Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 313

१२/११
• आरोपितमूर्त्तत्वेन आत्मबोधः । शीलसंस्थानादिसजातीयजाड्य-परिवर्तनशीलसंस्थानादिमत्त्वेन आत्मनः प्रतीतौ अभ्युपगम्यमानायां गौणी प वृत्तिः, न तु स्वशक्यसम्बन्धवत्त्वलक्षणा लक्षणा इति मीमांसकानुसारिणी प्रक्रिया बोध्या। प्रकृते “सिंहनिष्ठक्रौर्यसजातीयक्रौर्यवत्त्वेन देवदत्तप्रतीतिः तदा गौणी” (भा.चि.पृ.५८) इति भादृचिन्तामणिवचनं स्मर्तव्यम्।
यद्वा 'अचेतनो मूर्तश्च आत्मा' इत्यत्र साधारणधर्मजाड्यादि-परिवर्तनशीलसंस्थानवत्त्वादिरूपेण र्श निमित्तेन आत्मनः आरोपिताऽचेतनत्वादिना बोधः कक्षीकर्तव्यः । तदुक्तं वैयाकरणसिद्धान्तलघुमञ्जूषायां - नागेशेन “गौर्वाहीकः - इत्यादावपि साधारणधर्मजडत्वादिरूपेण निमित्तेन वाहीकस्य आरोपितगोत्वेन बोधः” । (વે.સિ.ત..J.૭૨૦) રૂતિ વૈયાવરાનુસરિની પ્રક્રિયા પ્રતિસજ્જૈયા. __ प्रकृते “मुखं चन्द्रः, वाहीको गौः - इत्यादौ चन्द्रादीनां मुखादिभिः सह सम्भवति लक्षणां विनैव का મૂર્ધન્યના મત મુજબ “આત્મા અચેતન અને મૂર્તિ છે' - આવા વાક્ય દ્વારા શ્રોતાને અચેતન પુદ્ગલમાં રહેલ જડતા જેવી જડતા આત્મામાં પ્રતીત થઈ શકે છે. તથા મૂર્ત પુગલમાં રહેલ પરિવર્તનશીલસંસ્થાનને સજાતીય પરિવર્તનશીલ સંસ્થાન વગેરે આત્મામાં પ્રતીત થઈ શકે છે. આ રીતે અચેતનમૂર્તધર્મસદશ ધર્મની આત્મામાં પ્રતીતિ માન્ય કરવામાં આવે તો પ્રસ્તુતમાં ગૌણી વૃત્તિ સમજવી. પરંતુ સ્વશક્યસંબંધવક્ત સ્વરૂપ લક્ષણા અહીં માન્ય ન થઈ શકે. આ પ્રમાણે મીમાંસક દર્શનને અનુસરનારી પ્રક્રિયા પ્રસ્તુતમાં સમજવી. ભાચિંતામણિ ગ્રંથમાં ગાગાભટ્ટે જે વાત કરી છે, તે અહીં યાદ કરવા લાયક છે. ત્યાં તેમણે જણાવેલ છે કે “કોઈ માણસ દેવદત્ત સિંહ છે' - આ બોલે ત્યારે જો શ્રોતાને સિંહની ક્રૂરતા જેવી ક્રૂરતાને ધારણ કરનાર તરીકે દેવદત્તની પ્રતીતિ થાય તો ત્યાં ગૌણી વૃત્તિ સમજવી.” | આ મુજબ વિચારીએ તો પુદ્ગલવૃત્તિ જડતા-પરિવર્તનશીલ સંસ્થાન વગેરેને સદશ એવી જડતાપરિવર્તનશીલ સંસ્થાન વગેરેની આત્મામાં પ્રતીતિ થાય તો “આત્મા અચેતન અને મૂર્ત છે' - આ વાક્યમાં છે. ગૌરીવૃત્તિ તેમના મત મુજબ સિદ્ધ થવી ન્યાયપ્રાપ્ત છે.
નાગેશભટ્ટના મતનું પ્રગટીકરણ (ચકા .) અથવા એમ પણ કહી શકાય કે “આત્મા અચેતન અને મૂર્તિ છે' - આવા વાક્યમાં આત્મા અને અચેતન-મૂર્ત એવા પદાર્થ વચ્ચે અનુગત = સાધારણ જડતા, પરિવર્તનશીલ સંસ્થાન વગેરે સ્વરૂપ ગુણધર્મના નિમિત્તે આત્મામાં અચેતનત્વનો તથા મૂર્તત્વનો આરોપ કરવામાં આવે છે. તેથી જડતા, પરિવર્તનશીલ સંસ્થાન વગેરે સ્વરૂપે આત્માનો આરોપિત અચેતનાદિ પદાર્થ સ્વરૂપે બોધ સ્વીકારવો જોઈએ. વૈયાકરણસિદ્ધાંતલઘુમંજૂષા ગ્રંથમાં નાગેશ ભટ્ટ નામના વિદ્વાને જણાવેલ છે કે “બળદ અને વાહીકદેશીય માણસ આ બન્નેમાં અનુગત જડતા વગેરે સ્વરૂપ નિમિત્તના લીધે “જી: વાદી' વગેરે સ્થળે પણ લોકોને વાહીકનો આરોપિત ગોત્વ સ્વરૂપે બોધ થશે.” આ પ્રમાણે વૈયાકરણ દર્શનને અનુસરનારી પ્રક્રિયા સમજવી.
જ જગન્નાથમતનો પરિચય ક (પ્રવૃત્ત.) પ્રસ્તુતમાં “મુખ ચન્દ્ર છે”, “વાહીકદેશોત્પન્ન માણસ બળદ છે” - ઈત્યાદિ સ્થળોમાં ચન્દ્ર,