Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 190

१८००
० व्यवहारतः सामान्यस्य विशेषाऽनतिरिक्तत्वम् 0 ११/९ व्यवहारनयेन सामान्यस्य विशेषानतिरिक्तत्वाच्च। तदुक्तं विशेषावश्यकभाष्ये “न विसेसत्थंरभूअमत्थि | સામાનદ વવહારો ૩વર્તમ-વવદ્યારISમાવાનો વરવિસા વા” (વિ.સ.મ.૩૧) તિા रा “तु विकल्पेऽवधारणे” (ए.ना.मा.११) इति एकाक्षरनाममालायां महाराजशाहराजवचनानुसारेण - 'विशेषाभावेन तु सत्ता न स्याद्' इत्यन्वये विकल्पार्थे तुः दृश्यः, विशेषाभावविकल्पे सामान्योच्छे- दापत्तिः एवं सूच्यते । 'विशेषाभावेन सत्ता न तु स्यात्' इत्यन्वयेऽवधारणार्थे तुः बोध्यः, विशेषा२ भावहेतुकः सामान्योच्छेदाऽवश्यम्भावोऽत्र ज्ञाप्यते । क वस्तुनीव सामान्य-विशेषयोरपि एकानेकस्वभावौ विवक्षया अङ्गीक्रियेते अस्माभिः। तदुक्तं णि विशेषावश्यकभाष्ये “सामन्न-विसेसाणं जह वेगाऽणेगया ववत्थाए” (वि.आ.भा.१३७४) इति। “एकस्मिन्
अर्थे द्वयोरपि सामान्य-विशेषयोः वृत्तत्वाद् एकार्थता; सामान्यस्य च विजातीयव्यावृत्ताकारप्रत्ययनिबन्धनत्वाद् विशेषाणां तु सजातीय-विजातीयभिन्नत्वप्रतिभासकारणत्वाद् अनेकार्थता” (वि.आ.भा.१३७४ मल.वृ.) इति ભિન્ન નથી. તેથી જ વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં જણાવેલ છે કે “વિશેષ કરતાં ભિન્ન સામાન્ય નથી - આમ વ્યવહારનય કહે છે. કારણ કે વિશેષથી સ્વતંત્ર સ્વરૂપે સામાન્યનું જ્ઞાન થતું નથી. તથા તે રૂપે તેનો વ્યવહાર પણ થતો નથી. તેથી વિશેષથી અતિરિક્તરૂપે તો સામાન્ય ગધેડાના શીંગડાની જેમ મિથ્યા જ છે.” તેથી વિશેષધર્મને માન્ય કરવામાં ન આવે તો તેનાથી અભિન્ન સામાન્ય પદાર્થનો પણ ઉચ્છેદ થશે.
3“તુ' શબ્દના બે અર્થની વિભાવના પ્રક (“) એકાક્ષરનામમાલામાં મહારાજ શાહરાજે વિકલ્પ અને અવધારણ અર્થમાં “તું” અવ્યય જણાવેલ છે. તે બન્ને અર્થ અહીં સંભવે છે. વિશેષમાવેન તુ..” આવો અન્વય કરીએ તો વિકલ્પ અર્થમાં સ “તું” સમજી શકાય. વિશેષના અભાવસ્વરૂપ વિકલ્પને સ્વીકારવામાં સામાન્યના ઉચ્છેદની આપત્તિ સૂચિત
થાય છે. તથા ‘વિશેષમાવેન સત્તા ન તુ રચાત્' આ મુજબ અન્વય કરવાથી અવધારણ અર્થ પ્રાપ્ત Cી થાય છે. મતલબ કે વિશેષના અભાવથી સામાન્ય નહિ જ સંભવે. બન્ને અર્થઘટન વ્યાજબી છે.
0 વસ્તુની જેમ સામાન્ય-વિશેષમાં એકાનેકસ્વભાવ છે | (વસ્તુ.) જેમ વસ્તુમાં એકસ્વભાવ અને અનેકસ્વભાવ છે તેમ સામાન્ય અને વિશેષ - બન્નેમાં પણ ચોક્કસ પ્રકારની વિવક્ષાથી એકસ્વભાવ અને અનેકસ્વભાવ અનેકાન્તવાદી એવા અમને માન્ય જ છે. તેથી જ વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં જણાવેલ છે કે “જેમ સામાન્ય અને વિશેષ બન્નેમાં વ્યવસ્થાથી = વિવક્ષાથી એકતા-અનેકતા રહેલી છે.” મલધારી શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિજીએ ઉપરોક્ત બાબતની સ્પષ્ટતા કરતાં વિશેષાવશ્યકભાષ્યવ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે કે “એક જ વસ્તુમાં સામાન્ય-વિશેષ રહેલા હોવાથી તે બન્ને એકસ્વરૂપ છે. તેમજ વિજાતીયથી વ્યાવૃત્ત એવા અનુગત આકારવાળી પ્રતીતિનું કારણ વસ્તુગત સામાન્ય છે. તથા પ્રત્યેક પદાર્થમાં સજાતીય-વિજાતીય બન્નેથી વિલક્ષણપણાની પ્રતીતિનું કારણ વિશેષ છે. તેથી કાર્યભેદથી તે બન્ને પરસ્પર ભિન્ન હોવાથી તેઓમાં અનેકતા = અનેકરૂપતા = અનેકસ્વભાવ રહેલો છે.”
1. न विशेषार्थान्तरभूतमस्ति सामान्यमाह व्यवहारः। उपलम्भ-व्यवहाराऽभावाभ्यां खरविषाणमिव ।। 2. સામાન્ય-વિષયો: યથા વૈવાનેતા વ્યવસ્થા,