Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 304

१९१०
ज्ञाने परविषयता औपचारिकी
१२/१०
પણિ પરવિષયત્વ પરાપેક્ષાઈ પ્રતીયમાનપણઇં તથા પનિરૂપિતસંબંધપણઈં ઉપરિત છઇ. *(પરનાણ=)પરવિષયક જ્ઞાન પરાપેક્ષપણે ઉપચરિતસ્વરૂપવાળું કહ્યું પરનિરૂપિતસંબંધે. ઈન્દ્રિયો અને ર પુસ્તકાદિમાં જે જ્ઞાનસ્વભાવ છે, તે પણ ઉપરિત ભાવથી જાણવો જોઈએ.
पु स्वप्रकाशे दीपान्तरं नाऽपेक्षते तथाऽर्थस्य प्रकाशकं ज्ञानमात्मप्रकाशनाय प्रकाशान्तरानपेक्षमिति स्वप्रकाशकं सिद्धम् । जडवैलक्षण्यं हि प्रकाशकत्वमिति तस्यापि प्रकाश्यत्वे जडतापत्तिः । अर्थप्रकाशकाले च प्रकाशकस्याऽप्रकाशेऽर्थसंवेदनमेव न स्यात्, प्रकाशाऽसञ्चेतने तल्लग्नार्थसञ्चेतनाऽसिद्धेः” (वा.प.३/१/१०४ દે.યુ.) કૃતિ
परं परविषयकत्वं तु परापेक्षया प्रतीयमानत्वम् । ततश्च ज्ञाने परापेक्षप्रतीतिविषयतानिरूपकत्वलक्षणं परविषयकत्वम् उपचरितमेव ज्ञेयम्, परनिरूपितविषयितालक्षणसम्बन्धविशेषात्मकत्वात् ।
णि
यथा परविषयकत्वं ज्ञाने परापेक्षतया उपचरितं तथा इन्द्रिय- पुस्तकादिषु ज्ञानवत्त्वमपि उपचरितमेव का विज्ञेयम्, परनिरूपितसम्बन्धविशेषाऽपेक्षणात् । तथाहि - इन्द्रिये स्वजनकत्वसम्बन्धेन, पुस्तके स्वप्रतिદીવાની અપેક્ષા રાખતો નથી. તેમ અર્થને જણાવનાર જ્ઞાન પોતાના જ્ઞાન માટે અન્ય જ્ઞાનની અપેક્ષા રાખતું નથી. તેથી જ્ઞાન સ્વપ્રકાશક સ્વવિષયક સિદ્ધ થાય છે. જડથી વિલક્ષણતા એ જ જ્ઞાનનિષ્ઠ પ્રકાશકત્વ છે. હવે જો જ્ઞાન પણ પરપ્રકાશ્ય હોય તો જ્ઞાન જડ થવાની આપત્તિ આવે. મતલબ કે ઘટ, પટ વગેરે પદાર્થો પરપ્રકાશ્ય હોવાથી જડ છે. તેમ જ્ઞાન પણ પરપ્રકાશ્ય = જ્ઞાનાત્તરપ્રકાશ્ય હોય તો તે ઘટ, પટ વગેરેની જેમ જડ બની જાય. તથા હકીકત એ છે કે અર્થનો પ્રકાશ (બોધ) કરવાના સમયે જો અર્થપ્રકાશક જ્ઞાનનો જ પ્રકાશ ન થતો હોય તો અર્થનો બોધ જ થઈ ન શકે. કેમ કે જ્ઞાનનો બોધ ન થાય તો જ્ઞાનસંલગ્ન બાહ્ય પદાર્થનો બોધ થઈ જ ન શકે.' જેમ ઘટપ્રકાશક શું બાહ્ય પ્રકાશ પોતાને પણ જણાવે છે તેમ ઘટપ્રકાશક જ્ઞાન પોતાને પણ જણાવે જ છે. સૂર્યના કિરણ,
પ્રભા વગેરે ન દેખાય અને ઘટ, પટ દેખાય તેમ બનતું નથી. તેમ જ્ઞાન અંગે સમજવું. તેથી ‘જ્ઞાનમાં al જે સ્વવિષયકત્વ છે, તે સ્વાભાવિક જ છે' - આમ સિદ્ધ થાય છે.
→
=
* પરવિષયતા પરસાપેક્ષ -
(નં.) જ્યારે પરવિષયકત્વનું ભાન તો પર વિષય દ્વારા થાય છે. અન્ય વસ્તુની અપેક્ષાએ જ્ઞાનનું જે સ્વરૂપ પ્રતીયમાન છે તે પરવિષયકત્વ છે. ૫૨ વિષય વિના માત્ર જ્ઞાન દ્વારા તે પરવિષયકત્વ જ્ઞાનમાં ભાસતું નથી. તેથી પરસાપેક્ષપ્રતીતિવિષયતાનું નિરૂપક પવિષયક જ્ઞાન છે. આમ પરસાપેક્ષપ્રતીતિવિષયતાનિરૂપકત્વસ્વરૂપ પરવિષયકત્વ જ્ઞાનમાં ઉપચરત જ છે તેમ જાણવું. કેમ
કે પરવિષયકત્વ એ પરનિરૂપિત-જ્ઞાનીય-વિષયિતાસ્વરૂપ સંબંધવિશેષાત્મક છે.
/ આત્મભિન્ન પદાર્થમાં જ્ઞાન ઔપચારિક
(યથા.) જેમ જ્ઞાનમાં રહેનાર પવિષયકત્વ પરસાપેક્ષ હોવાથી ઉપચિરત છે તેમ ઈન્દ્રિય, પુસ્તક વગેરેમાં રહેનાર જ્ઞાનવત્ત્વ = જ્ઞાન પણ ઉપચરિત = ઔપચારિક જ જાણવું. કારણ કે તાદેશ જ્ઞાનવત્ત્વ પરનિરૂપિત સંબંવિશેષની અપેક્ષા રાખે છે. તે આ રીતે - ઈન્દ્રિયમાં સ્વજનકત્વ સંબંધથી = સ્વનિરૂપિત *.* ચિહ્નદ્રયવર્તી પાઠ મ.માં તથા ઘણી હસ્તપ્રતોમાં નથી. શાં.+કો.(૭)માં છે.