Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
१७९८ ॐ तत्त्वोपप्लवसिंहसंवादः ।
११/९ રસ (એકતા=) એકસ્વભાવ વિના, સામાન્યાભાવઈ, વિશેષ ન (લહિઈ=) પામિઈ. - घटाकाशादिभेदभिन्नोऽनन्त एव” (स.प.१४ / पृ.२१) इति वैशेषिकतन्त्रानुयायिनः शिवादित्यस्य वचनम् ' अवधारणगर्भं सङ्गच्छत इत्यवधेयम् ।
एवम् एकान्तक्षणिकपक्षेऽपि एकत्र अनेकस्वभावोऽभ्युपगन्तव्य एव । एतदभिप्रायेण जयराशिभट्टेन म तत्त्वोपप्लवसिंहे “एकं नीलस्वलक्षणम् अनेकं विज्ञान-नीलादिकं करोति इति वः (बौद्धानां) सिद्धान्तः। तद् - अनेकं कार्यं किम् एकेन आकारेण करोति, आकारभेदेन वा ? तद् यदि एकेन करोति, तदा आयाता र सर्वकार्याणाम् एकाकाररूपता = एकत्वम्, एकस्य वा अनेकत्वम् आपद्यते। अथ आकारभेदेन अनेककार्य क जनयति, आकारभेदात् तदेकत्वं व्यावर्त्तते, यद्व्यावृत्तौ नैकम् अनेकं कार्यं करोति” (त.सिं.९/पृ.१०५) णि इत्याद्युक्तम् । ततश्चाऽकामेनाऽपि बौद्धन अनेककार्यजनके कारणक्षणे अनेकस्वभावोऽङ्गीकर्तव्य
- ત્યાશા
साम्प्रतम् एकस्वभावानभ्युपगमे बाधमाह - विना एकस्वभावं वस्तुन एकान्तेन अनेकस्वभावाતેણે જણાવેલ છે કે “ઘટાકાશ, પટાકાશ વગેરે ભેદથી ભિન્ન એવા આકાશના અનંત ભેદ જ છે.” જકારપૂર્વક શિવાદિત્યવચન પર્યાયાર્થિકનયના અભિપ્રાયથી સંગત થઈ શકે. આ વાતનું ખાસ ધ્યાનમાં રાખવી.
# એકાન્તક્ષણિકપક્ષમાં એકમાં અનેકસ્વભાવસિદ્ધિ ? (વન.) જેમ આકાશ વગેરે નિત્ય દ્રવ્યમાં અનેકસ્વભાવ પરદર્શનકારોને માન્ય છે, તેમ એકાન્તક્ષણિક પક્ષમાં પણ એક જ દ્રવ્યમાં અનેકસ્વભાવ માનવો જ પડે તેમ છે. આ અભિપ્રાયથી જયરાશિ ભટ્ટ નામના વિદ્વાને બૌદ્ધમતની સમીક્ષા કરતી વખતે તત્ત્વોપધ્ધવસિંહ નામના ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “તમારા બૌદ્ધ લોકોનો આ સિદ્ધાન્ત છે કે “એક નીલસ્વલક્ષણસ્વરૂપ કારણ જ વિજ્ઞાનક્ષણ, નીલક્ષણ વગેરે
અનેક કાર્યોને કરે છે.” આ અંગે અમે બૌદ્ધને પ્રશ્ન પૂછીએ છીએ કે “(૧) તે કારણક્ષણ અનેકવિધ {" કાર્યોને શું એક આકારથી કરશે કે (૨) આકારભેદથી કરશે ? (૧) જો કારણક્ષણ એક જ આકારથી
= સ્વભાવથી અનેક કાર્યોને કરે તો સર્વ કાર્યોમાં એકાકારતા = એકતા = અભિન્નતા આવી પડશે. ર. (કારણ કે એકાકાર કારણથી જે જન્ય હોય, તે એકાકાર જ હોય.) જો કાર્યમાં અનેકાકારતા =
અનેકસ્વભાવ માનવામાં આવે તો એક કારણ અનેકાકાર = અનેકસ્વભાવવાળું સિદ્ધ થવાની બૌદ્ધોને આપત્તિ આવે. (૨) જો “નીલસ્વલક્ષણ નામનું કારણ આકારભેદથી વિજ્ઞાન-નીલક્ષણાદિ અનેક કાર્યોને ઉત્પન્ન કરે છે' - આવો બીજો વિકલ્પ માન્ય કરવામાં આવે તો આકારભેદથી = સ્વભાવભેદથી કાર્ય કરવાના લીધે કારણમાં એકત્વ = એકસ્વભાવ બાધિત થશે. કારણમાં જો એકસ્વભાવ હોય તો “એક કારણે અનેક કાર્ય કરે છે' - આવું કહી ન શકાય.” આ ચર્ચા દ્વારા અનેકકાર્યજનક ક્ષણિક સ્વલક્ષણ કારણક્ષણમાં અનેકસ્વભાવનો સ્વીકાર બૌદ્ધોએ કરવો જ પડે તેમ છે. ભલે ને તેનો સ્વીકાર કરવાની તેમની ઈચ્છા ન હોય - આ પ્રમાણે પ્રસ્તુત સંદર્ભનો આશય સમજવો.
એકરવભાવમાં વિપક્ષબાધક પ્રમાણ જુ (સાત.) એક-અનેકસ્વભાવનું નિરૂપણ કર્યા બાદ હવે ગ્રંથકારશ્રી દ્રવ્યમાં એકસ્વભાવ માન્ય કરવામાં
