Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 182

म
*}
र्णि
१७९२
* गुणान्तरयोगेऽनेकस्वभावताऽऽविर्भावः
११/९
પર્યાય પણિ આદિષ્ટદ્રવ્ય કરિયઈં,
श्यामत्व-रक्तत्वादिना वा जलधारणाऽधारणादिलक्षणाम् अनेकस्वभावताम् आबिभर्ति एव ।
“एगानेगसरूवं वत्थु च्चिय दव्व - पज्जवसहावं” (ध. स. ७२९) इति धर्मसङ्ग्रहणिवचनमपि प्रकृते स्मर्तव्यम् ।
एतेन द्रव्यत्वेन उपचरिते घटे अनेकस्वभावधारणाऽयोगः, गोत्वेन उपचरिते षण्ढे दुग्धधारणाऽयोगवदिति प्रत्यस्तम्,
-
गुणाधारत्वादिना घटे अभ्युपगम्यमानायाः कथञ्चिद्द्रव्यरूपतायाः पारमार्थिकत्वात्, प्रमाणराजस्याद्वादपरिकरे तस्या अपि समावेशात् ।
गुणान्तरयोगे परेषामपि अनेकस्वभावता सम्मता । तदुक्तं वैयाकरणमहाभाष्ये पतञ्जलिना દ્વિતીયક્ષણવૃત્તિતા વગેરે સ્વરૂપે અનેક સ્વભાવને ધારણ કરે છે. અથવા ભઠ્ઠીમાં પાક્યા પૂર્વે જે ઘડો શ્યામ હતો, તે જ ઘડો પાક્યા પછી લાલ થવાના લીધે શ્યામત્વ-રક્તત્વ વગેરે સ્વરૂપે પણ અનેકસ્વભાવવાળો બને છે. પાકની પૂર્વે કાળા ઘડામાં જલધારણ સ્વભાવ નથી હોતો. કારણ કે ત્યારે તે કાચો હોય છે. પાક પછી રક્ત બનેલા તે જ ઘડામાં જલધારણ કરવાનું સામર્થ્ય જોવા મળે છે. નિચ્છિદ્ર ઘટમાં જલધારણનું સામર્થ્ય હોય છે. સચ્છિદ્ર ઘટમાં જલધારણસામર્થ્ય નથી હોતું. તેથી એક જ ઘડામાં જલધારણ -અધારણાદિસ્વરૂપ સ્વભાવભેદ અનેકસ્વભાવ સિદ્ધ થાય છે.
=
વસ્તુના સ્વરૂપ એક-અનેક ઃ હરિભદ્રસૂરિજી
(“FIM.) અહીં શ્રીહરિભદ્રસૂરિજીની એક વાત યાદ કરવા યોગ્ય છે. તેઓએ ધર્મસંગ્રહણિ ગ્રંથમાં જણાવેલ છે કે ‘વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાયસ્વભાવવાળી હોવાથી એક-અનેકસ્વરૂપને ધારણ કરે છે.' આશય એ છે કે દ્રવ્યસ્વભાવયુક્ત હોવાથી વસ્તુમાં એકસ્વરૂપ = એકસ્વભાવ છે તેમજ પર્યાયસ્વભાવવિશિષ્ટ હોવાના લીધે અનેકસ્વરૂપ અનેકસ્વભાવ પણ વસ્તુમાં વિદ્યમાન જ છે.
=
C
દલીલ :- (તે.) ઘટ તો પર્યાયાત્મક છે. તેમાં દ્રવ્યત્વનો ઉપચાર કરો એટલે તે અનેકસ્વભાવને કેવી રીતે ધારણ કરે ? જેમ સાંઢમાં ગાય તરીકેનો ઉપચાર કરવામાં આવે તો સાંઢ દૂધને ધારણ કરતો નથી તેમ દ્રવ્ય તરીકે ઉપચરિત ઘટ દ્રવ્યની જેમ અનેકસ્વભાવને ધારણ કરી ન શકે.
ઘટમાં દ્રવ્યરૂપતા પારમાર્થિક
નિરાકરણ :- (મુળાધા.) ઘડો ગુણનો આધાર હોવાથી તે કથંચિત્ દ્રવ્યાત્મક છે. ઘટમાં સ્વીકારવામાં આવતી કથંચિત્ દ્રવ્યાત્મકતા પણ પારમાર્થિક જ છે, કાલ્પનિક નહિ. પ્રમાણરાજ એવા સ્યાદ્વાદમહારાજના પરિવારમાં ગુણાધારત્વાદિનિમિત્તક ઘટાદિગત કથંચિત્ દ્રવ્યરૂપતાનો પણ સમાવેશ થાય જ છે. આમ ઘટાદિ પદાર્થ કથંચિત્ દ્રવ્યાત્મક હોવાના લીધે અનેકસ્વભાવને નિરાબાધપણે ધારણ કરી શકે જ છે. * એકમાં અનેકસ્વભાવ પરદર્શનસંમત ૢ
(શુળાન્ત.) અન્ય ગુણનો યોગ થાય તો વસ્તુનો સ્વભાવ બદલાઈ જાય છે. આ રીતે એક જ વસ્તુમાં અનેકસ્વભાવ અન્યદર્શનકારોને પણ માન્ય છે. તેથી જ વૈયાકરણમહાભાષ્યમાં પતંજલિ ઋષિએ જણાવેલ 1. ાનેવ સ્વરૂપ વસ્તુ જૈવ દ્રવ્ય-પર્યવસ્વમાવક્