Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 250

१८५६ । चेतनस्वभावमीमांसा
१२/२ જી હો જો ચેતનતા સર્વથા, લાલા વિના અચેતનભાવ; જી હો ધ્યાન-ધ્યેય ગુરુ-શિષ્યની, લાલા સી ખપ શુદ્ધ સ્વભાવ?I૧ર/રા(૧૯૬) ચતુ જો જીવનઈ સર્વથા (ચેતનતા=) ચેતનસ્વભાવ કહિયઈ, અચેતનસ્વભાવ (વિના=) ન કહિઈ, તો आत्मनः सर्वथा चेतनस्वभावत्वे बाधकमाह - 'चेतने ति। ...
चेतनभाव एकान्ताद् विनाऽचेतनभावतः।
ध्यानादिधर्मवैयर्थं गुदितत्त्वविप्लवः ।।१२/२।। स प्रकृते दण्डान्वयस्त्वेवम् - अचेतनभावतः विना एकान्तात् चेतनभावे ध्यानादिधर्मवैयर्थ्यं (तथा) म गुर्वादितत्त्वविप्लवः (प्रसज्येत) ।।१२/२।।
से अचेतनभावतः = कथञ्चिज्जडस्वभावाद् विना आत्मनि एकान्तात् = सर्वथा चेतनभावे सति ___ ज्ञानावरणीयादिलक्षणद्रव्यकर्म-शरीरेन्द्रियादिलक्षणनोकर्मणोः अचेतनद्रव्ययोः संश्लेषतोऽपि अचेतन१. द्रव्यप्रभावानङ्गीकाराद् न जातुचिद् आत्मनि चैतन्यविकारः स्यात्, केवलचैतन्यस्य अशेषकर्मशून्यात्मण रूपत्वात् । इदमेवाभिप्रेत्य दीपिकाभिधानायां सूत्रकृताङ्गवृत्तौ उपसर्गाध्ययनविवरणे श्रीशीलाङ्काचार्येण સાત્મનો ભાવ = કાત્મત્વમ્ = શેપર્મવેત્તરહિતત્વમ્” (લૂ.. ///) રૂત્યુન્ |
इत्थञ्चात्मनि सर्वदा केवलचेतनस्वभावाङ्गीकारे कथञ्चिदपि चाऽचेतनस्वभावाऽनभ्युपगमे तु
અવતરણિકા :- આત્મા ચેતન છે. આ વાત સાચી છે. પણ આત્મા સર્વથા ચેતનસ્વભાવવાળો જ છે. આ વાત સાચી નથી. જો આત્માને એકાંતે ચેતનસ્વભાવી જ માનવામાં આવે તો ગ્રંથકારશ્રી તેવું માનવામાં જે દોષ આવે છે, તેને દેખાડે છે :
ના આત્મા સર્વથા ચેતન નથી . શ્લોકાર્થ - અચેતનસ્વભાવ વિના, સર્વથા જો ચેતનસ્વભાવ જ આત્મામાં માનવામાં આવે તો સ ધ્યાન વગેરે ધર્મસાધના વ્યર્થ જશે તથા ગુરુ વગેરે તત્ત્વનો ઉચ્છેદ થઈ જશે. (૧૨/૨)
વ્યાખ્યાર્થી:- કોઈ પણ અપેક્ષાએ, કોઈ પણ અંશે આત્મામાં અચેતનસ્વભાવને માન્યા વિના, વા સર્વથા ચેતનસ્વભાવ જ માનવામાં આવે તો ક્યારેય પણ આત્મામાં ચૈતન્ય વિકૃત થઈ નહિ શકે.
કારણ કે જ્ઞાનાવરણીય વગેરે દ્રવ્ય કર્મ તથા શરીર-ઈન્દ્રિય વગેરે નોકર્મ તો અચેતન = જડ દ્રવ્ય ત્ર છે. જો આત્મા કોઈ પણ અંશે જડ દ્રવ્યની અસર ઝીલવા તૈયાર ન હોય તો જડ એવા દ્રવ્યકર્મના
અને નોકર્મના સંબંધથી આત્માની ચેતના કઈ રીતે વિકૃત થાય ? કારણ કે કેવલ ચૈતન્યસ્વભાવ તો સર્વકર્મશૂન્યઆત્મસ્વરૂપ છે. આ જ અભિપ્રાયથી સૂત્રકૃતાંગસૂત્રના ત્રીજા ઉપસર્ગ અધ્યયનનું વિવરણ કરતી વખતે શ્રીશીલાંકાચાર્યજીએ તેની દીપિકા નામની વ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે કે “આત્માનો ભાવ = આત્મત્વ = સર્વકર્મકલંકરહિતત્વ'.
- સર્વથાચેતનપક્ષમાં ધ્યાનાદિ નિરર્થક (ત્ય) આ રીતે આત્મામાં સર્વદા કેવલચેતનસ્વભાવ જ માનવામાં આવે અને કથંચિત પણ અચેતનસ્વભાવ • લી.(૩) + લા.(૨)માં “શિવપદ' પાઠ.