Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 262

१८६८
• आत्मनि मूर्तत्वमीमांसा 0
१२/३ -- इत्युक्तम् । कर्मबन्धान्यथानुपपत्तेः अनुपचरिताऽसद्भूतव्यवहारेण आत्मनि मूर्त्तत्वमभ्युपगम्यते । तदिदमभि
प्रेत्य बृहद्र्व्यसङ्ग्रहे नेमिचन्द्राचार्येण '“ववहारा मुत्ति बंधादो” (बृ.द्र.स.७) इत्युक्तम् । “अनुपचरिताऽ५ सद्भूतव्यवहारान्मूर्त” (बृ.द्र.स.७ वृ.पृ.२३) इति तद्वृत्ती ब्रह्मदेवः ।। म अत एव न्यायविनिश्चयविवरणे अकलङ्कस्वामिना “अनादिमूर्तकर्मसम्बन्धात् तत्प्रदेशानुप्रवेशरूपात् ( ક્વિમૂર્ણત્વચાડપિ માવા” (ચા.વિ.પ્રસ્તાવ-રૂ/.૪૦૦ વિ.) રૂત્યુમ્ | स एतेन “न हि उपाधियोगाद् अपि अन्यादृशस्य वस्तुनो अन्यादृशः स्वभावः सम्भवति” (ब्र.सू.शा.भा. क ३/२/११, शा.भा.पृ.७२४) इति ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यवचनं निराकृतम्, कर्मोपाधिकृतमूर्तस्वभावस्य आत्मनि गि अनुभवात्, अन्यथा मूर्त्तशस्त्रौषधकृतोपघातानुग्रहानुपपत्तेः । सर्वेषामेव स्वानुभवसिद्धम् एतद् नाऽपह्नोतुं
युज्यते । तदुक्तं ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्ये एव “यद् यथा लोके दृष्टं तत् तथैव अनुमन्तव्यं निरूपकैः, नाऽन्यथा" | (ત્ર.પૂ.૨/૩/ર૬ શા.મા.પુ.૬૦૬) તિ પૂર્વોt (/) મર્તવ્યમત્રા મા તુ સર્વાળિ મૂત્તનિ પ્રવા
અસદ્દભૂતવ્યવહારનયથી આત્મામાં મૂર્તિત્વ માનવામાં આવે છે. આ જ અભિપ્રાયથી બૃહદ્રવ્યસંગ્રહમાં શ્રીનેમિચંદ્રાચાર્યજીએ જણાવેલ છે કે “કમબંધ થવાના લીધે વ્યવહારથી આત્મા મૂર્ત છે.” બૃહદ્રવ્યસંગ્રહવૃત્તિમાં દિગંબર બ્રહ્મદેવજીએ અનુપચરિત અસદ્ભૂતવ્યવહારથી આત્માને મૂર્ત જણાવ્યો છે.
છે કર્મસંબંધથી જીવ મૂર્ત છે (.) તેથી જ ન્યાયવિનિશ્ચયવિવરણમાં અકલંકસ્વામીએ કહેલ છે કે “અનાદિકાલીન મૂર્તકર્મદ્રવ્યના સંબંધના લીધે આત્મામાં કથંચિત મૂર્તત્વ પણ છે. તથા કર્મસંબંધ આત્મપ્રદેશોમાં પ્રવેશ કરવા સ્વરૂપ છે.”
શંકરાચાર્યમત નિરાકરણ : (ત્તેિ.) બ્રહ્મસૂત્રશાંકરભાષ્યમાં જણાવેલ છે કે “ઉપાધિના યોગે પણ એકસ્વભાવવાળી વસ્તુનો રો સ્વભાવ બદલાય તેવું સંભવે નહિ.” પરંતુ ઉપર જણાવેલ બાબત દ્વારા શંકરાચાર્યની આ વાતનું નિરાકરણ
થઈ જાય છે. કારણ કે અનાદિકાલીન મૂર્તકર્મસ્વરૂપ ઉપાધિના લીધે આત્મામાં જે મૂર્તસ્વભાવ ઉત્પન્ન G! થયેલ છે, તેનો અનુભવ થાય જ છે. જો કર્મોપાધિસંયોગથી આત્મામાં મૂર્તસ્વભાવ ઉત્પન્ન ન થાય
તો મૂર્ત શસ્ત્રો દ્વારા આત્મામાં ઉપઘાત અને મૂર્તિ બ્રાહ્મી વગેરે ઔષધિ દ્વારા આત્મામાં અનુગ્રહ પણ તો ન જ થઈ શકે. જેમ આકાશ અમૂર્ત હોવાથી મૂર્તદ્રવ્યો વડે તેમાં અનુગ્રહ કે ઉપઘાત થતો નથી,
તેમ આત્મા પણ સર્વથા અમૂર્ત જ હોય તો આત્મામાં પણ ક્યારેય મૂર્તદ્રવ્યો વડે અનુગ્રહ-ઉપઘાત થવો ન જોઈએ. પરંતુ તેવો અનુભવ તો સર્વ લોકોને થાય જ છે. સર્વલોકપ્રસિદ્ધ અનુભવનો તો અપલાપ કદાપિ ન કરી શકાય. ખુદ આદ્ય શંકરાચાર્યએ જ બ્રહ્મસૂત્રશાંકરભાષ્યમાં જણાવેલ છે કે “જે વસ્તુનું દર્શને જે પ્રકારે લોકોમાં થાય, તે વસ્તુને તે પ્રકારે જ નિરીક્ષકોએ સ્વીકારવી જોઈએ. બીજી રીતે વસ્તુનો સ્વીકાર કરી ન શકાય.” આ સંદર્ભ પૂર્વે (૪૩) દર્શાવેલ છે. તેને અહીં વિજ્ઞ વાચકવર્ગે યાદ કરવો. તેથી કર્મદ્રવ્યના યોગથી આત્મામાં કથંચિત્ મૂર્તસ્વભાવ માનવો જરૂરી છે. તથા કર્મ તો પૌદ્ગલિક હોવાથી મૂર્ત જ છે. આ અંગે સમયસાર ગ્રંથમાં કુંદકુંદસ્વામીએ જણાવેલ છે કે 1. ચવદારત્ મૂર્જિઃ વન્યાત્