Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 155

૨૨/૮ ० सन्तानपक्षाऽपाकरणम् ॥
१७६५ ર્મ-
તત્તqન્ય-વન્ધ-મોક્ષધરૂતિઃા કુટેવ સર્વથોઓન્ડે સન્તાનઃ સ્વઃ પરસે ન વા ?” (ઉ.તિ.9૬) इति उत्पादादिसिद्धिप्रकरणे चन्द्रसेनाचार्योक्तिरप्यत्रानुसन्धया । ___ यथोक्तं समन्तभद्राचार्येण अपि युक्त्यनुशासने “न बन्ध-मोक्षौ क्षणिकैकसंस्थौ” (यु.अनु.१५) इत्यादि। आप्तमीमांसायामपि तेनैव “क्षणिकैकान्तपक्षेऽपि प्रेत्यभावाद्यसम्भवः। प्रत्यभिज्ञाद्यभावान्न कार्यारम्भः कुतः ત્નમ્ ?I” (ક.મી.૪૧) રૂત્યાઘુન્ ___“न च विशेषदर्शनमात्रेण वस्त्वन्यत्वं भवति। न हि देवदत्तः सङ्कोचितहस्त-पादः प्रसारितहस्तपादश्च श વિશેષેપ દૃશ્યમાનો પિ વર્ઘન્યત્વે છતિ, ‘સ ઇવ’ રૂતિ પ્રત્યfમજ્ઞાના” (વ્રતૂ.૨/૧/૧૮ શા.મા.પૃ.૪૮૦) સર इति ब्रह्मसूत्रशारीरकभाष्ये शङ्कराचार्यः ।
कलिकालसर्वज्ञश्रीहेमचन्द्रसूरिभिरपि त्रिषष्टिशलाकापुरुषचरित्रे प्रथमसर्गे “आकाशपुष्पवत् कूर्मरोमवच्च निरन्वयम् । नैव वस्तु भवत्यत्र तद् वृथा क्षणभङ्गधीः ।। वस्तु चेत् क्षणविध्वंसि, सन्तानः क्षणिको न का किम् ? । सन्तानस्य च नित्यत्वे, समस्तं क्षणिकं कुतः ?।। सर्वभावेष्वनित्यत्वे, निहितप्रतिमार्गणम् । स्मरणं
(ર્મ) ઉત્પાદાદિસિદ્ધિમાં શ્રીચન્દ્રસેનસૂરિજીએ જણાવેલ છે કે “સર્વથા ઉચ્છેદવાદમાં કર્મ, કર્મફળસંબંધ, બંધ, મોક્ષ વગેરેની અસંગતિ સ્પષ્ટ જ છે. સંતાન સ્વાત્મક = ક્ષણાત્મક છે કે ક્ષણભિન્ન છે ?” - આ વિકલ્પ દ્વારા સંતાન પણ સંકટગ્રસ્ત છે. તેથી સંતાન દ્વારા પણ ઉપરની સમસ્યા અટકશે નહિ.”
- ક્ષણભંગુરવાદમાં બંધ-મોક્ષાદિનો અસંભવ છે | (ચો.) સમન્તભદ્રાચાર્યે પણ યુક્તિઅનુશાસન ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “ક્ષણિક એકાન્તપક્ષમાં બંધ -મોક્ષ સંભવતા નથી.” તેમણે જ આપ્તમીમાંસામાં પણ જણાવેલ છે કે “એકાન્તક્ષણિકપક્ષમાં પણ પરલોક વગેરેનો અસંભવ છે. કારણાદિમાં પ્રત્યભિજ્ઞા વગેરે ન થવાના લીધે ખેડૂત વગેરે કાર્યનો આરંભ જ સ નહિ કરી શકે. તો ફળ ક્યાંથી મળે ?'
* ક્ષણિકપક્ષમાં પ્રત્યભિજ્ઞાનો અસંભવ . (“ઘ.) “કાંઈક વિશેષતા વસ્તુમાં દેખાય તેટલા માત્રથી વસ્તુ બદલાઈ જતી નથી. દેવદત્તે પહેલાં હાથ-પગ સંકોચેલા હોય અને પછી હાથ-પગ પહોળા કરેલા હોય – આટલી વિશેષતા દેખાવા માં છતાં પણ દેવદત્ત કાંઈ અલગ બની જતો નથી. કારણ કે “આ તે જ દેવદત્ત છે' - આવી પ્રત્યભિજ્ઞા પ્રમા ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે” – આ મુજબ આદ્ય શંકરાચાર્યએ બ્રહ્મસૂત્રશારીરકભાષ્યમાં જણાવેલ છે. એકાન્તક્ષણિકવાદનું આ એક પ્રકારે ખંડન જ છે.
ક્ષણિકપક્ષમાં લોકવ્યવહારનો અસંભવ છે (નિ) કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યજીએ પણ ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્રમાં પ્રથમ પર્વમાં સ્વયંબુદ્ધ મંત્રી રાજાને ઉપદેશ આપે છે, તે પ્રસંગે એકાંતક્ષણિકવાદનું નિરાકરણ કરતા જણાવેલ છે કે “જેમ આકાશપુષ્પ અને કાચબાના રુવાંટા જગતમાં નથી, તેમ આ જગતમાં નિરન્વય (સર્વથા નાશ પામનાર) વસ્તુ છે જ નહિ. તેથી ક્ષણભંગની કલ્પના મિથ્યા છે. જો વસ્તુ ક્ષણમાત્રમાં સર્વથા નાશ પામતી હોય તો બૌદ્ધસંમત સંતાન શા માટે ક્ષણભંગુર = ક્ષણમાત્રસ્થાયી ન હોય ? તથા જો સંતાન નિત્ય હોય