Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 183

११/९ ० द्रव्याऽभेदेऽपि स्वभावभेदसिद्धिः ।
१७९३ તિવારછે આકાશાદિક દ્રવ્યમાંહિ પણિ ઘટાકાશાદિભેદઈ એ (અનેકત્વ) સ્વભાવ દુર્લભ નહીં. શ, "गुणान्तरयोगाच्च अन्यत्वं भवति, तद् यथा - तमेव गुणान्तरयुक्तं दृष्ट्वा वक्तारो भवन्ति - अन्यो भवान् સંવૃત્ત” (વૈ..૫.૧//૧૭) તા “તમેવ રૂત્યનેન દ્રવ્યાડમેદ્દો વ્યવસ્યમેવો વા ભૂતિઃ “ ન્યો ન भवान्' इत्यनेन च स्वभावभेदः अनेकस्वभावापराभिधानो दर्शितः पतञ्जलिना । न ह्यत्र वस्तुभेदो- रा ऽभिमतः।
न च तथापि आकाशादिद्रव्येऽनेकस्वभावाऽगतिः, मृत्तिकादेरिव तस्यानेकद्रव्यसन्तत्ययोगादिति । शङ्कनीयम्,
आकाशादिद्रव्येऽपि घटाकाश-पटाकाश-पुस्तकाकाशादिसन्तानतोऽनेकस्वभावतायाः सौलभ्यात् । क तथाहि - येषु गगनप्रदेशेषु घट अवगाढः ते घटाकाशव्यपदेशमाबिभ्राणाः घटापनयने घटध्वंसादौ णि वा सति पटावगाहदानव्यापृताः पटाकाशत्वेन व्यवह्रियन्ते, न तु घटाकाशत्वेन; तदपनयनादिदशायां का पुस्तकाद्यवगाहदानव्यामृताः पुस्तकाद्याकाशत्वेन व्यपदिश्यन्ते, न तु पटाकाशत्वेन । उपाधिविगमे औपाधिकस्य विगमः परेषामपि सम्मतः। तदुक्तं भावप्रकाशने शारदातनयेन “उपाधौ विनिवृत्ते तु છે કે “અન્ય ગુણનો યોગ થવાથી વસ્તુ બદલાઈ જાય છે. તે આ રીતે - તે જ માણસને અન્ય ગુણથી વિશિષ્ટ થયેલો જોઈને લોકો એવું બોલનારા હોય છે કે “આપ તો સાવ બદલાઈ જ ગયા.' આમ ગુણાન્તરયોગથી વ્યક્તિ-વસ્તુ ભિન્નસ્વભાવવાળી થાય છે.” અહીં “તે જ માણસને આવું કહેવાથી વસ્તુનો કે વ્યક્તિનો નાશ અભિપ્રેત નથી. તથા “બદલાઈ ગયા” આ મુજબ કહેવાથી “સ્વભાવભેદ' અર્થાત્ “અનેકસ્વભાવ' પતંજલિ ઋષિએ સૂચિત કરેલ છે. વસ્તુભેદ કે વ્યક્તિભેદ અહીં અભિપ્રેત નથી.
શંક :- (ન તથા.) આ રીતે માટી વગેરે દ્રવ્યમાં કે ઘટ વગેરે દ્રવ્યમાં અનેકસ્વભાવની સંગતિ કરવા છતાં પણ આકાશ વગેરે દ્રવ્યમાં અનેકસ્વભાવ રહી નહિ શકે. કારણ કે માટી વગેરેની જેમ ! આકાશાદિ દ્રવ્યમાંથી અનેક દ્રવ્યોનો પ્રવાહ ઉત્પન્ન થતો નથી.
2 આકાશ વગેરેમાં અનેક સ્વભાવની સંગતિ ; સમાધાન :- (વિ.) તમારી શંકા વ્યાજબી નથી. કારણ કે આકાશ વગેરે દ્રવ્યમાંથી પણ ઘટાકાશ, પટાકાશ, પુસ્તકાકાશ વગેરે દ્રવ્યોની પરંપરા ચાલતી હોવાથી અનેકસ્વભાવ આકાશ વગેરે દ્રવ્યમાં પણ સુલભ જ છે. તે આ રીતે સમજવું - જે આકાશપ્રદેશોમાં ઘટ રહેલો છે તે આકાશપ્રદેશોને ઘટાકાશ કહેવાય છે. “ઘટાકાશ' તરીકેના વ્યવહારનો વિષય બનતા તે આકાશપ્રદેશો કાયમ “ઘટાકાશ” સ્વરૂપે રહેતા નથી. જ્યારે તે સ્થળેથી ઘડાને દૂર કરવામાં આવે કે ઘટનો ધ્વંસ થાય તથા તે જ આકાશપ્રદેશોમાં પટને મૂકીએ ત્યારે પટને આશરો આપવા માટે પ્રવૃત્ત થયેલા તે જ આકાશપ્રદેશોનો “પટાકાશ' તરીકે વ્યવહાર થાય છે, પરંતુ ઘટાકાશ તરીકે નહિ. તથા ત્યાંથી પટને ખસેડવામાં આવે કે પટનો ધ્વસ થાય તથા તે જ આકાશપ્રદેશોમાં પુસ્તક વગેરેને રાખવામાં આવે તો તે આકાશપ્રદેશો પુસ્તકાદિને આશરો આપવા માટે પ્રવૃત્ત થાય છે. ત્યારે તે આકાશપ્રદેશોનો “પુસ્તકાકાશ' આદિ સ્વરૂપે વ્યવહાર થાય છે. પરંતુ “પટાકાશ' તરીકે નહિ. આ રીતે સર્વત્ર ઉપાધિનો નાશ થતાં ઔપાધિક વસ્તુનો નાશ અન્યદર્શનકારોને