Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 05
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
View full book text
________________
१७८४ • नित्यानित्यस्वभावाऽविरोधः ।
११/८ नित्यत्वाऽनित्यत्वाऽन्यतरविरहे सुख-दुःखानुभवाधुच्छेदापत्तेः दुर्वारत्वमेव । तदिदमभिप्रेत्योक्तं ५ विशेषावश्यकभाष्ये '“सुह-दुक्ख-बंध-मुक्खा उभयनयमयाणुवट्टिणो जुत्ता। एगयरपरिच्चाए सव्वव्यवहारवोच्छित्ती।।" रा (वि.आ.भा.२४१७) इति । “आत्मन्येकान्तनित्ये स्यान्न भोगः सुख-दुःखयोः। एकान्ताऽनित्यरूपेऽपि न भोगः म सुख-दुःखयोः ।।” (वी.स्तो.८/१) इति वीतरागस्तोत्रकारिकाऽपि स्मर्तव्या। एत्तद्रहस्यं तु अवोचाम ..जयलताऽभिधानायां स्याद्वादरहस्यवृत्तौ ।
तस्माद् मिथोऽनुविद्धनित्याऽनित्योभयस्वभावं वस्तु स्वीकार्यम् । न च विरोधः, अवच्छेदकभेदेन कु अर्पणाभेदेन वा तत्प्रच्यवात् । तथाहि - द्रव्य-पर्यायात्मके वस्तुनि द्रव्यत्वावच्छेदेन नित्यस्वभावः णि पर्यायत्वावच्छेदेन चाऽनित्यस्वभावः वृक्षे शाखा-मूलावच्छेदेन कपिसंयोग-तदभाववद् न विरुध्येते ।
यद्वा वस्तुनः सामान्यस्वरूपापेक्षया नित्यस्वभावत्वं विशेषस्वरूपापेक्षया चानित्यस्वभावत्वमिति न विरोधावकाशः।
છે નિત્યત્વ-અનિત્યત્વ એક પણ ન માનો તો સર્વ વ્યવહારોચ્છેદ (ઈ. (નિત્ય.) જો નિત્યત્વ-અનિત્યત્વ આ બેમાંથી એક પણ ન હોય તો સુખાનુભવ, દુઃખાનુભવ વગેરેનો ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિ દુર્વાર જ બની જશે. આ જ અભિપ્રાયથી વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં જણાવેલ છે કે “નિત્યત્વગ્રાહક દ્રવ્યાર્થિકનય અને અનિત્યત્વગ્રાહક પર્યાયાર્થિકનય - આ બન્નેને અનુસરવામાં આવે તો જ સુખ, દુઃખ, બંધ, મોક્ષ તદનુસારે યુક્તિસંગત બની શકશે. જો બેમાંથી એક પણ નયનો ત્યાગ કરવામાં આવે અર્થાત નિત્યત્વ કે અનિત્ય - આ બેમાંથી એકને પણ ન માનવામાં આવે તો સર્વ વ્યવહારનો ઉચ્છેદ થવાની આપત્તિ આવે.” વીતરાગસ્તોત્રમાં શ્રી હેમચન્દ્રસૂરિજીએ પણ આ બાબતમાં જણાવ્યું છે કે “જો આત્માને એકાન્તનિત્ય માનવામાં આવે તો સુખ-દુઃખનો અનુભવ થઈ ન શકે.
તથા જો આત્માને એકાન્ત અનિત્ય માનવામાં આવે તો પણ સુખ-દુઃખનો ભોગવટો થઈ ન શકે.” A, આ અંગે રહસ્યભૂત બાબતને અમે સ્યાદ્વાદરહસ્યની જલતા વ્યાખ્યામાં જણાવેલ છે.
જ અવચ્છેદકભેદથી સ્વભાવયસમાવેશ છે 2. (તસ્મા.) વસ્તુને એકાન્ત નિત્ય કે એકાન્ત અનિત્ય માનવામાં ઉપરોક્ત સમસ્યાઓ આવે છે. તેથી
વસ્તુમાં પરસ્પર અનુવિદ્ધ નિત્યસ્વભાવ અને અનિત્યસ્વભાવ બન્નેનો સ્વીકાર કરવો જોઈએ. ઉભયસ્વભાવવાળી વસ્તુને માનવામાં કોઈ વિરોધ આવતો નથી. કારણ કે અવચ્છેદકભેદથી કે અપેક્ષાભેદથી વિરોધનો પરિહાર થઈ શકે છે. તે આ રીતે – વસ્તુ દ્રવ્ય-પર્યાયાત્મક છે. તેથી વસ્તુમાં દ્રવ્યત્યાવચ્છેદન નિત્યસ્વભાવ અને પર્યાયત્વવચ્છેદન અનિત્યસ્વભાવ માનીએ તો વિરોધ દોષ રવાના થઈ જાય છે. જેમ “એક જ વૃક્ષમાં શાખાઅવચ્છેદન કપિસંયોગ અને મૂલવિચ્છેદન કપિસંયોગાભાવ રહે છે' - તેવું માનવામાં કોઈ વિરોધ નૈયાયિકો માનતા નથી. તેમ ઉપર મુજબ એકત્ર સ્વભાવદ્રયસમાવેશ માનવામાં પણ કોઈ વિરોધને અવકાશ રહેતો નથી. અથવા તો એમ પણ કહી શકાય છે કે સામાન્યસ્વરૂપની અપેક્ષાએ વસ્તુમાં નિત્યસ્વભાવ રહે છે અને વિશેષ સ્વરૂપની વિવલાથી વસ્તુમાં અનિત્યસ્વભાવ રહે છે. આવું માનવાથી પણ વિરોધને અવકાશ રહેતો નથી. 1. સુ-તુલા-વન્ધ-મોક્ષ મનિયમતાનુવર્તિની યુE Uતરપરિત્યારે સર્વવ્યવહાર વ્યવઝિત્તિ IT
