Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 315

१२/११
* पञ्चमतोपसंहारः
१९२१
इत्थञ्च 'आत्मा मूर्त्त' इत्यत्र ( १ ) तर्कप्रकाशकृन्मते आत्मनि मूर्त्ताऽभेदो न भासते किन्तु मूर्त्तसादृश्यं भासते ।
(२) काव्यप्रकाशकृन्मते आत्मनि सादृश्यसम्बन्धेन मूर्त्ताऽभेदो विभासते ।
(३) गागाभट्टमते मूर्त्तधर्मसजातीयधर्मवत्त्वेन आत्मनः प्रतीतेः गौणी वृत्तिः सम्मता । (४) नागेशमते साधारणधर्मरूपेण निमित्तेन आत्मनः आरोपितमूर्त्तत्वेन शाब्दबोधः । (५) जगन्नाथोक्तनव्यमते बाधकालीनः अनाहार्यः शक्तिज्ञानजन्यः अभेदसंसर्गकः मूर्त्तप्रकारकात्मविशेष्यकः शाब्दबोधः सम्भवतीति नानानयाभिप्रायानुसृतमीमांसामांसलमतिमता विमुक्ताग्रहेण विभावनीयमत्रत्यं तत्त्वम् ।
प
रा
न चात्मनि मूर्त्तत्वाद्यभ्युपगमेऽपसिद्धान्तापत्तिरिति शङ्कनीयम्,
र्णि
संसारदशायाम् आत्मनि कथञ्चिन्मूर्त्तत्वादीनामनेकान्तवादिभिरस्माभिरभ्युपगमात् । तदुक्तं का श्रीशीलाङ्काचार्येण सूत्रकृताङ्गसूत्रवृत्तौ “संसारिण आत्मनः कर्मणा सहाऽन्योऽन्याऽनुबन्धतः कथञ्चिસ્મૃર્ત્તત્વાઘમ્યુપામાર્” (પૂ.દ.૧/૧/૧/૧૪ પૃ.૨૧) કૃતિ પ્રતે ન્વિત્પલેન ‘ર્મનિતોપરિતત્વમાવા* પાંચ વિભિન્ન અભિપ્રાયના તફાવતને સમજીએ
(રૂત્થ.) (૧) તર્કપ્રકાશકારના મત મુજબ ‘ગાત્મા મૂર્ત્ત:’ આ સ્થળે આત્મામાં મૂર્ત પદાર્થનો અભેદ નહિ પરંતુ મૂર્ત પદાર્થનું સાદૃશ્ય લક્ષણા દ્વારા ભાસે છે.
(૨) કાવ્યપ્રકાશ ગ્રંથમાં દર્શાવેલ મત મુજબ આત્મામાં મૂર્ત પદાર્થના સાદૃશ્યનું નહિ પણ સાદશ્યસંબંધથી મૂર્ત પદાર્થના અભેદનું લક્ષણા દ્વારા ભાન થાય છે.
(૩) ગાગા ભટ્ટના મત મુજબ મૂર્તધર્મસજાતીયધર્મવત્ત્વરૂપે આત્માની પ્રતીતિ થવાથી ગૌણી વૃત્તિ માન્ય બને છે.
al
협 (૪) નાગેશ ભટ્ટના મત મુજબ સાધારણધર્મ નિમિત્તે આત્માનો આરોપિત મૂર્ત્તત્વરૂપે શાબ્દબોધ થશે. (૫) જગન્નાથ પંડિતે દેખાડેલ નવીનમત મુજબ, ‘બ્રહ્મા મુર્ત્ત' - આ વાક્ય દ્વારા જે શાબ્દબોધ થાય છે તે બાધકાલીન, અનાહાર્ય, શક્તિજ્ઞાનજન્ય છે. અભેદસંબંધથી આત્મામાં મૂર્તનું અવગાહન કરનારો તે શાબ્દબોધ છે. આ રીતે અલગ-અલગ નયના અભિપ્રાયને અનુસરનારી મીમાંસાથી જેની મતિ પુષ્ટ સ્ બનેલી છે તેવા વિદ્વાને કદાગ્રહથી રહિત બનીને પ્રસ્તુત તત્ત્વની ઊંડાણથી વિભાવના કરવી.
2151:- (ન ચા.) જો આ રીતે આત્મામાં તમે મૂર્ત્તત્વ વગેરે ધર્મોનો સ્વીકાર કરશો તો તમને અપસિદ્ધાન્ત દોષની આપત્તિ આવશે.
* સંસારી જીવમાં મૂર્તત્વ માન્ય
સમાધાન :- (સંસાર.) ના, અમને અપસિદ્ધાન્ત દોષ લાગુ નહિ પડે. કારણ કે અમે અનેકાન્તવાદી સંસારદશામાં આત્મામાં કથંચિત્ મૂર્ત્તત્વ વગેરેનો સ્વીકાર કરીએ જ છીએ. તેથી તો શ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ સૂયગડાંગસૂત્રની વ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે કે “સંસારી આત્મા કર્મની સાથે અત્યંત સંકળાયેલો છે. સંસારદશામાં જીવ અને કર્મ પરસ્પર અનુવિદ્ધ હોવાના લીધે સંસારી આત્મામાં કથંચિત્ મૂર્ત્તત્વ વગેરે