Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
/
* सामान्य विशेषात्मकत्वं वस्तुत्वम्
१६५३
અત વ અવગ્રહઈ સામાન્યરૂપ સર્વત્ર ભાખઇ છઈ, અપાયઈં વિશેષ રૂપ ભાખઈં છઈ, પૂર્ણોપયોગઈ . સંપૂર્ણ વસ્તુગ્રહણ થાઈ છઈ. (૨)
तत्तद्व्यक्तिस्वरूप इति वस्तुत्वगुणतो ज्ञायते । इदमेवाभिप्रेत्य आलापपद्धतौ “वस्तुनो भावः = वस्तुत्वम् । सामान्य-विशेषात्मकं वस्तु” (आ.प. पृ.१०) इत्युक्तम् । इह वस्तुनि सामान्य - विशेषात्मकत्वलक्षणवस्तुत्वद्वारा प सामान्य-विशेषव्यवहारः प्रवर्तते घटत्वद्वारा घटव्यवहारवदिति तदाशयः ।
रा
भ
अत एव अवग्रहेहाऽपाय - धारणामध्ये “ अवग्रहस्य अनाकारोपयोगरूपतया सूत्रेऽधीतत्वात्, अनाकारोपयोगस्य च सामान्यमात्रविषयत्वाद्” (वि.आ.भा. २६२ वृ.) इति विशेषावश्यकभाष्यमलधारवृत्तिवचनाद् अवग्रहे मतिज्ञानप्रथमभेदे सर्वत्र वस्तुनि सामान्यस्वरूपं प्रतिभासते, ईहालक्षणे मतिज्ञानद्विती सर्वत्र वस्तुनि अवधारणाभिमुखतया सामान्यस्वरूपं विभासते, अपाये मतिज्ञानतृतीयभेदे सर्वत्र क
वस्तुनि अवधारणात्मकतया विशेषस्वरूपं प्रकाशते, धारणालक्षणे च मतिज्ञानचतुर्थभेदे सर्वत्र वस्तुनि र्णि
धारणाख्यविषयताऽऽक्रान्ततया विशेषस्वरूपमवभासते ।
तत एवाऽवग्रहेहयोः दर्शनत्वम् अपाय-धृत्योश्च ज्ञानत्वमाम्नातं विवक्षान्तरेण । यथोक्तं विशेषा- का વસ્તુત્વ એ બીજો ગુણ છે. તે જ સામાન્ય-વિશેષગોચર વ્યવહારને કરાવે છે. જેમ કે ઘટ સામાન્યરૂપે જાતિસ્વરૂપ છે તથા વિશેષરૂપે તે તે વ્યક્તિસ્વરૂપ છે' - આ હકીકત વસ્તુત્વગુણથી જણાય છે. આ જ આશયથી આલાપપદ્ધતિમાં જણાવેલ છે કે “વસ્તુનો ભાવ = અવસ્થા કે સ્વરૂપ એ ‘વસ્તુત્વ' ગુણ છે. તથા વસ્તુ સામાન્ય અને વિશેષ ઉભયસ્વરૂપ હોય છે.” આશય એ છે કે વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષાત્મક પદાર્થ. તેથી વસ્તુત્વ = સામાન્ય-વિશેષાત્મકતા. તેથી જેમ ઘટત્વ દ્વારા ઘટનો વ્યવહાર પ્રવર્તે, તેમ સામાન્ય -વિશેષાત્મકતા સ્વરૂપ વસ્તુત્વ દ્વારા વસ્તુને વિશે સામાન્યનો અને વિશેષનો વ્યવહાર પ્રવર્તે છે. * આંશિક તથા પૂર્ણ ઉપયોગના વિષયનો વિચાર
,,
(ગત વ.) વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષ ઉભયસ્વરૂપ હોવાના કારણે જ અવગ્રહમાં વસ્તુનું સામાન્યસ્વરૂપ અને અપાયમાં વસ્તુનું વિશેષસ્વરૂપ ભાસે છે. કહેવાનો મતલબ એ છે કે મતિજ્ઞાનના ચાર ભેદ છે. અવગ્રહ, ઈહા, અપાય અને ધારણા. આ ચાર ભેદમાંથી સૌપ્રથમ ભેદ અવગ્રહ છે. આ અવગ્રહ વિશે વિશેષાવશ્યકભાષ્યમલધારવ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે કે “અવગ્રહ અનાકારઉપયોગસ્વરૂપે આગમસૂત્રમાં જણાવેલ છે. તથા અનાકાર ઉપયોગ તો માત્ર સામાન્યવિષયક જ હોય છે.” તેથી નક્કી થાય છે કે અવગ્રહમાં તો તમામ વસ્તુનું સામાન્યસ્વરૂપ જ ભાસે છે. મતિજ્ઞાનના બીજા ભેદ સ્વરૂપ ઈહામાં સર્વ વસ્તુનું સામાન્ય સ્વરૂપ નિશ્ચિતરૂપે નહિ પણ નિશ્ચયસન્મુખરૂપે જણાય છે. મતિજ્ઞાનના ત્રીજા ભેદ સ્વરૂપ અપાયમાં સર્વ વસ્તુનું વિશેષસ્વરૂપ જ નિશ્ચયાત્મકરૂપે જણાય છે. તથા મતિજ્ઞાનના ચોથા ભેદસ્વરૂપ ધારણામાં સર્વ વસ્તુનું વિશેષસ્વરૂપ ધારણા નામની વિલક્ષણ વિષયતાથી આક્રાન્તરૂપે ભાસે છે. * અર્થપર્યાયગ્રાહક દર્શન, વચનપર્યાયગ્રાહક જ્ઞાન
=
(તત.) તેથી જ અવગ્રહ અને ઈહા દર્શનાત્મક છે તથા અપાય-ધારણા જ્ઞાનાત્મક છે - આવું પણ અમુક વિવક્ષાથી શાસ્ત્રકારોને માન્ય છે. આ આશયથી વિશેષાવશ્યકભાષ્યની મલધારવૃત્તિમાં જણાવેલ
