Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 303

૨૨/૧૦ • उपचरितस्वभावं विना परज्ञानाऽसम्भवः
। १९०९ (એ વિણક) તે ઉપચરિતસ્વભાવ (વિણs) ન માનિઈ તો “સ્વ-પરવ્યવસાયિજ્ઞાનવંત આત્મા” ૨ કિમ કહિ? જે માટઇ જ્ઞાનનઈ સ્વવિષયત્વ તો અનુપચરિત છઇ.
तम् = उपचरितस्वभावं विना न = नैव जातुचिद् आत्मनि परज्ञानं सम्भवेत्, परविषयताया औपचारिकत्वात् । तथाहि - ‘स्व-परव्यवसायिज्ञानवान् आत्मा' उच्यते। ज्ञाने ज्ञेयाकारप्रतिभासित्वं परप्रकाशकत्वं स्वाकारप्रतिभासित्वं च स्वप्रकाशकत्वम् । ज्ञेयाकार-ज्ञानाकारोभयधर्ममयज्ञानस्वभावस्यैव परिच्छेद्यत्वं स्वात्मकज्ञानस्यैव च तत्परिच्छेदकत्वमिति ज्ञानस्य स्व-परव्यवसायित्वमुच्यते । तत्र ज्ञानवृत्ति स्वविषयकत्वं तु अन्यनिरपेक्षतया प्रतीयमानत्वेन निरुपचरितम् ।
न च ज्ञानस्य परविषयकत्वमस्तु स्वविषयकत्वं कथम् ? इति शङ्कनीयम्,
दीपस्येव ज्ञानस्य स्व-परप्रकाशकत्वस्य स्याद्वादरत्नाकरे वादिदेवसूरिभिः विस्तरेण साधितत्वात । णि परेषामपि सम्मतम् इदम् । तदुक्तं वाक्यपदीयवृत्तौ हेलाराजेन अपि “यथा घटादीनां दीपः प्रकाशकः का રીતે (૭/૬-૧૧) ઉપચરિતસ્વભાવ અંગે તે તે અસદ્દભૂત વ્યવહારનયને જોડવો.
પરજ્ઞાતૃત્વ ઔપચારિક જ (ત) ઉપચરિતસ્વભાવ વિના ક્યારેય પણ આત્મામાં અન્ય વસ્તુનું જ્ઞાન ન થઈ શકે. કારણ કે જ્ઞાનમાં પરવિષયતા ઔપચારિક છે. તે આ રીતે - સ્વ-પરવિષયનો નિશ્ચય કરનાર જ્ઞાન જ્યાં હોય તેને આત્મા કહેવાય. પોતાના જ્ઞાનમાં યાકારનો જે પ્રતિભાસ થાય છે, તે જ્ઞાનમાં રહેલી પરપ્રકાશકતા છે તથા જ્ઞાનનું જ્ઞાનાકારે જે જાણવાનું થાય છે, તે જ્ઞાનની સ્વપ્રકાશકતા છે. શેયાકાર અને જ્ઞાનાકાર એવા બે ધર્મ જ્ઞાનના જ છે. ઉભયધર્મમય જ્ઞાનસ્વભાવ જ શેયપણે જાણવા યોગ્ય છે. તથા તે જ્ઞાન પોતે જ પોતાના તથાવિધ સ્વભાવને નિશ્ચયથી જાણે છે. તેથી જીવનું જ્ઞાન સ્વ-પરનું નિશ્ચાયક કહેવાય છે. પરંતુ અહીં જ્ઞાનગત સ્વવિષયતા એ જ પારમાર્થિક છે. કારણ કે તે અન્યનિરપેક્ષસ્વરૂપે પ્રતીત નું થાય છે. “જ્ઞાન સ્વવિષયક છે' - એવું જાણવા માટે તે જ્ઞાન સિવાય અન્ય કોઈ પદાર્થની અપેક્ષા રહેતી નથી.
au શંકા :- (ન ઘ.) જ્ઞાન દ્વારા ઘટ-પટ વગેરે વિષયો જાણી શકાય છે. તેથી જ્ઞાનમાં પરવિષયત્વ માની શકાય તેવી વાત છે. પરંતુ “જ્ઞાન સ્વવિષયક છે' - આ વાત કઈ રીતે સિદ્ધ થઈ શકે ? જ્ઞાનનું જ્ઞાન તો અન્ય જ્ઞાન દ્વારા જ થાય ને !
# જ્ઞાનમાં સ્વપ્રકાશકત્વ પણ છે સમાધાન :- (વી.) જેમ દીવો સ્વ-પરઉભયને જણાવે છે, તેમ જ્ઞાન દીવાની જેમ સ્વ-પરઉભયનો પ્રકાશ કરે છે. આ બાબતને શ્રીવાદિદેવસૂરિજીએ સ્યાદ્વાદરત્નાકર ગ્રંથના પ્રારંભમાં જ વિસ્તારથી સિદ્ધ કરેલ છે. તેથી આ બાબતને અહીં વિસ્તારથી જણાવતા નથી. જ્ઞાનમાં સ્વપ્રકાશત્વને અન્યદર્શનકારો પણ સ્વીકારે છે. ભર્તુહરિવિરચિત વાક્યપદીય ગ્રન્થના ત્રીજા કાંડની વ્યાખ્યામાં શ્રીહેલારાજ નામના વિદ્વાને આ અંગે જણાવેલ છે કે “જેમ ઘટ, પટ વગેરેને જણાવનાર દીવો પોતાના પ્રકાશ માટે બીજા ૪ પુસ્તકોમાં ‘તો નથી. સિ.કો.()માં છે. જે પુસ્તકોમાં ‘તે પાઠ છે. આ.(૧)+કો. (૭)માં “જે.