Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 279

1 ts tF
१२/६ ० अंशे रक्ते सर्वत्र रक्तत्वापत्तिः ।
१८८५ अनेकप्रदेशस्वभावानभ्युपगमे एकस्मिन् भागे रक्ते सर्वं वस्त्रं रक्तं स्यात् । एतेन तत्त्वसङ्ग्रहे प शान्तरक्षितेन “रक्ते च भाग एकस्मिन् सर्वं रज्येत रक्तवत् । विरुद्धधर्मभावे वा नानात्वमनुषज्यते ।।" । (त.स.का.५९४ पृ.१९८) इति यदुक्तं तद् व्याख्यातम्, 'नानात्वम् = अनेकप्रदेशस्वभावत्वमि'त्यर्थात् । ।
अवयविनोऽविष्वग्भावसम्बन्धेनाऽखिलावयवाऽनाश्रितत्वे स्वाश्रयाश्रितत्वसम्बन्धेन तन्त्वादिगतकम्पनादीनां पटादौ प्रतीत्यनुपपत्तेः। अवयवाऽवयविनोरेकान्तभेदसम्बन्धोपगमे स्थिरवस्त्रनिहितमणि र्श -मौक्तकादिचलने 'वस्त्रम् इह चलति' इति प्रतीत्याद्यापत्तेः, एकान्तभेदाऽविशेषात् । ___ न च तत्र समवायलक्षणभेदसम्बन्धाऽभ्युपगमेन तयोः वैधान्नेयमापत्तिरिति वाच्यम्, છીએ” - આ મુજબ જે જણાવેલ છે, તે યોગ્ય જ છે.
અલક તત્ત્વસંગ્રહની સ્પષ્ટતા - (અ) જો અવયવીમાં અનેક પ્રદેશસ્વભાવ માનવામાં ન આવે તો સર્વથા એકપ્રદેશ સ્વભાવના લીધે વસ્ત્રનો એક ભાગ રંગવામાં આવે તો આખું વસ્ત્ર રંગાઈ જવાની આપત્તિ આવશે. આ અંગે બૌદ્ધાચાર્ય શાંતરક્ષિતે તત્ત્વસંગ્રહમાં જણાવેલ છે કે “એક ભાગ રંગવામાં આવે તો સમગ્ર લાલ વસ્ત્રની જેમ તે સંપૂર્ણપણે લાલ બની જશે. જો વસ્ત્ર એક ભાગમાં લાલ અને બીજા ભાગમાં સફેદ હોય તો વિરુદ્ધ ગુણધર્મના યોગે વસ્ત્રમાં અનેકતા માનવી પડશે.” અમે ઉપર જે વિગત જણાવી તેનાથી શાંતરક્ષિતની ઉપરોક્ત વાતની પણ સ્પષ્ટતા થઈ જાય છે. ત્યાં “અનેકતા” શબ્દ દ્વારા અનેક પ્રદેશ સ્વભાવનો સ્વીકાર કરવાથી જૈનમત મુજબ તથા હકીકત અનુસારે બધું યુક્તિસંગત બને છે. ઉપરોક્ત સ્થળે અનેક દ્રવ્ય માનવાના બદલે એક દ્રવ્યનો અનેક પ્રદેશ સ્વભાવ માનવો વધુ ઉચિત છે.
69 અવયવ-અવયવીનો અવિષ્યમ્ભાવ સંબંધ છે (વ.) જો વસ્ત્રાદિ અવયવી દ્રવ્ય પોતાના તંતુ વગેરે તમામ અવયવોમાં અવિષ્યભાવ સંબંધથી રહેતા ન હોય તો તંતુગત કંપનાદિ ક્રિયાની સ્વાશ્રયઆશ્રિતત્વ સંબંધથી વસ્ત્ર વગેરે અવયવી દ્રવ્યમાં | પ્રતીતિ થઈ ન શકે. જો અવયવ-અવયવીનો એકાત્તે ભેદ સંબંધ માનવામાં આવે તો જેમ અવયવ હલતાં “વસ્ત્ર હલે છે' - તેવી પ્રતીતિ થાય છે, તેમ સ્થિર વસ્ત્ર ઉપર રહેલા મણિ, મોતી વગેરે હલે છે તો પણ “વસ્ત્ર હલે છે' - આવી પ્રતીતિ થવી જોઈએ. કારણ કે તંતુઓની જેમ મણિ-મોતી વગેરે પણ પટથી તમારા મતે સમાન રીતે ભિન્ન જ છે. પરંતુ સ્થિર વસ્ત્ર ઉપર રહેલા મણિ, મોતી વગેરે હલે એટલા માત્રથી ‘વસ્ત્ર હલે છે' - તેવી પ્રતીતિ કોઈને થતી નથી કે તેવો વ્યવહાર પણ કોઈ કરતું નથી. પરંતુ અવયવ હલતા હોય તો જ તેવી પ્રતીતિ થાય છે. તેથી અવયવ-અવયવી વચ્ચે એકાન્તભેદસંબંધ માની ન શકાય.
શકા:- (ન ઘ.) અમે અવયવ-અવયવી વચ્ચે સમવાય નામનો ભેદસંબંધ માનીએ છીએ. દષ્ટાંતસ્વરૂપ મણિ, મોતી વગેરેનો વસ્ત્ર સાથે સમવાય નહિ પણ સંયોગ સંબંધ છે. તથા દાષ્ટન્તિક અવયવ અને વસ્ત્ર વચ્ચે સમવાય સંબંધ છે. આમ દષ્ટાન્ન અને દાન્તિક વચ્ચે વૈધર્યું હોવાથી ઉપરોક્ત પ્રતીતિની કે વ્યવહારની આપત્તિને નૈયાયિકમતમાં અવકાશ નથી.