Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
० अवच्छेदकभेदे अवच्छिन्नभेदः ।
१७९५ सम्मतञ्च तन्त्रान्तरीयाणामपीदम् । तदुक्तं भेदधिक्कारे नृसिंहाश्रमेण “वस्तुतस्तु अवच्छेदकभेदाद् । अवच्छिन्नभेद” (भे.धि.पृ.७१) इति । अत एव धर्मराजाध्वरिन्द्रेण अपि वेदान्तपरिभाषायाम् “भेदो द्विविधः । (१) सोपाधिकः (२) निरुपाधिकश्चेति । तत्रोपाधिसत्ताव्याप्यसत्ताकत्वं सोपाधिकत्वम् । तच्छून्यत्वं निरुपाधिकत्वम् । तत्र आद्यो यथा एकस्यैव आकाशस्य घटाधुपाधिभेदेन भेदः। ... निरुपाधिकभेदो यथा घटे पटभेदः” म (वे.प.पृ.२९७) इत्युक्तम् । इत्थमेकस्याऽप्याकाशद्रव्यस्य घटाकाश-पटाकाशाद्यनेकद्रव्यसन्तानोपलब्धेः । पारमार्थिकः अनेकस्वभावोऽप्रत्याख्येयः, एकस्याऽपि घटस्य श्यामत्व-रक्तत्वादिना नानास्वभाववत् ।
एतेन “विभावपर्यायाः तूपचारेण यथा - घटाकाशमित्यादि” (प.प्र.५७ वृ.पृ.६२) इति परमात्मप्रकाशवृत्तौ ઘટવાવચ્છિન્નભેદ = ઘટભેદ રહે તેમ ઘટાકાશત્વ વગેરે જ્યાં ન રહે તે પર્વતાકાશમાં ઘટાકાશત્નાવચ્છિન્નભેદ = ઘટાકાશભેદ વગેરે અવશ્ય રહે. તેથી દ્રવ્યમાં સોપાકિસ્વભેદની સિદ્ધિ થાય છે.
આ વેદાન્તદર્શનમાં ભેદના બે પ્રકાર છે (સમ) આ વાત માત્ર અમને જ નહિ, અન્ય દર્શનીઓને પણ માન્ય છે. નૃસિંહાશ્રમ નામના વેદાન્તી વિદ્વાને ભેદધિક્કાર ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “વાસ્તવમાં તો અવચ્છેદકધર્મ (= ઉપાધિ) બદલાય તો તેનાથી અવચ્છિન્ન = વિશિષ્ટ વસ્તુ પણ બદલાય છે.” ઘટ, પટ વગેરે ઉપાધિઓ ભિન્ન હોવાથી ઘટાવચ્છિન્ન આકાશ કરતાં પટાવચ્છિન્ન આકાશ ભિન્ન સિદ્ધ થાય છે. પટાવચ્છિન્નાકાશમાં = પટાકાશમાં ઘટાવચ્છિન્નત્વ ન હોવાથી પણ ઘટાકાશભેદ સિદ્ધ થાય છે. તેથી જ ધર્મરાજ અધ્વરિદ્ર નામના વિદ્વાને પણ વેદાન્તપરિભાષા ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે “ભેદના બે પ્રકાર છે. (૧) સોપાધિક અને (૨) નિરુપાધિક. તેમાં સોપાધિક ભેદ તેને કહેવાય કે જેનું અસ્તિત્વ ઉપાધિના અસ્તિત્વનું વ્યાપ્ય હોય. ઉપાધિની સત્તા = વિદ્યમાનતા = અસ્તિતા રવાના થાય એટલે જેનું અસ્તિત્વ રવાના થાય તે સોપાધિક ભેદ કહેવાય. તથા આવું જેનામાં ન હોય તે નિરુપાધિક ભેદ કહેવાય. આ બન્ને ભેદમાં સૌપ્રથમ સોપાધિક ભેદનું દૃષ્ટાંત છે આકાશ છે. જેમ કે આકાશ પરમાર્થથી એક જ છે. તેમ છતાં ઘટ, પટ, મઠ વગેરે ઉપાધિના ભેદથી આકાશમાં ભેદ પડે છે. ઘટ જ્યાં હોય તે ઘટાકાશ કહેવાય. પટ જ્યાં હોય તે પટાકાશ કહેવાય. ઘટાકાશ, કે પટાકાશ વગેરે આકાશના સોપાધિક ભેદ છે. કારણ કે ઘટાકાશ ત્યાં સુધી જ હોય છે કે જ્યાં સુધી ઘટ હોય. ઘટની સત્તા નાબૂદ થાય કે ઘટાકાશની સત્તા પણ વિલીન થાય છે. પટનું અસ્તિત્વ મટે કે તે પટાકાશ પણ નિવૃત્ત જ થાય. આમ ઘટ, પટ વગેરે ઉપાધિની સત્તા એ ઘટાકાશ, પટાકાશ વગેરેની સત્તાની વ્યાપક છે. ઘટાકાશાદિની સત્તા તેની વ્યાપ્ય છે..... નિરુપાધિક ભેદનું ઉદાહરણ ઘટ, પટ વગેરેનો ભેદ છે. ઘટમાં પટનો ભેદ છે તે નિરુપાધિક છે.” આ રીતે આકાશ દ્રવ્ય એક હોવા છતાં પણ ઘટાકાશ, પટાકાશ વગેરે સ્વરૂપે તેના અનેક દ્રવ્યનો પ્રવાહ ઉપલબ્ધ થાય છે. તેથી આકાશ વગેરે એક દ્રવ્યમાં પણ પારમાર્થિક અનેકસ્વભાવનો અપલોપ થઈ શકે તેમ નથી. જેમ એક જ ઘડામાં શ્યામત્વ, રક્તત્વ વગેરે સ્વરૂપે અનેકસ્વભાવ આ જ શ્લોકની વ્યાખ્યામાં પૂર્વે જણાવી ગયા તેમ અહીં સમજી શકાય તેમ છે.
અ આકાશ વગેરેમાં પણ વિભાવપર્યાયો વાસ્તવિક (ત્તેર) યોગીન્દ્રદેવરચિત પરમાત્મપ્રકાશની વ્યાખ્યામાં દિગંબર બ્રહ્મદેવજીએ કહેલ છે કે “આકાશ વગેરે ચાર દ્રવ્યોમાં વિભાવપર્યાયો માત્ર ઉપચારથી હોય છે. જેમ કે – “ઘટાકાશ' વગેરે.” આ વાત યોગ્ય નથી. ઉપરની વાતથી જ તેનું નિરાકરણ થઈ જાય છે. કેમ કે ઘટ, પટ વગેરે ઉપાધિભેદથી ઉપહિતનો
