Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 281

१२/६ • अनेकान्तेऽन्यदर्शनिसम्मतिः ।
१८८७ - તથા અનેકપ્રદેશસ્વભાવ અને માનિઈ તો આકાશાદિ દ્રવ્યઈ, (દેશ-સકલ આદેશથી) અણુસંગતિ કહિતા પરમાણુસંયોગ, તે (પણ) કિમ ઘટઈ? I/૧૨/૬ ऽविष्वग्भावसिद्ध्या नानाप्रदेशस्वभावोऽभ्युपगन्तव्य एव। तत एवैकत्र अवयविनि देश-प्रदेशभेदेन सकम्प-निष्कम्पतादिव्यवहाराद्युपपत्तेरित्याशयः।
“तदेव चलति तदेव न चलति” (त.सिं.९/पृ.९७) इति तत्त्वोपप्लवसिंहे वदन् जयराशिभट्ट प्रकारान्तरेण स्याद्वादमनुपततीति विभावनीयम्।
एवं “तदेव ज्ञानं ज्ञानत्वांशे निर्विकल्पकं विषयांशे सविकल्पकमिति उभयरूपमेव, अंशभेदेन अविरोधाद्” (न्या.कु.४/४ प्र.वृ.) इति न्यायकुसुमाञ्जलिप्रकाशे वदन् वर्धमानोपाध्यायः अपि प्रकारान्तरेण - अनेकान्तवादमेवानुपततीति विजयतेतराम् अनेकान्तकण्ठीरव इत्यलं प्रसङ्गेन ।
प्रकृतं प्रस्तुमः - तथा सर्वथैव नानाप्रदेशशून्यत्वे व्योमादौ = आकाशादिद्रव्ये अणुसंयोगः = ण पुद्गलपरमाणुसंयोगः देश-कात्य॑तः = एकदेश-कात्या॑भ्यां कथं = केन प्रकारेण स्यात् ? नैव का અવિષ્યભાવ = અપૃથઋાવ સંબંધ હોય છે. આમ અવયવ-અવયવી વચ્ચે અવિષ્યમ્ભાવ = અપૃથભાવ સિદ્ધ થવાથી અવયવી દ્રવ્યમાં અનેક પ્રદેશ સ્વભાવ માનવો જ પડે. તો જ એક અવયવીમાં દેશભેદથી-પ્રદેશભેદથી કંપતા-નિષ્કપતાનો વ્યવહાર તથા પ્રતીતિ સંગત થઈ શકે. આવો આશય છે.
જયરાશિભટ્ટનું અનેકાન્તવાદને અનુમોદન * (“ત.) “તે જ દ્રવ્ય ચાલે છે અને તે જ દ્રવ્ય ચાલતું નથી” - આ પ્રમાણે તત્ત્વોપદ્ધવસિંહ ગ્રંથમાં બૌદ્ધમતનિરાકરણ પ્રસંગમાં બોલનાર જયરાશિભટ્ટ પણ બીજી રીતે યાદ્વાદને જ અનુસરે છે. કેમ કે એકાન્તવાદમાં તો ચલન-અચલન વિરુદ્ધ ગુણધર્મ હોવાથી એકાન્ત એકપ્રદેશસ્વભાવવાળા દ્રવ્યમાં ન જ રહી શકે - આ પ્રમાણે ઊંડાણથી વિચારવું.
છે અનેકાન્તવાદમાં વર્ધમાન ઉપાધ્યાયનો પ્રવેશ છે (વુિં.) ઉદયનાચાર્યવૃત ન્યાયકુસુમાંજલિ ગ્રંથ ઉપર ગંગેશોપાધ્યાયપુત્ર વર્ધમાન ઉપાધ્યાયે પ્રકાશ વધી નામની વૃત્તિ રચી છે. ત્યાં તેમણે જણાવેલ છે કે “એક જ જ્ઞાન જ્ઞાનત્વઅંશમાં નિર્વિકલ્પક છે. તથા વિષયઅંશમાં સવિકલ્પક છે. તેથી જ્ઞાન નિર્વિકલ્પક-સવિકલ્પકઉભયાત્મક જ છે. જુદા-જુદા અંશમાં હતી. નિર્વિકલ્પકત્વ અને સવિકલ્પત્વ નામના પરસ્પરવિરોધી ગુણધર્મો રહેવાના લીધે પ્રસ્તુત માં વિરોધ આવતો નથી.” આવું બોલતા વર્ધમાન ઉપાધ્યાય પણ બીજી રીતે અનેકાન્તવાદમાં જ પ્રવેશ કરે છે. આ રીતે અનેકાન્તવાદસ્વરૂપ સિંહ સર્વત્ર અત્યંત વિજયને વરે છે. આ બાબત અહીં પ્રાસંગિક છે. તેથી તેની વધુ ચર્ચા કરવાથી સર્યું. -
6 આકાશ-અણુસંયોગની મીમાંસા , (પ્ર.) હવે મૂળ વાત ઉપર આવીએ. તથા જો અવયવી દ્રવ્યને એકાન્ત જ અનેકપ્રદેશશુન્ય માનો તો આકાશ વગેરે દ્રવ્યમાં પુદ્ગલપરમાણુનો સંયોગ કઈ રીતે થઈ શકે ? પુદ્ગલપરમાણુનો સંયોગ • મો.(૨)માં “ન' પાઠ નથી.