Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 215

११/११ ० भव्यस्वभावानङ्गीकारे शून्यवादापत्तिः ।
१८२५ ભવ્ય સ્વભાવ વિના, (ખોટા =) કૂટ કાર્યનઈ યોગ શૂન્યપણું થાઈ. એ પરભાવઈ ન હોઈ અનઈ | સ્વભાવઈ નવિ હોઈ, તિવારઈ ન હોઈ જ. સ્વભાવે હોઈ, તિવારે ભવ્ય હોઈ.
यथाक्रममुभयत्र विपक्षबाधमुपदर्शयति - भव्यस्वभावं विना ननु कूटकार्ययोगेन = निर्देशस्य । भावप्रधानत्वात् कूटत्वस्य तुच्छत्वलक्षणस्य कार्यसन्ततौ सम्बन्धेन = कार्यकदम्बकमिथ्यात्वापादनेनेति यावत् सर्वं शून्यं स्यात् । परस्वभावेन तु कार्यं नैव भवति, भव्यस्वभावविरहतो यदि गतिसहकार -स्थितिसहकारादिविशेषगुणानामप्रवृत्त्या स्वभावेनाऽपि न भवेत् तदा कार्यं नैव भवेत् । ततश्च स स्वभावेन = निजरूपेण यत् कार्यं जायते, तत्तु भव्यस्वभावेनैवेत्यवधेयम् । तथा अभव्यस्वभावं विना द्रव्ययोगेन = परद्रव्यसंयोगेन एकस्य द्रव्यस्य द्रव्यान्यता = क
# ભવ્ય-અભવ્ય સ્વભાવના અસ્વીકારમાં દોષ (યથાશ્રમ) ભવ્યસ્વભાવનો અને અભવ્યસ્વભાવનો સ્વીકાર કરવામાં ન આવે તો શું દોષ આવે ? આ પ્રશ્નનું સમાધાન કરવા માટે ગ્રંથકારશ્રી એક-એકના અસ્વીકારમાં ક્રમશઃ દોષને દેખાડે છે. ભવ્યસ્વભાવ વિના તુચ્છકાર્યના યોગથી બધું શૂન્ય થઈ જશે. મૂળ શ્લોકમાં “શૂટ' શબ્દ લખેલ છે તે ભાવપ્રધાન નિર્દેશ છે. તેથી “શૂટ' એટલે “રત્વ સમજવું. કૂટત્વ એટલે તુચ્છત્વ = મિથ્યાત્વ = કલ્પિતત્વ = અસત્ત્વ = નાસ્તિત્વ. મતલબ કે ભવ્યસ્વભાવનો સ્વીકાર કરવામાં ન આવે તો કાર્યસમૂહમાં અસત્ત્વનો સંબંધ થવાથી બધું શૂન્ય થઈ જશે. ભવ્યસ્વભાવનો અસ્વીકાર કાર્યસમૂહમાં અસત્પણાનું આપાદન કરશે. તેથી બધું શૂન્ય બની જશે. આ પ્રમાણેનું અહીં તાત્પર્ય સમજવું. કાર્ય ઉત્પન્ન થાય તો કાં સ્વસ્વભાવથી ઉત્પન્ન થાય કાં પરસ્વભાવથી ઉત્પન્ન થાય. આ પ્રમાણે કાર્યોત્પત્તિમાં બે જ વિકલ્પ સંભવી શકે છે. આ કાર્ય પરસ્વભાવથી (=પરસ્વરૂપે) તો ઉત્પન્ન નથી જ થતું. આ વાત તો સર્વજનવિદિત છે. તથા ધર્માસ્તિકાય આદિ દ્રવ્યમાં ભવ્ય સ્વભાવ જો ન હોય તો ગતિસહાયતા, સ્થિતિસહકાર વગેરે વિશેષ | ગુણોની પ્રવૃત્તિ ન થવાથી પોતાના સ્વભાવથી ( નિજસ્વરૂપે) પણ કાર્ય ઉત્પન્ન ન થાય તો કાર્ય ઉત્પન્ન થઈ જ ન શકે. કારણ કે સ્વરૂપ-પરરૂપશૂન્ય કાર્ય વંધ્યાપુત્રની જેમ અસતુચ્છ જ હોય. આવો અહીં અભિપ્રાય જાણવો. તેથી સ્વભાવથી = નિજરૂપથી જે કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે તે ભવ્ય સ્વભાવથી જ થાય છે. આ મુજબ પદાર્થનિર્ણય વાચકવર્ગે કરવો.
સ્પષ્ટતા :- દ્રવ્યમાં ભવ્ય સ્વભાવ ન હોય તો નવા-નવા પર્યાયસ્વરૂપે દ્રવ્યનું પરિણમન જ અસંભવિત થવાથી કાર્યમાત્રનો ઉચ્છેદ થઈ જશે. આનું કારણ એ છે કે અન્યરૂપે = કાર્યસ્વરૂપે પરિણમ્યા વિના તો કારણ પણ કાર્યને ઉત્પન્ન કરી શકતું નથી. તેથી ભવ્યસ્વભાવને માન્યા વગર કાર્યની નિષ્પત્તિ થવી અશક્ય જ છે. “નિજસ્વરૂપનો ત્યાગ કર્યા વિના પરમાણુ પણ દ્યણુકને ઉત્પન્ન કરી શક્તો નથી.' - આ વાત પૂર્વે નવમી શાખામાં પચીસમા શ્લોકમાં વિસ્તારથી જણાવેલ છે. તેનું અહીં અનુસંધાન કરવું.
શ્રી પ્રત્યેક દ્રવ્ય સર્વદ્રવ્યાત્મક થવાની આપત્તિ છે. (તથા એમ.) તથા જો દ્રવ્યમાં અભવ્યસ્વભાવ માનવામાં ન આવે તો અભવ્યસ્વભાવ વિના પરદ્રવ્યનો
8 પુસ્તકોમાં ‘તિવારે’ પાઠ. આ.(૧)નો પાઠ લીધો છે. જે કો.(૧૩)માં “શૂન્યભાવ, વિગર ભવ્ય સ્વભાવે પૂર્વે લખ્યો છે.” પાઠ છે. ... ચિહ્નદ્રયમધ્યવર્તી પાઠ ફક્ત B(૨) + પાલિ.માં છે.