Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 317

१२/११ • अकर्मणो व्यवहाराऽभावः ०
१९२३ તદુમ્ Hવરસૂત્ર – “સમ્મસ વવદરો ન વિM૬, મુખI ઉવાદી નાતિ” ત્તિ (ગા.9/3/9/ફૂ.999) I/૧૨/૧૧૫.
तदुक्तम् आचाराङ्गसूत्रे तृतीयाध्ययने “अकम्मस्स ववहारो न विज्जइ, कम्मुणा उवाही जायइ” (आचा.१/३/१/सू.११०) इति। तद्वृत्तिस्त्वेवम् “न विद्यते काष्टप्रकारमस्येत्यका , तस्य व्यवहारो न विद्यते । नाऽसौ नारक-तिर्यग्-नराऽमरपर्याप्तकाऽपर्याप्तक-बाल-कुमारादिसंसारिव्यपदेशभाग् भवति। यश्च रा सका स नारकादिव्यपदेशेन व्यपदिश्यत इत्याह - ‘कम्मणा' इत्यादि, उपाधीयते = व्यपदिश्यते येनेति म उपाधिः = विशेषणम् । स उपाधिः कर्मणा ज्ञानावरणीयादिना जायते।
तद्यथा - (१) मति-श्रुताऽवधि-मनःपर्यायवान्, मन्दमतिस्तीक्ष्णो वेत्यादि । (२) चक्षुर्दर्शनी, अचक्षुर्दर्शनी, श निद्रालुरित्यादि। (३) सुखी दुःखी चेति। (४) मिथ्यादृष्टिः, सम्यग्दृष्टिः, सम्यग्मिथ्यादृष्टिः, स्त्री, पुमान्, के नपुंसकः, कषायीत्यादि । (५) सोपक्रमाऽऽयुष्को निरुपक्रमाऽऽयुष्कोऽल्पायुर्दीर्घायुरित्यादि । (६) नारकः, .. तिर्यग्योनिकः, एकेन्द्रियः, द्वीन्द्रियः, पर्याप्तकोऽपर्याप्तकः, सुभगो, दुर्भग इत्यादि । (७) उच्चैर्गोत्रो नीचैर्गोत्रोण
8 અષ્ટકર્મજન્ય ઉપાધિઓની ઓળખાણ કક્ષ (તકુ.) આચારાંગ સૂત્રના ત્રીજા અધ્યાયમાં જણાવેલ છે કે “કમરહિત જીવન વિશે કોઈ વ્યવહાર થતો નથી. કારણ કે કર્મથી ઉપાધિ ઉત્પન્ન થાય છે.” તેની ટીકામાં શ્રીશીલાંકાચાર્યએ નીચે મુજબ છણાવટ કરેલ છે કે “જેને આઠેય પ્રકારના કર્મો નથી હોતા તેવો જીવ અકર્મા (= કર્માતીત) કહેવાય છે. તેને વિશે કોઈ વ્યવહાર થતો નથી. નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવ, પર્યાપ્ત, અપર્યાપ્ત, બાલ, કુમાર વગેરે સ્વરૂપ સંસારીવ્યવહારનો વિષય કર્મશૂન્ય જીવ બનતો નથી. જે જીવ કર્મયુક્ત છે તેનો જ નારક, તિર્યંચ વગેરે રૂપે વ્યવહાર થાય છે. તેથી મૂળસૂત્રમાં જણાવ્યું છે કે કર્મથી ઉપાધિ ઉત્પન્ન થાય છે. જેના દ્વારા વ્યવહાર થાય તેને ઉપાધિ કહેવાય. ઉપાધિ એટલે વિશેષણ. મતલબ કે “આગ જીવ માણસ છે, તે જીવ દેવ છે' - આવા વિશેષણો કર્મના કારણે જીવને લાગુ પડે છે. જ્ઞાનાવરણીય છે વગેરે આઠ કર્મથી જીવને જુદા જુદા વિશેષણો લાગુ પડે છે.
(તા.) તે આ રીતે (૧) “આ જીવ મતિ-શ્રુતજ્ઞાનવાળો છે. તે જીવ અવધિજ્ઞાનવાળો છે. પેલો જીવ મન:પર્યાયજ્ઞાનવાળો છે. તે જીવ મંદમતિવાળો છે. આ જીવ તીક્ષ્ણબુદ્ધિવાળો છે' - ઈત્યાદિ વિશેષણો સ જ્ઞાનાવરણ કર્મના કારણે લાગુ પડે છે. (૨) “આ જીવ ચક્ષુદર્શની છે. તે જીવ અચક્ષુદર્શની છે. પેલો જીવ ઊંઘણશી છે' - ઈત્યાદિ વિશેષણો દર્શનાવરણ કર્મના કારણે લાગુ પડે છે. (૩) “આ જીવ સુખી છે અને તે જીવ દુઃખી છે' - આવા પ્રકારનો વ્યવહાર વેદનીયકર્મના કારણે થાય છે. (૪) “આ જીવ મિથ્યાદૃષ્ટિ છે. તે જીવ સમ્યગ્દષ્ટિ છે. પેલો જીવ મિશ્રદષ્ટિ છે. આ સ્ત્રી છે. તે પુરુષ છે. પેલો નપુંસક છે. આ જીવ કષાયયુક્ત છે' - ઈત્યાદિ વિશેષણો મોહનીયકર્મના કારણે લાગુ પડે છે. (૫)
આ જીવ સોપક્રમઆયુષ્યવાળો છે. તે જીવ નિરુપક્રમઆયુષ્યવાળો છે. આ જીવ અલ્પઆયુષ્યવાળો છે. તે જીવ દીર્ઘઆયુષ્યવાળો છે' - ઈત્યાદિ વ્યવહાર આયુષ્યકર્મના કારણે ઉત્પન્ન થાય છે. (૬) “આ જીવ નારકી છે. તે જીવ તિર્યંચ છે. પેલો એકેન્દ્રિય છે. તે હીન્દ્રિય છે. આ પર્યાપ્ત છે. તે અપર્યાપ્ત 1. अकर्मणः व्यवहारः न विद्यते, कर्मणा उपाधिः जायते।