Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 286

१८९२
• विशेषाभावकूटस्य सामान्याभावव्याप्यत्वे परिष्कारः ઉભયાભાવઇ તો પરમાણુનઈ અવૃત્તિપણે જ થાઈ.
“યવશિષભાવી સામાન્ય માનિયતત્વ” રૂત્યાદિ /૧૨/l प परिमाणतुल्यत्वं प्रसज्येत । न चैतद् दृष्टम् इष्टं वा । गगनादिनिरूपितदेश-कात्योभयवृत्तित्वाभावे गा परमाणाववृत्तितैव समायायात्, देश-कात्स्येंतरविकल्पेन कस्याऽपि कुत्राऽपि अवृत्तेः, यदीययावद्वि
शेषाभावस्य तत्सामान्याभावव्याप्यत्वात् । गगनादिनिरूपितवृत्तिताविशेषाभावकूटस्य परमाणौ गगनादिनिरूपितवृत्तितात्वावच्छिन्नप्रतियोगिताकाऽभावसाधकत्वेन गगनादेः अनेकप्रदेशस्वभावाऽभावाऽभ्युपगमे । परमाणुः गगनादौ अवृत्तिरित्यापद्येत, 'यो यदीययावद्विशेषाभाववान् स तत्सामान्याभाववान्' इति क न्यायस्याऽत्र जागरूकत्वादित्याशयः । णि 'यो यदीययावदि'त्यादेः ‘यो यज्जातिसमानाधिकरणोभयाऽवृत्तिधर्मावच्छिन्न-यत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतिका योगिताकयावदभाववान् स तज्जात्यवच्छिन्न-तत्सम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभाववान्' इत्यर्थः ।
પરમાણુ ગગન જેવો મહાકાય બની જશે. પરંતુ આવું તો ક્યાંય જોવા મળતું નથી. તથા શાસ્ત્રકારોને પણ તેવું સંમત નથી. તેથી એકાંતતઃ એકપ્રદેશસ્વભાવવાળા ગગનમાં દેશથી કે સર્વથી પરમાણુ રહી શકતો નથી - તેવું સિદ્ધ થાય છે. તેથી ગગન વગેરેમાં પરમાણુ રહી નહીં શકે. આ જ વાત ફરીથી આવીને ઊભી રહેશે. કારણ કે દેશવૃત્તિ કે સર્વવૃત્તિ - આ બે સિવાય ત્રીજા પ્રકારે તો કોઈની પણ ક્યાંય પણ વૃત્તિતા સંભવતી જ નથી. તથા વસ્તુનો યાવદ્ વિશેષાભાવ = વિશેષાભાવસમૂહ એ તેના સામાન્યાભાવનો વ્યાપ્ય = સાધક છે. તેથી પ્રસ્તુતમાં ગગનાદિનિરૂપિતવૃત્તિતાવિશેષાભાવસમૂહ પરમાણુમાં ગગનાદિનિરૂપિત વૃત્તિતાના સામાન્યાભાવને સિદ્ધ કરી આપશે. તેથી “પરમાણુ ગગનાદિમાં અવૃત્તિ આ છે' - એમ સિદ્ધ થશે. આકાશાદિમાં અનેકપ્રદેશસ્વભાવને ન માનનારા નૈયાયિકાદિના મતમાં ઉપરોક્ત ત, દોષ દુર્વાર બનશે. કારણ કે જે વસ્તુ જેના તમામ વિશેષાભાવવાળી હોય, તે વસ્તુ તેના સામાન્યાભાવવાળી હોય’ - આ ન્યાય = નિયમ અહીં જાગૃત છે. તેવો અહીં આશય સમજવો.
જી ચાવવિશેષાભાવ સામાન્યાભાવસાધક છે સ્પષ્ટતા - પાણી વગેરેમાં સુગંધ કે દુર્ગધ નથી. તેથી પાણીમાં ગંધાભાવ સિદ્ધ થાય છે. આ વાત ન્યાયદર્શનમાં પ્રસિદ્ધ છે. જ્યાં પુરુષ, સ્ત્રી કે નપુંસક માણસ ન હોય ત્યાં મનુષ્યસામાન્યનો અભાવ હોય. આ વાત લોકપ્રસિદ્ધ છે. આનાથી એવું તારણ નીકળે છે કે વિશેષાભાવસમૂહ = યાવત્ વિશેષાભાવ જ્યાં હોય, ત્યાં સામાન્યાભાવ હોય. બાકીની વાત ઉપર સ્પષ્ટ છે.
(“યો.) નવ્ય ન્યાયની પરિભાષામાં “ચીયાવત્.' ઇત્યાદિ વ્યાપ્તિને જણાવવી હોય તો એવું કહી શકાય કે પ્રતિયોગિનિઝ જે જાતિને સમાનાધિકરણ ઉભયઅવૃત્તિ ધર્મથી અવચ્છિન્ન અને જે સંબંધથી અવચ્છિન્ન એવી પ્રતિયોગિતાના નિરૂપક તમામ અભાવો જ્યાં હોય ત્યાં તે જાતિથી અવચ્છિન્ન અને તે સંબંધથી અવચ્છિન્ન એવી પ્રતિયોગિતાનો નિરૂપક અભાવ હોય જ. આની સ્પષ્ટતા કરવી હોય તો એમ કહી શકાય કે - ધારો કે દુનિયામાં પાંચ પ્રકારના ઘડા છે - (૧) નીલ ઘડો, (૨) રક્ત ઘડો, (૩) # કો.(૯)માં “ઉભયભાવ' અશુદ્ધ પાઠ. ૧ લા.(૨)માં “...શેષાથમા..' પાઠ.