Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 245

૨/
जीवस्य जडत्वे कर्मबन्धाऽभावः
१८५१
જો (સર્વથા) જીવનઈ (ચેતનતા વિણ =) ચેતનસ્વભાવ ન કહિઇં, તો રાગ-દ્વેષ ચેતનારૂપ કારણ વિના જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મનો અભાવ થાઇ.
धम्मेसु णत्थि जीवगुणा । तेसिं अचेदणत्तं भणिदं जीवस्स चेदणता । ।”
(પગ્યા. ૧૨૪) તિા
जीवस्य जडत्वे = चेतनस्वभावानभ्युपगमे तु मत्याद्यनुविद्धराग-द्वेषादिपरिणामस्वरूपचेतनात्मकं प कर्मबन्धकारणं न स्यात् । मेदिनीकरेण मेदिनीकोशे “तु पादपूरणे भेदे समुच्चयेऽवधारणे । पक्षान्तरे रा नियोगे च प्रशंसायां विनिग्रहे । । ” (मे.को. अव्ययवर्ग-१९/पृ. १८० ) इति यदुक्तं तदनुसारेण तुशब्दोऽत्र विनिग्रहार्थे ज्ञेयः । रागादिसमनुविद्धमति-श्रुतादिकमशुद्धचैतन्यम्, केवलज्ञानादिकञ्च शुद्धचैतन्यम् । सर्वथा जडत्वे तु तदुभयाऽभावः इति तुशब्दार्थो विनिग्रहो बोध्यः । एतेन “ अचैतन्यपक्षेऽपि सकलचैतन्योच्छेदः स्याद्” (बृ.न. च. गाथा ६९ / पृष्ठ - ३७ ) इति बृहन्नयचक्रवृत्तिकृद्वचनमपि व्याख्यातम्, क सकलचैतन्यपदस्य शुद्धाऽशुद्धद्विविधचैतन्यपरत्वात् ।
न चास्तु आत्मनि रागादिलक्षणाऽशुद्धचैतन्यविरहः, एवं को दोषः ? इति वाच्यम्, तथा सति आत्मनि कर्माऽसम्बन्धः ज्ञानावरणीयादिकर्मबन्धाऽभावः प्रसज्येत । न च
का
તે પાંચેયમાં શાસ્ત્રકારો અચૈતન્ય = અચેતનસ્વભાવ કહે છે તથા જીવમાં ચૈતન્ય = ચેતનસ્વભાવ કહે છે.' દ્વિવિધ ચૈતન્યનું પ્રતિપાદન
(નીવસ્ય.) જો જીવમાં ચેતનસ્વભાવ માનવામાં ન આવે તો રાગ-દ્વેષાદિ પરિણામસ્વરૂપ ચેતના જીવમાં નહિ રહે. મતિ-શ્રુતાદિથી વણાયેલ રાગ-દ્વેષાદિ પરિણામસ્વરૂપ ચેતના એ જ કર્મબંધનું કારણ છે. કારણ કે રાગ-દ્વેષ વગેરેથી યુક્ત મતિ-શ્રુતાદિ પરિણામો એ અશુદ્ધ ચૈતન્ય છે. તથા કેવલજ્ઞાન વગેરે શુદ્ધ ચૈતન્ય છે. પ્રાણકરના પુત્ર મેદિનીકરે મેદિનીકોશ બનાવેલ છે. તેમાં તેમણે ‘(૧) પાદપૂર્ત્તિ, (૨) ભેદ (= તફાવત), (૩) સમુચ્ચય, (૪) અવધારણ, (૫) પક્ષાન્તર, (૬) નિયોગ, (૭) પ્રશંસા તથા (૮) વિનિગ્રહ - આટલા અર્થમાં ‘તુ’ વપરાય છે” - તેમ જણાવેલ છે. તે મુજબ મૂળ શ્લોકમાં રહેલો ‘તુ’ શબ્દ વિનિગ્રહ અર્થમાં સમજવો. પ્રસ્તુતમાં વિશેષ પ્રકારે નિગ્રહ (= આપત્તિ) આ રીતે ધા સમજી શકાય છે કે જો જીવ સર્વથા જડ હોય તો જીવમાં શુદ્ધ અને અશુદ્ધ બન્ને પ્રકારની ચેતનાનો અભાવ થશે. બૃહદ્ભયચક્રવૃત્તિમાં ‘જીવને સર્વથા અચેતન માનનારા પક્ષમાં પણ સકલ ચૈતન્યનો ઉચ્છેદ થવા સ્વરૂપ દોષ આવશે’ આ પ્રમાણે જે જણાવેલ છે, તેની પણ સ્પષ્ટતા ઉપરોક્ત નિરૂપણ દ્વારા થઈ જાય છે. કેમ કે ‘સકલ ચૈતન્ય' પદ શુદ્ધ અને અશુદ્ધ બન્ને પ્રકારના ચૈતન્યનું બોધક છે. શંકા :- (TM ચા.) આત્મામાં રાગાદિસ્વરૂપ અશુદ્ધ ચેતના ન હોય તો શું વાંધો આવે ? * રાગાદિ કર્મબંધકારણ
સમાધાન :- (તથા.) જો આત્મામાં રાગાદિ પરિણામસ્વરૂપ અશુદ્ધ ચેતના માનવામાં ન આવે તો આત્મામાં કદાપિ જ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મનો સંબંધ જ સંભવી નહિ શકે. કેમ કે કારણ વિના કાર્ય ઉત્પન્ન થઈ ન શકે. ‘રાગ-દ્વેષ વગેરે પરિણામો કર્મબંધના કારણ છે’ આ વાત અપ્રસિદ્ધ નથી. ♦ દ્વેષરૂપ. ભા.
=
-
E