Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 291

१२/८ ० उपाधिसम्बन्धयोग्यता विभावस्वभावः ।
१८९७ “ઉપથસમ્પયો થતા દિ વિભાવસ્વમા” /૧૨/૮ योग्यताया एव विभावस्वभावरूपत्वात् । तथा सति संसाराभाव एव प्रसज्येत, साङ्ख्यमतप्रवेशो वा। तदिदमभिप्रेत्योक्तं समयसारे कुन्दकुन्दस्वामिना '“अपरिणमंतम्हि सयं जीवे कोहादिएहिं भावेहिं । संसारस्स अभावो पसज्जदे संखसमओ वा ।।" (स.सा.१२२) इति। एतेन “स्वभावरूपस्य एकान्तेन संसाराऽभावः” (आ.प.पृ.१५, बृ.न.च.६९/पृ.३७) इति आलापपद्धति-बृहन्नयचक्रवृत्तिकृद्वचनं व्याख्यातम्, स्वभावपदस्य विभावस्व-भावाननुविद्धस्वभावपरत्वात् ।
न च कर्मसम्बन्धेन संसारः सम्भवेत् शुद्धात्मनोऽपि इति शङ्कनीयम् नानाकर्मसङ्गतौ संसारसम्भवेऽपि अज्ञान-राग-द्वेषाद्यनेकदोषाविर्भावतः विभावस्वभावापत्तेरिति
प्रकृते आध्यात्मिकोपनयस्त्वेवम् – स्वव्याधिश्रवणमिव स्वकीयविभावस्वभावलक्षणमहाव्याधिश्रवणं का જ ન શકે. કારણ કે સંસારી જીવોમાં કર્મઉપાધિનો સંબંધ થવાની યોગ્યતા એ જ વિભાવસ્વભાવ છે. તેથી જો વિભાવસ્વભાવ આત્મામાં લેશ પણ ન હોય તો સંસારનો જ ઉચ્છેદ થઈ જાય અથવા સાંખ્યમતમાં પ્રવેશ થઈ જાય. આ જ અભિપ્રાયથી સમયસાર ગ્રંથમાં કુંદકુંદસ્વામીએ જણાવેલ છે કે “જીવ સ્વયં ક્રોધાદિ ભાવોથી પરિણમતો ન હોય તો સંસારનો અભાવ માનવાની આપત્તિ આવે. અથવા સાંખ્યમતનો પ્રસંગ આવે.” “એકાન્ત આત્મા સ્વભાવરૂપ જ હોય તો સંસારનો અભાવ થઈ જશે” - આ પ્રમાણે આલાપપદ્ધતિમાં અને બૃહદ્યચક્રવૃત્તિમાં જે જણાવેલ છે તેની ઉપરોક્ત બાબતથી છણાવટ થઈ જાય છે. ત્યાં “સ્વભાવરૂપ' શબ્દ દ્વારા ‘વિભાવ સ્વભાવથી અનનુવિદ્ધ માત્ર સ્વભાવરૂપ” આવો અર્થ જ અભિપ્રેત છે.
શંકા :- (ર ઘ.) આત્મા ભલે ને કેવલ સ્વભાવવાળો હોય. તેમ છતાં જુદા-જુદા કર્મોનો સંબંધ થવાથી શુદ્ધાત્માનો સંસાર તો સંભવી શકે જ છે ને !
I ! શુદ્ધાત્માનો સંસાર અસંભવિત છે સમાધાન :- (નાનાવર્મ) વિવિધ કર્મના સંબંધથી જીવનો સંસાર જરૂર સંભવી શકે છે. પણ સંસાર તો આવે એટલે વિભાવસ્વભાવને માનવાની આપત્તિ દુર્વાર બને. કેમ કે જીવ સંસારી બને એટલે અજ્ઞાન, રાગ, દ્વેષ, વાસના, લાલસા, તૃષ્ણા વગેરે દોષો પ્રગટવાના. આવું બને એટલે વિભાવસ્વભાવ તેમાં માનવો જ પડે. અહીં જે કહેવાયેલ છે તે તો દિગ્દર્શનમાત્ર છે. તેના આધારે હજુ આગળ ઘણું વિચારી શકાય છે. આવું જણાવવા માટે પરામર્શકર્ણિકામાં અહીં “વિ' શબ્દનો પ્રયોગ કરેલ છે.
- - ર વિભાવાત્મક મહારોગને ટાળીએ . આધ્યાત્મિક ઉપનય :- “તમને કમળો થયો છે. બાકી આંખ પીળી ન થાય' - આવી ડોક્ટરની વાત કમળાને ટકાવવા માટે નથી પણ કમળાને વધતો અટકાવવા માટે અને ભગાવવા માટે છે. તેમ આપણા વિભાવસ્વભાવરૂપ મહારોગની વાત પરમર્ષિઓએ તેને ટકાવવા માટે નહિ પણ તેને વધતો 1. अपरिणममाने स्वयं जीवे क्रोधादिभिः भावैः। संसारस्याभाव: प्रसजति, साङ्ख्यसमयो वा।।