Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 280

१८८६ ० 'वस्त्रम् इह कम्पते, तत्र नेति प्रतीतिपरामर्श: 2 १२/६ प देश-कात्य॑विकल्पपराहतत्वात् । तथाहि - एकान्तभिन्नैकावयवी स्वावयवेषु एकदेशेन समवेयात् गग कात्स्न्र्येन वा ? इति विकल्पयुगली दुर्वारा। आद्ये अवयव्येकदेशोऽपि स्वावयवेषु एकदेशेन - समवेयात् कार्येन वा ? इति दुरन्तानवस्था। द्वितीये विभिन्नानेकावयवसमवेतावयविबहुत्वप्रसक्तिः, - यावदवयवेषु अवयविनः समवेतत्वे यावदवयवाऽग्रहे तद्ग्रहो न स्यादिति (स्या.क.ल.७/१३/पृ.८१) । स्याद्वादकल्पलतानुसारेणाऽवसेयम् । कु प्रशस्तपादभाष्यटीकासङ्ग्रहान्तर्गते कणादरहस्ये “अवयवी स्वावयवेषु स्वरूपेण वर्त्तते इत्यभ्युपगमाद्" णि (प्र.पा.भा.टी.स.क.र.पृ.१२) इत्युक्त्या शङ्करमिश्रेण अन्ततः समवायाय जलाञ्जलिः दत्त एवेत्यवधेयम् । का इत्थञ्च ‘इह भागे वस्त्रं कम्पते, न तत्र' इति प्रतीतेः वस्त्रादीनामवयविनामनेकावयवा
જ અવયવ-અવયવી વચ્ચે સમવાયસંબંધનું નિરાકરણ . સમાધાન :- (શ.) આ દલીલ બરાબર નથી. કેમ કે “દેશ-સંપૂર્ણ' આ બે વિકલ્પથી તમારા સમવાયનું નિરાકરણ થઈ જાય છે. તે આ રીતે - પોતાના અવયવોથી એકાત્તે ભિન્ન એવો અવયવી પોતાના અવયવોમાં સમવાયસંબંધ દ્વારા એકદેશથી રહેશે કે સંપૂર્ણતયા રહેશે? આ વિકલ્પયુગલ દુર્વારા બને છે. જો સ્વતંત્ર અવયવી સ્વઅવયવોમાં તમારા મતે એકદેશથી સમવાયસંબંધ દ્વારા રહે તો તે અવયવીનો એક દેશ પણ પોતાના અવયવોમાં એકદેશથી રહેશે કે સંપૂર્ણતયા રહેશે? આવા પ્રશ્નોની પરંપરાનો અંત નહિ આવે. તથા બીજો વિકલ્પ સ્વીકારવામાં આવે કે “અવયવી પોતાના અવયવોમાં સંપૂર્ણતયા રહે છે’ - તો જુદા-જુદા અનેક અવયવોમાં સમવાય સંબંધથી અનેક અવયવીઓને માનવાની આપત્તિ દુર્વાર બનશે. અર્થાત્ પ્રત્યેક અવયવમાં અવયવી સંપૂર્ણતયા સમવેત હોય તો જેટલા અવયવો તેટલા અવયવી માનવા પડે. તથા તમામ અવયવોમાં એક જ અવયવીને સમવેત માનવામાં આવે મે તો તમામ અવયવોનું જ્ઞાન ન થતાં અવયવીનું પણ જ્ઞાન નહિ થઈ શકે. પરંતુ હકીકત એ છે કે 1 એક હજાર તંતુઓથી બનેલા વસ્ત્રનું પ્રત્યક્ષ કરનાર માણસ તમામ તંતુઓનું પ્રત્યક્ષ કરતો નથી. અમુક તંતુઓને જોઈને લોકોને વસ્ત્રનો સાક્ષાત્કાર થાય છે. આ બાબત સ્યાદ્વાદકલ્પલતા મુજબ સમજવી. તેથી અવયવ-અવયવી વચ્ચે સમવાયસંબંધ માની ન શકાય. અન્યથા એક જ વસ્ત્રમાં એકીસાથે દેશભેદથી કંપતા-નિષ્કપતાની પ્રતીતિ થઈ ન શકે.
જ શંકરમિશ્રમત વિચાર છે (કરા) પ્રશસ્તપાદભાષ્યટીકા સંગ્રહમાં અંતર્ગત કણાદરહસ્ય પ્રકરણમાં શંકરમિશ્રજીએ (ભવનાથમિશ્રાજીપુત્રે) “અવયવી પોતાના અનેક અવયવોમાં સ્વરૂપસંબંધથી વર્તે છે - આવું અમે સ્વીકારેલ છે.” - આવું જણાવવા દ્વારા અંતે તો સ્વતંત્ર સમવાય નામના સંબંધને જલાંજલિ જ ધરી દીધી છે. આ વાત ખાસ ખ્યાલમાં રાખવી.
# અવયવ-અવયવી વચ્ચે અપૃથભાવ સંબંધ છે (ત્ય.) આમ “વસ્ત્ર આ ભાગમાં કંપે છે, તે ભાગમાં હલતું નથી' - આ પ્રમાણે જે પ્રતીતિ બધાને થાય છે તેનાથી સિદ્ધ થાય છે કે વસ્ત્ર વગેરે અવયવી દ્રવ્યને પોતાના અનેક અવયવોની સાથે