Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 319

१२/११ ० एकान्तनिश्चय-व्यवहाराभ्युपगमे बाधोपदर्शनम्
१९२५ १५) इति आलापपद्धति-बृहन्नयचक्रवृत्तिवचनं व्याख्यातम् ,
एकान्तत एकतरानङ्गीकारेऽन्यतरसम्मतार्थाऽयोगात् । तथाहि - अनुपचरितपक्षापराभिधाननिश्चय- ५ नयाभिप्रायेण आत्मनः केवलं स्वज्ञातृत्वादिकमेव परमार्थसत्, उपचरितपक्षाऽपराभिधानव्यवहारनयादेशेनैव रा आत्मनः परज्ञातृत्वादिकं सम्भवति । अत एकान्तत निश्चयाङ्गीकारे परज्ञातृत्वादिकम् एकान्ततो म व्यवहाराङ्गीकारे च स्वज्ञातृत्वादिकं बाधितं स्यादित्युत्तानार्थः।।
तदुक्तं दिगम्बरमतानुवादरूपेण यशोविजयवाचकैः अनेकान्तव्यवस्थायां “स्वभावस्याऽप्यन्यत्रोपचाराद् उपचरितस्वभावः। स द्वधा - कर्मज-स्वाभाविकभेदात् । आद्यो यथा जीवस्य मूर्त्तत्वमचेतनत्वञ्च । द्वितीयो क યથા સિદ્ધાત્મનાં પરજ્ઞતા પરદર્શવત્વષ્ય” (૩મને.પૃ.૭૭) તા
ज्ञानं यथा स्वस्वरूपं तद्रूपीभूय जानाति तथा न परद्रव्यादिकं तद्रूपीभूय जानातीति ज्ञानादौ .... स्वज्ञतादिकम् अनुपचरितं = नैश्चयिकं = पारमार्थिकम् उच्यते परज्ञतादिकञ्च उपचरितं = અનુપચરિતપક્ષના મતે તો આત્મા ફક્ત આત્માને જ જાણે છે. તેના મતે આત્મજ્ઞાતૃત્વ એ જ પરમાર્થસિદ્ધ છે. જ્યારે વ્યવહારનયથી (= ઉપચરિતપક્ષથી) આત્મા અન્ય વસ્તુને જાણે છે.
(1) કહેવાનો આશય એ છે કે જે સ્વભાવનો અન્યત્ર ઉપચાર કરવામાં આવે છે, તે સ્વભાવ આરોપસ્થલમાં ઉપચરિતસ્વભાવ કહેવાય છે. અનુપચરિતસ્વભાવથી તો આત્મા આત્મજ્ઞ જ છે. તથા ઉપચરિતસ્વભાવથી આત્મા અન્યજ્ઞ છે. આ બે પક્ષમાંથી કોઈ એક જ સ્વભાવને એકાંતરૂપે માનવામાં આવે તો અન્યપક્ષસંમત વસ્તુ સંભવી નહિ શકે. તેથી એકાંતપક્ષમાં કાં તો આત્મા કેવળ આત્મજ્ઞા જ બની શકશે અથવા તો કેવલ પરજ્ઞ જ બની શકશે. પરંતુ સ્વ-પરજ્ઞાતત્વ આત્મામાં સંભવી નહિ શકે. એકાંતે નિશ્ચયનયને સ્વીકારવામાં આવે તો પરજ્ઞાતૃત્વ વગેરે બાધિત થશે. તથા એકાંતથી વ્યવહારનય રસ અંગીકાર કરવામાં આવે તો સ્વજ્ઞાતૃત્વ વગેરે બાધિત થશે. આ પ્રમાણે અહીં સ્પષ્ટ અર્થ સમજવો.
જ અનેકાન્ત વ્યવસ્થા પ્રકરણનો સંદર્ભ . (૬) દિગંબરમતના અનુવાદરૂપે મહોપાધ્યાય શ્રીયશોવિજયજી મહારાજે અનેકાંતવ્યવસ્થા પ્રકરણમાં જણાવેલ છે “પોતાના મૂળ સ્વભાવનો પણ અન્યત્ર ઉપચાર કરવાથી તે અન્યત્ર ઉપચરિત સ્વભાવ તરીકે ઓળખાય છે. કર્મજન્ય અને સ્વાભાવિક એમ બે ભેદથી ઉપચરિતસ્વભાવ પણ દ્ધિવિધ છે. પ્રથમ કર્મજન્ય ઉપચરિતસ્વભાવ આ પ્રમાણે છે. દા.ત. જીવમાં મૂર્તિત્વ અને અચેતનત્વ ઉપચરિતસ્વભાવ કહેવાય. સ્વાભાવિક ઉપચરિતસ્વભાવ સિદ્ધ ભગવંતોને હોય છે. તેમનામાં રહેલ પરવસુજ્ઞાતૃત્વ અને પરવતુદર્શકત્વ ઉપચરિતસ્વભાવ સ્વરૂપ છે.'
છે પરજ્ઞત્વ સિદ્ધનો સ્વાભાવિક ઉપચરિતસ્વભાવ ) (જ્ઞાન) પ્રસ્તુતમાં એક વાત ખાસ ધ્યાનમાં રાખવા જેવી છે કે જ્ઞાન જે રીતે પોતાના સ્વરૂપને તદ્રુપ થઈને જાણે છે, તે રીતે પરદ્રવ્ય વગેરેને તદ્રુપ થઈને જાણતું નથી. તેથી જ્ઞાન-દર્શનમાં જે સ્વજ્ઞતા-સ્વદર્શકતા સ્વભાવ છે, તે અનુપચરિત = નૈૠયિક = પારમાર્થિક કહેવાય છે. તથા જે પરજ્ઞતા-પરદર્શકતા સ્વભાવ છે, તે જ્ઞાન-દર્શનનો ઉપચરિત = વ્યાવહારિકસ્વભાવ કહેવાય છે. વળી, જ્ઞાનનો સ્વભાવ પ્રકાશકત્વ