Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05

Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh

Page 172

१७८२ • एकान्तनित्यवादप्रत्याख्यानम् ।
११/८ प सिद्धम् एव इति। तथाहि - मृत्पिण्ड-शिवक-स्थास-घट-कपालादिषु अविशेषेण सर्वत्र अनुवृत्तः मृदन्वयः ... संवेद्यते प्रतिभेदं च पर्यायव्यावृत्तिः। तथा च न यथाप्रतिभासं मृत्पिण्डादौ संवेदनम्, तथाप्रतिभासम् एव
शिवकादिषु, आकारभेदाऽनुभवात् । न च यथाप्रतिभासभेदं तद्विजातीयेषु उदक-दहन-पवनादिषु तथाप्रतिम भासभेदम् एव शिवकादिषु मृदन्वयाऽनुभवात् । न च अस्य स्वसंवेद्यस्याऽपि संवेदनस्य अपह्नवः कर्तुं યુષ્યતે, પ્રતીતિવિરોઘા” (સ.વ.પ્ર.વૃ.૪૩ + ...માT-9, ધાર, 999 રૂ) કૃતિ અને પ્રાન્તવાવિપ્રવેશે
अनेकान्तजयपताकायां च श्रीहरिभद्रसूरयः । र सर्वज्ञसिद्धौ श्रीहरिभद्रसूरिभिः “न नित्यैकान्तवादे यद्, बन्ध-मोक्षादि युज्यते। नाऽनित्यकान्तवादेऽपि णि बन्ध-मोक्षादि युज्यते ।।” (स.सि.५१) इति उक्तम् । “स्यादुत्पत्ति-व्यय-ध्रौव्ययुक्तं व्यक्तं स्वभावतः। स्वरूपं विश्वभावानां विश्वाऽभ्यन्तरभाविनाम् ।।” (न.त.सं. १०९) इति नवतत्त्वसंवेदने अम्बप्रसादः। जैनस्याद्वादमुक्तावल्यां તે જ છે' - આવી અનુવૃત્તઆકારાવગાહી પ્રતીતિનો વિષય સ્થિર-નિત્ય વસ્તુ બને, સર્વથા ક્ષણિક નહિ. તથા જુદા-જુદા સમયે “આ તે નથી' - આવી વ્યાવૃત્તઆકારશાલી અનુભૂતિનો વિષય અનિત્ય વસ્તુ બને, એકાન્તનિત્ય નહિ. વસ્તુમાં તો અનુવૃત્ત-વ્યાવૃત્તઉભયાકારનું અવગાહન કરનાર સંવેદન ઉત્પન્ન થાય છે. આમ અનુગત-વ્યાવૃત્તવિધઆકારનું અવગાહન કરનાર સંવેદનનો વિષય બનવાથી વસ્તુ એકાન્તનિત્ય કે માત્ર અનિત્ય નથી પરંતુ નિત્યાનિત્યઉભયસ્વભાવયુક્ત છે. આ બાબત પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ સિદ્ધ થાય છે. તે આ રીતે :- માટીનો પિંડ, શિવક, સ્થાસ, ઘટ, કપાલ વગેરે અવસ્થાઓમાં સમાન રીતે સ સર્વત્ર માટીદ્રવ્યનો અન્વયે વણાયેલો હોય તેવું સંવેદન થાય છે. તથા તે તમામ અવસ્થાઓમાં અલગ
અલગ પૂર્વોત્તરકાલીન પર્યાયની વ્યાવૃત્તિ = બાદબાકી પણ અનુભવાય જ છે. મતલબ કે જેવા પ્રકારનો વા = આકારનો પ્રતિભાસ મૃત્પિડ વગેરેના સંવેદનમાં થાય છે, તેવા જ આકારનો આભાસ શિવક વગેરેના
સંવેદનમાં થતો નથી. કારણ કે બન્ને સ્થળે આકારભેદની અનુભૂતિ થાય છે. પરંતુ આ આકારનું સંવેદન સ આકારગત અત્યંત વૈજાત્યનું અવગાહન પણ કરતું નથી. કારણ કે માટીદ્રવ્યથી વિજાતીય એવા પાણી,
અગ્નિ, વાયુ વગેરે દ્રવ્યોમાં જે રીતે મૃત્પિડ વગેરેના આકારથી તદન વિલક્ષણ એવો પ્રતીતિગત ભેદ ભાસે છે, તે રીતે શિવક, સ્થાઓ વગેરેમાં કાંઈ મૃuિડાદિની આકૃતિથી અત્યંત વિભિન્ન એવો પ્રતીતિગત ભેદ ભાસતો નથી. પરંતુ તે તમામમાં માટી દ્રવ્યના અનુગમનું પણ ભાન થાય છે. આ હકીક્તનો આપણને સહુને અનુભવ છે જ. જાતે જ અનુભવેલા સંવેદનનો અપલાપ કરવો શક્ય જ નથી. બાકી તો આપણી જ પ્રતીતિનો વિરોધ આવી પડે. મરચાની તીખાશનો અનુભવ જાતે કર્યા પછી “મરચું જરા પણ તીખું નથી - આવો અપલાપ ન જ થાય ને !”
- a એકાંતપક્ષમાં બંધ-મોક્ષનો અસંભવ છે (સર્વ) સર્વશસિદ્ધિમાં હરિભદ્રસૂરિજી જણાવે છે કે “બંધ-મોક્ષ વગેરે નથી તો એકાંતનિત્યવાદમાં સંગત થતા કે નથી તો એકાન્તઅનિત્યવાદમાં સંગત થતા.” તેમજ “વિશ્વની અંદર થનારા તમામ વૈશ્વિક ભાવોનું સ્વરૂપ સ્વભાવથી જ કથંચિત્ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્યયુક્ત હોય છે. તથા તેનું સ્વરૂપ વ્યક્ત જ છે' - આમ નવતત્ત્વસંવેદનમાં શ્રાદ્ધવર્ય અંબપ્રસાદજી કહે છે. તેનાથી સર્વ પદાર્થ નિત્યાનિત્ય સિદ્ધ થાય છે. જૈનસ્યાદ્વાદમુક્તાવલીમાં યશસ્વત્સાગરજી જણાવે છે કે “જીવ એકાન્તનિત્ય હોય તો સુખ