Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 318

१९२४
नयमतभेदेन आत्मनि स्व-परज्ञताविमर्श: 0 તિ(૮) કૃપળ, ત્યા, નિરુપમોદ, નિર્વાઈ રૂત્યેવં કર્મળા સંસારી વ્યટિશ્યતે” (કાવા.9/૩/૧,
992 .) રૂત્તિા स निरुपचरितस्वभावबलेन निश्चयतः सिद्धे स्वज्ञातृत्वादिकम् उपचरितस्वभावबलेन च व्यवहारतः म परज्ञातृत्वादिकं बोध्यम् । इदमभिप्रेत्य कुन्दकुन्दस्वामिना नियमसारे '“जाणदि पस्सदि सव्वं ववहारणएण र्श केवली भगवं। केवलणाणी जाणदि पस्सदि णियमेण अप्पाणं ।।- (नि.सा.१५९) इत्युक्तम् । 'स्वाश्रितो के निश्चयः पराश्रितश्च व्यवहार' इति परिभाषानुसारेणेदमवगन्तव्यम् ।
उपचरितस्वभावानभ्युपगमे परज्ञताद्यसम्भवः उपचरितस्वभावैकान्ताभ्युपगमे चाऽऽत्मज्ञताद्ययोगः इति कथञ्चिद् उपचरिताऽनुपचरितस्वभावता आत्मनि स्वीकार्या। एतेन “उपचरितैकान्तपक्षेऽपि नाऽऽत्मज्ञता सम्भवति, नियमितपक्षत्वात् । तथाऽऽत्मनोऽनुपचरितपक्षेऽपि परज्ञतादीनां विरोधः” (आ.प.पृ. છે. આ જીવ સૌભાગ્યવાળો છે. તે જીવ દુર્ભાગી છે’ - ઈત્યાદિ વ્યવહાર નામકર્મના કારણે થાય છે. (૭) “આ જીવ ઉચ્ચગોત્રવાળો છે અથવા આ જીવ નીચગોત્રવાળો છે' - એવો વ્યવહાર ગોત્રકર્મના કારણે થાય છે. (૮) “આ જીવ કૃપણ છે. તે જીવ ત્યાગી છે. આ જીવ ઉપભોગ વિનાનો છે. તે જીવ નિર્વીર્ય છે' - આવા પ્રકારનો વ્યવહાર અંતરાયકર્મના કારણે પ્રવર્તે છે. આમ કર્મના કારણે સંસારી જીવ ઉપરોક્ત વિવિધ પ્રકારના વ્યવહારનો વિષય બને છે.”
૪ આત્મા નિશ્વયથી સ્વજ્ઞાતા, વ્યવહારથી પરજ્ઞાતા જ (નિ.) નિરુપચરિતસ્વભાવના બળથી નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ સિદ્ધ ભગવંતમાં સ્વજ્ઞાતૃત્વ = સ્વપ્રકાશત્વ વગેરે હોય છે. તથા ઉપચરિતસ્વભાવના પ્રભાવે વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ સિદ્ધમાં સ પરજ્ઞાતૃત્વ = પરપ્રકાશકત્વ વગેરે જાણવું. આ જ અભિપ્રાયથી કુંદકુંદસ્વામીએ નિયમસારમાં જણાવેલ
છે કે “વ્યવહારનયથી કેવલી ભગવાન બધું જાણે છે, જુએ છે. નિશ્ચયથી કેવલજ્ઞાની પોતાને જાણે Cી છે, જુએ છે.” આ નિરૂપણ “સ્વાશ્રિત નિશ્ચય અને પરાશ્રિત વ્યવહાર - આ પરિભાષા મુજબ સમજવું.
કથંચિત ઉપચરિત-અનુપચરિત સ્વભાવનો સ્વીકાર | (ઉપવરિત.) જો જીવમાં સ્વાભાવિક ઉપચરિતસ્વભાવ માનવામાં ન આવે તો જીવમાં પરવસ્તુજ્ઞાતૃત્વ વગેરેનો સંભવ નહિ રહે. તથા જીવમાં એકાંતે ઉપચરિતસ્વભાવ માનવામાં આવે, અનુપચરિત સ્વભાવ ન માનવામાં આવે તો જીવમાં આત્મજ્ઞાતૃત્વ વગેરે નહિ સંભવે. તેથી આત્મામાં કથંચિત ઉપચરિતસ્વભાવ અને કથંચિત્ અનુપચરિતસ્વભાવ સ્વીકારવો જરૂરી છે. આલાપપદ્ધતિ અને બૃહદ્ભયચક્રવૃત્તિ આ બન્ને ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “આત્માને સર્વથા ઉપચરિતસ્વભાવવાળો માનવામાં આવે તો આત્મામાં આત્મજ્ઞતા સંભવશે નહિ. કારણ કે તમને ઉપચરિત પક્ષ જ માન્ય છે. તથા ઉપચરિતપક્ષમાં અનુપચરિત પક્ષ સંભવતો નથી. આત્મજ્ઞાતૃત્વ તો પરનિરપેક્ષ હોવાથી અનુપચરિત જ છે. તથા સર્વથા અનુપચરિત પક્ષને જ માનવામાં આવે તો આત્મામાં પરવસ્તુશાતૃત્વનો વિરોધ આવશે.” અમે પૂર્વે જે જણાવેલ છે તેના દ્વારા ઉપરોક્ત બન્ને ગ્રંથના સંદર્ભનું સ્પષ્ટીકરણ થઈ જાય છે. કારણ કે નિશ્ચયનયના = 1. जानाति पश्यति सर्वं व्यवहारनयेन केवली भगवान् । केवलज्ञानी जानाति पश्यति नियमेन आत्मानम् ।।