Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 199

[;
/૨૦ ० भेदः वस्तुस्वरूपम् ।
१८०९ તેણઈ કરી “ દ્રવ્યમ, અર્થ TE, મર્યો પર્યાય - એ વ્યવહારનો વિરોધ હોઈ. द्रव्य-गुण-पर्यायेषु ऐक्यात् = केवलाभेदाद् ‘इदं द्रव्यम्, असौ गुणः, स च पर्यायः' इति द्रव्यादि- प व्यवहारः न = नैव स्यात्, विरोधात् । सर्वथा तदभेदे ‘ज्ञानं द्रव्यम्, आत्मा पर्यायः, मनुष्यत्वादिः । गुणः' इति व्यवहारोऽपि प्रामाणिकः स्यात्, अस्मिन् पक्षे प्रसिद्धव्यवहारबोध्यार्थाऽभेदेन अबाधितार्थकत्वात्।
एवञ्च पदार्थव्यवस्थाएं भेदस्वभावोऽभ्युपेयः, अन्यथा एकमेव घटादिकं वस्तु सर्वात्मकं शे स्यात् । तदुक्तं समन्तभद्रस्वामिना आप्तमीमांसायां “सर्वात्मकं तदेकं स्यादन्याऽपोहव्यतिक्रमे” (आ.मी.११) क इति । ततश्चैकान्ताऽभेदस्वभावो युक्त्यसहत्वेनाऽपारमार्थिक एव ।
___ यत्तु मण्डनमिश्रेण ब्रह्मसिद्धौ “न भेदो वस्तुनो रूपं तदभावप्रसङ्गतः। अरूपेण च भिन्नत्वं वस्तुनो नोपपद्यते ।।” (ब्र.सि.२/५) इत्युक्तं तदसत्, भेदस्य पर्यायविशेषरूपताभ्युपगमेन वस्त्वभावप्रसङ्गा- का ન હોય તો બધા જ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયોમાં કેવલ અભેદસ્વભાવના લીધે “આ દ્રવ્ય છે, પેલો ગુણ છે, અને તે પર્યાય છે' - આ પ્રમાણે જે અલગ-અલગ વ્યવહાર થાય છે તે થઈ નહિ શકે. દ્રવ્ય, ગુણ આદિ સ્વરૂપે ભેદવ્યવહાર કરવો અને તેમાં કેવલ અભેદ સ્વભાવ જ માનવો - આ બાબત વિરોધગ્રસ્ત છે. તથા જો દ્રવ્ય, ગુણ અને પર્યાય વચ્ચે સર્વથા અભેદ જ માનવામાં આવે તો “આત્મા દ્રવ્ય છે, જ્ઞાન ગુણ છે, મનુષ્યત્વ પર્યાય છે' - આવા લોકપ્રસિદ્ધ વ્યવહારની જેમ “જ્ઞાન દ્રવ્ય છે, આત્મા પર્યાય છે, મનુષ્યત્વ વગેરે ગુણ છે' - આવા વ્યવહારને પણ પ્રામાણિક માનવો પડશે. કારણ કે દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય વચ્ચે સર્વથા અભેદ માનો તો પ્રસ્તુતમાં જ્ઞાનને ગુણ કહો કે દ્રવ્ય કહો - અર્થમાં શું ફરક પડે છે ? આત્માને દ્રવ્ય કહો કે ગુણ કહો - અર્થમાં તો કશો જ ફરક નથી ને ! અર્થ અબાધિત હોવાથી તેવા વ્યવહારોને પણ સાચા માનવાની આપત્તિ સર્વથા અભેદસ્વભાવ પક્ષમાં આવશે. છે
ભેદસ્વભાવ આવશ્યક જ (વ.) આ રીતે પદાર્થની વ્યવસ્થા માટે ભેદસ્વભાવનો સ્વીકાર કરવો જરૂરી છે. બાકી તો એક જ ઘટાદિ વસ્તુ સર્વાત્મક બનવાની આપત્તિ આવશે. આ જ આશયથી સમંતભદ્રસ્વામીએ આપ્તમીમાંસા ગ્રંથમાં આ જણાવેલ છે કે “અન્યભેદને માન્ય કરવામાં ન આવે તો એક જ વસ્તુ સર્વાત્મક = સર્વસ્વરૂપ બનવાની આપત્તિ આવશે.” તેથી એકાન્તઅભેદ યુક્તિસહિષ્ણુ ન હોવાથી અપારમાર્થિક જ છે – તેમ સમજવું.
મંડનમિશ્રના મતનું નિરાકરણ જ (7) મંડનમિશ્ર નામના વિદ્વાન બ્રહ્મસિદ્ધિ નામના ગ્રંથમાં જે જણાવેલ છે કે “ભેદ વસ્તુનું સ્વરૂપ નથી. કારણ કે ભેદને વસ્તુનું સ્વરૂપ માનવામાં વસ્તુનો ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિ આવે. જે પોતાનું સ્વરૂપ ન હોય તેની અપેક્ષાએ વસ્તુમાં ભેદ સંગત થઈ ન શકે - તે વાત મિથ્યા જાણવી. કારણ કે અમે જૈનો ભેદને પર્યાયવિશેષાત્મક માનીએ છીએ. તેથી પર્યાયવિશેષાત્મક ભેદને વસ્તુનું સ્વરૂપ માનવામાં વસ્તુનો ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિને અહીં અવકાશ રહેતો નથી. અમે જૈનો કાંઈ કેવલ તુચ્છસ્વરૂપ ભેદને માનતા નથી કે જેના લીધે ભેદને વસ્તુનું સ્વરૂપ માનવામાં વસ્તુનો ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિ