Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
१८९४ ० अनेकप्रदेशस्वभावाऽनङ्गीकारः दोषावहः
१२/७ ___ततश्चाऽत्र परमाणोः गगनादिनिरूपितवृत्तितानिष्ठवृत्तितात्वसमानाधिकरणोभयाऽवृत्तितद्देशवृत्ति
तात्वाद्यवच्छिन्न-स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाभावकूटवत्त्वेन गगनादिनिरूपितवृत्तितानिष्ठवृत्तिता___ त्वावच्छिन्न-स्वरूपसम्बन्धावच्छिन्नप्रतियोगिताकाऽभाववत्त्वमापद्येतेति प्रघट्टकार्थः । इत्थमाकाशादेरनेकप्रदेश" स्वभावानभ्युपगमे परमाणुः गगनाद्यवृत्तिः स्यादिति दिक् ।। श “सावयवम् आकाशम्, हिमवद्-विन्ध्यावरुद्धविभिन्नदेशत्वात् तदवष्टब्धदेशभूभागवत्, अन्यथा तयोः क रूप-रसयोः इव एकदेशाऽऽकाशस्थितिप्रसक्तिः” (स.त.भाग-५/का.३/गा.३३ वृ.पृ.६४२) इत्यादि सम्मतिणि तर्कवृत्तिवचनमत्र अनुयोज्यम् ।
ભૂતલમાં સંયોગ સંબંધથી યાવવિશેષઘટાભાવ હોય તો ત્યાં સમવાય વગેરે વ્યધિકરણ સંબંધથી ઘટસામાન્યાભાવ હોય - આવું તો અમે માનીએ જ છીએ. આમાં તમે નવું શું સિદ્ધ કરવા બેઠા ?' તેથી સિદ્ધસાધન નામનો દોષ લાગુ પડશે. પરંતુ જો “યત સંબંધ' પદનો નિવેશ કરો તો સિદ્ધસાધન દોષ ન આવે. કારણ કે આપણે તો “જ્યાં સંયોગસંબંધઅવચ્છિન્નપ્રતિયોગિતાક ઘટવિશેષાભાવસમૂહ હોય
ત્યાં સંયોગસંબંધથી ઘટસામાન્ય ન રહે' - તેમ સિદ્ધ કરવું છે. તે તો ભૂતલમાં સિદ્ધ છે જ નહિ. ભૂતલમાં તાદેશઘટસામાન્યાભાવ સિદ્ધ કરવા માટે આ વ્યાપ્તિ છે. માટે સિદ્ધસાધન નામનો દોષ લાગુ નહિ પડે.
૪ પરમાણુ અવૃત્તિ બનવાની આપત્તિ જ (તા.) પ્રસ્તુતમાં વૃત્તિતાના બે પ્રકાર છે. દેશવૃત્તિતા અને સર્વવૃત્તિતા. આકાશ વગેરેની પરમાણુમાં દેશવૃત્તિતા કે સર્વવૃત્તિતા નથી. તેથી યાવવિશેષવૃત્તિતાઅભાવ પરમાણુમાં નિશ્ચિત થાય છે. તેનાથી શ વૃત્તિતા સામાન્યનો અભાવ સિદ્ધ થશે. પ્રસ્તુતમાં પરમાણુનિષ્ઠ વૃત્તિતા = આધેયતા. તે સ્વરૂપસંબંધથી જ રહે. તેથી વૃત્તિતાઅભાવનો પ્રતિયોગિતાઅવચ્છેદક સ્વરૂપસંબંધ બનશે. તેથી ઉપરોક્ત વ્યાપ્તિ મુજબ વી ગગનાદિનિરૂપિત વૃત્તિતામાં રહેનાર વૃત્તિતાત્વને સમાનાધિકરણ અને ઉભયઅવૃત્તિ એવા દેશવૃત્તિ
તાત્વાદિઅવચ્છિન્ન અને સ્વરૂપસંબંધાવચ્છિન્ન એવી પ્રતિયોગિતાના નિરૂપક તમામ અભાવો પરમાણુમાં સે રહેતા હોવાથી ગગનાદિનિરૂપિત વૃત્તિતામાં રહેનાર વૃત્તિતાત્વથી અવચ્છિન્ન અને સ્વરૂપસંબંધાવચ્છિન્ન
એવી પ્રતિયોગિતાનો નિરૂપક અભાવ પરમાણુમાં સિદ્ધ થવાની આપત્તિ આવશે. આમ આકાશાદિને અનેકપ્રદેશસ્વભાવવાળા માનવામાં ન આવે તો પરમાણુ આકાશાદિમાં અવૃત્તિ બની જશે. અર્થાતુ પરમાણુ ગગનાદિમાં રહી નહિ શકે. આ રીતે પ્રસ્તુત પ્રઘટ્ટકનો અર્થ સમજવો. અહીં જે કાંઈ જણાવેલ છે દિગ્ગદર્શનમાત્ર છે. તે મુજબ હજુ આગળ ઊંડું વિચારી શકાય તેમ છે. તેવું જણાવવા માટે પરામર્શકર્ણિકામાં ‘હિ” શબ્દનો પ્રયોગ કરેલ છે.
# આકાશ સાવયવ ઃ સમ્મતિતર્ક વ્યાખ્યા ૪ (“સાવ.) આકાશમાં સાવયવત્વની = અનેક પ્રદેશ સ્વભાવની સિદ્ધિ માટે સમ્મતિતર્કવ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે કે “આકાશ (= પક્ષ) સાવયવ (= સાધ્યો છે. કારણ કે આકાશના જુદા-જુદા ભાગો દૂરસ્થ હિમાલય -વિષ્ણાચલથી ઘેરાયેલા છે (= હેતુ). હિમાલય અને વિધ્યાચલ દ્વારા વ્યાપ્ત સ્થાનની જગ્યાના વિભાગ જેમ સાવયવ છે, તેમ ઉપરોક્ત હેતુથી આકાશ સાવયવ સિદ્ધ થાય છે. જો આકાશ અનેકપ્રદેશયુક્ત ન હોય તો જેમ રૂપ-રસ એક દ્રવ્યમાં સાથે રહે છે તેમ હિમાલય અને વિંધ્યાચલ એક જ સ્થળે
