Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 163

??/૮
• अनेकान्तवादे अर्थक्रियासङ्गतिः ।
१७७३ क्षणेऽकर्तृत्वमायातम् । तथा च सैवाऽनित्यता। अथ तस्य तत्स्वभावत्वात्ता एवाऽर्थक्रिया भूयो भूयो प द्वितीयादिक्षणेष्वपि कुर्यात्, तदसाम्प्रतम्, कृतस्य करणाभावादिति। किं च द्वितीयादिक्षणसाध्या अप्यर्थाः प्रथमक्षण एव प्राप्नुवन्ति तस्य तत्स्वभावत्वात्, अतत्स्वभावत्वे च तस्यानित्यत्वापत्तिः” (सू.कृ.१/१/२/१९ ।। પૃ.ર૧) રૂતિ ___प्रकृते “को वा निच्चग्गाहो सव्वं चिय वि भव-भङ्ग-ठिइमइयं । पज्जायंतरमेत्तप्पणादनिच्चाइववएसो।।” (વિ.ગા.મા.9૧૮૬) રૂતિ વિશેષાવશ્યમાળાથા નૈવ વિસ્મર્તવ્યTI
इत्थञ्च तीराऽदर्शिशकुनिन्यायेन एकान्तक्षणिकत्व-नित्यत्वपक्षाभ्यां व्यावर्त्तमाना अर्थक्रिया तृतीये । नित्यत्वसमनुविद्धाऽनित्यत्वपक्षे विश्राम्यतीत्याशयोऽत्रोन्नेयः । ____ यदि च ‘कारणीभूतमात्मादिद्रव्यं कूटस्थनित्यमेव, तद्वृत्ति च ज्ञानादिकार्यमनित्यमेव । घट- का તમામ અર્થક્રિયાને કરે તો પ્રથમ ક્ષણે જ નિત્ય વસ્તુના તમામ કાર્યો નિષ્પન્ન થવાના લીધે દ્વિતીય ક્ષણે નિત્ય વસ્તુને કશું જ કરવાનું બાકી નહિ રહે. તેથી દ્વિતીય ક્ષણે નિત્ય વસ્તુમાં અકર્તુત્વ આવશે. પ્રથમ ક્ષણે કર્તુત્વ અને દ્વિતીય ક્ષણે અકર્તુત્વ આવવાના લીધે નિત્ય વસ્તુમાં તે જ અનિત્યતાની આપત્તિ આવી પડશે. જો નિત્યવાદી એવી દલીલ કરે કે “નિત્ય વસ્તુનો તેવો સ્વભાવ હોવાના લીધે પ્રથમ ક્ષણે ઉત્પન્ન કરેલી તે જ અનેક અર્થક્રિયાઓને ફરી ફરી દ્વિતીય વગેરે ક્ષણોમાં પણ નિત્ય પદાર્થ ઉત્પન્ન કરશે” – તો નિત્યવાદીની આ દલીલ યોગ્ય નથી. કારણ કે એક વખત ઉત્પન્ન કરેલી વસ્તુને બીજી વખત ઉત્પન્ન નથી કરાતી. વળી દ્વિતીય, તૃતીય વગેરે ક્ષણમાં કરવા લાયક તમામ કાર્યોને નિત્ય વસ્તુ પ્રથમ ક્ષણે જ ઉત્પન્ન કરી દેશે. કારણ કે નિત્ય વસ્તુનો તે તે વસ્તુઓને ઉત્પન્ન કરવાનો સ્વભાવ છે. તેથી દ્વિતીય, તૃતીય વગેરે ક્ષણોમાં ઉત્પન્ન કરવા લાયક કાર્યો પણ પ્રથમ ક્ષણે જ પ્રાપ્ત થવાની છે આપત્તિ આવશે. તથા પ્રથમ ક્ષણે દ્વિતીયાદિ ક્ષણમાં સાધ્ય એવા કાર્ય કરવાનો સ્વભાવ જો નિત્ય પદાર્થમાં ન હોય તો નિત્ય પદાર્થ અનિત્ય બનવાની આપત્તિ આવશે.” (સૂયગડાંગ વ્યાખ્યા)
(પ્ર.) પ્રસ્તુતમાં વિશેષાવશ્યકભાષ્યની ગાથા ભૂલવા જેવી નથી. ત્યાં જણાવેલ છે કે “એકાન્તનિત્યત્વનો શું આગ્રહ રાખો છો ? બધી જ વસ્તુ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યમય છે. માત્ર અન્ય પર્યાયની વિવક્ષા કરવાથી આ અનિત્ય છે' - વગેરે વ્યવહાર થાય છે.”
એક અર્થક્રિયા અનેકાન્તપક્ષમાં વિશ્વાત્ત છે (ત્ય) જેમ મધદરિયે પહોંચેલ વહાણ ઉપરથી ઉડીને દૂર-દૂર જવા છતાં કિનારો ન દેખાવાથી જાકારો મેળવીને પંખી પાછું વહાણ ઉપ-આવીને વિશ્રાન્તિ લે છે, તેમ એકાન્તક્ષણિત્વપક્ષમાંથી અને એકાન્તનિત્યત્વપક્ષમાંથી પાછી ફરતી અર્થક્રિયા નિત્યત્વમિશ્રિતઅનિત્યત્વ નામના ત્રીજા પક્ષમાં વિશ્રાન્ત થાય છે – આ મુજબનો આશય અહીં વાચકવર્ગે ઉદ્ઘાટિત કરવો.
તો ઈન્દ્રિયસન્નિકર્ષ કારણ મીમાંસા a પૂર્વપક્ષ :- ( ) જ્ઞાનાદિનું ઉપાદાનકારણ આત્માદિ દ્રવ્ય તો કૂટસ્થ નિત્ય = સર્વથા નિત્ય જ છે અને આત્મામાં રહેનાર જ્ઞાનાદિ કાર્ય અનિત્ય જ છે. તથા ઘટજ્ઞાન વગેરે વિશેષ પ્રકારના કાર્ય 1. को वा नित्यग्रहः सर्वं चैवाऽपि भव-भङ्ग-स्थितिमयम्। पर्यायान्तरमात्राऽर्पणाद अनित्यादिव्यपदेशः।