Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 191

११/९ • द्रव्य-पर्याययोः सामान्य-विशेषवाचकता 0
१८०१ विशेषावश्यकभाष्यवृत्ती श्रीहेमचन्द्रसूरयः ।
ततश्च घटत्वादिरूपेण घटादेः अनित्यतया केवलपर्यायरूपतोक्तावपि न क्षतिः, विशेषात्मके । पर्यायेऽपि एकाऽनेकस्वभावाऽभ्युपगमादिति सिंहावलोकनन्यायेन ज्ञातव्यम् । इत्थं सर्वत्र एकानेकस्वभावौ वाच्यौ । न च सामान्य-विशेषान्यतरस्य प्रतिक्षेपः कर्तुं युज्यते, एकविरहेऽपरस्याऽप्यभावापत्तेः। म
इदमत्राकूतम् - सामान्य-विशेषयोः समनैयत्यादेकाऽभावेऽपरस्याऽप्याभावः, तदुभयाभावे च श द्रव्यस्याप्युच्छेद आपद्येत, सामान्य-विशेषपर्यायशून्यद्रव्यस्याऽभावात् । तदुक्तं सम्मतितर्के '“दव्यं पज्जव- क विउयं दव्वविउत्ता य पज्जवा णत्थि” (स.त.१/१२) इति पूर्वोक्तं (९/३+१०/१) स्मर्तव्यम् । तत्त्वार्थसिद्धसेनीयवृत्ती, अनेकान्तजयपताकावृत्ती, अनेकान्तवादप्रवेशे, स्याद्वादमञ्जर्यां, धर्मसङ्ग्रहणिवृत्ती, जैनस्याद्वाद-- मुक्तावल्यां, जल्पकल्पलतायाञ्च “द्रव्यं पर्यायवियुक्तम्, पर्याया द्रव्यवर्जिताः। क्व कदा केन किंरूपा दृष्टा का
શ્વ પર્યાયમાં પણ એકાનેકસ્વભાવ માન્ય 8 (તત્ત.) “ઘટતાદિરૂપે ઘટાદિ પદાર્થ અનિત્ય છે. તેથી ઘટાદિ દ્રવ્યાત્મક નથી. દ્રવ્ય તો નિત્ય હોય, ત્રિકાલધ્રુવ હોય. આથી ઘટાદિ પદાર્થ માત્ર પર્યાયાત્મક છે' - આવું કદાચ કોઈ કહે તો પણ અમને શ્વેતાંબરોને કોઈ તકલીફ નથી. કારણ કે અમે તો ઉપર જણાવ્યા મુજબ વિશેષમાં પણ એકાનેકોભયસ્વભાવને માનીએ છીએ. તથા ઘટાદિ પર્યાય તો વિશેષાત્મક જ છે. તેથી વિશેષાત્મક ઘટાદિ પર્યાયમાં પણ એક -અનેકઉભયસ્વભાવ નિરાબાધપણે રહે જ છે. તેથી આ જ શ્લોકની વ્યાખ્યામાં પૂર્વે પર્યાયાત્મક હોવાથી ઘટાદિમાં દ્રવ્યવૃત્તિ એકાનેકસ્વભાવ કઈ રીતે રહી શકશે ?” તેવી જે દલીલ કરી હતી તેનું આ બીજું નિરાકરણ સિંહાવલોકન ન્યાયથી જાણવું. આમ સામાન્ય અને વિશેષ બન્નેમાં એકસ્વભાવ અને અનેકસ્વભાવ કહેવા જરૂરી છે. સામાન્ય કે વિશેષ - બેમાંથી એકનો પણ અપલાપ કરી શકાય તેમ નથી. કારણ શું કે એકની ગેરહાજરીમાં બીજાની પણ ગેરહાજરી થવાની આપત્તિ આવે.
- - સામાન્ય-વિશેષની સમવ્યાપ્તિ શ્વેતાંબરસંમત 4 (રૂમ) પ્રસ્તુતમાં તાત્પર્ય એવું છે કે સામાન્ય અને વિશેષ - આ બન્ને પદાર્થ પરસ્પર સમનિયત 31 છે. જ્યાં સામાન્ય હોય ત્યાં જ વિશેષ પદાર્થ હોય. તથા જ્યાં વિશેષ હોય ત્યાં જ સામાન્યપદાર્થ હોય. તેથી વસ્તુમાં એકસ્વભાવ કે અનેકસ્વભાવ ન માનવામાં આવે તો ક્રમશઃ સામાન્ય કે વિશેષ પદાર્થનો અભાવ સિદ્ધ થતાં સામાન્ય-વિશેષ બન્ને પદાર્થનો અભાવ સિદ્ધ થશે. તથા સામાન્ય -વિશેષ બન્નેનો અભાવ હોય તો દ્રવ્યનો પણ ઉચ્છેદ થશે. કારણ કે સામાન્યપર્યાયથી કે વિશેષપર્યાયથી શૂન્ય કોઈ પણ દ્રવ્ય હોતું જ નથી. તેથી જ સંમતિતર્કમાં જણાવેલ છે કે “પર્યાયશૂન્ય દ્રવ્ય કે દ્રવ્યશૂન્ય પર્યાય હોતા નથી.” પૂર્વે (૯/૩ + ૧૦/૧) આ સંદર્ભ જણાવેલ હતો. તેને અહીં યાદ કરવો. તત્ત્વાર્થસિદ્ધસેનીયવૃત્તિ, અનેકાન્તજયપતાકાવ્યાખ્યા, અનેકાન્તવાદપ્રવેશ, સ્યાદ્વાદમંજરી, ધર્મસંગ્રહણિવૃત્તિ, જૈનસ્યાદ્વાદમુક્તાવલી તથા જલ્પકલ્પલતા ગ્રંથમાં એક કારિકા ઉદ્ધત કરેલ છે. તેમાં પણ જણાવેલ છે કે “પર્યાયરહિત દ્રવ્ય કે દ્રવ્યરહિત પર્યાય ક્યાં, ક્યારે, કોણે, કેવા સ્વરૂપવાળા જોયા છે ? અથવા કયા પ્રમાણથી દ્રવ્યશૂન્ય પર્યાયોને કે પર્યાયશૂન્ય દ્રવ્યને જોયેલ છે ?' પ્રસ્તુતમાં ‘દ્રવ્ય પદથી સામાન્ય 1. द्रव्यं पर्यववियुतं द्रव्यवियुक्ताः च पर्यवाः न सन्ति।