Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 284

१८९०
* परमाणुवृत्तिताविचारः
શું દેશવૃત્તિ માનતા આકાશાદિકના પ્રદેશ અનિચ્છતાં પણિ આવð.
प स्वीक्रियमाणायाम् आकाशादेः प्रदेशाः अकामेनाऽपि अभ्युपगन्तव्या एव, अन्यथा आकाशादेः शु एकदेशे परमाणुपुद्गलस्य वृत्तितैव असिद्धा स्यात् । न हि निरवयवे कस्याऽपि संयोगस्य तद्द्वारेण वा द्रव्यस्य देशवृत्तिता अव्याप्यवृत्तित्वाऽपराऽभिधाना सम्भवति, अवयवलक्षणोपाधिभेदविरहात्, • भावाऽभावयोश्चाऽवच्छेदकभेदमन्तरेण एकत्र वृत्तित्वाऽयोगात् ।
→ * Ple
o ૨/૭
तदुक्तं नारायणाश्रमेण भेदधिक्कारसत्क्रियायाम् “निरवयवे संयोगः किम् अव्याप्य वर्त्तते उत व्याप्य ? नाऽऽद्यः, निरवयवे संयोगस्य स्वाऽत्यन्ताऽभावसमानाधिकरणत्वाऽतिरिक्ताऽव्याप्यवृत्तित्वस्य अनिरूपणात्, णि तस्य च भावाऽभावयोः एकत्र विरोधेन असम्भवात्, अविरोधे वा विरोधवार्त्तायाः सर्वत्र उच्छेदप्रसङ्गात्, तयोः अविरोधे नियामकाभावेन व्याप्यवृत्तित्वाऽऽपाताच्च" (भे.धि.स.पू. २५) इति ।
=
ન
એકભાગઅવચ્છિન્ન વૃત્તિતા સ્વીકારવામાં આવે તો ઈચ્છા ન હોવા છતાં નૈયાયિકાદિ પરવાદીએ આકાશ વગેરેના પ્રદેશો સ્વીકારવા જ પડશે. જો આકાશ વગેરેના દેશ-પ્રદેશો જ ન હોય તો ‘આકાશના એક ભાગમાં પુદ્ગલ પરમાણુ રહે છે' - તેવું જ અસિદ્ધ થઈ જશે. ખરેખર નિરવયવ આધારમાં કોઈ પણ સંયોગની કે સંયોગ દ્વારા દ્રવ્યની આંશિક વૃત્તિતા સંભવી શકતી નથી. કેમ કે આંશિક વૃત્તિતા એટલે અવ્યાપ્યવૃત્તિતા. અર્થાત્ પોતે પણ રહે અને પોતાનો અભાવ પણ રહે તેવી રીતે રહેવું. પરંતુ આકાશના અવયવો તો નૈયાયિકને માન્ય જ નથી. નિરવયવ દ્રવ્યમાં અવયવભેદસ્વરૂપ ઉપાધિભેદ સંભવી ન શકે. ઉપાધિભેદ અવચ્છેદકભેદ વિના તો એક અધિકરણમાં પરમાણુ અને પરમાણુનો અભાવ - બન્ને રહી ન જ શકે. તથા નિરવયવ ગગનમાં તે બન્ને ન રહે તો પરમાણુમાં આંશિકવૃત્તિતા આવી ન શકે. તેથી ‘નિશ આકાશમાં પરમાણુ અંશતઃ વૃત્તિ = રહે છે' - તેમ કહેવું નૈયાયિક માટે અશક્ય બની જશે. ૐ નિરવયવ દ્રવ્યમાં અવ્યાપ્યવૃત્તિ સંયોગનો અસંભવ
=
al
(સવુ.) આ અંગે નારાયણાશ્રમ નામના વેદાન્તી વિદ્વાને ભેદધિક્કાર ગ્રન્થની ભેદધિક્કારસન્ક્રિયા સુ નામની વ્યાખ્યામાં સુંદર વાત કરી છે કે “નિરવયવ દ્રવ્યમાં અન્ય દ્રવ્યનો (પરમાણુનો) સંયોગ જો રહે તો તે શું વ્યાપ્યા વિના (=સંપૂર્ણતયા ફેલાયા વિના) રહે કે વ્યાપીને રહે ? આ રીતે બે વિકલ્પ ઉપસ્થિત થાય છે. તેમાં પ્રથમ વિકલ્પ તો માન્ય થઈ શકે તેમ નથી. કારણ કે નિરવયવ દ્રવ્યમાં ‘સંયોગ વ્યાપ્યા વિના રહે છે’ એનો અર્થ એ છે કે તે સંયોગ અવ્યાપ્યવૃત્તિ છે. તથા અવ્યાપ્યવૃત્તિતાનો મતલબ એ છે કે સંયોગ અને સંયોગનો અભાવ - બન્ને એક જ આધારમાં રહે. આથી સંયોગ પોતાના અત્યંતાભાવનો સમાનાધિકરણ બનશે. સ્વઅત્યંતાભાવનું સામાનાધિકરણ્ય એ જ અવ્યાપ્યવૃત્તિત્વ છે. તેના સિવાય અવ્યાપ્યવૃત્તિત્વનું બીજું કોઈ સ્વરૂપ સમજાવી શકાતું નથી. પરંતુ નિરવયવ એક દ્રવ્યમાં સંયોગ અને સંયોગાભાવ - બન્ને સાથે રહી શકતા નથી. કેમ કે તે બન્ને પરસ્પર વિરોધી છે. તેથી નિરવયવદ્રવ્યવૃત્તિ એવા સંયોગમાં સ્વઅત્યન્તાભાવ સામાનાધિકરણ્યસ્વરૂપ અવ્યાપ્યવૃત્તિત્વ અસંભવિત છે. જો સંયોગ અને સંયોગાભાવ આ બન્ને વચ્ચે વિરોધ માનવામાં ન આવે તો વિરોધની વાર્તા જ સર્વત્ર સમાપ્ત થઈ જશે. તથા જો સંયોગ-સંયોગાભાવ વચ્ચે વિરોધ માનવામાં ન આવે તો
-