Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 243

૨/
* ज्ञस्वभाव आत्मा
१८४९
प्रकृते ज्ञस्वभाव आत्मा ज्ञानादभिन्नतया कक्षीकर्तव्यः, संवेदनोपलब्धेः । न हि ज्ञानभिन्ने घटादौ संवित्तिरुपलभ्यते। एतदभिप्रायेणैव श्रीहरिभद्रसूरिभिः धर्मसङ्ग्रहण्यां 1 “णाता संवित्तीओ जीवो
न हि नाणभिन्नरूवाणं । सा अत्थि घडादीणं तक्कज्जाऽदरिसणाउ त्ति ।। " ( ध.स. ४७६ ) इत्युक्तम् । एकान्तभेदे ज्ञानात्मनोः गुण-गुणिभाव एव विघटेत । तदुक्तं कार्त्तिकेयानुप्रेक्षायाम् णाणसहावो जह अग्गी उण्हवो सहावेण । अत्थंतरभूदेण हि णाणेण ण सो हवे णाणी ।। दि जीवाद भिण्णं सव्वपयारेण हवदि तं णाणं । गुण-गुणिभावो य तहा दूरेण पणस्सदे दुण्हं । । ” ( का. अ.१७८/१७९) કૃતિ ।
4
प
x એકાંતભેદપક્ષમાં ગુણ-ગુણીભાવ અસંગત
(હ્રા.) જો જ્ઞાન અને આત્મા વચ્ચે સર્વથા ભેદ હોય તો તે બંને વચ્ચે ગુણ-ગુણીભાવનો ઉચ્છેદ થઈ જાય. કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષામાં સ્વામિકુમારે જણાવેલ છે કે ‘જેમ અગ્નિ સ્વભાવથી જ ઉષ્ણ છે તેમ જીવ જ્ઞાનસ્વભાવી છે. જો જ્ઞાન આત્માથી અતિરિક્ત હોય તો તેવા જ્ઞાનથી આત્મા જ્ઞાની બની ન શકે. જો સર્વ પ્રકારે જ્ઞાન જીવથી ભિન્ન હોય તો આત્મા અને જ્ઞાન વચ્ચે ગુણ-ગુણીભાવ પલાયન થઈ જશે.' V/ અસંજ્ઞી જીવોમાં પણ સ્વાભાવિક ચેતના
(સં.) અસંજ્ઞી જીવોમાં પણ સ્વાભાવિક ચૈતન્ય હોય છે. તે ચૈતન્ય આહારસંજ્ઞા, ભય સંજ્ઞા વગેરે દ્વારા અવશ્ય જણાય છે. તેથી વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં જણાવેલ છે કે ‘અસંશી જીવોમાં સ્વાભાવિક ચૈતન્ય હોય છે.' સર્વ જઘન્ય ચૈતન્ય સૂક્ષ્મ નિગોદના અપર્યાપ્ત જીવની ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે હોય
1. ज्ञाता संवित्तितो जीवो न हि ज्ञानभिन्नरूपाणाम् । साऽस्ति घटादीनां तत्कार्याऽदर्शनादिति । ।
2. जीवो ज्ञानस्वभावो यथा अग्निः उष्णः स्वभावेन । अर्थान्तरभूतेन हि ज्ञानेन न स भवेद् ज्ञानी ।।
3. यदि जीवात् भिन्नं सर्वप्रकारेण भवति तत् ज्ञानम् । गुण-गुणिभावः च तथा दूरेण प्रणश्यते द्वयोः । । 4. ચૈતન્યમકૃત્રિમમયંશિનામ્।
可可町所有
रा
24નીવો સુ
असंज्ञिनामपि अकृत्रिमं चैतन्यम् आहारादिसंज्ञाद्वारेण अवगम्यत एव । यथोक्तं विशेषावश्यक
भाष्ये “चेयण्णमकित्तिममसण्णीणं” (वि. आ.भा. ४७५) इति । सर्वजघन्यं चैतन्यं सूक्ष्मनिगोदा- का સ્યાદ્વાદમંજરી નામની વ્યાખ્યા શ્રીમલ્લિષણસૂરિજી મહારાજે બનાવેલી છે. તેમાં તેઓશ્રીએ જણાવેલ છે કે ‘ચૈતન્યશક્તિ આત્મસ્વભાવાત્મક છે'.
જ્ઞાન-જ્ઞાની વચ્ચે અભેદ
(પ્ર.) પ્રસ્તુત આત્મા જ્ઞાનથી અભિન્ન હોવાના લીધે તેને જ્ઞાતા = શાયક = જ્ઞાનસ્વભાવી માનવો જરૂરી છે. કારણ કે આત્મામાં સંવેદન ઉપલબ્ધ થાય છે. જે જ્ઞાનભિન્ન છે તેવા ઘટાદિમાં ખરેખર ક્યારેય પણ સંવેદનની ઉપલબ્ધિ થતી નથી. આ જ અભિપ્રાયથી શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ ધર્મસંગ્રહણિ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “સંવેદનના લીધે જીવ જ્ઞાતા = જ્ઞાનસ્વભાવવાળો છે. જ્ઞાનભિન્નસ્વભાવી એવા ઘટાદિમાં કદાપિ સંવેદના ઉપલબ્ધ થતી નથી. કેમ કે તેમાં ક્યારેય સંવેદનના કાર્યસ્વરૂપ એવી ઈષ્ટપ્રવૃત્તિ સુ કે અનિષ્ટનિવૃત્તિ દેખાતી નથી.”
CIL
क
र्णि