Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 285

૨૨/૭
. भेदधिक्कार-तद्वृत्तिसंवादः .
१८९१ અનઇં સર્વતોવૃત્તિ માનતા પરમાણુ આકાશાદિપ્રમાણ થઈ જાઈ.
निरवयवाकाशे परमाणोः तत्संयोगस्य वा व्याप्यवृत्तित्वे तु तत्परिमाणस्य गगनपरिमाण- . तुल्यतापत्तिः दुर्निवारैव।
इदमेवाऽभिप्रेत्य नृसिंहाश्रमेण भेदधिक्कारे “एकत्र संयोग-तदभावाऽयोगात्, वृक्षादौ अपि औपाधिकभेदवत्येव तदुभयप्रतीतेः, ‘अग्रे वृक्षः कपिसंयोगवान्, मूले न' इत्यनुभवाद्” (भे.धि.पृ.२५) इत्युक्तम् । म एवञ्चैकत्र विभिन्नावयवावच्छेदेनैव परमाणुसंयोग-तदभावोभयसमावेशः सम्भवति । ततश्च ‘आकाशादौ श परमाणुः एकदेशेन वर्तते, परमाणुसंयोगश्चाऽव्याप्यवृत्तिः' इत्यभ्युपगमे अकामेनाऽपि नैयायिकेन क आकाशादेः अवयवाः स्वीकर्तव्या एव । इत्थम् आकाशादेः सावयवत्वसिद्ध्या अनेकप्रदेशस्वभावः कक्षीकर्तव्य एव।
आकाशादौ कृत्स्नभागे एकस्य परमाणोः वृत्तित्वाऽभ्युपगमे तु परमाणुपरिमाणस्य गगनादिઅવ્યાખવૃત્તિતાનું કોઈ નિયામક તત્ત્વ હાજર ન હોવાથી બન્નેને વ્યાખવૃત્તિ જ માનવાની આપત્તિ આવશે.”
(નિર) તથા નિરવયવ આકાશદ્રવ્યમાં પરમાણુ કે પરમાણુસંયોગ સર્વથા વ્યાપ્યવૃત્તિ જ હોય તો પરમાણુનું પરિમાણ અને આકાશનું પરિમાણ તુલ્ય બનવાની આપત્તિ દુર્વાર જ બનશે.
ફ અવરવભેદથી એકત્ર સંયોગ-સંયોગાભાવ માન્ય - નૃસિંહાશ્રમ પ્રશ્ન (.) આ જ અભિપ્રાયથી નારાયણાશ્રમના ગુરુ નૃસિંહાશ્રમ નામના વેદાન્તી વિદ્વાને ભેદધિક્કાર ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “એક જ નિરવયવ દ્રવ્યમાં સંયોગ અને સંયોગાભાવ રહી ન શકે. (કારણ કે વિરોધી ધર્મોનો એકત્ર સમાવેશ કરવા અવચ્છેદકભેદ = ઉપાધિભેદ જરૂરી છે. તથા નિરંશ દ્રવ્યમાં તે મળી શકે તેમ નથી.) જો કે વૃક્ષ વગેરેમાં સંયોગ અને સંયોગાભાવ બન્નેની પ્રતીતિ થાય છે. પરંતુ ત્યાં પણ ઔપાધિકભેદનો આશ્રય કરવો જ પડે છે. શાખાઅવચ્છિન્ન વૃક્ષ અને મૂલાવચ્છિન્ન વૃક્ષ - છે એમ ઉપાધિભેદવિશિષ્ટ તરીકે ઉલ્લેખ કરવામાં આવે તો સંયોગ-સંયોગાભાવની પ્રતીતિ વૃક્ષમાં થઈ લો શકે છે. કેમ કે “અગ્રભાગઅવચ્છિન્ન વૃક્ષ કપિસંયોગી છે પણ ભૂલાવચ્છિન્ન વૃક્ષ કપિસંયોગી નથી' - આ પ્રમાણે અનુભવ થાય છે.” આમ પરમાણુસંયોગ અને પરમાણુસંયોગાભાવ - બન્નેને એક જ સ ધર્મીમાં રાખવા હોય તો અવચ્છેદકભેદથી = અવયવભેદથી (= વિભિન્નઅવયવઅવરચ્છેદન) જ તે બન્ને રહી શકે. તેથી “આકાશ વગેરેમાં પરમાણુ એકદેશથી રહે છે, તેના એક ભાગમાં રહે છે. આકાશાદિમાં પરમાણુસંયોગ અવ્યાપ્યવૃત્તિ છે' - આવું જો માનવામાં આવે તો ઈચ્છા ન હોય તો પણ તૈયાયિકે આકાશ વગેરેના અવયવોને સ્વીકારવા જ પડશે. આમ ઉપયોગી વિચારવિમર્શને ફળસ્વરૂપે પ્રથમ વિકલ્પમાં “આકાશના એક ભાગમાં પરમાણુ રહે છે' - આવું માનવાથી આકાશ સાવયવ સિદ્ધ થશે, આકાશના પ્રદેશો સિદ્ધ થશે. તથા તેવું સિદ્ધ થવાથી આકાશમાં અનેક પ્રદેશસ્વભાવ સ્વીકારવો જ પડશે.
છે સંપૂર્ણવૃત્તિતા અને ગગનતુલ્ય બનાવશે છે (1.) તથા “આકાશના સંપૂર્ણ ભાગમાં = સંપૂર્ણ આકાશમાં એક પરમાણુ રહે છે' - તેવું જો માનવામાં આવે તો “પરમાણુનું પરિમાણ ગગનપરિમાણતુલ્ય બની જવાની આપત્તિ આવશે. અર્થાત્