Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 277

१२/६ હ “વન્ન મત્તે' - વાવિવારઃ ૪
१८८३ દેશવૃત્તિ કંપનો જિમ પરંપરા સંબંધ છઇ, તિમ દેશવૃત્તિ કંપાભાવનો પણિ પરંપરા સંબંધ છઈ. તે રી માટS “દેશથી ચલઈ જઈ, દેશથી નથી ચાલતો - એ અખ્ખલિત વ્યવહારશું* અનેકપ્રદેશસ્વભાવ માનવો. 2. वृत्तेः कम्पनक्रियायाः वस्त्रे स्वाश्रयसमवेतत्वलक्षणः परम्परासम्बन्धः वर्तते तथाऽवयववृत्तेः निष्कम्पताया । अपि तादृशपरम्परासम्बन्ध वर्त्तते एव । तथा च परम्परासम्बन्धेन 'वस्त्रं कम्पते' इति प्रतीतिः नोपपत्तिमर्हति, तद्वत्ताज्ञानं प्रति तदभाववत्तानिश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वात् ।
वस्तुतस्तु 'वस्त्रं कम्पते' इत्यत्र परम्परासम्बन्धो नैव प्रतीयते, अन्यथा परम्परासम्बन्धेन म कम्पनक्रियायाः तदभावस्य च समग्रपटवृत्तित्वेन ‘वस्त्रमिह देशे कम्पते, तत्र देशे न कम्पते' इति । विभागाऽसम्भवात्, अकम्पमानाऽवयवावच्छेदेनाऽपि परम्परासम्बन्धेन सकम्पत्वधीप्रसङ्गाच्च इति । स्याद्वादकल्पलतासप्तमस्तबकानुसारेण (स्या.क.ल.७/१३/पृ.७८) विभावनीयम् । ततः साक्षात्सम्बन्धेनैव क 'वस्त्रं कम्पते', 'वस्त्रं देशे कम्पते देशे च न कम्पते' इत्यादिः प्रत्ययः सार्वजनीनः सङ्गच्छते। र्णि અને અમુક તંતુઓ સ્થિર હોય તેવા સંયોગમાં એક જ દીર્ધ વસ્ત્રના અવયવોમાં કંપન અને કંપનઅભાવ - બન્ને રહે છે. તેથી ત્યારે સ્વાશ્રયસમવેતત્વસંબંધથી અવચ્છિન્ન એવી પ્રતિયોગિતાનો નિરૂપક કંપનઅભાવ પણ વસ્ત્રમાં રહેલ છે. કારણ કે વસ્ત્રમાં જેમ અવયવગત કંપનક્રિયાનો સ્વાશ્રયસમતત્વ સ્વરૂપ પરંપરાસંબંધ રહે છે તેમ અવયવગત નિષ્કપતાનો = કંપનાભાવનો પણ તે પરંપરાસંબંધ પ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદક તરીકે ત્યાં અબાધિત જ બને છે. તેથી તેવી અવસ્થામાં પરંપરાસંબંધથી “વસ્ત્ર કંપે છે' - આવી પ્રતીતિની સંગતિ થઈ શકશે નહિ. કારણ કે તવત્તાજ્ઞાન પ્રત્યે તઅભાવવત્તાનો નિશ્ચય પ્રતિબંધક છે. વસ્ત્રમાં પરંપરાસંબંધથી કંપનક્રિયાની પ્રતીતિ પ્રત્યે વસ્ત્રમાં પરંપરાસંબંધથી નિષ્કપતાનો નિશ્ચય પ્રતિબંધક હોવાથી ત્યારે તેવી દશામાં “વસ્ત્ર હલે છે' - આવી બુદ્ધિ થઈ નહિ શકે.
હો સકંપ-નિષ્કપપ્રતીતિ નૈચારિક મતમાં અસંગત છે | (વસ્તુત) વસ્તુસ્થિતિ એ છે કે “વસ્ત્ર હલે છે' - આવી પ્રતીતિમાં પરંપરાસંબંધ જણાતો જ નથી. CII, સાક્ષાત્ સંબંધથી જ વસ્ત્રમાં કંપન ક્રિયાની પ્રતીતિ થાય છે. જો પરંપરાસંબંધથી જ કંપનક્રિયાનું ભાન થતું હોય તો “વસ્ત્ર આ ભાગમાં હલે છે, તે ભાગમાં હલતું નથી' - આ પ્રમાણેનો વિભાગ સંભવી છે, શકશે નહીં. કારણ કે પરંપરા સંબંધથી કંપનક્રિયા તો સમગ્ર વસ્ત્રમાં રહેલી છે તથા કંપનક્રિયાનો અભાવ પણ સમગ્ર વસ્ત્રમાં રહેલો છે. આવી સ્થિતિમાં “વસ્ત્ર અમુક ભાગમાં હલે છે, અમુક ભાગમાં હલતું નથી - આવું કઈ રીતે કહી શકાય ? વળી, પરંપરાસંબંધથી કંપનક્રિયા સમગ્ર પટમાં રહેવાના લીધે પટના જે અવયવો સ્થિર હશે તે ભાગમાં પણ “વસ્ત્ર હલે છે' - આવી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થવાની આપત્તિ આવશે. સ્યાદ્વાદકલ્પલતા વ્યાખ્યાના સાતમા સ્તબકને અનુસારે આ બાબતની વિભાવના કરવી. તેથી માનવું પડશે કે ઉપરોક્ત સ્થળે સ્વાશ્રયસમતત્વસ્વરૂપ પરંપરાસંબંધથી નહિ પણ સાક્ષાત્ સંબંધથી જ વસ્ત્રમાં કંપનાદિ રહે છે. તેથી ‘વસ્ત્ર હલે છે”, “વસ્ત્ર અમુક ભાગમાં હલે છે, અમુક ભાગમાં સ્થિર છે' - ઈત્યાદિ જે જે પ્રતીતિ અને વ્યવહાર સર્વ લોકોને સ્વરસથી થાય છે તે તે પ્રતીતિ અને વ્યવહાર સાક્ષાત્ સંબંધથી જ થાય છે. તેવું માનવાથી જ તે પ્રતીતિની અને વ્યવહારની સંગતિ થઈ શકે, અન્યથા નહિ. ન આ.(૧)માં “...હાર છે. માટે અનેક...' પાઠ.