca chahoM prakAra ke saMhananavAle hote haiN| sammUcchima manuSya sevArta saMhanana vAle hote haiM / garbhopakrAntika manuSya chahoM prakAra ke saMhananavAle hote haiM / jisa prakAra asurakumAra deva saMhanana-rahita haiM, usI prakAra vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva bhI saMhanana-rahita hote haiM / 621-kaivihe gaM bhaMte ! saMThANe pannate ? goyamA ! chavihe saMThANe pnnte| taM jahA-- samacauraMse 1, NiggohaparimaMDale 2, sAie 3, bAmaNe 4, khujje 5, huMDe 6 / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vividhaviSayanirUpaNa ] [ 223 bhagavan ! saMsthAna kitane prakAra kA kahA gayA hai ? gautama ! saMsthAna chaha prakAra kA hai--1. samacaturasrasaMsthAna, 2. nyagrodhaparimaMDalasaMsthAna, 3. sAdi yA svAtisaMsthAna, 4. vAmanasaMsthAna, 5. kubjakasaMsthAna, 6 huDakasaMsthAna / / vivecana zarIra ke prAkAra ko saMsthAna kahate haiM / jisa zarIra ke aMga aura upAMga nyUnatA aura adhikatA se rahita zAstrokta mAna-unmAna-pramANa vAle hote haiM, use samacataratra hai / jisa zarIra meM nAbhi se Upara ke avayava to zarIra-zAstra ke anusAra ThIka ThIka pramANavAle hoM kintu nAbhi se nIce ke avayava hona pramANa vAle hoM, use nyagrodhasaMsthAna kahate haiN| jisa zarIra meM nAbhi se nIce ke avayava to zarIra-zAstra ke anurUpa hoM, kintu nAbhi se Upara ke avayava usake pratikUla hoM use sAdisaMsthAna karate haiM / jisa zarIra ke avayava lakSaNayukta hote hue bhI vikRta aura choTe hoM, tathA madhyabhAga meM pITha yA chAtI kI ora kUbar3a nikalI ho, use kubjakasaMsthAna kahate haiN| jisa zarIra meM sabhI aMga lakSaNazAstra ke anurUpa hoM, para zarIra baunA ho, use vAmanasaMsthAna kahate haiN| jisa zarIra meM hAtha paira Adi sabhI avayava zarIra-zAstra ke pramANa se viparIta hoM use huNDasaMsthAna kahate haiM / sabhI nArakI jIva huNDasaMsthAna vAle aura sabhI deva samacaturasra saMsthAnavAle kahe gaye haiN| zeSa manuSya aura tiryaca chahoM saMsthAna vAle hote haiM / 622-NeraiyA NaM bhaMte ! kiMsaMThANI pannattA / goyamA ! huMDasaMThANI pannattA / asurakumArA kisaMThANI pannattA ? goyamA ! samacauraMsasaMThANasaMThiyA pannattA / evaM jAva thnniykumaaraa| bhagavan ! nArakI jIva kisa saMsthAnavAle kahe gaye haiM ? gautama ! nAraka jIva huMDakasaMsthAna vAle kahe gaye haiN| bhagavan ! asurakumAra deva kisa saMsthAnavAle hote haiM ? gautama ! asurakumAra deva samacaturasra saMsthAna vAle hote haiM / isI prakAra stanitakumAra taka ke sabhI bhavanavAsI deva samacaturasra saMsthAna vAle hote haiM / 623-puDhavI masUrasaMThANA pnnttaa| prAU thibuyasaMThANA pnnttaa| teU sUIkalAvasaMThANA paNNattA / vAU paDAgAsaMThANA pannattA / vaNassaI nANAsaMThANasaMThiyA pnnttaa| pRthivIkAyika jIva masUrasaMsthAna vAle kahe gaye haiN| apkAyika jIva stibuka (bindu) saMsthAnavAle kahe gaye haiM / tejaskAyika jIva sUcIkalApa saMsthAnavAle (suiyoM ke puja ke samAna AkAra vAle) kahe gaye haiM / vAyukAyika jIva patAkA-(dhvajA-) saMsthAnavAle kahe gaye haiN| vanaspati kAyika jIva nAnA prakAra ke saMsthAnavAle kahe gaye haiN| 624-beiMdiya-teiMdiya-caridiya-sammucchima-paMceMdiyatirikkhA huDasaMThANA pnnttaa| gambhavakkaMtiyA chavvihasaMThANA [pannattA] / saMmucchimamaNussA huMDasaMThANasaMThiyA pnnttaa| ganbhavatiyANaM maNussANaM chabbiA saMThANA pannattA / jahA asurakumArA tahA vANamaMtara-joisiya-vemANiyA vi / dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura sammUcchima paMcendriyatithaMca jIva huMDaka saMsthAnavAle aura garbhopakrAntika tiryaMca chahoM saMsthAnavAle kahe gaye haiN| sammUcchima manuSya huMDaka saMsthAnavAle tathA garbhopakrAntika manuSya chahoM saMsthAnavAle kahe gaye haiN| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] [samavAyAGgasUtra jisa prakAra asurakumAra deva samacaturasra saMsthAna vAle hote haiM, usI prakAra vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva bhI samacaturasra saMsthAnavAle hote haiM / 625---kaivihe NaM bhaMte ! vee pannatte ? goyamA ! tivihe vee pnntte| taM jahA-itthIvee purisavee npusvee| bhagavan ! veda kitane prakAra ke haiM ? gautama ! veda tIna haiM-strI veda, puruSa veda aura napusaka veda / 626-neraiyA NaM bhaMte ! ki itthIveyA purisaveyA NapusagaveyA pannattA? goyamA ! No itthIveyA, No puveyA, gapu sagaveyA pnnnnttaa| bhagavan ! nAraka jIva kyA strI vedavAle haiM, athavA napusaka vedavAle haiM ? gautama ! nAraka jIva na strI vedavAle haiM, na puruSaveda vAle haiM, kintu napusaka vedavAle hote haiM / ra 627-asurakumArA NaM bhaMte ! ki itthoveyA purisaveyA NapusagaveyA ? goyamA ! itthIveyA, purisveyaa| No nnpusgveyaa| jAva thnniykumaaraa| bhagavan ! asurakumAra deva strIvedavAle haiM, puruSaveda vAle haiM, athavA napusaka vedavAle haiM ? gautama ! asurakumAra deva strI vedavAle haiM, puruSaveda vAle haiM, kintu napusaka vedavAle nahIM hote haiM / isI prakAra stanitakumAra devoM taka jAnanA cAhie / 628-puDhavI AU teU vAU vaNassaI vi-ti-caridiya-samucchimacidiyatirikkhasaMmucchimamaNussA nnpuNsgveyaa| gabbhavakkaMtiyamaNussA paMcidiyatiriyA ya tiveyaa| jahA asurakumArA, tahA vANamaMtarA joisiya-vemANiyA vi| pRthivIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, sammUcchimapaMcendriya tithaMca aura sammUcchima manuSya napuMsaka vedavAle hote haiM / garbhopakrAntika manuSya aura garbhopakrAntika tiryaca tInoM vedoM vAle hote haiM / jaise-asukumAra deva strI veda aura puruSa vedavAle hote haiM, usI prakAra vAnavyantara, jyotiSka vaimAnika deva bhI strIveda aura puruSa veda vAle hote haiN| [vizeSa bAta yaha hai ki greveyaka aura anuttara vimAnavAsI deva, tathA laukAntika deva kevala puruSa vedI hote haiM / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta-anAgatakAlika mahApuruSa 629--teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM kappassa samosaraNaM NeyavvaM jAva gaNaharA sAvaccA niravaccA vocchinnnnaa| usa duHSama-suSamA kAla meM aura usa viziSTa samaya meM [jaba bhagavAna mahAvIra dharmopadeza karate hue vihAra kara rahe the, taba] kalpabhASya ke anusAra samavasaraNa kA varNana vahA~ taka karanA cAhie, jaba taka ki sApatya (ziSya-santAna-yukta) sudharmAsvAmI aura nirapatya (ziSya-santAna-rahita zeSa sabhI) gaNadhara deva vyucchinna ho gaye, arthAt siddha ho gye| 630-jaMbuddove gaM dIve bhArahe vAse toyAe ussappiNIe satta kulagarA hotyA / taM jahA mittadAme sudAme ya supAse ya sayaMpabhe / vimalaghose sughose ya mahAghose ya sattame // 1 // isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM atItakAla kI utsapiNI meM sAta kulakara utpanna hue the| jaise-- 1. mitradAma, 2. sudAma, 3. supArzva, 4. svayamprabha, 5. vimalaghoSa, 6. sughoSa aura 7. mahAghoSa / / 1 // 631-jaMbuddIve NaM dIve bhArahe vAse tIyAe osappiNIe dasa kulagarA hotyA / taM jahA sayaMjale sayAU ya prajiyaseNe aNaMtaseNe ya / kajjaseNe bhImaseNe mahAbhImaseNe ya sattame // 2 // daDharahe dasarahe syrhe| isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM atItakAla kI avasarpiNI meM daza kulakara hue the| jaise 1. zataMjala, 2. zatAyu, 3. ajitasena, 4. anantasena, 5. kAryasena, 6. bhImasena, 7. mahAbhomasena, 8. dRr3haratha, 9. dazaratha aura 10. zataratha / / 2 / / 632. jaMbuddIne NaM dIve bhArahe vAse imIse osappiNIe samAe satta kulagarA hotthA / taM jahA-- paDhametya vimalavAhaNa [cakkhuma jasamaM cutthmbhicNde| tatto paseNaie marudeve ceva nAbhI ya // 3 // ] etesi NaM sattaNhaM kulagarANa satta bhAriA hotthA / taM jahA-- caMdajasA caMdakatA [surUva paDirUva cakkhukaMtA y| sirikaMtA marudevI kulagarapattINa NAmAI // 4 // ] Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226] [samavAyAGgasUtra isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isa avapiNI kAla meM sAta kulakara hue / jaise--- 1. vimalavAhana, 2. cakSuSmAn 3. yazaSmAn 4. abhicandra, 5. prasenajita, 6. marudeva, 7. nAbhirAya / / 3 / / ina sAtoM hI kulakaroM kI sAta bhAryAeM thIM / jaise-. 1. candrayazA, 2. candrakAntA, 3. surUpA, 4. pratirUpA, 5. cakSuSkAntA, 6. zrIkAntA aura 7. marudevo / ye kulakaroM ko patniyoM ke nAma haiM / / 4 // 633-jaMbuddIve NaM vIve bhArahe vAse imose NaM prosappiNIe cauvIsaM titthagarANaM piyaro hotthA / taM jahA NAbhI ya jiyasattU ya [jiyArI saMvare iya / mehe dhare paiThe ya mahaseNe ya khattie // 5 // suggove daDharahe viNhU vasupujje ya khattie / kayavammA sohaseNe bhANU vissasaNe iya // 6 // sUre sudaMsaNe kubhe sumittavijae samuddavijaye ya / rAyA ya AsaseNe ya siddhatthe cciya khattie // 7 // ] uditodiya kalavaMsA visuddhavaMsA guNehi uvveyaa| titthappabattayANaM ee piyaro jiNavarANaM // 8 // isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isa avasarpiNI kAla meM cauvIsa tIrthaMkaroM ke cauvIsa pitA hue| jaise 1. nAbhirAya, 2. jitazatru, 3. jitAri, 4. saMvara, 5. megha, 6. dhara, 7. pratiSTha, 8. mahAsena, 9. sugrova, 10. dRr3haratha, 11. viSNu, 12. vasupUjya, 13. kRtavarmA, 14. siMhasena, 15. bhAnu, 16. vizvasena 17. sUrasena, 18. sudarzana, 19. kumbharAja, 20. sumitra, 21. vijaya, 22. samudravijaya, 23. azvasena aura 24. siddhArtha kSatriya // 5-7 / / tIrtha ke pravartaka jinavaroM ke ye pitA ucca kula aura ucca vizuddha vaMza vAle tathA uttama guNoM se saMyukta the / / 8 / / 634-jaMbaddIve NaM dIve bhArahe vAse imIse prosappiNIe cauvIsaM titthagarANaM mAyaro hotthA / taM jahA maradevI vijayA seNA [siddhasthA maMgalA susImA ya / puhavI lakkhaNA rAmA naMdA viNhU jayA sAmA // 9 // sujasA subvaya airA siriyA devI pabhAvaI paumA / vappA sivA ya vAmA ya tisalAdevI ya jiNamAyA // 10 // ] isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isa avasarpiNI meM cauvIsa tIrthaMkaroM kI cauvIsa mAtAeM huI 1. marudevI, 2. vijayA, 3. senA, 4. siddhArthA, 5. maMgalA, 6. susImA, 7. pRthivI, 8. lakSmaNA, 9. rAmA, 10. nandA, 11. viSNu, 12 jayA, 13. zyAmA, 14. suyazA, 15. suvratA, Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta-anAgatakAlika mahApuruSa] [227 16. acirA, 17. zrI, 18. devI, 19. prabhAvatI, 20. padmA, 21. vaprA, 22. zivA, 23. vAmA aura 24. trizalA devI / ye caubIsa jina-mAtAeM haiM / / 9-10 // 635-jaMbaddIve NaM dIve bhArahe vAse imIse prosappiNIe cauvIsaM titthagarA hotthaa| taM jahA.---usabhe 1, ajiye 2, saMbhave 3, abhiNaMdaNe 4, sumaI 5, paumapyahe 6, supAse 7, caMdappabhe 8, suvihi-pupphadaMte 9, sIyale 10, sijjaMse 11, vAsupujje 12, vimale 13, aNate 14, dhamme 15, saMtI 16, ku) 17, are 18, mallI 19, muNisuvvae 20, Namo 21, mI 22, pAse 23, vaDDamANo 24 y| isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isa avasarpiNI kAla meM cauvIsa tIrthaMkara hue| jaise1. RSabha, 2. ajita, 3. saMbhava, 4. abhinandana, 5. sumati, 6. padmaprabha, 7. supArzva, 8. candraprabha, 9. suvidhi-puSpadanta, 10. zItala, 11. zreyAnsa, 12. vAsupUjya, 13. vimala, 14. ananta, 15. dharma 16. zAnti, 17. kunthu, 18. ara, 19. mallI, 20. munisuvrata, 21. nami, 22. nemi 23. pArzva aura 24. vardhamAna / 636-eesi cauvosAe titthagarANaM caunbIsaM puTavabhavayA NAmadheyA hotthA / taM jahA paDhametya vairaNAbhe vimale taha vimalavAhaNe ceva / tatto ya dhammasIhe sumitta taha dhammamitte ya // 11 // sudarabAhu taha dohabAhU jugabAhU laTThabAhU ya / diNNe ya iMdadatte sudara mAhidare ceva // 12 // soharahe meharahe ruppI a sudaMsaNe ya boddhavve / tatto ya NaMdaNe khalu sohagirI ceva vIsaime // 13 // adINasattu saMkhe sudaMsaNe naMdaNe ya boddhavve / [imIse] aosappiNIe ee tisthakarANaM tu punvabhavA // 14 // ina cauvIsa tIrthaMkaroM ke pUrvabhava ke cauvIsa nAma the / jaise 1. unameM prathama nAma vajranAbha, 2. vimala, 3. vimalavAhana, 4. dharmasiMha, 5. sumitra, 6. dharmamitra, 7. sundarabAhu, 8. dIrghabAhu, 9. yugabAhu, 10. laSThabAhu, 11. datta, 12. indradatta, 13. sundara, 14. mAhendra, 15. siMharatha, 16. megharatha, 17. rukmI, 18. sudarzana, 19. nandana, 20. siMhagiri, 21. adInazatru, 22. zaMkha. 23. sudarzana aura 24. nandana / ye isI avasarpiNI ke tIrthaMkaroM ke pUrvabhava ke nAma jAnanA cAhie / / 11-14 / / 637 -eesi caunvIsAe titthakarANaM caubdIsaM sIyAno hotthA / taM jahA-. sIyA sudaMsaNA' suppabhA' ya siddhAtha suppasiddhA' y| vijayA' ya vejayaMtI jayaMtI aparAjiA ceva // 15 // aruNapabha caMdappabha0 sUrappaha'' aggi'2 suppabhA' ceva / vimalA 4 ya paMcavaNNA' 5 sAgaradattA'6 NAgadattA" ya // 16 // abhayakara 8 NinvuikarAmaNoramA taha maNoharA ceva / devakurU22 uttarAkurA23 visAla caMdappabhA24 sIyA // 17 // Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] [samavAyAGgasUtra eyAo sIApro sabvesi ceva jiNavaridANaM / savvajagavacchalANaM savvouyasubhAe chAyAe // 18 // ina cauvIsa tIrthaMkaroM kI cauvIsa zivikAeM (pAlakiyAM) thiiN| (jina para virAjamAna hokara tIrthakara pravrajyA ke lie vana meM ge| jaise 1. sudarzanA zivikA, 2. suprabhA, 3. siddhArthA, 4. suprasiddhA, 5. vijayA, 6. vaijayantI, 7. jayantI, 8. aparAjitA, 9. aruNaprabhA, 10. candraprabhA, 11. sUryaprabhA, 12. agniprabhA, 13. suprabhA, 14. vimalA, 15. paMcavarNA, 16. sAgaradattA, 17. nAgadattA, 18. abhayakarA, 19. nitikArA, 20. manoramA, 21. manoharA, 22. devakurA, 23. uttarakurA aura 24. candraprabhA / ye sabhI zivikAeM vizAla thIM / / 15-17 || sarvajagata-vatsala sabhI jinavarendroM kI ye zivikAeM sarva RtuoM meM sUkhadAyinI uttama aura zubha kAnti se yukta hotI haiM / / 18 / / 638-pubvi prokkhittA mANusehi sA haTTa (4) romakUvehi / pacchA vahaMti sIyaM asuriMda-surida-nAgidA // 19 // cala-cavala-kuDaladharA scchNdviuviyaabhrnndhaarii| sura-asura-vaMditrANaM vahaMti sI jiNidANaM // 20 // puro vahaMti devA nAgA puNa dAhiNammi pAsammi / paccacchimeNa asurA garulA puNa uttare pAse // 21 // jina-dIkSA grahaNa karane se lie jAte samaya tIrthaMkaroM kI ina zivikAoM ko sabase pahile harSa se romAJcita manuSya apane kandhoM para uThAkara le jAte haiN| pIche asurendra, surendra aura nAgendra una zivikAoM ko lekara calate haiM / / 19 / / caMcala capala kuNDaloM ke dhAraka aura apanI icchAnusAra vikriyAmaya AbhUSaNoM ko dhAraNa karane vAle ve devagaNa sura-asuroM se vandita jinendroM kI zivikAoM ko vahana karate haiM / / 20 / / ina zivikAoM ko pUrva kI ora [vaimAnika] deva, dakSiNa pArzva meM nAgakumAra, pazcima pArzva meM asurakumAra aura uttara pArzva meM garur3akumAra deva vahana karate haiM // 21 // 639-usabho ya viNIyAe bAravaIe arittvrnnemii| avasesA titthayarA nikkhaMtA jammabhUmIsu // 22 // RSabhadeva vinItA nagarI se, ariSTanemi dvArAvatI se aura zeSa sarva tIrthaMkara apanI-apanI janmabhUmiyoM se dIkSA-grahaNa karane ke lie nikale the / / 22 // 640-savve vi egadUseNa [NiggayA jiNavarA cauvvIsaM / ___Na ya NAma aNNalige Na ya gihilige kulige va // 23 // ] sabhI caubIsoM jinavara eka dUSya (indra-samarpita divya vastra) se dIkSA grahaNa karane ke lie nikale the / na koI anya pAkhaMDI liMga se dIkSita huA, na gRhiliMga se aura na kuliMga se dIkSita huaa| (kintu sabhI jina-liMga se hI dIkSita hue the|) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta-anAgatakAlika mahApuruSa ] [229 641-ekko bhagavaM vIro [pAso mallI ya tihi tihi saehi / bhagavaM pi vAsupujjo hiM purisasahi nikkhNto||24||] uggANaM bhogANaM rAiNNANaM [ca khattiyANaM ca / cauhiM sahassehiM usabho sesA u sahassa-parivArA // 25 // ] dIkSA grahaNa karane ke lie bhagavAn mahAvIra akele hI ghara se nikale the / pArzvanAtha aura mallI jina tIna-tIna sau puruSoM ke sAtha nikle| tathA bhagavAn vAsupUjya chaha sau puruSoM ke sAtha nikale the|| 24 / / bhagavAn RSabhadeva cAra hajAra ugra, bhoga rAjanya aura kSatriya janoM ke parivAra ke sAtha dIkSA grahaNa karane ke lie ghara se nikale the| zeSa unnIsa tIrthaMkara eka-eka hajAra puruSoM ke sAtha nikale the||| 25 // 642-sumaittha NiccabhattaNa [Niggao vAsupujja cottheNaM / pAso mallI ya aTThameNa sesA u chaTheNaM // 26 // ] sumati deva nitya bhakta ke sAtha, vAsupUjya caturtha bhakta ke sAtha, pAva aura mallI aSTamabhakta ke sAtha aura zeSa bIsa tIrthaMkara SaSThabhakta ke niyama ke sAtha dIkSita hue the / / 26 / / 643--eesi NaM cauvIsAe titthagarANa cauvvIsaM paDhamabhikkhAdAyAro hotthA / taM jahA sijjaMsa baMbhadatte suriMdadatte ya iMdadatte ya / paume ya somadeve mAhide taha ya somadatte ya // 27 // pusse puNavvasU puNNaNaMda sugaMde jaye ya vijaye ya / tatto ya dhammasohe sumitta taha vaggasIhe a||28|| avarAjiya vissaseNe vIsaime hoi usabhaseNe ya / diNNe varadatte dhaNe bahule ya prANapuvIe // 29 // ee visaddhalesA jiNavarabhattIDa pNjliuddaau| taM kAlaM taM samayaM paDilAbheI jiNavArade // 30 // ina cauvIsoM tIrthaMkaroM ko prathama vAra bhikSA dene vAle cauvIsa mahApuruSa hue haiM / jaise 1 zreyAnsa, 2 brahmadatta, 3 surendradatta, 4 indradatta, 5 padma, 6 somadeva, 7 mAhendra, 8 somadatta, 9 puSya, 10 punarvasu, 11 pUrNananda, 12 sulanda, 13 jaya, 14 vijaya, 15 dharmasiMha, 16 sumitra, 17 varga (vagga) siMha, 18 aparAjita, 19 vizvasena, 20 vRSabhasena, 21 datta, 22 varadatta, 23 dhanadatta aura 24 bahula, ye krama se cauvIsa tIrthaMkaroM ke pahilI vAra AhAradAna karane vAle jAnanA cAhie / ina sabhI vizuddha lezyAvAle aura jinavaroM kI bhakti se prerita hokara aMjalipuTa se usa kAla aura usa samaya meM jinavarendra tIrthakaroM ko AhAra vA pratilAbha karAyA // 27-30 / / 644--saMbacdareNa jilA [laddhA usameNa logaNAheNa / sesehi vIdivase laddhAo paDhamabhikkhAo // 31 // ] lokanAtha bhagavAna RSabhadeva ko.eka varSa ke bAda prathama bhikSA prApta huii| zeSa saba tIrthakaroM ko prathama bhikSA dugare dina prApta huI / / 31 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230] [ samavAyAGgasUtra vivecana- zeSa tIrthaMkaroM ke dUsare dina bhikSA-prApta karane ke ullekha kA yaha artha hai ki jo jitane bhakta ke niyama ke sAtha dIkSita hue, usake dUsare dina unheM bhikSA prApta huI / 645---usabhassa paDhamabhikkhA khoyaraso prAsi logaNAhassa / sesANaM paramaNNaM amiyarasarasovamaM Asi // 32 // samvesi pi jiNANaM jahiyaM laddhAu pddhmbhikkhaau| tahiyaM vasudhArAmro saroramettIo vuDhAyo // 33 // lokanAtha RSabhadeva ko prathama bhikSA meM ikSurasa prApta huaa| zeSa sabhI tIrthaMkaroM ko prathama bhikSA meM amRta-rasa ke samAna parama-anna (khIra) prApta huprA / / 32 / / sabhI tIrthakara jinoM ne jahA~ jahA~ prathama bhikSA prApta kI, vahA~ vahA~ zarIrapramANa UMco vasudhArA ko varSA huI / / 33 / / 646-eesi cauvvIsAe tisthagarANaM cauvIsaM ceiyarukkhA hotthA / taM jahA jaggoha sattivaNNa sAle piyae piyaMgu chttaahe| sirise ya jAgarukkhe sAlI ya pilaMkhurukkhe ya // 34 // tiduga pADala jaMbU Asatthe khalu taheva dahivaNNe / gaMdIrakkhe tilae aMbayarakkhe ya asoge y||35|| caMpaya vaule ya tahA veDasarukkhe ya dhAyaIrukkhe / sAle ya vaDDamANassa ceiyarukkhA jiNavarANaM // 36 / / ina cauvIsa tIrthaMkaroM ke cauvIsa caityavRkSa the / jaise 1. nyagrodha (vaTa), 2. saptaparNa, 3. zAla, 4. priyAla, 5. priyaMgu, 6. chatrAha, 7. zirISa, 8. nAgavRkSa, 9. sAlI, 10. pilakhuvRkSa, 11. tinduka. 12. pATala, 13. jambu, 14. azvattha (pIpala) 15, dadhiparNa, 16. nandIvRkSa, 17. tilaka, 18. AmravRkSa, 19. azoka, 20. campaka, 21. bakula, 22. vetrasavRkSa, 23. dhAtakIvRkSa aura 24. vardhamAna kA zAlavRkSa / ye cauvIsa tIrthaMkaroM ke caityavRkSa haiM / / 34-36 / / 647-battIsaM dhaNuyAI ceiyarukkho ya vaddhamANassa / Niccougo prasoge zrocchapaNo sAlarukkheNaM // 37 // tiNNeva gAupAiMceiyarakkho jiNassa usbhss| seNANaM puNa rukkhA sarIrao vArasaguNA u // 38 // sacchatA sapaDAgA saveiyA toraNehi uvaveyA / sura-asura-garulamahiA ceiyarukkhA jiNavarANaM // 39 // vardhamAna bhagavAn kA caityavRkSa battIsa dhanuSa UMcA thA, vaha nitya-Rtuka thA arthAt pratyeka Rtu meM usameM patra-puSpa Adi samRddhi vidyamAna rahatI thii| azokavRkSa sAlavRkSa se Acchanna (DhaMkA huA) thA, / / 37 / / RSabha jina kA caityavRkSa tIna gavyUti (koza) UMcA thaa| zeSa tIrthaMkaroM ke caityavRkSa unake zarIra ko UMcAI se bAraha guNe UMce the|| 38 // jinavaroM ke ye sabhI caityavRkSa chatra-yukta, dhvajA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta-anAgatakAlika mahApuruSa ] [ 231 patAkA-sahita, vedikA-sahita, toraNoM se suzobhita tathA suroM, asuroM aura garuDadevoM se pUjita the / / 39 / / vivecana--jisa vRkSa ke nIce tIrthaMkaroM ko kevalajJAna prApta huA use caityavRkSa kahate haiN| kucha ke matAnusAra tIrthakara jisa vRkSa ke nIce jina-dIkSA grahaNa karate haiM, use caityavRkSa kahA jAtA hai| kubera samavasaraNa meM tIrthaMkara ke baiThane ke sthAna para usI vRkSa kI sthApanA karatA hai aura use dhvajA-patAkA, vedikA aura toraNa dvAroM se susajjita karatA hai| samavasaraNa-sthita ina vaTa, zAla Adi sabhI vRkSoM ko 'azokavRkSa' kahA jAtA hai, kyoMki inakI chAyA meM pahuMcate hI zoka-santapta prANI kA bhI zoka dUra hotA hai aura vaha azoka (zoka-rahita) ho jAtA hai / 648-eesi cauvvIsAe titthagarANaM cauvvIsaM paDhamasIsA hotthA / jahA paDhamettha usabhaseNe bIie puNa hoI sIhaseNe ya / cArU ya vajjaNAbhe camare taha subdhaya vidabbhe // 40 // diNNe ya varAhe puNa ANaMde gothubhe suhamme ya / maMdara jase ariThe cakkAha sayaMbhu kubhe ya // 41 // iMde kubhe ya subhe varadatte diNNa iMdabhUI ya / uditodita kulavaMsA visuddhavaMsA guhiM uvaveyA // 42 // titthappavattayANaM paDhamA sissA jiNavarANaM / ina caubIsa tIrthaMkaroM ke cauvIsa prathama ziSya the| jaise 1. RSabhadeva ke prathama ziSya RSabhasena, aura dUsare ajita jinake prathama ziSya siMhasena the| punaH krama se 3. cAru, 4. vajranAbha, 5. camara, 6. suvrata, 7. vidarbha, 8. datta, 9. varAha, 10. Ananda, 11. gostubha, 12. sudharma, 13. mandara, 14. yaza, 15. ariSTa, 16. cakraratha, 17. svayambhU, 18. kumbha, 19. indra, 20. kumbha, 21. zubha, 22. varadatta, 23. datta aura 24. indrabhUti prathama ziSya hue| ye sabhI ttama uccakala vAle, vizaddhavaMza vAle aura gaNoM se saMyukta the aura tIrtha-pravartaka jinavaroM ke prathama ziSya the / / 40-423 / / 649--eesi NaM cauvIsAe titthagarANaM cauvIsaM paDhamasissaNI hotthA / taM jahA baMbhI ya phaggu sAmA ajiyA kAsavI raI somA / sumaNA vAruNi sulasA dhAraNi dharaNI ya dharaNidharA // 43 // paumA sivA suI taha aMjuyA bhAviyappA y| rakkhI ya baMdhuvatI puSphavatI ajjA amilA ya ahiyA // 44 // jassiNI puSphacUlA ya caMdaNajjA prAhiyA u| uditodiyakulavaMsA visuddhavaMsA guNehi uvaveyA / / 4 / / titthappavattayANaM paDhamA sissI jiNavarANaM / ina cauvIsa tIrthaMkaroM kI cauvIsa prathama ziSyAeM thiiN| jaise1. brAhmI, 2. phalgu, 3. zyAmA, 4. ajitA, 5. kAzyapI, 6. rati, 7. somA, 8. sumanA, Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232] [samavAyAGgasUtra 9. vAruNI, 10. sulasA, 11. dhAriNI, 12. dharaNI, 13. dharaNidharA, 14. padmA, 15. zivA, 16. zuci, 17. aMjukA, 18. bhAvitAtmA, 19. bandhumatI, 20. puSpavatI, 21. AryA amilA, 22. yazasvinI, 23. puSpacUlA aura 24. AryA candanA / ye saba uttama unnata kulavAlI, vizuddhavAlI, guNoM se saMyukta thIM aura tIrtha-pravartaka jinavaroM kI prathama ziSyAeM huIM // 43-453 / / 650 --jaMbuddIve NaM [dove] bhArahe vAse imose osappiNIe bArasa cakkavaTTipiyaro hotmaa| taM jahA usabhe sumitte vijae samuddavijae ya AsaseNe ya / vissaseNe ya sUre sudaMsaNe kattavIrie ceva // 46 // paumuttare mahAharI vijae rAyA taheva y| baMbhe bArasame utte piunAmA cakkavaTToNaM // 47 // isa jambUdvIpa ke isI bhAratavarSa meM isI avasarpiNI kAla meM utpanna hue cakravatiyoM ke bAraha pitA the| jaise 1. RSabhajina, 2. sumitra, 3. vijaya, 4. samudravijaya, 5 azvasena, 6 vizvasena, 7. sUrasena, 8. kArtavIrya, 9. padmottara, 10. mahAhari, 11. vijaya aura 12. brhm| ye bAraha cakravattiyoM ke pitAnoM ke nAma haiM / / 46-47 / / 651-jaMbuddIve [NaM dIve] bhArahe vAse imose prosappiNIe bArasa cakkaTTimAyaro hotthA / taM jahA-sumaMgalA jasavatI bhaddA sahadevI airA siridevI tArA jAlA merA vappA culliNi apcchimaa| __isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isI avasarpiNI kAla meM bAraha cakravartiyoM kI bAraha mAtAeM huI / jaise 1. sumaMgalA, 2. yazasvatI, 3. bhadrA, 4. sahadevI, 5. acirA, 6. zrI, 7. devI, 8. tArA, 9. jvAlA, 10. merA, 11. vaprA, aura 12. bArahavIM cullinii| 652 --jaMbuddIve [NaM dIve bhArahe vAse imose prosappiNIe] bArasa cakkavaTTI hotthA / taM jahA bharaho sagaro maghavaM [ saNaMkumAro ya raaysduulo| saMtI kuyU ya aro havai subhUmo ya koravo // 48 // navamo ya mahApaumo hariseNo ceva raaysduulo| jayanAmo ya naravaI bArasamo baMbhadatto y||49|| isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isI avasarpiNI kAla meM bAraha cakravartI hue / jaise 1. bharata, 2. sagara, 3. maghavA, 4. rAjazArdUla sanatkumAra, 5. zAnti, 6. kunthu, 7. para, 8. kaurava-vaMzI subhUma, 9. mahApadma, 10. rAjazArdUla hariSeNa, 11. jaya aura 12. bArahavAM narapati brahmadatta / / 48-49 / / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta-anAgatakAlika mahApuruSa [233 .. 653-eesi bArasaNhaM cakkavaTTINaM bArasa itthirayaNA hosthA / taM jahA paDhamA hoi subhaddA bhadda suNaMdA jayA ya vijayA ya / kiNhasirI sUrasirI paumasirI vasudharA devI // 50 // lacchimaI kurumaI itthIrayaNANa naamaaii| ina bAraha cakravatiyoM ke bAraha strIratna the / jaise 1. prathama subhadrA, 2. bhadrA, 3. sunandA, 4. jayA, 5. vijayA, 6. kRSNazrI, 7. sUryazrI, 8. padmazrI, 9. basundharA, 10. devo, 11. lakSmImatI aura 12. kurumtii| ye strIratnoM ke nAma haiM / / (50-503) // 654--jaMbuddIve [NaM dIve bhArahe vAse imIse aosappiNIe] navabaladeva-navavAsudeva-pitaro hotthA / taM jahA pathAvaI ya baMbho [somo ruddo sivo mahasivo y|| aggisiho ya dasaraho navamo bhaNio ya vasudevo // 51 // ] ___isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isI avasarpiNI meM nau baladevoM aura nau vAsudevoM ke nau pitA hue| jaise 1. prajApati, 2. brahma, 3. soma, 4. rudra, 5. ziva, 6. mahAziva, 7. agnizikha, 8. dazaratha aura 9. vasudeva / / 51 / / 655-jaMbuddIve NaM [dIve bhArahe vAse imose prosappiNIe] Nava vAsudevamAyaro hotthA / taM jahA--- miyAvaI umA ceva puhavI soyA ya ammyaa| lacchimaI sesamaI kekaI devaI tahA // 52 // isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isI avasarpiNI kAla meM nau vAsudevoM kI nau mAtAeM huI / jaise--- 1. mRgAvatI, 2. umA, 3. pRthivI, 4. sItA, 5. amRtA, 6. lakSmImatI, 7. zeSamatI, 8. kekayI aura 9. devakI / / 52 / / 656-jaMbuddIve NaM [dIve bhArahe vAse imIme osappiNIe] Nava baladevamAyaro hotthaa| taM jahA bhaddA taha subhaddA ya sappabhA ya sudNsnnaa| vijayA vejayaMtI ya jayaMtI aparAjiyA // 53 // NavamIyA rohiNI ya baladevANa maayro| isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM isI avasarpiNI kAla meM nau baladevoM kI nau mAtAeM huiiN| jaise 1. bhadrA, 2. subhadrA, 3. suprabhA, 4. sudarzanA, 5. vijayA, 6. vaijayantI, 7. jayantI, 8. aparAjitA aura 9. rohiNI / ye nau baladevoM kI mAtAeM thIM / / 53 // Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234] [samavAyAGgasUtra 657 ---jaMbaddIveNaM [dIve bhArahe vAse imose prosappiNIe nava dasAramaMDalA hotthA / taM jahA-uttamapurisA majjhimapurisA pahANapurisA oyaMsI teyaMsI baccasI jasaMsI chAyaMsI kaMtA somA subhagA piyadaMsaNA surUbA suhasIlA suhAbhigamA sayvajaNaNayaNakaMtA ohabalA atibalA mahAbalA anihatA aparAiyA sattumaddaNA ripusahassamANamahaNA sANukkosA amaccharA acavalA acaMDA miyamaMjulapalAvahasiyA gaMbhIramadhura-paDipuNNasaccavayaNA abbhuvayavacchalA saraNNA lavakhaNa-baMjaNaguNovaveprA mANammANapamANapaDipuNNa-sujAyasavvaMgasuMdaraMgA sasisomAgAra-kaMta-phyidaMsaNA amarisaNa payaMDadaMDappabhArA gaMbhIradarisaNijjA tAladdhaoviddha-garulakeU, mahAdhaNuvikaDyA mahAsattasArA duddharA dhaNuddharA dhIrapurisA juddhakitipurisA viulakulasamunbhavA mahArayaNavihADagA addhabharahasAmI somA rAyakulavaMsatilayA ajiyA ajiyarahA hala-musala-kaNaka-pANI saMkha-cakka-gaya-satti-naMdagadharA pavarujjala-sukkata-vimala-gotthubha-tirIDadhArI kuDala-ujjoiyANaNA puDarIyaNayaNA ekAvali-kaNThalaiyavacchA sirivaccha-sulaMchaNA varajasA savvouyasurabhi-kusuma-racita-palaMba-sobhaMta-kaMta-vikasaMtavicittavara-mAlaraiya-vacchA aTThasaya-vibhatta-lakkhaNa-pasattha-subara-viraiyaMgamaMgA mattagayarida-laliyaviSakama-vilasiyagaI sAraya-navathaNiya-mahara-gaMbhIra-koMca-nigghosa-dabhisarA kaDisattaga-nIla-pIyakosejjavAsasA pavaradittateyA narassohA naravaI nariMdA naravasahA maruyavasabhakappA abbhahiyarAyateyalacchIe dippamANA nIlaga-pIyagavasaNA duve duve rAma-kesavA bhAyaro hotthA / taM jahA isa jambUdvIpa meM isa bhAratavarSa ke isa avasarpiNIkAla meM nau dazAramaMDala (baladeva aura vAsudeva samudAya) hue haiN| sUtrakAra unakA varNana karate haiM--- ve sabhI baladeva aura vAsudeva uttama kula meM utpanna hue zreSTha puruSa the, tIrthakarAdi zalAkA-puruSoM ke madhyavartI hone se madhyama puruSa the, athavA tIrthaMkaroM ke bala kI apekSA kama aura sAmAnya janoM ke bala kI apekSA adhika balazAlI hone se ve madhyama puruSa the| apane samaya ke puruSoM ke zauryAdi guNoM kI pradhAnatA kI apekSA ve pradhAna puruSa the| mAnasika bala se sampanna hone ke kAraNa projasvI the| dedIpyamAna zarIroM ke dhAraka hone se tejasvI the| zArIrika bala se saMyukta hone ke kAraNa varcasvI the, parAkrama ke dvArA prasiddhi ko prApta karane se yazasvI the| zarIra kI chAyA (prabhA) se yukta hone ke kAraNa ve chAyAvanta the| zarIra kI kAnti se yukta hone se kAnta the, candra ke samAna saumya mudrA ke dhAraka the, sarvajanoM ke vallabha hone se ve subhaga yA saubhAgyazAlI the| netroM ko atipriya hone se ve priyadarzana the| samacaturasra saMsthAna ke dhAraka hone se ve surUpa the| zubha svabhAva hone se ve zubhazIla the / sukhapUrvaka saralatA se pratyeka jana unase mila sakatA thA, ataH ve sukhAbhigamya the| sarva janoM ke nayanoM ke pyAre the| kabhI nahIM thakanevAle avicchinna pravAhayukta balazAlI hone se ve aoghabalI the, apane samaya ke sabhI puruSoM ke bala kA atikramaNa karane se atibalI the, aura mahAn prazasta yA zreSTha balazAlI hone se ve mahAbalI the| nirupakrama AyuSya ke dhAraka hone se anihata arthAt dUsare ke dvArA hone vAle ghAta yA maraNa se rahita the, athavA malla-yuddha meM koI unako parAjita nahIM kara sakatA thA, isI kAraNa ve aparAjita the| bar3e-bar3e yuddhoM meM zatruoM kA mardana karane se ve zatru-mardana the, sahasroM zatruoM ke mAna kA mathana karane vAle the| AjJA yA sevA svIkAra karane vAloM para droha chor3akara kRpA karane vAle the| ve mAtsarya-rahita the, kyoMki dUsaroM ke leza mAtra bhI guNoM ke grAhaka the| mana vacana kAya kI sthira pravRtti ke kAraNa ve acapala (capalatA-rahita) the| niSkAraNa Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta-anAgatakAlika mahApuruSa] [235 pracaNDa krodha se rahita the, parimita maMjula vacanAlApa aura mRdu hAsya se yukta the| gambhIra, madhura aura paripUrNa satya vacana bolate the| adhInatA svIkAra karane vAloM para vAtsalya bhAva rakhate the| zaraNa meM AnevAle ke rakSaka the| vajra, svastika, cakra Adi lakSaNoM se aura tila, mazA Adi vyaMjanoM ke guNoM se saMyukta the| zarIra ke' mAna, unmAna aura pramANa se paripUrNa the, ve janma-jAta sarvAGga sundara zarIra ke dhAraka the| candra ke saumya AkAra vAle, kAnta aura priyadarzana the| 'amasaNa' arthAt kartavya-pAlana meM prAlasya-rahita the athavA 'amarSaNa' arthAt aparAdha karanevAloM para bhI kSamAzIla the| udaMDa pRruSoM para pracaNDa daNDanIti ke dhAraka the| gambhIra aura darzanIya the| baladeva tAla vRkSa ke cihnavAlI dhvajA ke aura vAsudeva garuDa ke cihnavAlI dhvajA ke dhAraka the / ve dazAramaNDala karNa-paryanta mahAdhanuSoM ko khIMcanevAle, mahAsattva (bala) ke sAgara the| raNa-bhUmi meM unake prahAra kA sAmanA karanA azakya thaa| ve mahAn dhanuSoM ke dhAraka the, puruSoM meM dhora-vIra the, yuddhoM meM prApta kIti ke dhAraka puruSa the, vizAla kuloM meM utpanna hue the, mahAratna vajra (hIrA) ko bhI aMgUThe aura tarjanI do aMgati goM se carNa kara dete the| prAdhe bharata kSetra ke arthAta tIna khaNDa ke svAmI the| saumyasvabhAvI the| rAja-kuloM aura rAjavaMzoM ke tilaka the| ajita the (kisI se bhI nahIM jIte jAte the), aura ajitaratha (ajeya ratha vAle) the| baladeva hala aura mUzala rUpa zastroM ke dhAraka the, tathA vAsudeva zAGga dhanuSa, pAJcajanya zaMkha, sudarzana cakra, kaumodakI gadA, zakti aura nandakanAmA khaGga ke dhAraka the| pravara, ujjvala, sukAnta, vimala kaustubha maNi yukta mukuTa ke dhArI the| unakA mukha kuNDaloM meM lage maNiyoM ke prakAza se yukta rahatA thA / kamala ke samAna netra vAle the / ekAvalI hAra kaNTha se lekara vakSaHsthala taka zobhita rahatA thaa| unakA vakSaHsthala zrIvatsa ke sulakSaNa se cihnita thaa| ve vizvavikhyAta yaza vAle the| sabhI RtUmroM meM utpanna hone vAle, sugandhita pRSpoM se racI gaI. laMbI. zobhAyakta, vikasita, paMcavarNI zreSTha mAlA se unakA vakSaHsthala sadA zobhAyamAna rahatA thaa| unake sundara aMga-pratyaMga eka sau ATha prazasta lakSaNoM se sampanna the| ve mada-matta gajarAja ke samAna lalita, vikrama aura vilAsa-yukta gati vAle the| zarada Rtu ke nava-udita megha ke samAna madhUra, gambhIra, krauMca pakSI ke nirghoSa aura dundubhi ke samAna svara vAle the| baladeva kaTisUtra vAle nIla kauzeyaka vastra se tathA vAsudeva kaTisUtra vAle pIta kauzeyaka vastra se yukta rahate the (baladevoM kI kamara para nIle raMga kA aura vAsudevoM kI kamara para pIle raMga kA dupaTTA baMdhA rahatA thaa)| ve prakRSTa dIpti aura teja se yukta the, prabala balazAlI hone se ve manuSyoM meM siMha ke samAna hone se narasiMha, manuSyoM ke pati hone se narapati, parama aizvaryazAlI hone se narendra, tathA sarvazreSTha hone se nara-bRSabha kahalAte the| apane kArya-bhAra kA pUrNa rUpa se nirvAha karane se ve marud-vRSabhakalpa arthAt devarAja kI upamA ko dhAraNa karate the| anya rAjA-mahArAjAoM se adhika rAjateja rUpa lakSmI se dedIpyamAna the| isa prakAra nIlavasanavAle nau rAma (baladeva) aura nava pota-vasanavAle kezava (vAsudeva) donoM bhAI-bhAI hue haiN| 1. jala se bharI droNI (nAva) meM baiThane para usase bAhara nikAlA jala' yadi droNa (mApa-vizeSa) pramANa ho to vaha puruSa 'mAna-prApta' kahalAtA hai| tulA (tarAjU ) para baiThe puruSa kA vajana yadi ardhabhAra pramANa ho to vaha unmAna-prApta kahalAtA hai| zarIra kI UMcAI usake aMgula se yadi eka sau pATha aMgula ho to vaha pramANaprApta kahalAtA hai| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra 658-tiviThe ya [duviThe ya sayaMbhU purisuttame purisasohe / taha purisapuMDarIe datte nArAyaNe kaNhe / / 54 / / ayale bijaye bhadde suppabhe ye sudaMsaNe / prAnaMde naMdaNe paume rAme yAvi] apacchime / / 55 / / unameM vAsudevoM ke nAma isa prakAra haiM-..-1. tripRSTha, 2. dvipRSTha, 3. svayambhU, 4. puruSottama, 5. puruSasiMha, 6. puruSapuMDarIka, 7. datta, 8. nArAyaNa (lakSmaNa) aura 9. kRSNa // 54 / / baladevoM ke nAma isa prakAra haiM---1. acala, 2. vijaya, 3. bhadra, 4. suprabha, 5. sudarzana, 6. Ananda, 7. nandana, 8. padma aura antima baladeva rAma / / 55 / / 659--eesi NaM NavaNhaM baladeva-vAsudevANaM puvvabhaviyA nava nAmadhejjA hotthaa| taM jahA vissabhUI pamvayae dhaNadatta samuddadatta isivaale| piyamitta laliyamite puNavvasU gaMgadatte ya // 56 // eyAiM nAmAiM punvabhave prAsi vAsudevANaM / etto baladevANaM jahakkama kittaissAmi / / 57 // visanando ya subandhU sAgaradatte asogalalie ya / vArAha dhammaseNe aparAiya rAyalalie ya // 58 / / ina nava baladevoM aura vAsudevoM ke pUrva bhava ke nau nAma isa prakAra the--. 1. vizvabhUti, 2. parvata, 3. dhanadatta, 4. samudradatta, 5. RSipAla, 6. priyamitra, 7. lalitamitra, 8. punarvasu, 9. aura gaMgadatta / ye vAsudevoM ke pUrva bhava meM nAma the| isase Age yathAkrama se baladevoM ke nAma kahUMgA / / 56-57 / / 1. vizvanandI, 2. subandhu, 3. sAgaradatta, 4. azoka, 5. lalita, 6. vArAha, 7. dharmasena, 8. aparAjita aura 9. rAjalalita // 5 // 660-eesi navaNhaM baladeva-vAsudevAgaM puvvabhaviyA nava dhammAyariyA hotthaa| taM jahA-- saMbhUya subhadda sadasaNe ya seyaMsa kaNha gaMgadatte ya / sAgara samudanAme dumaseNe ya Navamae / / 59 // ee dhammAyariyA kittIpurisANa vAsudevANaM / pubvabhave eyAsi jattha niyANAI kAsI ya // 60 // ina nava baladevoM aura vAsudevoM ke pUrvabhava meM nau dharmAcArya the 1. saMbhUta, 2. subhadra, 3. sudarzana, 4. zreyAnsa, 5. kRSNa, 6. gaMgadatta, 7. sAgara, 8. samudra aura 9 drumasena / / 59 / / ye navoM hI prAcArya kIrtipuruSa vAsudevoM ke pUrvabhava meM dharmAcArya the| jahA~ vAsudevoM ne pUrva bhava meM nidAna kiyA thA una nagaroM ke nAma Age kahate haiM-- // 6 // 661-eesi navaNhaM vAsudevANaM puzvabhave nava niyANabhUmIo hotthA / taM jahA-- maharA ya [kaNagavatthU sAvatthI poyaNaM ca raaygihN| kAyaMdI kosambI mihilapurI] hatthiNAuraM ca // 61 // Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta-anAgatakAlika mahApurupa [237 ina navoM vAsudevoM kI pUrva bhava meM nau nidAna-bhUmiyA~ thiiN| (jahA~ para unhoMne nidAna (niyANA) kiyA thaa|) jaise-- 1. mathurA, 2. kanakavastu, 3. zrAvastI, 4. podanapura, 5. rAjagRha, 6. kAkandI, 7. kauzAmbI, 8. mithilApurI aura 9. hastinApura // 62 / / 662-etesi NaM navaNhaM vAsudevANaM nava niyANakAraNA hotthA / taM jahA gAvi juve [saMgAme taha itthI parAio rNge| bhajjANurAga goTThI paraiDDhI mAuA iya // 62 // ] ina navoM vAsudevoM ke nidAna karane ke nau kAraNa the 1. gAvI (gAya), 2. yUpastambha, 3. saMgrAma, 4. strI, 5. yuddha meM parAjaya, 6. strI-anurAga 7. goSThI, 8. para-Rddhi aura 9. mAtRkA (mAtA) // 63 // 663---eesi navaNhaM vAsudevANaM nava paDisattU hotthA / taM jahA assaggIve [tArae merae mahukeDhave nisubhe y| balipaharAe taha rAvaNe ya navame] jarAsaMdhe // 63 // ee khalu paDisatta [kittI parisANa vaasdevaannN| sabve vi cakkajohI savve vi hayA] sacakkehi // 64 // ekko ya sattamIe paMca ya chaTThIe paMcamI ekko / ekko ya cautthIe kaNho puNa tacca puDhavIe // 65 // aNidANakaDA rAmA [save vi ya kesavA niyANakaDA / uDDhaMgAmI rAmA kesava samve ahogAmI // 66 // aLaMtakaDA rAmA ego puNa baMbhaloyakappaMmi / ekkassa ganbhavasahI sijjhissai AgamisseNaM // 67 // ina navoM vAsudevoM ke nau pratizatru (prativAsudeva) the| jaise - 1. azvagrIva, 2. tAraka, 3. meraka, 4. madhu-kaiTabha, 5. nizumbha 6. bali, 7. prabharAja (prahlAda), 8. rAvaNa aura 9. jarAsandha / / 63 / / ye kIrtipuruSa vAsudevoM ke nau pratizatru the / ye sabhI cakrayodhI the aura sabhI apane hI cakroM se yuddha meM mAre gaye / / 64 / / ukta nau vAsudevoM meM se eka mara kara sAtavIM pRthivI meM, pAMca vAsudeva chaThI pRthivI meM, eka pAMcavIM meM eka cauthI meM aura kRSNa tIsarI pRthivI meM gaye // 65 / / ___sabhI rAma (baladeva) anidAnakRta hote haiM aura sabhI vAsudeva pUrva bhava meM nidAna karate haiN| sabhI rAma maraNa kara UrdhvagAmI hote haiM aura sabhI vAsudeva adhogAmI hote haiM // 66 // ATha rAma (baladeva) antakRt arthAt karmoM kA kSaya karake saMsAra kA anta karane vAle hue| eka antima baladeva brahmaloka meM utpanna hue| jo AgAmI bhava meM eka garbha-vAsa lekara siddha hoMge // 67 / / 664 -jaMbuddIve [NaM dove] eravae vAse imose prosappiNIe cauvvIsaM titthayarA hotthA / taM jahA Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238] [samavAyAGgasUtra caMdANaNaM sucaMdaM aggIseNaM ca naMdisaNaM ca / isidiNNaM vayahAri vaMdimo somacaMdaM ca // 6 // vaMdAmi juttiseNaM ajiyaseNaM taheva sivaseNaM / buddhaM ca devasamma sayayaM nikkhittasatthaM ca // 69 // prasaMjalaM jiNavasahaM vaMde ya aNaMtayaM amiyaNANi / ubasaMtaM ca dhuyarayaM vaMde khalu guttiseNaM ca // 7 // atipAsaM ca supAsaM devesaravaMdiyaM ca marudevaM / nivvANagayaM ca dharaM khINaduhaM sAbhakoThaM ca // 7 // jiyarAgamaggiseNaM vaMde khINarayamaggiuttaM c| vokkasiyapijjadosaM vAriseNaM gayaM siddhi // 72 / / isI jambUdvIpa ke airavata varSa meM isI avasarpiNI kAla meM cauvIsa tIrthakara hue haiM 1. candra ke samAna mukha vAle sucandra, 2. agnisena, 3. nandisena, 4. vratadhArI RSidatta aura 5. somacandra kI maiM vandanA karatA haM // 67 // 6. yuktisena, 7. ajitase 9. buddha, 10. devazarma, 11. nikSiptazastra (zreyAnsa) kI maiM sadA vandanA karatA huuN||69|| 12. asaMjvala, 13. jinavRSabha aura 14. amitajJAnI ananta jina kI maiM vandanA karatA huuN| 15. karmaraja-rahita upazAnta aura 16. guptisena kI bhI maiM vandanA karatA hUM // 70 // 17. atipArzva, 18. supArzva, tathA 19. devezvaroM se vandita marudeva, 20. nirvANa ko prApta dhara aura 21. prakSINa duHkha vAle zyAmakoSTha, 22. rAgavijetA agnisena, 23. kSINarAgI agniputra aura rAga-dveSa kA kSaya karane vAle, siddhi ko prApta cauvIsaveM vAriSeNa kI maiM vandanA karatA hUM (kahIM-kahIM nAmoM ke krama meM bhinnatA bhI dekhI jAtI hai / ) // 71-72 / / 665-jaMbuddIve [NaM dove ] AgamissAe ussappiNIe bhArahe vAse satta kulagArA bhavissaMti / taM jahA - miyabAhaNe subhUme ya suppabhe ya sayaMpabhe / datte suhume subaMdhU ya AgamissANa hokkhaMti // 73 // isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM sAta kulakara hoMge / jaise-- 1. mitavAhana, 2. subhUma, 3. suprabha, 4. svayamprabha, 5. datta, 6. sUkSma aura 7. subandhu ye aAgAmI utsarpiNI meM sAta kulakara hoMge / / 73 / / 666-jaMbuddIve NaM dIve prAgamissAe ussappiNIe eravae vAse dasa kulagarA bhavissaMti / taM jahA- vimalavAhaNe sImaMkare sImaMdhare khemaMkare khemaMdhare daDhadhaNU dasadhaNU sayadhaNU paDisUI sumai ti / isI jambUdvIpa ke airavata varSa meM AgAmI urpiNI kAla meM daza kulakara hoMge 1. vimalavAhana, 2. sImakara, 3. sImaMdhara, 4. kSemakara, 5. kSemaMghara, 6. dRDhadhanu, 7. dazadhanu, 8. zatadhanu, 9. pratizruti aura 10. sumati / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta-anAgatakAlika mahApuruSa ] [239 667-jaMbuddIve NaM dIve bhArahe vAse AgamissAe ussappiNIe cauvAsaM tisthagarA bhavissaMti / taM jahA mahApaume sUradeve sUpAse ya syNpoN| savvANubhUI arahA devassue ya hokkhai / / 74 // udae peDhAlaputte ya poTTile sattakitti ya / muNisubvae ya arahA savvabhAvaviU jiNe / / 75 // amame NikkasAe ya nippulAe ya nimmme| cittautte samAhI ya AgamisseNa hokkhai // 76 // saMvare aNiyaTTI ya vijae vimale ti ya / devovavAe arahA aNaMtavijae i ya // 77 // ee vuttA cauvvIsaM bharahe vAsammi kevlii| AgamisseNa hokkhaMti dhammatitthassa desagA / / 78 // isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM aAgAmI utsapiNI kAla meM cauvIsa tIrthakara hoMge / jaise-- 1. mahApA, 2. sUradeva, 3. supArzva, 4. svayamprabha, 5. sarvAnubhUti, 6. devazruta, 7. udaya, 8. peDhAlaputra, 9. proSThila, 10. zatakIti, 11. munisuvrata, 12. sarvabhAvavit, 13. amama, 14. niSkaSAya, 15. niSpalAka, 16. nirmama, 17. citragupta, 18. samAdhigupta, 19. saMvara, 20. anivatti, 21. vijaya, 22. vimala, 23. devopapAta aura 24. anantavijaya / ye cauvIsa tIrthaMkara bhAratavarSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM dharmatIrtha kI dezanA karane vAle hoMge / / 74-78 / / 668-eesiNaM cauvvIsAe titthakarANaM puvvabhaviyA cauvvIsaM nAmadhejjA bhavissaMti (?) (hotthA / ) seNiya supAsa udae poTTilla taha daDhAU ya / kattiya saMkhe ya tahA naMda sunande ya satae ya // 79 // bodhavvA devaI ya saccai taha vAsudeva bldeve|| rohiNi sulasA ceva tatto khalu revaI ceva / / 80 // tattohabai sayAlI bodhabve khalutahA bhyaaliiy| dIvAyaNe ya kaNhe tatto khalu nArae ceva // 81 // aMbaDa dArumaDe ya sAI buddhe ya hoi boddhavve / bhAvI titthagarANaM NAmAI puvvaviyAI // 2 // ina bhaviSyakAlIna cauvIsa tIrthaMkaroM ke pUrva bhava ke cauvIsa nAma isa prakAra haiM--- 1. zreNika, 2. supArzva, 3. udaya, 4. proSThila anagAra, 5. dRDhAyu, 6. kArtika, 7. zaMkha, 8. nanda, 9. sunanda, 10. zataka, 11. devakI, 12. sAtyaki, 13. vAsudeva, 14. baladeva, 15. rohiNI, 16. sulasA, 17. revatI, 18. zatAlI, 19. bhayAlI, 20. dvIpAyana, 21. nArada, 22. aMbaDa, 23. svAti, 24. buddha / ye bhAvI tIrthakaroM ke pUrva bhava ke nAma jAnanA cAhie / 179-82 // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240] [samavAyAGgasUtra 669-eesi NaM caudhvIsAe titthagarANaM cauvvIsaM piyaro bhavissaMti, cauvvIsaM mAyaro bhavissaMti, cauvvIsaM paDhamasIsA bhavissaMti, cauvvIsaM paDhamasissaNIo bhavissaMti, caundhIsaM paDhamabhikkhAdAyagA bhavissaMti, cauvvIsaM ceiyarukkhA bhavissaMti / ukta cauvIsa tIrthaMkaroM ke cauvIsa pitA hoMge, cauvIsa mAtAeM hoMgI, cauvIsa prathama ziSya hoMge, cauvIsa prathama ziSyAeM hoMgI, cauvIsa prathama bhikSA-dAtA hoMge aura cauvIsa caitya vRkSa hoNge| 670-jaMbuddIve NaM dIve bhArahe vAse AgamissAe ussappiNIe bArasa cakkavaTTiNo bhavissaMti / taM jahA bharahe ya dohadaMte gUDhadaMte ya suddhadaMte ya / siriutte siribhUI sirisome ya sattame // 83 // paume ya mahApaume vimalavAhaNe [letaha] vipulavAhaNe ceva / ri? bArasame vutte AgamissA bharahAhivA // 84 // isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM AgAmI utsarpiNI meM bAraha cakravartI hoMge / jaise 1. bharata, 2. dIrghadanta, 3. gUDhadanta, 4. zuddhadanta, 5. zrIputra. 6. zrIbhUti, 7. zrIsoma, 8. padma, 9. mahApadma, 10. vimalavAhana, 11. vipulavAhana aura bArahavA~ riSTa, ye bAraha cakravartI AgAmI utsarpiNI kAla meM bharata kSetra ke svAmI hoMge / / 83-84 // 671-eesi NaM bArasaNhaM cakkavaTTINaM bArasa piyaro, bArasa mAyaro bhavissaMti, bArasa itthIrayaNA bhavissaMti / ina bAraha cakravattiyoM ke bAraha pitA, bAraha mAtA aura bAraha strIratna hoNge| 672-jaMbuddIve NaM dIve bhArahe vAse prAgamissAe ussappiNIe nava baladeva-vAsudeva-piyaro bhavissaMti, nava vAsudevamAyaro bhavissaMti, nava baladevamAyaro bhavissaMti, nava dasAramaMDalA bhavissaMti / taM jahA---uttamapurisA majjhimapurisA pahANapurisA proyaMsI teyNsii| evaM so ceva vaNNao bhANiyaco jAva nIlagapItagavasaNA duve duve rAma-kesavA bhAyaro bhavissaMti / taM jahA naMde ya naMdamitte dohabAhU tahA mhaabaahuu| aibale mahAbale balabhadde ya sattame // 5 // duviTTha ya tivaTTha ya AgamissANa vnnhinno| jayaMte vijae bhadde suppabhe ya sudaMsaNe / / 86 // ANaMde naMdaNe paume saMkarisaNe apcchime| isI jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM AgAmI utsapiNI kAla meM nau baladevoM aura nau vAsudevoM ke pitA hoMge, nau vAsudevoM kI mAtAeM hoMgI, nau baladevoM kI mAtAeM hoMgI, nau dazAra-maMDala hoNge| ve uttama puruSa, madhyama puruSa, pradhAna puruSa, projasvI tejasvI prAdi pUrvokta vizeSaNoM se yukta hoNge| pUrva meM jo dazAra-maMDala kA vistRta varNana kiyA hai, vaha saba yahA~ para bhI yAvat baladeva nIla vasanavAle aura vAsudeva pIta vasanavAle hoMge, yahA~ taka jyoM kA tyoM kahanA caahie| isa prakAra bhaviSyakAla meM do-do rAma aura kezava bhAI hoNge| unake nAma isa prakAra hoMge Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta-anAgatakAlika mahApuruSa] [241 1. nanda, 2. nandamitra, 3. dIrghabAhu, 4. mahAbAhu, 5. atibala, 6. mahAbala 7. balabhadra, 8. dvipRSTha aura 9. tripRSTha ye no AgAmI utsarpiNo kAla meM nau vRSNI yA vAsudeva hoNge| tathA 1. jayanta, 2. vijaya, 3. bhadra, 4. suprabha, 5. sudarzana, 6. Ananda, 7. nandana, 8. padma, aura antima 9. saMkarSaNa ye nau baladeva hoMge // 85-86 // 673-eesi NaM navaNhaM baladeva-vAsudevANaM puSvaviyA Nava nAmadhejjA bhavissaMti, gava dhammAyariyA bhavissaMti, nava niyANabhUmIo bhavissaMti, nava niyANakAraNAbhavissaMti, nava paDisatta bhavissaMti / taM jahA tilae ya lohajaMghe vaharajaMghe ya kesarI paharAe / aparAie ya bhome mahAbhIme ya suggove // 87 // ee khalu paDisattU kittIpurisANa vaasudevaannN| sabbe vi cakkajohI hammahiMti sacavakehiM // 8 // ina navoM baladevoM aura vAsudevoM ke pUrvabhava ke nau nAma hoMge, nau dharmAcArya hoMge, nau nidAnabhUmiyA~ hoMgI, nau nidAna-kAraNa hoMge aura nau pratizatru hoMge / jaise 1. tilaka, 2. lohajaMgha, 3. vajrajaMgha, 4. kezarI, 5. prabharAja, 6. aparAjita, 7. bhIma, 8. mahAbhIma, aura 9. sugrIva / kIrtipuruSa vAsudevoM ke ye nau pratizatru hoNge| sabhI cakrayodhI hoMge aura yuddha meM apane cakroM se mAre jAyeMge // 87-88 / / __674-jaMbuddove [NaM dove] eravae vAse AgamissAe ussappiNIe cauvvIsaM titthakarA bhavissaMti / taM jahA-- sumaMgale ya siddhatthe NivvANe ya mahAjase / dhammajjhae ya arahA AgamissANa hokkhaI / / 89 // siricaMde pupphakeU mahAcaMde ya kevlii| suyasAgare ya arahA AgamissANa hokkhaI // 9 // siddhatthe puNNaghose ya mahAghose ya kevalI / saccaseNe ya arahA AgamissANa hokkhaI // 11 // sUraseNe ya arahA mahAseNe ya kevlii| savvANaMde ya arahA devautte ya hokkhaI // 92 // supAse suvvae arahA rahe ya sukosale / arahA praNaMtavijae AgamissANa hokkhai // 93 // vimale uttare arahA arahA ya mhaable| devANaMde ya arahA AgamissANa hokkhaI // 94 // ee vuttA cauvvIsaM eravayammi kevlo| AgamissANa hokkhaMti dhammatitthassa desagA // 9 // isI jambUdvIpa ke airavata varSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM cauvIsa tIrthakara hoNge| jaise1. sumaMgala, 2. siddhArtha, 3. nirvANa, 4. mahAyaza, 5. dharmadhvaja, ye arahanta bhagavanta Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242] [ samavAyAGgasUtra AgAmI kAla meM hoMge // 89 / / punaH 6. zrIcandra, 7. puSpaketu, 8. mahAcandra kevalI aura 9. zrutasAgara arhan hoMge / / 90 / / punaH 10. siddhArtha 11. pUrNaghoSa, 12. mahAghoSa kevalI aura 13. satyasena arhan hoMge / / 91 // tatpazcAt 14. sUrasena arhan 15. mahAsena kevalI, 16. sarvAnanda aura 17. devaputra arhan hoMge / / 92 // tadanantara, 18. supArzva, 19. suvrata arhana, 20. sukozala arhan, aura 21. anantavijaya arhan AgAmI kAla meM hoMge // 93 // tadanantara, 22. vimala arhana, unake pazcAt 23. mahAbala arhana aura phira 24. devAnanda arhan aAgAmI kAla meM hoMge / / 94 / / ye Upara kahe hue cauvIsa tIrthaMkara kevalI airakta varSa meM AgAmI utsarpiNI kAla meM dharma-tIrtha kI dezanA karane vAle hoMge // 95 / / 675-[jaMbuddIve NaM dIve eravae vAse AgamissAe ussappiNIe] bArasa cakkaTTiko bhavissaMti, bArasa cakkavaTTipiyaro bhavissaMti, bArasa mAyaro bhavissaMti, bArasa itthIrayaNA bhavissaMti / nava baladeva-vAsadevapiyaro bhavissaMti, nava vAsudevamAyaro bhavissaMti, nava baladevamAyaro bhavissaMti / nava dasAramaMDalA bhavissaMti, uttimA purisA majjhimapurisA pahANapurisA jAva duve duve rAma-kesavA bhAyaro, bhavissaMti, Nava paDisattU bhavissaMti, nava puvvabhavanAmadhejjA, Nava dhammAyariyA, Nava NiyANabhUmIgro, gava NiyANakAraNA AyAe eravae AgamissAe bhANiyanvA / [isI jambUdvIpa ke airavata varSa meM AgAmI utsapiNI kAla meM] bAraha cakravartI hoMge, bAraha cakravatiyoM ke pitA hoMge, unakI bAraha mAtAeM hoMgI, unake bAraha strIratna hoNge| nau baladeva aura vAsudevoM ke pitA hoMge, nau vAsudevoM kI mAtAeM hoMgI, nau baladevoM kI mAtAeM hoNgii| nau dazAra maMDala hoMge, jo uttama puruSa, madhyama puruSa, pradhAna puruSa yAvat sarvAdhika rAjateja rUpa lakSmI se dedIpyamAna do-do rAma-kezava (baladeva-vAsudeva) bhAI-bhAI hoNge| unake nau pratizatru hoMge, unake nau pUrva bhava ke nAma hoMge, unake nau dharmAcArya hoMge, unakI nau nidAna-bhUmiyAM hoMgI, nidAna ke nau kAraNa hoNge| isI prakAra se AgAmI utsarpiNI kAla meM airavata kSetra meM utpanna hone vAle baladevAdi kA mukti-gamana, svarga se Agamana, manuSyoM meM utpatti aura mukti kA bhI kathana karanA caahie| 676--evaM dosu vi AgamissAe bhANiyanvA / isI prakAra bharata aura airavata ina donoM kSetroM meM AgAmI utsarpiNI kAla meM hone vAle vAsudeva Adi kA kathana karanA caahie| 677-icceyaM evamAhijjati / taM jahA-kulagaravaMsei ya, evaM titthagaravaMsei ya, cakkabaTTivaMsei ya dasAravaMsei vA gaNadharavaMsei ya, isivaMsei ya, jaivaMsei ya, muNivaMsei ya, suei vA, suaMgei vA suyasamAsei vA, suyakhaMdhei vA samavAei vA, saMkhei vA samattamaMgamakkhAyaM ajjhayaNaM ti vemi / isa prakAra yaha adhikRta samavAyAGga sUtra aneka prakAra ke bhAvoM aura padArtho kA varNana karane ke rUpa se kahA gayA hai| jaise--isameM kulakaroM ke vaMzoM kA varNana kiyA gayA hai| isI prakAra tIrthaMkaroM ke vaMzoM kA, cakravatiyoM ke vaMzoM kA, dazAra-maMDaloM kA, gaNadharoM ke vaMzoM kA, RSiyoM ke vaMzoM kA yatiyoM ke vaMzoM kA aura muniyoM ke vaMzoM kA bhI varNana kiyA gayA hai / parokSarUpa se trikAlavartI samasta arthoM kA parijJAna karAne se yaha zrutajJAna hai, zrutarUpa pravacana-puruSa kA aMga hone se yaha Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atIta-anAgatakAlika mahApuruSa] [243 zrutAGga hai, isameM samasta sUtroM kA artha saMkSepa se kahA gayA hai, ataH yaha zrutasamAsa hai, zruta kA samudAya rUpa varNana karane se yaha 'zrutaskandha' hai, samasta jovAdi padArthoM kA samudAyarUpa kathana karane se yaha 'samavAya' kahalAtA hai, eka do tIna grAdi kI saMkhyA ke rUpa se saMkhyAna kA varNana karane se yaha 'saMkhyA' nAma se bhI kahA jAtA hai| isameM prAcArAdi aMgoM ke samAna zrutaskandha Adi kA vibhAga na hone se yaha aMga 'samasta' arthAt paripUrNa aMga kahalAtA hai / tathA isameM uddeza Adi kA vibhAga na hone se ise 'adhyayana' bhI kahate haiM / isa prakAra zrI sudharmAsvAmI jambUsvAmI ko lakSya karake kahate haiM ki isa aMga ko bhagavAn mahAvIra ke samIpa jaisA maiMne sunA, usI prakAra se maiMne tumheM kahA hai| vivecana--prastuta sUtra meM prayukta tIrthaMkarAdi ke vaMza se abhiprAya unakI paramparA se hai| RSi, yati Adi zabda sAdhAraNataH sAdhuoM ke vAcaka haiM, to bhI Rddhi-dhAraka sAdhuoM ko RSi, upazama yA kSapakazreNI para car3hane vAloM ko yati, avadhi, manaHparyaya jJAna vAloM ko muni aura gRhatyAgI sAmAnya sAdhuoM ko anagAra kahate haiN| saMskRta TIkA meM gaNadharoM ke sivAya jinendra ke zeSa ziSyoM ko RSi kahA hai| nirukti ke anusAra karma-klezoM ke nivAraNa karane vAle ko RSi, AtmavidyA meM mAnya jJAniyoM ko muni, pApoM ke nAza karane ko udyata sAdhuoM ko yati aura deha meM bhI niHspRha ko anagAra kahate haiN|' yaha samavAyAGga yadyapi dvAdazAGgoM meM cauthA hai, tathApi isameM saMkSepa meM sabhI aMgoM kA varNana kiyA gayA hai, ata: isakA mahattva vizeSa rUpa se pratipAdana kiyA gayA hai| // samavAyAGga sUtra samApta // reSaNAtklezarAzInAmaSimAharmanISiNaH / mAnyatvAdAtmavidyAnAM mahadbhiH kI|te muniH // 829 // yaH pApapAzanAzAya yatate sa yatirbhavet / yo'nIho deha-gehe'pi so'nagAraH satAM mataH / / 830 // .-- [yazastilakacampU Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (1) granthagatagAthAnukramaNikA 239 226 231 231 85 Ta 33 230 232 akumArabhUe je keI aLaMtakaDA rAmA praNAgayassa nayavaM aNiyANakaDA rAmA aNaMtarA ya pahAre aNNANayA alobhe pratavassI ya je keI atipAsaM ca supAsaM atthe ya sUriyAvatte adINasattu saMkhe apassamANo pAsAmi appaNo ahie bAle abahussue ya je keI prabaMbhayArI je keI abhayakara NivvuikarA amame NikkasAe ya ayale vijae bhadde aruNappabha caMdappabha asipatte dhaNukubhe asaMjalaM jiNavasahaM assaggove tArae ANaya-pANaya kappe pAyariya-uvajjhAehiM Ayariya-uvajhAyANaM AloyaNa niravalAve AsIyaM battIsaM aTThAvIsa aMbaDa dArumaDe ya aMbe aMbarisI ceva iDDhI juI jaso vaNNo 85 IsareNa aduvA gAmeNa 227 IsAdoseNa prAviTThe 85 ukkhittaNAe saMghADe 237 udae peDhAlaputte ya 216 uditoditakulavaMsA 93 uditoditakulavaMsA uditoditakulavaMsA 238 uvagasaMtaM pi jhaMpittA 50 uvaTTiyaM paDivirayaM 227 uvahI-sua-bhattapANe 87 usabhassa paDhamabhikkhA 86 usabhe sumitta vijae 86 ee khalu paDisattU 86 ee khalu paDisattU 227 ee dhammAyariyA 239 ee vuttA cauvvIsaM 236 ee vuttA cauvvIsaM 227 ekkArasuttaraM heDimesu 46 ekko ya sattamIsu 238 eyAI nAmAI 237 kiikammassa ya karaNe 201 kiNhasirI sUrasirI 86 gAvi juve saMgAme 86 gUDhAyArI nigUhijjA 93 ghaMsei jo abhUeNa 201 caMdajasA caMdakatA 239 caMdANaNaM sucaMda 46 caMpaga baule ya tahA 87 cauvIsaI muhuttA 249 236 201 237 236 lh sh McCGM r 230 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa -pranthagatagAthAnukramaNikA] [245 231 HNNY KcWRG llh s w 15 w w m h lh lm lh sh lrm lm 00000 242 27 lh m m 50 causaTThI asurANaM cattAri duvAlasa aTTha jaM nissie uvahaNai jassiNI pupphacUlA ya jANamANe parisagro jAyateyaM samArabbha jiyarAgamaggiseNaM je pramANussae bhoe je kahAhigaraNAI je nAyagaM ca raTussa je ya pAhammie loe je yAvi tase pANe Naggoha sattivaNNe NAbhI ya jiyasattU ya tatto havai sayAlI tahevANaMtanANINaM tiduga pADala jaMbU tiNNeva gAuyAI tilae ya lohajaMdhe tiviThe ya duviThe ya tIsA ya paNNavIsA dasa coddasa aTThAraseva dAvaddave udagaNAe diNNe ya varAhe puNa dIva-disA-udahINaM duviThU ya tiviThU ya dhii-maI ya saMvega naMdI ya nandimitta navamo ya mahApaumo neyAuyassa magassa paumA sivAsuI taha paumuttare mahAharI paume ya mahApaume paccakkhANe viussagge paDhamA hoI subhaddA paDhamettha usabhaseNe 201 paDhamettha usabhaseNe 194 paDhamettha vairanAbhe 86 paDhamettha vimalavAhaNa 231 payAvaI ya baMbhe pANiNA saMpihittANaM 85 puNo puNo paNidhie 238 baMbhI ya phaggu sAmA 87 battIsaM dhaNuyAI 86 battIsaTTA vIsA 86 bahujaNassa neyAraM 87 bArasa ekkArasame 85 bodhavvA devaI ya 230 bhaddA taha subhaddA ya 226 bharahe ya dIhadaMte 39 bharaho sagaro maghavaM 86 mattaMgayA ya bhiMgA 230 maMdara jase ariThe 230 maMdara meru maNorama 241 marudevI vijayA seNA 236 mahApa ume sUradeve 201 mahurA ya kaNagavatthU 194 migasira addA pusse 59 mittadAme sudAme ya 231 miyavAhaNe subhUme ya 201 miyavaI umA ceva 240 vadAmi juttiseNaM 93 vayachakkaM kAyachakkaM 240 vimale uttare arahA 232 visanandI ya subandhU 86 vissabhUI pavvayae 231 saMgANaM ca pariNNAyA 232 saMbhUya subhadda sudaMsaNe 240 saMvare aNiyaTTI ya 93 sacchattA sapaDAgA 233 saDhe niyaDIpaNNANe 227 satabhisaya bharaNi addA 226 239 lh lh lh 233 238 236 m llh llh llh w Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra satthapariNA logavijayo sappI jahA aMDauDa sayaMjale sayae ya sabvesi pi jiNANa sAhAraNaTThA je keI siddhatthe puNNaghose ya siricaMde pupphakeU sissaMmi ce pahaNai sImA sudaMsaNA suppabhA sIsAveDheNa je keI 23,73 sIharahe meharahe 86 sudarabAhu taha dohabAhU 225 suggove daDharahe 230 sujasA suvvaya airA 86 supAse suvvae arahA 241 subhe ya subhaghose ya 241 sumaMgale ya siddhatthe 85 sUraseNe ya arahA 227 sUre sudaMsaNe kubhe 85 seNiya supAsa udae 227 227 226 226 241 21 241 241 226 239 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (2) vyaktinAmAnukrama 246 237 226,262 238 231 239 231,236,240 231 227,229 mmr lh nlm m nh w atibala 227 RSabha akampita 137 azoka agniputra 238 azvagrIva agnibhUti 113,134 azvasena agnizikha 223 asaMjvala agnisena 238 aMjukA acala 139, 236 aMbaDa acalabhrAtA 131 Ananda acirA 226,232 ajita 68,130,149,153,162,227 indradatta ajitasena 23,225 indrabhUti ajitA 231 udaya atipAva 238 upazAnta 240 umA adonazatru ananta 69,115,118,168,169,227 anantavijaya 239,241 anantasena 225,238 anivRtti 239 RSabhasena aparAjita 229,236,241 RSidatta aparAjitA 256 RSipAla abhicandra 163,225 kArtavIrya abhinandana 68,69,162,227 kArtika amama 239 kAryasena amitajJAnI 238 kAzyapI amitA kunthu amRtA kumbha 69,90,227,232 kurumatI ariSTa kekayI ariSTanemi 56,108,118,164,165,167,282 kesarI 233 68,69,123,141, 142,144,149,163, 170,227,228,229, 230,232 229,231 llh llh llh llh lh llh 433 231 69,95,140,151,154,227,232 226,231 233 233 241 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [samavAyAGgasUtra 248] 227,241 238 225,226 239 233,239 241 mmmm 1 225 239 241 232,233 225 239 236 236,240 l 229 kSemaMkara kSemaMdhara guptisena gUDhadanta gostUpa gaMgadatta cakraratha candanA candrakAntA candraprabha candrayazA candrAnana camara cakSuSkAntA cakSuSmAna cAra citragupta cullinI jaya jayanta jayantI jayA jarAsandha jitazatru jitAri jinavRSabha jvAlA tAraka tArA tilaka tripRSTha trizalAdevI datta dazadhanu dazaratha dIrghadanta 238 dIrghabAha 238 dRDhadhanu 238 dRDha ratha 240 dRDhAyu 231 devakI 236,236 devaputra devazama devazruta devAnanda 69,153,161,227 devI devopapAta 238 dramasena 52.231 dvipRSTha dvIpAyana 225 dhana 231 dhanadatta 239 dhara 232 dharaNI 229,232 dharaNIdharA 240 dharma dharmadhvaja dharmasiMha dharmasena dhAriNI 226 nandana nandamitra nandA nandisena nami 139,142,236, 240 narapati 226 nAbhi 227,229,231,232,236,338 nArada 238 nArAyaNa 225,233 nikSiptazastra nirbhaya 226,238 231 231 69,114,227 241 227,229 236 Gww. ir rrrrrrr innan "mmmm 159 mm 239,241 227,236,240 238 226 238 46.69,107,108,225,226 232 225,226 239 Mmmm 240 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2-vyaktinAmAnukrama ] [ 249 239 nirvANa nizumbha niSkaSAya niSpulAka nemi padya padmaprabha padmazrI padmA padmottara parvata pAva 231 231 239 240 237 52,122 229 142 238,239 232,233 241 proSThila 237 phalgu 239 bandhumatI 239 baladeva 69,227 balabhadra 209,236,240,241 bali 69,161,227 balI 233 bahula 226,231 bAhubalI 232 buddha 236 brahma 21,23,50,68,69 brahmacArI 91,107,129,160 brahmadatta 162,167,169 brAhmI 227,229 bhadra 229,236 bhadrA bhayAlI 226 bharata 241 115,136 bhAnu 241 231 bhAvitAtmA 135.145,160,227 bhIma bhImasena 231 229 maghavA 226,233 madhu-kaiTabha 241 marudeva punarvasu puruSapuNDarIka puruSasiMha puruSottama puSpaketu puSpacUlA puSpadanta puSpavatI 229 142,231 236,240 262,223,233 239 136,141,142,163,169 232,240 226 sh >> bh sh GMcom puSya 229 marudevI 239 mallI pRthvI pUrNaghoSa pUrNananda peDhAlaputra prajApati pratirUpA pratizruti pratiSTha prabharAja prabhAvatI prasenajita priyamitra 233 225 mahasena 238 mahAghoSa 226 mahAcandra 237,241 mahApadma 226 mahAbala 225 mahAbAhu 236 mahAbhIma 237 225,238 225,226 69,73,118,120,121 141,227,229,229 226 225,241 231 232,239,240 240,241 240 241 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250] [samavAyAGgasUtra mahAbhImasena mahAyaza mahAvIra 239 233,239 226 233,233 mahAziva mahAsena mahAhari mAhendra mitavAhana mitradAsa munisuvrata mRgAvatI 225 revatI 241 rohiNI 1,18,91,106,109, lakSaNA 117,118,120,129, lakSmImatI 131,140,141,149, lalita 161,162,164,165,170 lalitamitra 233 laSTabAhu 241 lohajaMgha 232 vajrajaMgha 227 vajranAbha 218 vasiMha 225 vardhamAna 61,69,115,227,229 vaprA 233 varadatta 226 varAha 227 vaziSTha 236 227 241 241 227,231 229 68,69,227,230 226,232 229,231 megha 231 megharatha 21 237 vasudeva l klmh sh meraka merA mauryaputra maMgalA maMDitaputra lh mm www lh d llh maMdara llh 238 llh 231 232 225 llh llh 239 llh yaza yazaSmAna yazasvatI yazasvinI yuktisena yugabAhu rati rAjalalita rAma rAmA rAvaNa riSTa rukmi rudra 232 vasundharA 125,154 vasupUjya 226 vAmA vArAha vAriSeNa vAsudeva vAsupUjya 232 231 vijaya 238 vijayA 227 vidarbha 231 vipulavAhana vimala 236 vimala (arhat) AWKWWWWW 69,123,129,163,227 228,229 134,229,232,236,239 229,233 231 240 227,239,241 69,111,119,122 128,227 225 135,225 236 236 237 vimalaghoSa 240 vimalavAhana vizvanandI 232 vizvabhUti 233 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2--vyaktinAmAnukrama] [251 vizvasena viSNu 162,232 241 232 239 236 236 226,232 vIra vIrabhadra vaijayanto zataka zatakotti zataJjala zatadhanu zatAyu zatAlI zAnti w bh sr bh s by s ziva zivasena zivA zItala zuci zuddhadanta 226,229,232 sagara 226 satyasena 229 sanatkumAra 21 samAdhigupta 233 samudra 239 samudradatta 239 samudravijaya 225 sarvabhAvavit 238 sarvAnanda 225 sarvAnubhUti 239 sahadevI 69,108,135,149,153, sAgara 227,232 sAgaradatta 232 sAtyakI 238 siMhagiri 226,231 siharatha 69,165,141,149,227 sihasena 231 siddhArtha 240 siddhArthA 21,231 sotA 21 sImakara 226 sImaMdhara 233 sukozala 227,229 sugrIva 238 sughoSa 226,261 sudarzana 226,233 sudarzanA 225 sudAma 241 sudharma 21 sunanda 240 sunandA 240 sundara 240 sundabAhu 239 sundarI 69.126,139,142,227 supArzva (arhat) 229,236 226,227 226,241,242 226 zubha llh zubhaghoSa llh llh 241 226,241 225 226,227,236,237,240 zUra zeSamatI zaMkha zyAmakoSTha zyAmA zrI zrIkAntA zrIcandra zrIdhara zrIputra zrIbhUti zrIsoma zreNika zreyAMsa (arhata) zreyAMsa 229,239 GWww 227 142 67,145,154,161, 227,239 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252] [ samavAyAGgasUtra supAva suprabha suprabhA subandhu subhadra subhadrA subhUma sumaMgala sumagalA 233 232, 241 226 21, 233 115, 225, 236, 238, 241 susImA 240 sUkSma 233 sUradeva 236, 238 sUryazrI 236 sUrasenA senA 232, 238 soma 241 somadatta 232 somadeva 68,69,161,227,229, 238 somasena 231 saMkarSaNa 229, 232 saMbhava 226 saMbhUta 225 saMvara 229 svayaMprabha 231, 241 svayaMbhU 226 svAti 69,135,145,160,227 hariSeNa in sumati sumanA 340 sumitra suyazA surUpA surendradatta 68,69,221,162,127 266 226, 239 225, 238, 239 149, 231, 236 suvrata 239 suvratA suvidhi 149, 322 30 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla [sva0 AcAryapravara zrI prAtmArAmajI ma0 dvArA sampAdita nandIsUtra se uddhRta] svAdhyAya ke lie AgamoM meM jo samaya batAyA gayA hai, usI samaya zAstroM kA svAdhyAya karanA cAhie / anadhyAyakAla meM svAdhyAya vajita hai| manusmRti prAdi smRtiyoM meM bhI anadhyAyakAla kA vistArapUrvaka varNana kiyA gayA hai| vaidika loga bhI veda ke anadhyAyoM kA ullekha karate haiN| isI prakAra anya ArSa granthoM kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai| jainAgama bhI sarvajJokta, devAdhiSThita tathA svaravidyA saMyukta hone ke kAraNa, inakA bhI AgamoM meM anadhyAyakAla varNita kiyA gayA hai, jaise ki--- dasavidhe aMtalikkhite asajjhAe paNNatte, taM jahA--ukkAvAte, disidAghe, gajjite, nigghAte, juvate, jakkhAlitte, dhUmitA, mahitA, rayaugghAte / dasavihe orAlite asajjhAtite, taM jahA--aTThI, maMsaM, soNite, asutisAmaMte, susANasAmate, caMdovarAte, sUrovarAte, paDane, rAyavuggahe , uvassayassa aMto orAlie sriirge| -sthAnAGgasUtra, sthAna 10 no kappati niggaMthANa vA, niggaMthINa vA cauhi mahApADivaehiM sajjhAyaM karittae, taM jahAprAsADhapADivae, iMdamahApADivae, kattiapADivae, sugimhapADivae / no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, cauhi saMjhAhiM sajjhAyaM karettae, taM jahA--paDimAte, pacchimAte, majjhaNhe, addddhrtte| kappai niggaMthANaM vA niggaMthINa vA, cAukAlaM sajjhAyaM karettae, taM jahA-puvaNhe, avaraNhe, panose, paccUse / -sthAnAGga sUtra, sthAna 4, uddeza 2 uparokta sUtrapATha ke anusAra, dasa AkAza se sambandhita, dasa audArika zarIra se sambandhita, cAra mahApratipadA, cAra mahApratipadA kI pUrNimA aura cAra sandhyA isa prakAra battIsa anadhyAya mAne gaye haiM / jinakA saMkSepa meM nimna prakAra se varNana hai, jaise--- AkAza sambandhI dasa anadhyAya 1. ulkApAta-tArApatana-yadi mahat tArApatana huA hai to eka prahara paryanta zAstrasvAdhyAya nahIM karanA caahie| 2. digdAha-jaba taka dizA raktavarNa kI ho arthAt aisA mAlUma par3e ki dizA meM prAga-sI lagI hai, taba bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254] [anadhyAyakAla 3-4.--gajita-vidyut-garjana aura vidyuta prAyaH Rtu svabhAva se hI hotA hai / ataH pArdA se svAti nakSatra paryanta anadhyAya nahIM mAnA jaataa| 5. nirdhAta-binA bAdala ke AkAza meM vyantarAdikRta ghora garjana hone para yA bAdaloM sahita prAkAza meM kar3akane para do prahara taka asvAdhyAyakAla hai / 6. yUpaka-zukla pakSa meM pratipadA, dvitIyA, tRtIyA ko sandhyA kI prabhA aura candraprabhA ke milane ko yUpaka kahA jAtA hai / ina dinoM prahara rAtri paryanta svAdhyAya nahIM karanA caahie| 7 . yakSAdIpta-kabhI kisI dizA meM bijalI camakane jaisA, thor3e thor3e samaya pIche jo prakAza hotA hai vaha yakSAdIpta kahalAtA hai / ataH aAkAza meM jaba taka yakSAkAra dIkhatA rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 8. dhUmikA kRSNa-kArtika se lekara mAgha taka kA samaya meghoM kA garbhamAsa hotA hai / isameM dhUmra varNa kI sUkSma jalarUpa dhudha par3atI hai / vaha dhUmikA-kRSNa kahalAtI hai| jaba taka yaha dhudha par3atI rahe, taba taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| 9. mihikAzveta-zItakAla meM zveta varNa kI sUkSma jalarUpa dhundha mihikA kahalAtI hai| jaba taka yaha giratI rahe, taba taka asvAdhyAya kAla hai| 10. raja udghAta-vAyu ke kAraNa AkAza meM cAroM ora dhUli chA jAtI hai| jaba taka yaha dhUli phailI rahatI hai , svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta dasa kAraNa AkAza sambandhI asvAdhyAya ke haiN| audArika sambandhI dasa anadhyAya 11-12-13. haDDI mAMsa aura rudhira-paMcedriya tiryaMca kI haDDI, mAMsa aura rudhira yadi sAmane dikhAI deM, to jaba taka vahA~ se yaha vastueM uThAI na jAe~ jaba taka asvAdhyAya hai / vRttikAra pAsa pAsa ke 60 hAtha taka ina vastuoM ke hone para asvAdhyAya mAnate haiM / isI prakAra manuSya sambandhI asthi mAMsa aura rudhira kA bhI anadhyAya mAnA jAtA hai / vizeSatA itanI hai ki inakA asvAdhyAya sau hAtha taka tathA eka dina rAta kA hotA hai| strI ke mAsika dharma kA prasvAdhyAya tIna dina taka / bAlaka evaM bAlikA ke janma kA asvAdhyAya kramaza: sAta evaM ATha dina paryanta kA mAnA jAtA hai| 14. azuci--mala-mUtra sAmane dikhAI dene taka asvAdhyAya hai| 15. zmazAna-zmazAnabhUmi ke cAroM ora sau-sau hAtha paryanta asvAdhyAya mAnA jAtA hai / 16. candragrahaNa--candragrahaNa hone para jaghanya pATha, madhyama bAraha aura utkRSTa solaha prahara paryanta svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Na hone para bhI kramazaH pATha, bAraha aura solaha prahara paryanta asvAdhyAyakAla mAnA gayA hai / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyAyakAla] [255 18. patana---kisI bar3e mAnya rAjA athavA rASTra puruSa kA nidhana hone para jaba taka usakA dAhasaMskAra na ho taba taka svAdhyAya na karanA caahie| athavA jaba taka dUsarA adhikArI sattArUDha na ho taba taka zanaiH zanaiH svAdhyAya karanA cAhie / 19. rAjavyadgraha-samIpastha rAjAroM meM paraspara yuddha hone para jaba taka zAnti na ho jAe, taba taka usake pazcAt bhI eka dina-rAtri svAdhyAya nahIM kreN| 20. audArika zarIra-upAzraya ke bhItara paMcendriya jIva kA vadha ho jAne para jaba taka kalevara par3A rahe, taba taka tathA 100 hAtha taka yadi nirjIva kalevara par3A ho to svAdhyAya nahIM karanA caahie| asvAdhyAya ke uparokta 10 kAraNa praudArika zarIra sambandhI kahe gaye haiN| 21-28 cAra mahotsava aura cAra mahApratipadA-grASADhapUrNimA, Azvina-pUrNimA, kArtikapUrNimA aura caitra-pUrNimA ye cAra mahotsava haiN| ina pUrNimAoM ke pazcAt Ane vAlI pratipadA ko mahApratipadA kahate haiM / isameM svAdhyAya karane kA niSedha hai| 29-32. prAtaH sAyaM madhyAhna aura ardharAtri--prAtaH sUrya ugane se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I pIche / sUryAsta hone se eka ghar3I pahile tathA eka ghar3I pIche / madhyAhna arthAt dopahara meM eka ghar3I Age aura eka ghar3I pIche evaM ardharAtri meM bhI eka ghar3I Age tathA eka ghar3I pIche svAdhyAya nahIM karanA caahie| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAgamaprakAzana samiti, byAvara dvArA adyAvadhi prakAzita Agama-satra nAma anuvAdaka-sampAdaka AcArAMgasUtra [do bhAga] zrIcanda surAnA 'sarasa' upAsakadazAMgasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI (ema.e., pI-eca. DI.) jJAtAdharmakathAMgasUtra paM. zobhAcandra bhArilla antakRddazAMgasUtra sAdhvI divyaprabhA (ema.e., pI-eca.DI.) anuttarovavAiyasUtra sAdhvI muktiprabhA (ema.e., pI-eca.DI.) sthAnAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI samavAyAMgasUtra paM. hIrAlAla zAstrI sUtrakRtAMgasUtra zrIcanda surAnA 'sarasa' / vipAkasUtra anu. paM. rozanalAla zAstrI sampA. paM. zobhAcandra bhArilla nandIsUtra anu. sAdhvI umarAvakuMvara 'arcanA' sampA. kamalA jaina 'jIjI' ema. e. popapAtikasUtra DaoN. chaganalAla zAstrI vyAkhyAprajJaptisUtra [cAra bhAga] zrI amaramuni rAjapraznIyasUtra vANIbhUSaNa ratanamuni, saM. devakumAra jaina prajJApanAsUtra [tIna bhAga] jainabhUSaNa jJAnamuni praznavyAkaraNasUtra anu. muni pravINaRSi sampA. paM. zobhAcandra bhArilla uttarAdhyayanasUtra zrI rAjendramuni zAstrI nirayAvalikAsUtra zrI devakumAra jaina dazavakAlikasUtra mahAsatI puSpavatI AvazyakasUtra mahAsatI suprabhA jambUdvIpaprajJaptisUtra DaoN. chaganalAla zAstrI anuyogadvArasUtra upAdhyAya zrI kevalamuni, saM. devakumAra jaina sUryaprajJapti, candraprajJaptisUtra sampA. muni zrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' jIvAjIvAbhigamasUtra [pra. bhAga] zrI rAjendramuni nizIthasUtra munizrI kanhaiyAlAlajI 'kamala' zrI tilokamuni zIghra prakAzya jIvAjIvAbhigamasUtra [dvi. bhA.] zrINichedasUtrANi vizeSa jAnakArI ke liye samparkasUtra zrI Agama prakAzana samiti zrI braja-madhukara smRti bhavana, pIpaliyA bAjAra, vyAvara-305901 www.jalnelibratore