Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 312

१९१८
। गौणी सारोपा लक्षणा 0
१२/११ प 'गो'पदेन गोसदृशो लक्ष्यते । गोसादृश्यञ्च गोगतजाड्य-मतिमान्द्यादिवत्त्वेनैव। ग तथा च “जडो मन्दश्च वाहीकः - इति शाब्दबोधः” (त.प्र.खण्ड.४/पृ.३५-३६) इति तर्कप्रकाशे - शितिकण्ठः । तथा प्रकृते ‘अचेतनो मूर्तश्च आत्मा' इत्यत्र आत्मनि अचेतनाऽभेदस्य मूर्ताऽभेदस्य 'च बाधाद् ‘अचेतन'पदेन अचेतनसदृशः 'मूर्त'पदेन च मूर्त्तसदृशो लक्ष्यते। सादृश्यन्त्वत्र यथाक्रम श जाड्यादिमत्त्वेन परिवर्तनशीलसंस्थानवत्त्वेन च बोध्यम् । -- क यद्वा काव्यप्रकाशानुसारेण (का.प्र.२/७) वक्ष्यमाणा (१३/४) गौणी सारोपा लक्षणाऽत्र बोध्या, णि सादृश्यसम्बन्धेन आत्मनि मूर्तीभेदावगमाद् इति आलङ्कारिकानुसारिणी प्रक्रिया।
यद्वा भादृचिन्तामणिकारगागाभट्टमतानुसारेण (पृ.५८) अचेतन-मूर्तपुद्गलवृत्तिजाड्य-परिवर्तनગોસદશ લક્ષિત થાય છે, સૂચિત થાય છે. બળદમાં કે ઢોરમાં રહેલ જડતા, મતિમંદતા વગેરે સ્વરૂપે જ પ્રસ્તુતમાં ગોસાદેશ્ય છે. તેથી વાહીક ઢોર છે' - આવા વાક્યથી શ્રોતાને “વાહીક દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલો માણસ ઢોર જેવો જડ અને મંદ છે' - તેવા પ્રકારનો બોધ લક્ષણા દ્વારા થશે.
તર્કપ્રકાશકારમતનો વિચાર # (તથા.) આવું જણાવવાના આશયથી તર્કપ્રકાશ નામના ગ્રંથમાં શિતિકંઠ નામના વિદ્વાને જણાવેલ છે કે “શ્રોતાને “ વાદી” આવું વાક્ય સાંભળવાથી વાહીક દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલો માણસ જડ અને મંદ છે' - તેવા પ્રકારનો શાબ્દબોધ થશે.” તેથી પ્રસ્તુતમાં “આત્મા અચેતન અને મૂર્તિ છે' -
આવા સ્થળે આત્મામાં અચેતનનો અભેદ અને મૂર્ત પદાર્થનો અભેદ બાધિત હોવાથી “અચેતન' શબ્દથી સ “અચેતન દેશ” અને “મૂર્ત શબ્દથી “મૂર્તસદશ” પદાર્થ લક્ષિત થાય છે, સૂચિત થાય છે. અમુક આત્મા
અને અચેતન - આ બન્નેમાં સાધારણધર્મ જડતા વગેરે છે. તેથી પ્રસ્તુતમાં આત્માની અંદર અચેતનસાદેશ્ય G! તો જડતા વગેરે સ્વરૂપે જાણવું. તથા સંસારી આત્મા અને મૂર્ત પદાર્થ – આ બન્નેમાં સાધારણધર્મ A પરિવર્તનશીલ સંસ્થાન વગેરે છે. તેથી આત્મામાં મૂર્તસાદેશ્ય એ પરિવર્તનશીલ સંસ્થાનવસ્વ વગેરે
સ્વરૂપે જાણવું. તેથી “આત્મા અચેતન અને મૂર્ત છે' - આવા વાક્યથી લક્ષણાના પ્રભાવે શ્રોતાને એવો બોધ થશે કે “આત્મા અચેતન જેવો જડ છે તથા મૂર્તિ દ્રવ્યની જેમ પરિવર્તનશીલ સંસ્થાનને (=આકારને) ધરાવે છે. કર્મભનિત ઉપચરિતસ્વભાવના લીધે થતા વાક્યપ્રયોગનું આ રીતે પ્રસ્તુતમાં અર્થઘટન કરવું.
* કાવ્યપ્રકાશકારના મતનું પ્રદર્શન * | (ચા વાવ્ય.) અથવા તો મમ્મટ કવિએ બનાવેલ કાવ્યપ્રકાશ નામના ગ્રંથ મુજબ પ્રસ્તુતમાં ગૌણી સારોપા લક્ષણો જાણવી. તેરમી શાખાના ચોથા શ્લોકમાં આ લક્ષણાનું વિવેચન કરવામાં આવશે. તે મુજબ “ભાભી મૂર્તઃ' આવા વાક્ય દ્વારા સાદશ્યસંબંધથી આત્મામાં મૂર્ત પદાર્થના અભેદનો બોધ થવાથી ગૌણી સારોપા લક્ષણા પ્રસ્તુતમાં જાણવી. આ પ્રમાણે અલંકારશાસ્ત્રોના વિશારદને માન્ય તેવી પ્રક્રિયા પ્રસ્તુતમાં જાણવી.
# ગાગાભટ્ટના મતનું આવિષ્કરણ ૪ (વા માટે અથવા તો એમ પણ કહી શકાય કે ભાચિંતામણિકાર ગાગા ભટ્ટ નામના મીમાંસક