Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
१२/१०
* ज्ञेयाकारप्रतिभास उपचारनिबन्धनम्
१९१३
अपि ज्ञायेते, न तु तत्रात्मज्ञानिज्ञानं प्रयतते । निर्मलनिजस्वरूपप्रज्ञानप्रयासकरणे हि दर्पणकल्पे निर्मलज्ञाने ज्ञेयाकृतयः प्रतिफलन्ति । तदैव च तत्स्वरूपेण निजनिर्मलज्ञानदर्पणप्रभाः परिणमन्त्यो ज्ञेयतया विज्ञायन्ते । अतः ज्ञाने साक्षात् परो नैव ज्ञायते किन्तु स्व-परप्रतिभासशालि ज्ञानमेव साक्षाद् ज्ञायते। ज्ञेयाकारप्रतिभासे 'ज्ञानं परं जानातीत्युपचर्यते । अतः 'ज्ञानं घटादिकं प्रकाशयतीति म् व्यवहारस्तु औपचारिक एव, ज्ञेयादिपरपदार्थसापेक्षत्वात् । ततश्च ज्ञाने घटादिप्रकाशकत्वमौपचारिक- मेवेति भावनीयम्।
可可可可布所打
प्रकृते आध्यात्मिकोपनयस्त्वेवम् - प्राधान्येन स्वात्मकज्ञेयाकारावगाहितया निर्मलतरं ज्ञानं निजस्वरूपानुसन्धानपूर्वं ज्ञानिनः संवेदयन्ति । यद्यपि निर्मलचैतन्यस्वभावबलेन दर्पणकल्पं ज्ञानं स्व -परप्रतिभासशालि तथापि सम्यग्दृष्टयः परज्ञेयोपसर्जनीभावेन स्वात्मकज्ञेयाकारप्राधान्येन निजज्ञानम् अनुभवन्ति श्रद्दधते च । मिथ्यादृष्टिस्तु प्रतिक्षणं स्वं विमुच्य प्रतिभासमानेन रागादिना परपदार्थेन જતાં જ્ઞાનમાં શેય જણાઈ જાય છે. નિર્મળ જ્ઞાનમાં જે શેયાકૃતિઓ ઝળહળે છે, તે સ્વરૂપે પોતાના જ્ઞાનદર્પણની પ્રભા (= જ્ઞાનસ્વભાવ) ત્યારે જ પરિણમે છે તથા તે જ ત્યારે શેયસ્વરૂપે જણાઈ જાય છે. મતલબ કે પરના પ્રતિભાસનો જેમાં આવિર્ભાવ થયો છે, તેવું જ્ઞાન જ સાક્ષાત્ જણાય છે. પરને જ્ઞાન સાક્ષાત્ (Direct) જણાતું નથી. જ્ઞાનનો શેયાકા૨ જણાતાં પ૨ પદાર્થ જણાય છે. શેયો જાણવામાં નથી આવ્યા. પણ શેયાકારવાળું જ્ઞાન જાણવામાં આવેલ છે. તેથી ‘જ્ઞાન પરને જાણે છે’ - તેવો ઉપચાર થાય છે. માટે જ્ઞાન ઘટ-પટાદિને જાણે છે, જણાવે છે' - આવા પ્રકારનો જે વ્યવહાર પ્રસિદ્ધ છે, તે વ્યવહાર ઔપચારિક જ છે, વાસ્તવિક નથી. કેમ કે ઘટ-પટાદિને જાણવા-જણાવવા માટે જ્ઞાનને સુ ઘટ-પટાદિ જ્ઞેય વગેરેની અપેક્ષા રાખવી પડે છે. જો સ્વભિન્ન ઘટ-પટાદિ વિષયો જ તે તે કાળમાં
ગેરહાજર હોય કે જ્ઞેયાકૃતિઓ જ જ્ઞાનમાં ન પ્રગટે તો
જ્ઞાન ઘટ-પટાદિને કઈ રીતે જાણે કે જણાવે? 1
આમ વિષયપ્રકાશન કરવા માટે જ્ઞાન પરસાપેક્ષ બની જાય છે. તેથી ઘટ-પટાદિપ્રકાશકત્વ નામનો ગુણધર્મ જ્ઞાનમાં ઔપચારિક છે, વાસ્તવિક નહિ. આ પ્રમાણે અહીં હજુ ઊંડાણથી વિચાર કરવો. * જ્ઞાનમાં પરપ્રતિભાસને ગૌણ બનાવીએ
સ
આધ્યાત્મિક ઉપનય :- અહીં ટબાનું તાત્પર્ય એમ જણાય છે કે જ્ઞાનનું જ્ઞેય જો માત્ર જ્ઞાન પોતે જ બને તો જ્ઞાન અત્યંત નિર્મળ બનતું જાય છે. આત્મજ્ઞાની પુરુષો પોતાના ચૈતન્યસ્વરૂપનું અનુસંધાન કરવા પૂર્વક જ્ઞાનને મુખ્યપણે સ્વાત્મક શેયાકારે પરિણમાવે છે. આ રીતે તેઓ અત્યન્ત નિર્મળ જ્ઞાનનો અનુભવ કરે છે. જો કે જ્ઞાન તો અરિસા જેવું છે. તેથી જ્ઞાનમાં જેટલો નિર્મળ ચૈતન્યસ્વભાવ હોય તેટલા પ્રમાણમાં તેના બળથી સ્વ-પરનો પ્રતિભાસ તેમાં થયે જ રાખે છે. તો પણ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવો જ્ઞાનથી ભિન્ન એવા ૫૨ શેય પદાર્થોને પોતાના જ્ઞાનમાં ગૌણ કરે છે અને મુખ્યપણે જ્ઞાનને પોતાને જ જ્ઞાનનો જ્ઞેય બનાવે છે. તેથી તેઓ જ્ઞાનઅભિન્ન શેયના આકારને જ મુખ્ય બનાવીને તે સ્વરૂપે પોતાના જ્ઞાનનો અનુભવ કરે છે. તથા તે મુજબ શ્રદ્ધા કરે છે. મતલબ કે પરનું લક્ષ છૂટીને પ્રતિભાસમાન જ્ઞાન અંદરમાં ઝળહળે છે. આ રીતે જ્ઞાનથી અભિન્ન જ્ઞાતાનો અનુભવ સમકિતી કરી લ્યે છે. પરંતુ
=
का
