Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 272

१८७८ ० नानाधर्मास्तिकायप्रसक्तिः
१२/५ જો એકપ્રદેશસ્વભાવ ન હોઈ, તો અસંખ્યાત પ્રદેશાદિ યોગઈ (બહુભાવ=) બહુવચનપ્રવૃત્તિ (ભેદ આ માનો). “એક ધર્માસ્તિકાય” એ વ્યવહાર ન હોઈ. “ઘણા ધર્માસ્તિકાય” ઈત્યાદિક થવું જોઈઈ. તે માટઈ
એકપ્રદેશસ્વભાવ પણિ એમ ઘટઈ છઈ. ૧૨/પો मलयगिरिसूरिमतेन (प्रज्ञा.१/३, ३/७९) द्रव्यार्थादेशेन एकप्रदेशस्वभावमाश्रित्य, ‘देसा, पएसा' इत्यत्र प् च बहुवचनस्य प्रदेशार्थादेशेन नानाप्रदेशस्वभावमाश्रित्य उपपत्तेः । यद्वा ‘धम्मत्थिकायस्स' इत्यत्रैकरा वचनस्य अनुयोगद्वारसूत्रवृत्तिकृन्मलधारिहेमचन्द्रसूरिवराऽभिप्रायेण (अनु.द्वा.सू.४०१/पृ.४३७) सङ्ग्रहनयार्पणया म एकप्रदेशस्वभावतः, 'देसा, पएसा' इत्यत्र च बहुवचनस्य व्यवहारर्जुसूत्रनयार्पणया बहुप्रदेशस्वभावत
उपपत्तिः कार्या। प्रदेशार्थादेशाद् व्यवहारनयाभिप्रायाद्वा अनेकेषु स्वावयवेषु अपृथग्भावसम्बन्धेन अवयविनो व्याप्तत्वं नानाप्रदेशस्वभावप्रयुक्तमिति यावत् तात्पर्यमुन्नेयम् ।
यदि एकप्रदेशत्वम् = एकप्रदेशस्वभावः द्रव्ये न = नैव अभ्युपगम्येत तर्हि असङ्ख्यप्रदेशादिपण योगेन एकत्र धर्मास्तिकायादौ बहुता = बहुवचनप्रवृत्तिः भवेत्। एकप्रदेशस्वभावम् अन्तरेण का स्कन्धपरिणामाऽयोगेन दिगम्बरसम्मत-स्वतन्त्रकालाणुवद् धर्मादिप्रदेशाणां स्वातन्त्र्यम् आपद्येत । ततश्च 'एकः धर्मास्तिकायः, एकः अधर्मास्तिकायः' इति व्यवहारो न स्यात् किन्तु ‘बहवो धर्मास्तिकायाः, बहवश्च अधर्मास्तिकायाः' इत्यादिकं प्रयुज्येत अविगानेन। उपलक्षणाद् एकमेव पटमुद्दिश्य શ્રીમલયગિરિસૂરિજીના (પ્રજ્ઞા.૧/૩+૩/૭૯ વૃ.) અભિપ્રાય મુજબ, દ્રવ્યાર્થિકનયના આદેશથી = અભિપ્રાયથી એકપ્રદેશ સ્વભાવની અપેક્ષાએ સંગત થાય છે. તથા તેઓશ્રીએ ‘દેશો-પ્રદેશો” આ મુજબ બહુવચનનો જે પ્રયોગ કરેલ છે, તે પ્રદેશાર્થનયના અભિપ્રાયથી અનેક પ્રદેશસ્વભાવની અપેક્ષાએ સંગત થાય છે. અથવા તો અનુયોગદ્વારસૂત્રવ્યાખ્યાકાર મલધારી શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજીના (અનુસૂ.૪૦૧ વૃ.પૃ.૪૩૭) અભિપ્રાય મુજબ એમ કહી શકાય કે “ધર્માસ્તિકાયના પદમાં રહેલ એકવચન સંગ્રહનયની વિવક્ષાથી એકપ્રદેશસ્વભાવને આશ્રયીને સંગત થાય છે. તથા દેશો-પ્રદેશો” આ પદમાં રહેલ બહુવચન વ્યવહારનયની અને ઋજુસૂત્રછે નયની અર્પણાથી બહુપ્રદેશ સ્વભાવને આશ્રયીને સંગત થાય છે. આ રીતે પણ પન્નવણાસૂત્રની સંગતિ - કરવી. પ્રદેશાર્થનયના આદેશથી અથવા વ્યવહારનયના અભિપ્રાયથી પોતાના અનેક અવયવોમાં અપૃથભાવ સંબંધથી અવયવી વ્યાપ્ત છે તે અનેક પ્રદેશ સ્વભાવથી પ્રયુક્ત છે - ત્યાં સુધીનું તાત્પર્ય વિચારવું.
અ એકપ્રદેશ સ્વભાવનો અસ્વીકાર સદોષ મુક (દ્ધિ) જો દ્રવ્યમાં એકપ્રદેશ સ્વભાવ ન જ સ્વીકારવામાં આવે તો અસંખ્યપ્રદેશાદિના યોગથી એક -એક ધર્માસ્તિકાય વગેરેમાં બહુત્વ આવી જશે. તેથી પ્રત્યેક ધર્માસ્તિકાય વગેરે દ્રવ્યમાં બહુવચનનો પ્રયોગ કરવાની આપત્તિ આવશે. આશય એ છે કે એકપ્રદેશસ્વભાવ વિના તો સ્કંધપરિણામ જ સંભવી ન શકે. તેથી જેમ દિગંબરjમત કાલાણુઓ સ્વતંત્ર છે, તેમ ધર્માદિ દ્રવ્યોના પ્રદેશો પણ સ્વતંત્ર બની જવાની આપત્તિ આવશે. તેથી “એક ધર્માસ્તિકાય', “એક અધર્માસ્તિકાય' – વગેરે વ્યવહાર નહિ થાય પરંતુ “અનેક ધર્માસ્તિકાય', “અનેક અધર્માસ્તિકાય' વગેરે વ્યવહાર છૂટથી નિર્વિવાદરૂપે પ્રવર્તશે. અહીં આ વાત જે *.* ચિહ્નયમધ્યવર્તી પાઠ પુસ્તકોમાં નથી. આ.(૧)માં છે.