Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 306

१९१२
• ज्ञानसामर्थ्य-स्वभावपरिचयः ।
१२/१० जानातीति उपचर्यते। परं तादृशोपचारस्य सत्यार्थताभाने मिथ्यादृष्टित्वं सुदुर्निवारम्, ज्ञानसामर्थ्य -स्वभावयोः अज्ञानात् । ज्ञानसामर्थ्यम् असङ्गभावेन परद्रव्यादिप्रतिभासनम् । ज्ञानस्वभावस्तु तन्मय
भावेन निजस्वरूपप्रतिभासनतः निजोपयोगरूपतया परिणमनम् । ज्ञानं निर्मलतया विभिन्नज्ञेयाकार। प्रतिभासरूपेण परिणमतीति परो ज्ञाने ज्ञायत इति कार्ये कारणोपचारः प्रवर्त्तते। अत आत्मार्थी श तादृशोपचारम् उपचारत्वेन ज्ञात्वा, स्वज्ञाने परप्रतिभासं स्वीकृत्य ‘मदीयज्ञाने परः ज्ञायते' इति क मन्यते । ‘स्वं जानानं ज्ञानं परं जानाती'ति जानान आत्मार्थी न तन्निमित्तकतादृशोपचारकरणे णि दोषभाक् ।
___'स्वात्मद्रव्य-गुण-पर्यायव्यतिरिक्तं ज्ञानं जानाती'ति कथनम् उपचरितव्यवहारः । ‘ज्ञानं स्वात्मद्रव्य -गुण-पर्यायमयं वस्तु जानातीति कथनं च नैश्चयिकम् । स्वात्मावबोधप्रवणे आत्मज्ञाने लोकालोको બાબત છે. પરંતુ જ્ઞાનમાં પરનો પ્રતિભાસ થાય તે સમયે “જ્ઞાન પરને જાણે છે' - આ પ્રમાણે જે ઉપચાર થાય છે, તેને સત્યાર્થ માની લેવામાં આવે તો મિથ્યાદષ્ટિ થતાં આપણને કોઈ અટકાવી ન શકે. “જ્ઞાન સાક્ષાત્ પરને જાણે છે - આવું માનનારે તો અંતર્મુખદશાને પ્રગટવાનો માર્ગ જ બંધ કરી દીધો છે. કેમ કે તેને ન તો જ્ઞાનના સામર્થ્યની ખબર છે કે નથી તો જ્ઞાનના સ્વભાવની ખબર. જ્ઞાનનું સામર્થ્ય અસંગભાવથી પરદ્રવ્યાદિનો પ્રતિભાસ કરવાનું છે. મતલબ કે જ્ઞાનનું સામર્થ્ય પરને જાણવાનું હોવા છતાં તે પરમાં તન્મય થઈને પરનો પ્રતિભાસ કરતું નથી. તથા જ્ઞાનનો સ્વભાવ તો તન્મયભાવથી પોતાના સ્વરૂપનું પ્રકાશન
કરીને નિજઉપયોગસ્વરૂપે પરિણમવાનો છે. અર્થાત જ્ઞાનનો સ્વભાવ પોતાને જ જાણવાનો હોવાથી પોતાના on નિર્મળ સ્વરૂપમાં તન્મય-એકરસ થઈને જ તે પોતાને અને પોતાનાથી અભિન્ન આત્માને જાણે છે. પોતાને છે અને પોતાનાથી અભિન્ન એવા ચેતનદ્રવ્યને તન્મય થઈને જ જાણવાના લીધે જ્ઞાન જુદા-જુદા શેયાકારરૂપે વાં પરિણમતું નથી પરંતુ પોતાના જ્ઞાનોપયોગરૂપે તે મુખ્યપણે પરિણમે છે. નિર્મળ જ્ઞાનમાં શેયાકારો જરૂર
ઉત્પન્ન થાય છે. પણ જ્ઞાન શેયસ્વરૂપે પરિણમતું નથી. પોતાની નિર્મળતાના લીધે જ્ઞાન જુદા-જુદા શેયાકારના એ ફક્ત પ્રતિભાસરૂપે પરિણમે છે. તેથી “પર પદાર્થ જ્ઞાનમાં જણાય છે' - તેમ કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર પ્રવર્તે
છે. શેય = કારણ. જોયાકારપ્રતિભાસ = કાર્ય માટે “શેયાકાર જણાતા ષેય જણાય છે' - તેવો વ્યવહાર કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને પ્રવર્તે છે. આત્માર્થી સાધક તે ઉપચારને ઉપચાર તરીકે જાણીને, પોતાના જ્ઞાનમાં પરનો પ્રતિભાસ સ્થાપીને એમ જાણે છે કે મારા જ્ઞાનમાં પર પદાર્થ જણાય છે. તેથી તેમને મિથ્યાત્વનો દોષ લાગતો નથી. કેમ કે તેને ખ્યાલમાં છે કે પોતાને જાણતાં-જાણતાં જ્ઞાન પરને જાણી લે છે. તેના નિમિત્તે ઉપરોક્ત ઉપચાર થાય છે.
છે વ્યવહાર-નિશ્વસંમત કથન છે (“સ્વા.) “પોતાના આત્મદ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયથી ભિન્ન ચીજને જ્ઞાની કે જ્ઞાન જાણે છે - તેમ કહેવું તે ઉપચાર છે, ઉપચરિત વ્યવહાર છે. તથા પોતાના આત્મદ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયમય એક વસ્તુને જ્ઞાન જાણે છે' - આવું કથન નિશ્ચયસંમત છે. આત્માને = પોતાને જાણતાં-જાણતાં આત્મજ્ઞાનીને લોકાલોક પણ જણાઈ જાય છે. મતલબ કે જ્ઞાન શેયને જાણવાનો પ્રયાસ કરતું નથી. પોતાના નિર્મળ સ્વરૂપને જાણવા