Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 242

१८४८
* प्रथमविशेषस्वभावनिरूपणम्
रा
જેહથી ચેતનપણાનો વ્યવહા૨ થાઈ તે (ચેતના =) ચેતનસ્વભાવ.
प
पर्यायानुगतपरिणामाः विशेषस्वभावाः” (न.च.सा.पृ.१७६) इत्युक्तम् । इह तु देवसेनमतानुसारेण दश विशेषस्वभावा उच्यन्ते ।
જ્ઞનું
[ (१) आत्मनि चैतन्यव्यवहारः = जीवत्वव्यवहारः चेतनभावतः स्यात् । तदिदमभिप्रेत्योक्तं विशेषावश्यकभाष्यमलधारवृत्तौ अपि “બાભનો નીવત્વનિવન્ધનું ચૈતન્યમાત્રમ્" (વિ.સ.મા.૪૧૮ રૃ.) કૃતિ येन जीवत्वव्यवहार आत्मनि भवति स चेतनस्वभावः इत्यर्थः । प्रयोगस्त्वेवम् - आत्मा चेतनस्वभावः चेतनव्यवहारविषयत्वात्, यन्नैवं तन्नैवं यथा घट इति ।
र्श
आत्मनि चेतनस्वभावः स्वत एव भवति, न परतः, अन्यथा ज्ञातृत्वाऽयोगात्, जडवत् । णिं तदिदमभिप्रेत्योक्तम् अकलङ्कस्वामिना सिद्धिविनिश्चये “यदि पुनः स्वतो ज्ञाता न स्यात् कुतः परतोऽचेतनवद्” (સિ.વિ.૪/ર/સ્વો.વૃ.માળ-૧/૬.૨૩૬) કૃતિ। “ચૈતન્યમનુભૂતિઃ સ્વાત્, સા યિાપમેવ ચ। ક્રિયા મનો-વઘઃ का -कायेष्वन्विता वर्तते ध्रुवम् । । ” ( आ.प.पू. १०) इति आलापपद्धती देवसेनः ।
“चैतन्यशक्तिः आत्मस्वरूपभूता” (स्या.म.का.१५/पृ.१०३) इति स्याद्वादमञ्जर्यां मल्लिषेणसूरिः ।
[28]
જે જે પર્યાયાનુગત પરિણામો હોય, તે વિશેષસ્વભાવ કહેવાય.”
(F.) પરંતુ અહીં દેવસેનમત મુજબ દશ પ્રકારના વિશેષસ્વભાવ કહેવામાં આવે છે.
* ચેતનસ્વભાવની વિચારણા
१२/१
=
(૧) આત્મામાં ચૈતન્યનો જીવત્વનો વ્યવહાર ચેતનસ્વભાવના લીધે = ચૈતન્યના લીધે થાય. આ જ અભિપ્રાયથી વિશેષાવશ્યકભાષ્યની મલધારવૃત્તિમાં પણ જણાવેલ છે કે ‘આત્મામાં જીવત્વનું
링
=
કારણ માત્ર ચૈતન્ય છે.’ ‘જીવત્વનું = જીવત્વવ્યવહારનું' - એમ સમજવું. મતલબ કે જેના લીધે આત્મામાં ચૈતન્યનો = જીવત્વનો વ્યવહાર થાય છે તે ચેતનસ્વભાવ ચૈતન્ય છે. પ્રસ્તુતમાં અનુમાનપ્રયોગ । આમ જાણવો - આત્મા (= પક્ષ) ચેતનસ્વભાવવાળો છે. કારણ કે તે ચેતનવ્યવહારનો વિષય બને છે (= હેતુ). જેમાં ચેતનસ્વભાવ ન હોય તે વસ્તુ ચેતનવ્યવહારનો વિષય બને નહિ. જેમ કે ઘટ.
ઘડામાં ચેતનસ્વભાવ નથી. તેથી ઘડાને ઉદ્દેશીને ‘આ ચેતન છે' - આવો વ્યવહાર કોઈ કરતું નથી.
છે આત્મા સ્વતઃ જ્ઞાતા છે
(આત્મ.) આત્મામાં ચેતનસ્વભાવ સ્વતઃ જ હોય છે. અન્યની અપેક્ષાએ આત્મામાં ચેતનસ્વભાવ નથી રહેતો. જો પરદ્રવ્યાદિને સાપેક્ષ ચેતનસ્વભાવ આત્મામાં રહેતો હોય તો ઘટાદિ જડદ્રવ્યની જેમ આત્મા કદાપિ જ્ઞાતા જ ન બની શકે. આ અભિપ્રાયથી સિદ્ધિવિનિશ્ચય ગ્રંથમાં અકલંકસ્વામીએ જણાવેલ છે કે ‘જો આત્મા સ્વતઃ જ્ઞાતા ન હોય તો જડદ્રવ્યની જેમ પરતઃ શાતા ક્યાંથી બની શકે ?’ આલાપપદ્ધતિમાં દિગંબર દેવસેનજીએ ચૈતન્ય અંગે જણાવેલ છે કે “ચૈતન્ય અનુભૂતિસ્વરૂપ છે. તથા અનુભૂતિ ક્રિયાસ્વરૂપ છે. તેમજ ક્રિયા ચોક્કસ મન, વચન અને કાયા - આ ત્રણમાં અન્વિત વણાયેલ હોય છે.’
- ચૈતન્યશક્તિ આત્મસ્વરૂપ
(“શ્વેત.) કલિકાલસર્વજ્ઞ શ્રીહેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજે રચેલી અન્યયોગવ્યવચ્છેદદ્વાત્રિંશિકા ઉપર