Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
१८१२ • अवयवाऽवयविनो: भेदाभेदौ परदर्शनसम्मतौ . ११/१० प निरूपणं क्रियते तत्र रूप-रसयोः परस्परं भेदाद् मधुरत्वेन निरूप्यमाणस्य द्रव्यस्याऽपि रूपादिभ्यो भेदोऽवभासते । ____ यत्र चाऽभ्यर्हमिदं द्रव्यत्वेनैव रूपेण निरूपणं क्रियते तत्र रूपादिभ्योऽभेदोऽप्यवभासते केनाऽपि गुणेन । सामानाधिकरण्याऽभावादित्यर्थः। एवमेवाऽवयवाऽवयविनोरपि भेदाभेदावेव” (शा.दी.सु.वृ.पृ.३९५) इति म प्रणिगदितम् । जी वेदान्तसिद्धान्तसङ्ग्रहे वनमालिमिश्रेण “भेदाभेदौ हि सिद्धान्ते कार्य-कारणयोर्मतौ। स्याद् भेदे ગુરુતાગડધિવચમમે કાર્યનિદનવન” (વે.સ.સ.૧/૧૪) રૂત્યુત્તે પૂર્વોmદિશા (૨/૧૬+૩/૪) બાવનીયમ્ |
धर्मसङ्ग्रहण्यां श्रीहरिभद्रसूरिभिः “धम्मा य धम्मिणो इह भिन्नाभिन्ना भवन्ति नायव्वा। न हि धम्मि णि -धम्मभावो जुज्जइ एगन्तवादम्मि ।। एगन्तभेदपक्खे धम्मा एयस्स को णु सम्बन्धो ?। एगन्ताभेदम्मिऽवि દ્રવ્ય મધુર છે' - આ રીતે દ્રવ્યનું મધુરત્વરૂપે નિરૂપણ કરાય છે તે સ્થળે રૂપ અને રસ વચ્ચે પરસ્પર ભેદ હોવાથી મધુરત્વરૂપે જણાવાઈ રહેલા દ્રવ્યમાં પણ રૂપાદિ કરતાં ભિન્નતા ભાસે છે. તથા જે સ્થળે સામે ચાલીને દ્રવ્યત્વરૂપે જ પુરોવર્સી દ્રવ્યનું નિરૂપણ કરાય છે તે સ્થળે રસની જેમ રૂપાદિ ગુણોથી દ્રવ્યમાં અભેદ પણ ભાસે છે. કારણ કે કોઈ પણ ગુણ સાથે તથાવિધ નિરૂપણમાં સામાનાધિકરણ્ય (શાબ્દિક સમાનવિભક્તિત્વ) રહેતું નથી. “á દ્રવ્યમ્ - આવા પ્રયોગમાં ગુણનો નિર્દેશ થતો નથી. આથી ગુણ-ગુણી વચ્ચે ભેદભેદ રહે છે. તે જ રીતે અવયવ-અવયવી વચ્ચે પણ ભેદભેદ જ રહે છે.” ઉપરોક્ત ચાર શાસ્ત્રસંદર્ભોના આધારે પરદર્શનકારો પણ ગુણ-ગુણી, પર્યાય-પર્યાયી, અવયવ -અવયવી વગેરે વચ્ચે ભેદભેદ માને છે - તેવું સિદ્ધ થાય છે.
.) વેદાન્તસિદ્ધાન્તસંગ્રહમાં વનમાલિમિશ્રજીએ જણાવેલ છે કે “સિદ્ધાન્તમાં = નિમ્બાર્કાચાર્યમતમાં જે કાર્ય અને કારણ વચ્ચે ભેદભેદ માન્ય છે. જો તે બન્ને વચ્ચે માત્ર ભેદ માનવામાં આવે તો માટીના aો કાર્યસ્વરૂપ ઘટમાં ગુરુત્વ વધવું જોઈએ. તથા તે બન્ને વચ્ચે માત્ર અભેદ સ્વીકારીને ઘડાને માટીદ્રવ્ય
કહેવામાં આવે તો જલાહરણાદિસમર્થ કાર્યનો અપલાપ કરવાનો પ્રસંગ આવશે.” પૂર્વે (૨/૧૬ + સ ૩/૪) દર્શાવેલ પદ્ધતિ મુજબ આ બાબતની વિભાવના કરવી.
જ ધર્મ-ધમ વચ્ચે ભેદભેદ જ | (વર્ષ) ધર્મસંગ્રહણિ ગ્રંથમાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીએ ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે ભેદભેદસ્વભાવની સિદ્ધિ કરતાં જણાવેલ છે કે “આ જગતમાં ધર્મીથી ગુણધર્મો ભિન્નભિન્ન સ્વભાવવાળા હોય છે - તેમ જાણવું. એકાન્તવાદમાં ધર્મ-ધર્મિભાવ સંગત થઈ શકતો નથી. જો ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે સર્વથા ભેદ માનવામાં આવે તો “આના સંબંધી આ ગુણધર્મો છે' - તેવું કઈ રીતે બોલી શકાય ? (‘આ હિમાલયનો મેરુપર્વત ગુણધર્મ છે' - તેવું જેમ કહી નથી શકાતું, તેમ ઉપરોક્ત વાત સમજવી. એકાન્ત ભિન્ન તરીકે પૂર્વપક્ષીને સંમત હિમાલય-મેરુ વગેરે વચ્ચે જેમ ધર્મ-ધર્મિભાવ નથી સંભવતો તેમ ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે પણ ધર્મ -ધર્મિભાવ નહિ સંભવે. આવો અહીં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીનો આશય છે.) તથા જો ધર્મ અને ધર્મી વચ્ચે સર્વથા અભેદ જ હોય તો ધર્મ અને ધર્મી – આમ બે નામ વગેરે કઈ રીતે સંગત થાય ? (મતલબ 1. धर्माश्च धर्मिणः इह भिन्नाभिन्ना भवन्ति ज्ञातव्याः। न हि धर्मि-धर्मभावो युज्यते एकान्तवादे।। 2. एकान्तभेदपक्षे 'धर्म एतस्य' को नु सम्बन्धः ?। एकान्ताऽभेदेऽपि द्विधाऽभिधानादि कथं युक्तम् ?।।
