Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
??/૬
० एकानेकस्वभावविमर्श: 0
१७९७ प्रकृते “एकस्याप्यनेकस्वभावोपलम्भाद् अनेकस्वभावः” (आ.प.पृ.१२) इति आलापपद्धतिवचनम्, प “अणेक्करूवा हु विविहभावत्था” (द्र.स्व.प्र.६१) इति द्रव्यस्वभावप्रकाशवचनञ्चानुसन्धेयम् ।
“अनेकपर्यायव्यापकैकद्रव्यमयत्वरूपा एकत्वशक्तिः। एकद्रव्यव्याप्यानेकपर्यायमयत्वरूपा अनेकत्वशक्तिः" (સ.સી.પૃ.૬૦૪) તિ સમયસારવૃત્તી માત્મધ્યાતો મૃતથન્દ્રાચાર્ય ___नयचक्रसारे देवचन्द्रवाचकैस्तु “समस्तस्वभावपर्यायाऽऽधारभूत-भव्यदेशानां स्व-स्वक्षेत्रभेदरूपाणाम् ॥ एकत्वपिण्डीरूपाऽपरित्यागः एकस्वभावः । क्षेत्र-काल-भावानां भिन्नकार्यपरिणामानां भिन्नप्रवाहरूपः अनेकस्वभावः” (ન.ર.સ..૭૬૨) રૂત્યુન્
पर्यायार्थिकनयपुरस्कारे तु गगनमनन्तभेदभिन्नमेव । एतदभिप्रायेणैव सप्तपदा. “आकाशस्तु र्णि વિભાવપર્યાયો પણ તાત્ત્વિક જ છે. આ બાબત વાચકવર્ગે ખ્યાલમાં રાખવી.
! પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં અનેક સ્વભાવ છે (7) પ્રસ્તુતમાં આલાપપદ્ધતિનું અનુસંધાન કરવું કે “એક દ્રવ્યમાં પણ અનેકસ્વભાવ જોવા મળે છે. તેથી એક દ્રવ્ય પણ અનેકસ્વભાવવાળું હોય છે.” તથા “અનેકસ્વરૂપવાળા પ્રત્યેક દ્રવ્ય અનેકસ્વભાવમાં રહેલા છે' - આ પ્રમાણે દ્રવ્યસ્વભાવપ્રકાશના વચનનું પણ અનુસંધાન કરવું.
| (S એકત્વ-અનેકત્વશક્તિ . (મને.) સમયસાર ગ્રંથની આત્મખ્યાતિ વ્યાખ્યામાં અમૃતચન્દ્રાચાર્યજીએ “અનેક પર્યાયોમાં વ્યાપક એકદ્રવ્યમયત્વ એ એકત્વશક્તિ છે. તથા એક દ્રવ્યમાં વ્યાપ્ય અનેકપર્યાયમયત્વસ્વરૂપ અનેકત્વશક્તિ છે” - આ પ્રમાણે જે જણાવેલ છે, તે પ્રસ્તુતમાં સ્મર્તવ્ય છે.
જ એકાનેકસ્વભાવ શ્રીદેવચન્દ્રજીની દૃષ્ટિએ જ (ન.) નયચક્રસાર ગ્રંથમાં ઉપાધ્યાયશ્રી દેવચન્દ્રજીએ તો એકસ્વભાવ-અનેકસ્વભાવની ઓળખાણ શું. આ રીતે આપેલી છે કે “સમસ્ત સ્વભાવોનો તથા પર્યાયોનો આધાર બની ચૂકેલા તથા ભવિષ્યમાં આધાર બનનારા એવા જે પ્રદેશો = ઉપાદાનકારણભૂત અવયવો છે, તે પોતપોતાના જુદા-જુદા ક્ષેત્ર સ્વરૂપ છે. તેમ છતાં તે દ્રવ્યો એક પિંડપણાને = પરસ્પર અનુસૂતપણાને છોડતા નથી. તે દ્રવ્યોનો તે એકસ્વભાવ છે. તથા ક્ષેત્ર (= સ્વઉપાદાનભૂત અવયવો), કાળ (= જીવાદિદ્રવ્યનિષ્ઠ વર્તના પરિણતિ) રાં અને ભાવ = પર્યાય પોતપોતાના ભિન્ન-ભિન્ન કાર્યસ્વરૂપે પરિણમતા હોય છે. તે સર્વનો પ્રવાહ ભિન્ન છે. તે જ અનેકસ્વભાવ છે.” દા.ત. વારંવાર ધોકાનો માર પડવાથી કપડાના તાંતણા ઢીલા પડે છે, શિથિલ થાય છે, ઘસાય છે. તેથી પૂર્વે જેટલો ભાર ઉપાડવાની ક્ષમતા તેમાં હતી, તે ઓછી થાય છે. કપડું પૂર્વે નવીન હતું. હવે જૂનું થયું. પહેલાં કરતાં તેનો વર્ણ ઝાંખો પડે છે. બીજાને આકર્ષવાનું કામ હવે તે પટ કે તંતુઓ કરી શકતા નથી. આમ પોતાના વિભિન્ન કાર્યરૂપે પરિણમતા ક્ષેત્ર-કાળ -ભાવોનો પ્રવાહ વિભિન્ન હોવાથી પટમાં અનેકસ્વભાવ હોય છે. આવું તાત્પર્ય સમજવું.
& આકાશના અનંત ભેદ - શિવાદિત્ય & (.) પર્યાયાર્થિકનયને આગળ કરવામાં આવે તો આકાશના અનંત ભેદ જ છે. આ પર્યાયાર્થિકનયના અભિપ્રાયથી જ, સપ્તપદાર્થ ગ્રંથમાં શિવાદિત્ય મિશ્રજીએ જણાવેલી એક વાત સંગત થઈ શકે છે. ત્યાં 1. અને દિ વિવિધભાવસ્થા
