Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 314

☼ रसगङ्गाधरदर्शितनव्यमतद्योतनम्
१२/११
पु अभेदसंसर्गेणान्वयबोधः, बाधनिश्चयप्रतिबध्यतावच्छेदककोटौ अनाहार्यत्वस्येव शाब्दान्यत्वस्यापि निवेश्यत्वाद्” (र.ग. आनन -२ पृ. १४९) इति रसगङ्गाधरे नवीनमतप्रदर्शनावसरे जगन्नाथः प्राह ।
For
रा
१९२०
ततश्च जगन्नाथदर्शितनवीनमतानुसारेण तद्वत्तागोचरम् अनाहार्यं शाब्दबोधभिन्नं ज्ञानं प्रति तदभाववत्तानिश्चयस्य प्रतिबन्धकत्वनियमाद् वाहीकदेशीयमनुष्ये गोभेदनिश्चये सत्यपि 'गौर्वाहीक' इति वाक्याद् वाहीकस्य गोत्वरूपेण शाब्दबोध इव आत्मनि मूर्त्तभेदनिश्चये सत्यपि 'आत्मा मूर्त' क इति वाक्याद् अभेदसंसर्गेण आत्मनो मूर्त्तत्वरूपेण शाब्दबोधोऽनाविल एवेति न लक्षणाया आवश्यकत्वम्, णि प्रकृतशाब्दबोधस्य बाधनिश्चयप्रतिबध्यताकोट्यतिक्रान्तत्वादित्यवधेयम् ।
शे
બળદ વગેરેનો મુખ, વાહીકમનુષ્ય વગેરેમાં અભેદ સંબંધથી અન્વયબોધ લક્ષણા વિના જ સંભવે છે. કારણ કે બાધના નિશ્ચયની પ્રતિબધ્યતાઅવચ્છેદક કોટિમાં જેમ અનાહાર્યત્વ ગુણધર્મનો પ્રવેશ થાય છે, તે જ રીતે શાબ્દબોધઅન્યત્વનો પણ નિવેશ કરવો જરૂરી છે. આ પ્રમાણે રસગંગાધર નામના ગ્રંથમાં જગન્નાથ નામના પંડિતે નવ્યમત દેખાડવાના અવસરે જણાવેલ છે.
છે બાઘનિશ્ચયપ્રતિબધ્ધતા કોટિની વિચારણા જી
સ્પષ્ટતા :- ‘તદ્વત્તાજ્ઞાનં પ્રતિ તવમાવવત્તાજ્ઞાન પ્રતિવન્ધમ્' - આવો નિયમ ન્યાયદર્શનમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેમ છતાં તદભાવવત્તાજ્ઞાનની હાજરીમાં તત્તાગોચર આહાર્યજ્ઞાન તો ઉત્પન્ન થાય જ છે. બાધકાલીન ઈચ્છાજન્ય જ્ઞાન આહાર્યજ્ઞાન કહેવાય છે. “સરોવરમાં અગ્નિના અભાવનું જ્ઞાન હોવા છતાં ‘સરોવર વિહ્વમાન છે' - આવું મને જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાવ” - આવી ઈચ્છા હોય તો બાધકાલીન તેવું આહાર્યજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય જ છે. તેથી ઉપરોક્ત નિયમમાં થોડો સુધારો કરવો પડશે કે ‘તદ્વત્તાનોવરમ્ બનાહાર્યજ્ઞાનું પ્રતિ તવમાવવત્તાજ્ઞાનં પ્રતિવન્ધમ્ ।' અહીં તદભાવવત્તાજ્ઞાન પ્રતિબંધક છે. તેને બાનિશ્ચય પણ કહેવાય [] છે. તથા તદ્વત્તાવિષયક અનાહાર્ય જ્ઞાન પ્રતિબધ્ય છે. નવ્યમતપ્રદર્શન અવસરે જગન્નાથ પંડિતનું કથન
એવું છે કે બાનિશ્ચયની પ્રતિબધ્ધતાઅવચ્છેદકકોટિમાં જેમ અનાહાર્યત્વનો સમાવેશ કરવો જરૂરી છે ૨ તેમ શાબ્દબોધભેદનો પણ સમાવેશ કરવો જરૂરી છે. કારણ કે બાનિશ્ચય હોવા છતાં જેમ આહાર્યજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ શકે છે તેમ શાબ્દબોધ પણ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. તેથી બાનિશ્ચયની પ્રતિબધ્ધતાકોટિમાં આહાર્યજ્ઞાનભેદ અને શાબ્દબોધભેદ આ બન્નેનો સમાવેશ કરવો જરૂરી છે.
(તતશ્વ.) તેથી જગન્નાથ પંડિતે જણાવેલ નવીન મત મુજબ નિયમ આ પ્રમાણે થશે કે ‘તદ્વત્તાનોવરમ્ અનાહાર્યો શાબ્દવોમિત્ર જ્ઞાનં પ્રતિ તવમાવવજ્ઞાનિશ્ચયઃ પ્રતિવન્ધઃ ।' તેથી જેમ વાહીકદેશીય મનુષ્યમાં ગોભેદનો નિશ્ચય હોવા છતાં ‘નૌઃ વાહી' - વાક્યથી ગોત્વરૂપે તેનો શાબ્દબોધ થઈ શકે છે તેમ ‘આત્મા મૂર્ત છે’ આ વાક્ય દ્વારા આત્મામાં મૂર્તભેદનો નિશ્ચય હોવા છતાં પણ મૂર્ત્તત્વરૂપે આત્માનો શાબ્દબોધ થઈ જ શકે છે. તે માટે અહીં લક્ષણાને માનવાની કોઈ જરૂર નથી. શાબ્દબોધને ઉત્પન્ન થવામાં બાધનિશ્ચય પ્રતિબંધક બનતો હોય તો લક્ષણા કરવી પડે. પરંતુ ઉપરોક્ત પરિષ્કૃત નિયમ દ્વારા પ્રસ્તુત શાબ્દબોધ પ્રતિબધ્ધ કોટીમાંથી બહાર નીકળી જાય છે. તેથી લક્ષણા વિના જ અભેદસંસર્ગથી મૂર્ત્તત્વરૂપે આત્માનો શાબ્દબોધ થઈ શકશે. જગન્નાથ પંડિતના મંતવ્ય અનુસારે પ્રસ્તુત અર્થઘટન અહીં કરવામાં આવેલ છે. આ વાતને વાચક વર્ગે ધ્યાનમાં રાખવી.
-
-