Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 204

१८१४ ० बृहन्नयचक्रवृत्तिसंवादः ०
૧/૧૦ प देहिनो भवेत् ।। अभेदैकान्तवादेऽपि स्वीकृते देह-देहिनोः। देहनाशे देहिनाशात् परलोकोऽस्तु कस्य वै ?।।" (યોશા.પ્રારા-૨, સ્નો.98/99૭-૧૧૮) રૂત્યાઘુમ્ |
प्रकृते “भेदपक्षेऽपि विशेषस्वभावानां निराधारत्वाद् अर्थक्रियाकारित्वाऽभावः। अर्थक्रियाकारित्वाऽभावे ' द्रव्यस्याऽप्यभावः। अभेदपक्षेऽपि सर्वथैकरूपत्वादर्थक्रियाकारित्वाऽभावः। अर्थक्रियाकारित्वाभावे द्रव्यस्याऽश प्यभावः” (बृ.न.च.६९ पृ.३७) इति बृहन्नयचक्रवृत्तिकृद्वचनमनुसन्धेयम् । क एकान्तनित्यद्रव्याऽभिन्नत्वेन एकान्तनित्यत्वापत्त्या गुणादेरपि अर्थक्रियाकारित्वाऽभावोऽभेदपक्षे णि पूर्वोक्त(११/८)द्रव्यस्वभावप्रकाश-वीतरागस्तोत्राऽध्यात्मसार-द्रव्यालङ्कार-सूत्रकृताङ्गवृत्त्यादिसन्दर्भानुसारेण
विभावनीयः।
છતાં દેહધારીની હિંસા (અને હિંસાજન્ય પા૫) સંભવશે નહિ. તથા જેઓના પક્ષમાં દેહ-દેહધારી વચ્ચે સર્વથા અભેદ સ્વીકારવામાં આવેલ છે તેમના મતે દેહનાશ થતાં દેહધારીનો = જીવનો નાશ થવાથી પરલોક કોનો થશે ?' મતલબ કે એકાન્તઅભેદમતમાં શરીરનાશ પછી પરલોકગામી કોઈ નહિ સંભવે. તેથી દેહ = પર્યાય અને દેહધારી = પર્યાયી દ્રવ્ય વચ્ચે ભેદાનુવિદ્ધ અભેદ માનવો જરૂરી છે.
છે એકાન્તભેદપક્ષનું અને સર્વથા અભેદપક્ષનું નિરસન છે (પ્રવૃત્ત) આ બાબતમાં બૃહયચક્રવૃત્તિકારે બહુ સુંદર વાત કરેલી છે. તે આ મુજબ છે કે “ધર્મ -ધર્મી વચ્ચે જો સર્વથા ભેદ માનવામાં આવે તો પણ દ્રવ્યનો ઉચ્છેદ થશે. કેમ કે વિશેષ સ્વભાવને
ધારણ કરનારા ગુણ અને પર્યાય દ્રવ્યથી સર્વથા ભિન્ન હોવાના લીધે નિરાધાર બની જશે. તથા નિરાધાર સ બનવાથી ગુણ-પર્યાયમાં અર્થક્રિયાકારિત્વ નહિ સંભવે. ગુણ-પર્યાય પોતાનું કોઈ પણ કાર્ય કરી નહિ
શકે. અર્થક્રિયાકારી ન હોય તે અસત્ હોય. આવી પરિસ્થિતિમાં ગુણી દ્રવ્યનો પણ ઉચ્છેદ થઈ જશે. Cી તથા ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે જો એકાત્તે અભેદ સ્વભાવ માનવામાં આવે તો પણ દ્રવ્યનો ઉચ્છેદ થશે. કારણ
કે સર્વથા અભેદપક્ષમાં વસ્તુ એકાન્ત એકરૂપ હોવાથી અર્થક્રિયા (= પોતાનું કાર્યો કરવા માટે સમર્થ નથી. અર્થક્રિયાકારિત્વ ન હોય તો દ્રવ્યનો પણ અભાવ સુનિશ્ચિત બની જશે.” આ વાતનું પણ અહીં અનુસંધાન કરવું.
આ એકાન્તપક્ષમાં ગુણાદિ અર્થક્રિયાકારી ન બને છે (ા.) અહીં અભેદપક્ષમાં અર્થક્રિયાકારિત્વનો અભાવ બતાવેલ છે તે નીચે મુજબ સમજવો. દ્રવ્યથી ગુણ-પર્યાય સર્વથા અભિન્ન હોય તો જેમ દ્રવ્ય એકાન્તનિત્યસ્વભાવવાળું છે, તેમ ગુણ-પર્યાય પણ એકાન્તનિત્યસ્વભાવવાળા બની જશે. તથા એકાન્તનિત્યસ્વભાવયુક્ત પદાર્થમાં તો અર્થક્રિયાકારિત્વ સંભવતું નથી - આ વાત પૂર્વે આ જ શાખાના આઠમા શ્લોકના વિવેચનમાં દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશ, વિતરાગસ્તોત્ર, અધ્યાત્મસાર, દ્રવ્યાલંકાર, સૂયગડાંગસૂત્રવ્યાખ્યા વગેરેના સંદર્ભ-સાક્ષીપાઠ દ્વારા સમજાવેલ જ છે. તેથી એકાન્તનિત્ય દ્રવ્યથી અભિન્ન એવા ગુણ-પર્યાય પણ એકાન્તનિત્ય બનવાના લીધે અર્થક્રિયાકારી નહિ બની શકે - તેવી વિભાવના સ્વયે વાચકવર્ગે કરવી.